Oʻzbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriy etilishi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	50.1KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	27 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

univer cafe

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

99 Sotish

Oʻzbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriy etilishi

Sotib olish

O zbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriy etilishi.ʻ
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.O‘zbekistonda prezidentlik institutining rivolanish bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlari 4
1.1.O zbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriy etilishi
ʻ ......................................... 4
1.2.O‘zbekistonda prezidentlik institutining rivolanish bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlari ... . 8
II.Bob.Prezidentlik instituti xalqaro tajribada ................................................................................ 10
2.1.Zamonaviy davlat organlari tizimida Prezidentlik Institutining tutgan o`rni va ahamiyati ..... 10
2.2. Prezidentlik instituti xalqaro tajribada .................................................................................... 19
Xulosa. ........................................................................................................................................... 26
Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................ 29
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O`zbekistondagi Prezidentlik institutining o`ziga
xosligi shundaki, bizda davlat boshlig`ining vakolatida fuqarolarning huquqlari va
erkinliklariga, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya
etilishiga kafillik belgilanganligi, davlat hokimiyati organlarining kelishilgan
holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta‘minlashi, Prezident saylovi kuni
Konstitutsiyada aniq belgilab qo`yilgani, saylov komissiyalarining a‘zolari
saylovdan manfaatdor biron bir partiya a‘zosi, yoki nomzod, uning ishonchli
vakili bo`lishi mumkin emasligi, Prezident saylovining moliyaviy ta‘minoti davlat
mablag`lari tomonidan qoplanishi va teng taqsimlanishi, nomzodlardan hech
qanday saylov garovi, saylov fondini tashkil etish talab qilinmasligi, nomzodlarga
saylovoldi tashviqotini o`tkazish uchun davlat hisobidan teng efir vaqti va bosma
maydon ajratilishi, yig`ilishlar va uchrashuvlar o`tkaziladigan vaqt hamda joy
haqida saylovchilarga barvaqt xabar qilinishi, davlat organlari, jamoat
birlashmalari, korxonalarning, muassasalarning, tashkilotlarning rahbarlari,
fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari O`zbekiston Respublikasi
Prezidentligiga nomzodlarga saylovchilar bilan uchrashuvlar o`tkazishni tashkil
etishda, zarur ma‘lumot va axborot materiallari olishda yordam ko`rsatishlari
shartligi kabilarda ko`rishimiz mumkin.
El-yurtimiz biz boshlagan xalqchil islohotlarga bugun xayrixohlik va qat‘iy
ishonch bilan qarab, ularning hosili va samarasini tezroq ko`rishni istamoqda.
Ana shu haqli talabni inobatga olgan holda, biz Yangi O`zbekiston taraqqiyot
strategiyasini ishlab chiqib, saylov jarayonida uni o`ziga xos
umumxalqmuhokamasidan o`tkazdik
1 – deya ta‘kidlagan edi prezidentimiz
Shavkat Mirziyoyev.
Shu ma‘noda prezidentlik instituti demokratik institut hisoblanib,
birinchidan, O`zbekiston Respublikasining Prezidenti O`zbekiston
Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to`g`ridan-to`g`ri saylov
2

huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li saylanadi va fuqarolarning davlat
ishlarini boshqarishda vakilligini ta‘minlashdek konstitutsiyaviy funksiyani
bajaradi. Ikkinchidan, Prezident lavozimiga nomzod bo`lishda O`zbekiston
Respublikasi barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi,
millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e‘tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan
qat‘i nazar, qonun oldida tengdirlar. Ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy
ahvoliga, irqiy yoki milliy mansubligiga, jinsi, ma‘lumoti, tili, dinga
munosabatiga, mashg`ulot turi va xususiyatiga qarab O`zbekiston Respublikasi
fuqarolarining saylov huquqini biron-bir tarzda bevosita yoki bilvosita cheklash
taqiqlanadi. Uchinchidan, Prezident saylovi demokratik standartlarda
belgilangan holda halollik bilan ochiq, shaffof o`tishi, erkin, ixtiyoriy, haqiqiy va
adolatli tashkil etilishi va o`tkazilishi Konstitutsiya va qonunlarimizda belgilab
qo`yilgan. To`rtinchidan, Prezident vakolatlari Konstitutsiya va qonunlarda
belgilab qo`yiladi. Ya‘ni bunda demokratik saylovlar orqali saylab qo`yilgan
vakillari orqali xalq ishtirok etadi. Beshinchidan, monarxiyadan farqli o`laroq,
Konstitutsimiz 1-moddasiga asosan O`zbekiston – suveren demokratik respublika
bo`lganligi bois Prezidentning lavozimda bo`lish vaqti konstitutsiyaviy asosda
ma‘lum muddatlar bilan chegaralangan.
Ya‘ni Asosiy qonunimizga asosan belgilangan muddatga saylanadi. Bu ham
demokratik standartlardan bo`lib, xalq davlat hokimiyatining manbai sifatida
davriy asosda o`z nomidan, ya‘ni xalq nomidan ish olib borishi mumkin bo`lgan
shaxsni muqobillik asosida saylab turish imkoniyatiga ega bo`lishi lozim.
3

I.Bob.O‘zbekistonda prezidentlik institutining rivolanish bosqichlari va
o‘ziga xos xususiyatlari
1.1.O zbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriyʻ
etilishi
O‘zbekistonda Prezident Institutining joriy etilishi. Sobiq ittifoq
Respublikalari orasida birinchi bo‘lib O‘zbekistonda Prezidentlik lavozimi joriy
etilgan edi. Davlat boshqaruvining Prezidentlik Instituti 1990 yilning 24 martida
“O‘zbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta’sis etish va O‘zbekiston SSR
Konstitutsiyasi (asosiy qonuni)ga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish
to‘g‘risidagi” qonun bilan joriy etilgan edi. O‘z SSR Oliy Soveti o‘n ikkinchi
chaqiriq birinchi sessiyasida I.A Karimov Prezident etib saylandi. O‘sha sessiyada
qilingan ma’ruzada I.A Karimov shunday degan edi “....Bugun yuzaga kelgan
vaziyatda O‘zbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta’sis etish muhim ahamiyat
kasb etmoqda. ......Respublikada yakka boshliq lavozimining joriy etilishi Ittifoq
miqyosida bo‘lganidek, qonunlar va davlatning boshqa qarorlarini ijro etish
omillarini mustahkamlashga, demak, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, millatlararo va
boshqa sohalarda qayta qurish jarayonlarini tezlashtirishga ko‘maklashishi
shubhasizdir”.
1991 yil 29 dekabr va 2000 yil 9 yanvarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri umumxalq
saylovlari muqobillik asosida o‘tkazilib, unda I.Karimov Prezident etib saylandi.
O‘zbekiston Respublikasining 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan
Konstitutsiyasiga muvofiq Prezident – hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga rioya
qilinishida davlat mexanizmi uchun eng muhim institutdir.
Ma’lumki, “prezident” atamasi lotincha “praesidenso”, so‘zidan olingan
bo‘lib, aynan tarjimasi “oldinda o‘tiradigan” degan ma’noni beradi. Bu tushuncha
konstitutsiyaviy-huquqiy ma’noda davlat boshlig‘ini anglatadi. Hozirgi kunda
dunyodagi 130 dan ortiq davlatlarning hokimiyat tizimida prezidentlik instituti
mavjud. “Prezident” atamasi o‘zining hozirgi ma’nosida 1787 yilgi AQSH
4

konstitutsiyasida mustahkamlanib, AQShda prezidentlik joriy etilganidan boshlab
ishlatilib kelinmoqda.
Prezidentni davlatning markaziy boshqaruv organlari tizimida tutgan o‘rni
davlat boshqaruvining shakliga bog‘liq. Agar mamlakatda davlat boshqaruvining
parlamentar respublika turi o‘rnatilgan bo‘lsa, u holda Prezident faqat davlat
boshlig‘i vazifasini bajaradi va u ijroya hokimiyatiga rahbarlik qila olmaydi.
Shuning uchun ham boshqaruvning parlamentar respublika shaklida Prezident
davlat organlari tizimida markaziy o‘rinni egallamaydi. Boshqaruvning
Prezidentlik respublikasi shaklidagi davlatlarda esa Respublika Prezidenti davlat
va ijro etuvchi hokimiyat boshlig‘i hisoblanadi. U davlat boshqaruv organlari
tizimida markaziy o‘rinni egallaydi.
Davlat boshlig‘i sifatida Prezident davlat hokimiyati boshqaruv organlarida
yetakchi va muvofiqlashtiruvchi rol o‘ynaydi. Prezident davlat ichida va xalqaro
munosabatlarda O‘zbekistonning Oliy vakilligini amalga oshiradi. Davlat boshlig‘i
o‘zida u yoki bu hokimiyat tarmog‘ini emas balki, davlat va butun davlat
hokimiyatining birligini namoyon etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-bobi “O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti” deb nomlanadi. Bu bob 9 ta moddadan iborat bo‘lib,
ularda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy maqomlari va
vakolatlari belgilab berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
konstitutsiyaviy vakolatlari uning faoliyatidagi quyidagi yo‘nalishlarda yaqqol
namoyon bo‘ladi:
1.O‘zbekiston Prezidenti fuqarolar huquq va erkinliklarining kafili
bo‘lib, Prezident inson huquqlarini himoya qilish mexanizmining uzluksiz ishlashi
uchun shaxsan javobgar, biror sabab bilan ushbu huquq va erkinliklar amalga
oshirilishi buzilgan hollarda tegishli choralar ko‘rishga majbur.
2. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiya va qonunlarga
rioya etilishining kafili bo‘lib, Prezident o‘z faoliyati davomida barcha davlat
5

organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning o‘z konstitutsiyaviy
majburiyatlarini zarur darajada bajarishlarini ta’minlaydi.
3.Prezident davlat boshlig‘i sifatida xalqaro munosabatlar sohasida
muhim vakolatlarga ega bo‘lib, u mamlakat ichida va xalqaro munosabatlarda
O‘zbekiston Respublikasi nomidan ish yuritadi. Prezident xalqaro munosabatlarda
O‘zbekiston Respublikasining vakili bo‘lib, muzokaralarda O‘zbekiston nomidan
qatnashishi, Respublikaning xalqaro majburiyatlari bajarilishini ta’minlashi
mumkin.
4.Prezident Oliy Majlisga har yili ichki va xalqaro ahvol xususida
ma’lumotnoma taqdim etadi. Uning ma’lumotnomasi normativ hujjat hisoblanadi.
Bu axborot siyosiy xususiyatga ega bo‘lib, mamlakatni rivojlantirishning dasturiy
prinsiplari va strategik vazifalarini o‘z ichiga oladi.
5.O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining ijroya hokimiyatini
tuzish bilan bog‘liq vakolatlari ham mavjud. Prezident Bosh vazir nomzodini Oliy
majlis palatalariga kiritadi. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uning
o‘rinbosarlarini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi hamda bu masalalarni
Oliy majlis senatining tasdig‘iga kiritadi. Prezident viloyatlar hokimlari va
Toshkent shahar hokimini tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi, bu masalalarni
tegishli xalq deputatlari Kengashining tasdig‘iga qo‘yadi. Prezident o‘z qarori
bilan Konstitutsiya, qonunlarni buzgan yoki o‘z sha’ni va qadr-qimmatiga dog‘
tushiradigan hatti-harakatlar sodir etgan tuman va shahar hokimlarini lavozimidan
ozod etishga haqli. Milliy xavfsizlik va davlat nazorati organlarini tashkil qilar
ekan, Prezident ularning rahbarlarini tayinlaydi.
6.Prezident Oliy majlis senatiga Konstitutsiyaviy sud raisi va a’zolari,
Oliy sud raisi va a’zolari, Oliy xo‘jalik sudi raisi va a’zolariga nomzodlarni taqdim
etadi. Prezident viloyat , tuman, shahar va xo‘jalik sudi sudyalarini tayinlaydi.
Prezidentning taqdimiga binoan, Oliy majlis senati Markaziy Bank boshqaruvi
raisi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining raisini tayinlaydi.
6

7.Prezident Respublika davlat va boshqaruv Oliy organlarining o‘zaro
hamkorligini ta’minlaydi. Prezident O‘zbekiston Respublikasi Vazirliklari, davlat
qo‘mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi,
buni Oliy majlsi palatalarining tasdig‘iga kiritadi.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qonunlarni imzolaydi.
Prezidentning imzosi bo‘lmasa, qonun kuchga kirmaydi. Bu davlat boshlig‘ining
an’anaviy funksiyasi bo‘lib, qonunga majburiy kuch beradi va qonun
chiqaruvchilik jarayonini yakunlaydi.
9.Faqat Prezidentgina butun Respublika hududida favqulodda holat
joriy etishga haqli. Lekin, Prezident bunday qarorni qabul qilishda erkin emas.
10.Prezident Respublika Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qo‘mondoni
hisoblanadi. U Qurolli Kuchlarning Oliy qo‘mondonlarini tayinlaydi va
vazifasidan ozod qiladi. Xavfsizlik kengashini tuzadi, unga rahbarlik qiladi, Oliy
harbiy unvonlarni beradi. Mudofaa vaziri amalda bevosita Prezident rahbarligida
ishlaydi.
11. O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining davlat boshlig‘i sifatidagi
vakolatlariga fuqarolik va siyosiy boshpana berish, O‘zbekiston Respublikasining
davlat mukofotlari bilan taqdirlash, afv etish to‘g‘risidagi hujjatlarni qabul qilish
va gunohidan kechishni amalga oshirish kabilar ham kiradi.
Prezident Oliy majlis Qonunchilik palatasi va Senatini faqat Konstitutsiyada
aniq belgilangan hollardagina tarqatishi mumkin. Prezident o‘z vakolatlarini
bajarishni davlat idoralariga yoki mansabdor shaxslarga topshirishga haqli emas.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga
asoslanib, hamda ularni ijro etish yuzasidan mamlakatning butun hududida
majburiy kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlar-farmonlar, qarorlar,
farmoyishlar chiqaradi. Respublika Prezidentining normativ-huquqiy hujjatlari
“O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining xabarnomasi” va Respublika
gazetalarida rasman e’lon qilinadi.
7

1.2.O‘zbekistonda prezidentlik institutining rivolanish bosqichlari va
o‘ziga xos xususiyatlari
Mamlakatimiz o‘z istiqlolini qo‘lga kiritganida davlat boshqaruvining kuchli
prezidentlik hokimiyatiga asoslangan shakli tanlandi. Bu davrda Prezident katta
vakolatlarga ega bo‘lib, buni huquqiy demokratik davlat poydevorini barpo etish
va mustahkamlashda davlatning bosh islohotchilik rolini o‘tashi zarurati bilan
izohlash mumkin. Yangi mingyillikning kirib kelishi, demokratik-huquqiy davlat
qurish jarayonida orttirilgan tajriba, vakillik organlari va ko‘ppartiyaviylikning
rivojlanishi, jamiyat hayotida fuqarolik jamiyati institutlari va ommaviy axborot
vositalarining roli kuchayishi bilan davlat boshqaruvini demokratlashtirish,
Prezident maqomini demokratik huquqiy davlatlarda umume`tirof etilgan
andozalarga mos ravishda takomillashtirish zarurati yuzaga keldi.
Bu yo‘nalishda mamlakatimizda 2002-yil 27-yanvarda o‘tkazilgan
Referendum va uning asosida 2003-yil 24-aprelda qabul qilingan «O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish
to‘g‘risda»gi Qonun muhim ahamiyat kasb etdi.
Islohotlarga ko‘ra, ikki palatali Oliy Majlis tashkil etilib, Konstitutsiyaning
89-moddasidan «O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ayni vaqtda Vazirlar
Mahkamasining raisi hisoblanadi» degan qoidadan iborat bo‘lgan ikkinchi xatboshi
olib tashlandi. Demak, Vazirlar Mahkamasi raisi tugatildi, Vazirlar Mahkamasi
faoliyatiga rahbarlik qilish, u tomonidan qabul qilanayotgan qarorlar va ularning
ijrosini ta`minlash ma`suliyati to‘laligicha Bosh Vazir zimmasiga yuklatildi.
Amalga oshirilgan bu o‘zgarishlar davlat boshqaruvini demokratlashtirish yo‘lida
yangi yutuqlarni qo‘lga kiritish imkoniyatini yaratdi.
2007-yil 11-aprelda «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada
demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiaya qilishda siyosiy
partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida»gi Konstitutsiyaviy qonunning qabul
qilinishi bilan prezidentlik instituti rivojlanishidagi ikkinchi bosqich tugab,
8

uchinchi bosqich boshlandi. Ushbu qonunga homahang tarzda «O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining moddalariga tuzatishlar kiritish to‘g‘risida»gi
qonun qabul qilinib Konstitutsiyaga bir qator o‘zgartirishlar kiritildi.
Xususan, Konstitutsiyaning 89-moddasidan «ijro etuvchi hokimiyat
boshlig‘idir» deyilgan norma chiqarilib, Prezidentning davlat hokimiyati
organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta`minlashi
belgilab qo‘yildi. Vazirlar Mahkamasining shakllantirilishi va iste`fosining
yangicha tartibi, siyosiy partiyalarning davlat va jamiyat hayotidagi rolini
kuchaytirish masalalari huquqiy tartibga solindi.
2010-yil 12-noyabrda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va
Senatining qo‘shma majlisida «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi»ni taqdim etdi.
Mazkur konsepsiya mamlakatimiz kelgusi taraqqiyotining asosiy strategik
yo‘nalishlarini belgilab beruvchi muhim hujjat bo‘lib, mamlakat Prezidentining
davlat rahbari sifatida maqomini yanada mustahkamlash, davlat va jamiyat
hayotida Vazirlar Mahkamasining roli, uning davlat hokimiyati tizimida mavqei va
ma`suliyatini oshirish hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan islohotlarning
muhim asosi sifatida e`tirof etildi.
Davlat boshqaruvini demokratlashtirish jarayonida 2011-yil 18-aprelda
qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga
o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida (78, 80, 93, 96, va 98
moddalariga)»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni keyingi qadam bo‘ldi.
Qonun Oliy Majlis Bosh vazir hisobotlarini eshitishi va mukoma qilishi
tartibini belgiladi. Bosh prokuror o‘rinbosarlarini tayinlash hamda ularni
lavozimidan ozod etish to‘g‘risidagi prezident farmonlarini tasdiqlash Senatning
mutlaq vakolatlaridan chiqarildi. Qolaversa, Prezident ijro etuvchi hokimiyatga
rahbarlik qilishi haqidagi norma chiqarildi.
9

Qonun bilan Prezident viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar
hokimini tayinlashi hamda lavozimidan ozod etishi Bosh vazir taqdimiga binoan
amalga oshirilish tartibi o‘rnatildi. Bundan tashqari, Bosh vazir nomzodi
Qonunchilik palatasiga saylovda eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir
necha siyosiy partiya tomonidan taklif etilishi belgilandi. Bosh vazirga nisbatan
ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi norma mustahkamlandi.
2011-yil 12-dekabrda «O‘zbekiston Respublikasi Kostitutsiyasining 90-
moddasiga tuzatish kiritish to‘g‘risida»gi qonun bilan Prezidentning vakolat
muddati 7 yildan 5 yilga qisqartirildi.
Shundan so‘ng, 2014-yil 16-aprel «O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish
to‘g‘risida(32,78,93,98 103 va 117 moddalariga)» gi qonun qabul qilinib,
Konstitutsiyaning 93-moddasiga kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra, Prezidentning
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga mamlakat ichki va tashqi siyosatini
amalga oshirishning eng muhim masalalari yuzasidan murojaat qilish huquqiga ega
ekanligi, vazirliklar, davlat qo‘mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa
organlarini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan
tuzishi va tugatishi, Bosh vazir iste`foga chiqqanda, Bosh vazirga nisbatan
bildirilgan ishonchsizlik votumi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
palatalari tomonidan qabul qilinganda yohud qonunda nazarda tutilgan boshqa
hollarda lavozimidan ozod qilishi tartibi belgilandi.
II.Bob.Prezidentlik instituti xalqaro tajribada
2.1.Zamonaviy davlat organlari tizimida Prezidentlik Institutining
tutgan o`rni va ahamiyati
Bugungi kunda zamonaviy davlatlarning aksariyat qismi boshqaruvning
respublika shakliga ega bo'lgan davlatlar bo'lib, ularda davlat boshqaruv
tizimi ma'lum bir yo'nalish bo'yicha saylangan oliy hokimiyat organlariga
10

asoslangan. Prezidentlik instituti boshqaruvining respublika shaklidagi davlatlarda
davlat hokimiyati tizimining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.
Demokratik nuqtayi nazardan qaralsa, prezidentlik instituti xalqning o„ziga
xos g„alabasi sanaladi, chunki davlatda prezidentlik institutining mavjudligi
to„g„ridan-to„g„ri saylovlar orqali yoki xalq tomonidan saylangan vakillar orqali
o'z xalqining irodasini amalga oshiradigan Prezident lavozimiga eng munosib
nomzodga ovoz berish imkoniyatini beradi.
Prezidentlik institutining bugungi kunda davlat organlari tizimida tutgan
o`rni va ahamiyati haqida fikr yuritishdan oldin biz, avvalo,
prezidentlik institutining mazmun-mohiyatiga to`xtalib
o`tishishimiz lozim.
«Prezident » so`zi lotincha «praesidens» so`zidan kelib chiqib, so`zma- so`z
tarjimasi «oldinda o`tiruvchi» (antik davrlarda turli xil majlislarda raislik
qiluvchililarni president deb atashgan) ma`nosini anglatadi.
Prezident so`zi yuridik termin sifatida, qadimgi Afina va Rim respublikalari
davridan qo`llanilganligi ma`lum. Bu termin ilk demokratiya shakli hisoblangan
kollegial organlar majlislarida raislik qiluvchi shaxsga nisbatan ishlatilgan.
Huquqshunos olim N.A.Saxarov o„z asarlarida qadimda turli yig„ilishlarda
raislik qilgan shaxsga Prezident deb murojaat qilishi odat bo„lganligini
ta riflaydi. Biroz vaqt o'tgach, ism lavozimga aylantirildi. Shunday qilib, hukmron‟
shaxs sifatidagi "prezident" tushunchasi haqidagi birlamchi g'oyalar tug'ildi.
Bugungi kunda respublika davlat boshqaruvi shaklidagi mamlakatlarda
Prezident so`zining-davlat boshlig`i, davlat organi sifatida qo`llanilishi rasm
bo`lgan. Davlat hokimiyati organlari tizimida davlat boshlig`i va uning o`ziga xos
funksiyalari aniq bo`lsa-da, har bir davlatda uning huquqiy maqomi turlichadir.
Davlat boshlig`i sifatida prezidentlik instituti alohida o`rin tutib, dunyoda
birinchi bo`lib, ushbu lavozim 1787-yilda qabul qilingan Amerika Qo`shma
Shtatlari Konstitutsiyasida o`z ifodasini topdi. Yevropada prezidentlik instituti
1848-yilda ikkita mamlakatda, ya`ni Fransiya va Shvetsariyada paydo bo`ldi.
11

Hozirga kelib Bilashgan Millatlar Tashkiloti tarkibidagi 150 tadan ortiq
mamlakatlarda Prezident lavozimi joriy etilgan.
O.T.Voloshukning fikricha, Prezident davlat boshlig`ining yuridik shakli
sifatida hokimiyat tabiati haqidagi demokratik qarashlarning rivojlanishi natijasida
xalq hokimiyatchiligining timsoli sifatida vujudga keladi
Prezidentlik institutini o`rganishda ayrim olimlar uni avvalambor ijtimoiy
institut sifatida o`rganishni taklif qiladilar. Xususan, rus siyostchi olim
I.D.Xutinayev “prezident institutini” kengroq tushuncha doirasida – “ijtimoiy
institut” sifatida tadqiq etishni taklif qildi, chunki u ijtimoiy fanlarning turli
sohalarida tadqiqot ishlarining predmeti bo lib, ular doirasida «prezident»ʻ
tushunchasiga turli xil fikrlar shakllangan .
Prezidentlik instituti terminologiyasinining ma`nosini to`liq anglash uchun
ushbu unstitutning asosiy xususiyatlarini aniqlab olish zarur.
B.P.Yeliseyev ushbu institutning asosiy xususiyatlari
sifatida quyidagilarni ko`rsatadi:
- Prezident saylab qo`yilgan davlat rahbari bo`lib, u ijro hokimiyatiga
boshchilik qilishi mumkin va davlat hokimiyati bo`linishi tizimida arbitr vazifasini
bajaradi;
- tashkiliy jihatdan Prezident hech kimga bo`ysunmaydi hamda davlat
hokimiyatining boshqa oliy organlaridan mustaqilligining yuqoriligi bilan ajralib
turadi;
- Prezidentlik lavozimining siyosiy xarakteri yuqori bo`lib, davlat ichki va
tashqi siyosatini shakllantirish, davlat ishlariga siyosiy rahbarlikni amalga
oshrishda Prezidentning o`rni ustuvor sanaladi.
V.A.Shatili prezidentlik instituti- Prezident saylovi, Prezident funksiya va
vakolatlari, vakolat muddati va uni tugatish tartibi, konstitutsiyaviy-huquqiy
ma`suliyati, shuningdek, Prezident huzuridagi muassasalar faoliyatini tartibga
soluvchi normalar tizimi deb ta`rif beradi.
M.M.Mirakulovning fikriga ko`ra, prezidentlik instituti murakkab tuzilmaga
12

ega bo`lib, quyidagi 8 guruh konstitutsiyaviy-huquqiy normalardan tashkil topadi:
1) Prezident lavozimini ta`sis etadigan; 2) Prezident saylovi (xususan,
prezidentlikka bo`lajak nomzod; partiya yuqori organida ko`rsatilgan nomzod,
ro`yxatga olingan nomzod; saylangan, biroq lavozimga kirishmagan president
huquqiy maqomi; 3) prezidentning lavozimiga kirishish (inaguratsiya) tartibi; 4)
Prezident funksiya va vakolatlari; 5) Prezident, xususan eks-prezident faoliyatining
huquqiy, tashkiliy, moddiy, ijtimoiy kafolatlari; 6) president vakolatlari
tugashining asoslari va tartibi; 7) prezident vakolatlarini vaqtincha bajarib turish
asoslari va tartibi; 8) ma`suliyat asoslari va ularni qo`llash tartibi.
Biz ning fikrimizcha, prezidentlik institutiga berilgan ta`riflar ichida oxirgi
qayd etilgani ushbu institutning barcha jihatlarini to`la ochib beradi.
Darhaqiqat, prezidentlik instituti bu faqatgina prezidentlik saylovi, Prezident
vakolatlari va Pezidentning konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi bilan bog`liq
bo`lgan munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalari yig`indisi bo`libgina
qolmay, ushbu institut prezidentlik lavozimini ta`sis etish bilan bog`liq bo`lgan
munosabatlarga ham tadbiq etiluvchi huquq normalarini ham o`z ichiga oladi.
Huquqiy adabiyotlardagi zamonaviy yondashuvlarga ko`ra, «prezident»
atamasi davlat hokimiyati organlari iyerarxiyasida eng yuqori o`rinni egallovchi,
mamlakat ichki siyosiy hayotida va davlatning davlatlararo, xalqaro
munosabatlarida oliy vakilligini amalga oshiruvchi mansabdor shaxs sifatida talqin
etiladi.
Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida
O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi-hokimiyatning qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo`linishi prinsipiga asoslanishi qayd
etilgan. Shuningdek, Konstitutsiyamizning 89-moddasida O`zbekiston
Respublikasining Prezidenti davlat boshlig`idir va davlat organlarining kelishilgan
holda faoliyat yuritisini ta`minlashi belgilangan.
Xo`sh, Prezidentning davlat hokimiyati o`rganlari tizimidagi o`rni va
ahamiyati nimadan iborat.
13

Ma`lumki, 2008 yilgacha O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ijro etuvchi
hokimiyat boshlig`i sanalgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan
Prezidentning ayni bir vaqtda hukumat rahbari eknligini qayd etuvchi normaning
chiqarilishi muhim siyosiy-huquqiy o`zgarish sanaladi. Prezidentning davlat
hokimiyatini amalga oshirishi, muhim davlat funksiyalarini bajarishiga
qaramasdan, Konsitutsiyaga muvofiq u hech bir hokimiyat tarmog`iga
kiritilmagan.
Barcha huquqiy tadqiqotlarda, parlement, hukumat va sud davlat
hokimiyatining klassik tarmoqlari sifatida tushuniladi. Shu bilan bir qatorda,
davlat mexanizmida davlat rahbari alohida o`rin egallaydi. Davlat rahbarining
amaliy va huquqiy holatini yuqorida qayd etilgan hokimiyatlar tarmog`idan
alohida o`rganib bo`lmaydi.
Prezidentning hokimiyatlar tizimida qanday o`rin egallashi va hokimiyatning
qaysi tarmog`iga mansubligi to`g`risidagi masala har bir davlatning amaldagi
Konstitutsiyasi va Konstitutsiyaviy tuzumi, qonun chiqarish jarayoni va huquqni
qo`llash amaliyotiga bog`liqdir.
Aytib o`tish joizki, davlat rahbari lavozimi davlat boshqaruvining har
qanday shaklidagi davlatlarda mavjud. Monarxiya shaklidagi davlatlarda- monarx,
respublikalarda –saylangan Prezident davlat rahbari sanaladi. Davlatning o`zi
konstitutsiyaviy tuzumning yaxlitligini, hokimiyat mexanizminig samaradorligini
ta`minlovchi, xalqaro munosabatlarda davlatning oliy vakilligini amalga
oshiruvchi lavozimga ehtiyoj sezadi.
Turli davlat boshqaruvi shaklidagi davlatlarda davlat rahbarining vazifalari
turlichadir. Masalan, ayrim davlatlarda davlat rahbari vazifalari nominallashtirilgan
bo`lsa, ayrim davlatlarda davlat hokimiyati to`laligicha davlat
rahbariga tegishlidir.
Ko`plab mamlakatlarning konstitutsiyaviy-huquqiy doktrinalari davlat
rahbarini xalq birligini ta`minlovchi, boshqa davlatlar bilan munosabatlarda
davlatning vakilligini amalga oshiruvchi, davlat hududining yaxlitligi va
14

xafsizligini ta`minlochi, suverenitetni kafolatlovchi, davlat hokimiyati organarning
kelishilgan holda faoliyat yuritishi hamda hamkorligini ta`minlovchi davlat
hokimiyatining oliy mansabdor shaxsi sifatida ko`rib chiqadi.
Davlat rahbarining aniq huquqiy holati va davlat hayotidagi faktik o`rni har
bir mamlakatning tarixiy an`analari va siyosiy shart-sharoitlariga bog`liq bo`ladi.
A.Azizxo`jayevning fikriga ko`ra, davlat boshqaruvi turli davlatlarda
turlicha tashkillashtirilgan. Davlat boshqaruvining shaklidan qat`iy nazar kim ijro
etuvchi hokimiyat ustidan nazoratni o`rnatsa, u davlatda markaziy o`rin egallaydi.
Prezidentlik boshqaruv shaklida bu Prezident, Parlametar boshqaruv shaklida-
parlament hisoblanadi.
Agar davlat rahbari ayni vaqtda ijro hokimiyati boshlig`i sanalsa bunday
davlatlar Prezidentlik boshqaruv shaklidagi davlatlar sanaladi.
M.Mirxamedovning ta`kidlashicha mamlakatda yuzaga keladigan qaltis va
ziddiyatli vaziyatlarga nisbatan tezkor qaror qabul qilish zaruriyatining vujudga
kelishi Prezidentlik lavozimining joriy etlishiga sabab bo`lgan. Sababi bunday
vaziyatlarda kollegial organlar tezkor qaror qabul qilaolmagan.
O`zbekiston Respublikasida Prezident davlat hokimiyati tizimida markaziy
o`rin egallaydi va siyosiy tuzumning asosini tashkil etadi.
Ma`lumki, konstitutsiyaviy huquqning muhim elementidan biri davlat
boshqaruv shakli hisoblanadi. Agar O`zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv
shaklini tahlil qiladigan bo`lsak, ushbu masalaga oid olimlarning fikrini ikkita
katta guruhga bo`lish mumkin. 1-guruhga O`zbekiston Respublikasini prezidentlik
respublikasi sifatida ko`rib chiquvchi olimlarni fikr-mulohazalarini kiritamiz.
(F.X.Raximov, Sh.Abbosxo`jayev).
Prezidentlik respublikalari hokimiyatlarning qat`iy bo`linish prinsipiga
asoslanadi. Bu shuni anglatadiki, mazkur shakldagi respublikalarning
Konstitutsiyalarida qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati
organlarining vakolatlari o`rtasida chegara aniq belgilangan bo`ladi. Bunday holda
hokimiyat tarmoqlari nafaqat bir-biridan aratilgan balki ularning mustaqilligi ham
15

ta`minlangan bo`ladi. Prezidentlik respublikalarida Prezdentning qo`lida davlat
boshlig`i va hukumat rahbari vakolatlari to`planishi bilan birga, prezidentlik
saylovida, hukumatni shakllantirishda parlamentning ishtirok etmasligi,
parlamentning javobgarligi institutining mavjud emasligi kabi holatlar mavjud
bo`ladi.
Ikkinchi guruh olimlar O`zbekistonni davlat boshqaruv shakliga ko`ra
aralash respublika ekanligini ta`kidlashadi. (A.Azizxo`jayev, O.Muxamedjanov,
G.R.Malikova). Masalan, O.Muxamedjanovning fikriga ko`ra O`zbekiston
Respublikasida hokimiyatlar bo`linish tizimida parlamentning vakolatlarini
aniqlashtiruvchi o`zida prezidentlik va parlamentar respublikalarning
xususiyatarini mujassamlashtiruvchi o`ziga xos model shakllanmoqda.
Shak-shubhasiz O`zbekistonda davlat hokimiyatini tashkil etishda prezidentlik
respublikasinig xususiyatlari namoyon bo`ladi: Prezident davlat boshlig`i
hisoblanadi va xalq tomonidan saylanadi, ijro hokimiyati tizimida va sud
hokimiyati faoliyatini tashkil etishda keng hajmli vakolatlarga, veto huquqiga ega
hamda O`zbekiston respublikasining butun hududida bajarilishi majburiy bo`lgan
qaror, farmon va farmoyish chiqaradi. Biroq hozirgi huquqqiy islohotlar sharoitida
parlamentar respublikani shakllantirish tendensiyasi kuzatilmoqda. Xususan,
parlament Prezidentning veto huquqini cheklay oladi, Bosh vazirni lavozimiga
tayinlash parlament bilan kelishilgan holda amalag oshiriladi va Prezident
parlamentni Konstitutsiyada belgilanga qat`iy shartlar va tartibga ko`ra tarqata
oladi. Mazkur qarash tarafdorlari hukumat o`z faoliyati uchun parlament oldida
javobgar bo`ladigan parlamentning ustunligi prinsipiga asoslanishadi. Parlamentar
respublikalarda hukumat parlamentning quyi palatasida ko`pchilik o`ringa ega
bo`lgan siyosiy partiya vakillalaridan shakllantiriladi. Parlamentar respublikalarda
davlat boshlig`i parlamentar yo`l bilan yoki parlament tomonidan yoki parlament
tomonidan tashkil etilgan kollegial organ tomonidan saylanadi.Parlamentar
respublikalarda davlat boshlig`i bir qator vakolatlarga ega bo`lsada, davlat
hokimiyatini amalga oshirishda amalda hech qanday ta`sir o`tkaza olamaydi.
16

A.A.Azizxo`jayev va G.R.Malikovaning fikriga ko`ra O`zbekiston
bosqichma-bosqich aralash respublika boshqaruv shakliga o`tib bomoqda.
O`zbekiston Resublikasi Konstitutsiyasi va boshqa normativ-huquqiy
hujjatlarning hamda Prezident bilan Vazirlar Mahkamasi o`rtasidagi
munosabatlarning amaliy tahlili O`zbekistonda aralash respublika shakli qaror
topib borayotganidan dalolat beradi.
Quyidagi huquqiy normalar fikrimizning isboti hisoblanadi: - prezidentning
umumxalq saylovida saylanishi
(O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasi)
prezidentlik respublikasi belgisi;
- Bosh vazir lavozimining mavjudligi (O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 98-moddasi) parlamentar respublika belgisi;
- Ishonchsizlik votumi institutining mavjudligi (O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi 98-moddasi) parlamentar respublika belgisi;
- Prezidentning Bosh vazir taqdimiga binoan viloyat va Toshkent shahar
hokimlarini lavozimiga tayinlashi va ozod etishi (O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 93-moddasi) prezidentlik respublikasi belgisi;
- Prezidentning parlamentni tarqatib yuborish huquqi (O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi 95-moddasi) parlamentar respublika belgisi;
Bugungi kun huquqshunosligining yana bir muhim savol va tadqiqotlaridan
biri bu Prezidentning hokimiyatlar bo`linish tizimida qaysi hokimiyat tarmog`iga
mansubligini aniqlash hisoblanadi.
Aytish joizki, Z.Islomov, B.Jo`rayev, M.N.Marchenko, I.M.Filyalina,
K.V.Proxorov va boshqalar) kabi bir guruh olimlar Prezidentni ijro hokimiyati
tizimiga, prezidentlik institutini esa ijro hokimiyati institutiga kiritishgan.
G.R.Malikova fikriga ko`ra, qonun ustuvorli nuqtayi nazaridan Prezident davlat
hokimiyati tizimining birorta tarmog`iga kirmaydi va holat uning boshqa
hokimiyat tarmoqlaridan ustunligini va ularning bir biriga bog`liqligini
izohlamaydi, chunki ular orasida bo`ysunuv munosabatlari mavjud emas. Ushbu
17

fikrga zid ravishda M.V.Baglay hokimiyatlar bo`linish prinsipiga asoslangan har
bir demokratik huquqiy davlatda har bir lavozim hokimiyatning qaysidir
tarmog`iga mansub bo`lishini ta`kidaydi. Ushbu olimning ta`kidlashicha,
Prezidentning funksiyalari hokimiyatning uchta tarmog` bilan chambarchars
bog`liq bo`lib, uni qonun chiqaruvchi va sud hokimiyati tarmog`iga kiritishni
imkoni mavjud emas.Prezidentning ijro hokimiyati bilan munosabatlari uning
boshqa hokimiyat tarmoqlari bilan munosabatlardan juda ajralib turadi.
Boshqa bir guruh olimlar (M.A.Axmedshayeva, A.A.Kotenkov,
V.Y.Vasilyev, V.A.Shatili) Prezident alohida konstitutsiyaviy-huquqiy maqomga
ega bo`lib, ijro hokimiyati tizimiga kimasligini ta`kidlaydi.
O.T.Voloshukning fikriga ko`ra, hokimiyatlar bo`linishi nazariyasini tahlil
qilish jarayonidagi zamonaviy interpretatsiyada Fransiya, Rossiya va Ukraina kabi
davlatlarida Prezident hech bir hokimiyat tarmog`iga mansub emasligi tezisi amal
qiladi. Ushbu davlatlarda davlat rahbari to`laligicha bitta hokimiyat tarmog`iga
mansub bo`lmasdan, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyati bo`yicha tegishli vakolatlarga ega bo`ladi. Bunday holda
Prezident davlat hokimiyati tizimidan chetda qolmasdan, balki ularning normal
faoliyat yuritishini ta`minlaydi.
M.M.Mirakulovning qayd etishicha, Prezidentning davlat hokimiyati
tizimiga aloqador emasligi va uning faqat davlat hokimiyati tarmoqlari faoliyati
hamda hamkorligini ta`minlovchi organ sifatida ko`rib chiqilishi O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasidagi hokimiyatlar bo`linish prinsipiga
asosan demokratik huquqiy davlat qurilishiga zid hisoblanadi.. Olim o`z fikrlarini
Prezidentning funksiyalari tabiatiga ko`ra ijro hokimiyati tizimiga yaqinroq
bo`lganligi ifodalangan Konstitutsiyaning 93-94-moddalar va boshqa qonunlarda
ifodalangan huquq normalari bilan isbotlashga harakat qilgan.
M.A.Axmedshayevaning ta`kidlashicha, Prezident rasman ijro hokimiyati
rahbari hisoblanmasada, uning vakolatlari ijro hokmiyatining boshqa tarmoqlar
bilan muvofiqlashtirilgan holda faoliyat yuritishini
18

ta`minlashga qaratilgan. M.A.Axmedshayeva O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 93-moddasi 8,10,11,13,15,16,24 bandlarida qayd etilgan
Prezident vakolatlarini ushbu toifadagi vakolatlarga kiritadi. Yuqorida sanab
o`tilgan bandlardagi Prezident vakolatlari o`z tabiatiga ko`ra, hokimiyatning
tarkibiy va tuzilmaviy qismini tashkil etishga yo`naltirilganligi birga ular
faoliyatiga rahbarlikni amalga oshirishga ham qaratilgan. M.Rahmonqulovning
fikriga ko`ra Prezident ijro hokimiyatining keng hajmli, strategik ahamiyatga ega
bo`lgan fnksiyalarini bajaradi. X.I. Ro`zmetov yuqoridagi olimlarning fikriga
qo`shilishi bilan birga, Prezidentning konstitutsiyaviy-huquqiy maqomini
belgilovchi Konstitutsiyaning 89-moddasidan 2007 yilda uning ijro hokimiyati
rahbari ekanligini belgilovchi norma chiqarib tashlangan bo`lishiga qaramasdan,
Prezident o`zining vakolatlari bilan ijro hokimiyati organlari faoliyatinini tashkil
etish va rahbarlik qilishga ma`sul hisoblanishini qayd etadi. Olim Konstitutsiya
93-moddasi 4,7,8,10,11,13,15,16,17,19,20- bandlari, 89-moddasi M.Usmonov
shuningdek, xavfsizlik va mudofaa vazifasini bajaruvchi ijro hokimiyati organlari
O`zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlar Bosh Qo`mondoni - O`zbekiston
Respublikasi Prezidentiga bo`ysunishini ta`kidlab o`tadi. Mazkur
norma ,shuningdek, O`zbekiston Respublikasining 9 yanvar 2018 yildagi ORQ-
458 sonli «O`zbekiston Respublikasining mudofaa doktrinasi to`g`risida» gi
Qonunida ham o`z aksini topgan.
M.M.Mirakulovning ta`kidlashicha, dunyo bo`ylab 143 ta davlatda
prezidentlik instituti mavjud bo`lgan holda, 109 ta davlatda Prezident ijro
hokimiyati vakolatlarini bajaralishini ta`minlaydi.
2.2. Prezidentlik instituti xalqaro tajribada
Muayyan jamiyatda davlat hokimyati kim tomonidan va qay yo'sinda
amalga oshrlishi masalasi insoniyatni qadim zamondan qziqtrib keladi. O'z
zamonasining yirik namayondalari, mutafakkirlari Arastu va Platonlar qadimgi
dunyoda qadimgi dunyoda davlat hokimyatni tashkil topish va amalga
oshirilishining turli shakillarini o'rganish bu davlatlarda kim va qonun qanday
19

tarzda xukumronlik qilishga, ya'ni boshqaruv shakllari mezoniga qarab ularni
tasniflashga uringanlar. Yirik davlat arboblari va mutafakkirlaridan Sitseron,
Avgustin, Sh. Monteske, J. Lokk, N. Makiyavelli va boshqalarning asarlarida
davlat boshqaruvu xaqidagi bilimlarni umumlashtrish va tizimlashtrishga xarakat
qilgan.
Prezident (lotincha president-oldinda o'truvchi degan lug'aviy ma'noni
anglatadi)-respublika boshqaruv shaklidagi davlatlarda saylov yo'li bilan keladi.
Prezident lavozimi xozirgi ko'rnishda birinchi marta 1787-yilda AQSH da paydo
bo'lgan. 1789-yilda Jorj Vashington birinchi ilk prezident bo'lib saylandi.
Bugungi kunda 2000-yil ma'lumotiga qaraganda BMT ga 189 ta davlat azo
va shundan 140 tasida prezidentlik lavozmi joriy etilgan.
O'zbekistonda prezidentlik lavozmi 1990-yil 24-martda joriy etilgan. Bu
SSSR mustamlakalari ichida brinchi bo’lib joriy etilgan. Ozbekiston mustaqillikga
erishgandang keyin brinchi marta 1991-yil 29-dekabrda saylov bo'lib o'tgan va
O’zbekiston Xalq demokratiya partiyasi va O’zbekiston kasaba uyishmalari
Federatsiyasi nomzodi I.A. Karimov mutloq ovoz bilan g'alaba qozongan .
Har bir davlatda Prezidentning konistitutsiyaviy maqomi va vakolatlari
belgilab beriladi. Prezident vakolatlari Respublika turiga bog'liq ravishda bir-
bridan farq qiladi.
Respublika ( lotincha respubica- xalq ishi)-davlat hokimyati axoli
tominidan muayyan muddatga saylab qo'yadigan organlar tomonidan amalga
oshrilgan boshqaruv shaklidir.Respublika boshqaruv shakli 4 turga bo'linadi: 1-
prezidentlik respublikasi, 2-parlamentar respublika, 3- prezidentlik va parlamentar
respublikalar elementlarni o'z ichiga olgan aralash respublikasi va 4- teokratik
respublikasidir. Prezidentlik respublikasi-parlamentarizm bilan bir qatorda davlat
boshlig i va hukumat boshlig ining vakolatlari bir vaqtning o zida prezidentʻ ʻ ʻ
qo lida birlashtirilgan davlat. Hukumat to g ridan-to g ri prezident tomonidan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tuziladi va tarqatiladi, parlament esa hukumatga sezilarli ta sir ko rsata Umuman
ʼ ʻ
olganda, boshqaruvning ushbu shakli bilan prezident parlament respublikasiga
20

qaraganda ancha katta vakolatlarga ega (u ijro etuvchi hokimiyat boshlig idir,ʻ
qonunlarni imzolash orqali tasdiqlaydi, hukumatni tarqatib yuborish huquqiga
ega), ammo parlamentar respublikada prezident ko pincha parlamentni tarqatib
ʻ
yuborish huquqidan mahrum bo ladi va parlament ham hukumatga ishonchsizlik
ʻ
bildirish huquqidan mahrum, lekin prezidentni lavozimidan chetlatishi mumkin
(impichment berish orqali).
Prezident respublikalariga AQSh, Lotin Amerikasi va Afrikaning aksariyat
respublikalari kiradi. Prezident respublikasida prezident vakolatlari va
xususiyatlari:
1) Davlatda raxbar prezident ustun bo'ladi va katta ro'l o'ynaydi;
2) Odatda prezident xalq tomonidan saylanadi va saylov legitimlikga ega
bo'ladi;
3) Prezident davlar idorasi (parlament) dan mustaqil bo'ladi;
4) Prezident va parlament o'z faoliyati doirasida amal qiladi, bunda prezident
xalq qiluvchi so'zga ega bo'ladi;
5) Prezident ijroiy hokimyatni boshqaradi va vazirlarni tayinlaydi;
6) Hukumat prezident oldida masul bo'ladi;
7) Bosh vazir lavozimi bo'lamaydi yoki bo'lsa ham mamuriy vazifalarni
bajaradi;
8) Bazi davlatlarda prezident parlament tarqatib yuborishi mumkin;
9) Ijro hokimyat boshlig'i bo'lgan prezident barcha davlat idoralaridan ustun
bo'ladi. Parlamentar respublika — jamiyat hayotini tashkil etishda oliy ro’l
parlamentga tegishli bo lgan davlat. Parlament hukumatni tuzadi va uni istalgan
ʻ
vaqtda tarqatib yuborish huquqiga ega. Bunday davlatda prezident muhim
vakolatlarga ega emas. Parlament va prezident vakolatlari, xususiyatlari:
1) Odatda prezident parlamarnt tominidan saylanadi;
2) Prezident mustaqil ro'l o'ynamaydi, balki hukumat va parlament irodasni
bajaradi;
3) Prezident parlament oldida ma'sul bo'ladi;
21

4) Parlament davlat xayotida barcha muhim masalalarni xalq qiladi;
5) Hukumat parlament tomonidan shakillantiriladi;
6) Hukumat parlament oldida ma'sul bo'ladi. Parlament tomonidan
ishonchsizlik bildirilgan taqdirda hukumatni istefoga chiqarib yuborishi mumkin.
Parlamentar respublikaga Italiya, Vengriya, Gretsiya, Bolgariya va boshqa
davlatlar misol bo’ladi. Aralash respublika — bunda prezidentlik respublikasi bilan
parlamentar respublika xususiyatlari qo shilib ketadi. Ya ni prezident umumxalqʻ ʼ
saylovlarida saylanib, yuridik va real keng vakolatlarga ega bo ladi. Biroq
ʻ
hukumat parlament tomonidan tashkil etiladi va u nafaqat prezident oldida, balki
parlament oldida ham siyosiy javobgar bo ladi. Bunda prezident hukumatga
ʻ
umumiy rahbarlik qiladi, lekin uni bosh vazir boshqaradi. Prezident ma lum
ʼ
holatlar yuz berganda parlamentni tarqatib yuborish huquqiga ega. Aralash
respublikada prezident vakokatlari xususiyatlari:
1) Prezidentlik respublikasi va parlamentar respublikada o'rtasidagi oraliqni
mavqeyni egallaydi;
2) Hokimyat prezident va parlamant o'rtasida deyarli teng taqsimlanadi;
3) Odatda prezidentni xalq saylaydi va u o'z vazifalarni, parlament esa o'z
vazifalarni taqsimot bo'yicha bajaradi;
4) Hukumatni shakillantrishda prezident va parlament birgalikda ishtirok
etadi;
5) Bosh vazir mustaqil bo'lib, mamlakatda prezidentlikdan keyingi ikkinchi
mansabdor shaxs xisoblanadi;
6) Hukumat ham prezident ham parlament oldida masul bo'ladi. (Prezident
hukumatni istefoga chiqarishi, parlament ishonchsizlik bildrish mumkin).
Taxlil va natija.
Bugungi kunda klassisk prezidentlik respublikasiga Amerika Qo shma
ʻ
Shtatlari misol bo’la oladi. Yer yuzida dastlabki prezidentlik lavozmi ham AQSH
da vujudga kelgan. AQSH konistitutsiyasining 2-moddasi to'liq prezident
vakolatlari belgilangan.
22

2- moddaning 1-qismida Prezident muddati 4 yil. Uning faoliyati funkiyasi
vazifalarini belgilab beradi va vitsa-prezident bilan birgalikda saylanadi.
2-qismi.Prezident AQSH armiyasi va dengiz floti; shuning dek Shtatlarning
amaldagi xizmatga chaqirilgandan bir nechta shtatlarning militsiya bosh
qo'mondoni hisoblanadi.
3-qismi.U vaqti-vaqti bilan Kongressga Ittifoqning holati to'g'risida
ma'lumot beradi va ularning ko'rib chiqilishiga zarur va maqsadga muvofiq deb
topadigan choralarni tavsiya qiladi; u favqulodda vaziyatlarda ikkala palatani yoki
ulardan birini chaqirishi mumkin va ular o'rtasida kelishmovchilik bo'lgan
taqdirda, tanaffus vaqti bo'yicha ularni o'zi xohlagan vaqtga kechiktirishi mumkin;
u elchilar va boshqa davlat vazirlarini qabul qiladi; u qonunlarning sodiqlik bilan
bajarilishigataminlaydi.
4-qismi.Amerika Qo'shma Shtatlarining Prezidenti, Vitse-Prezidenti va
barcha fuqarolik amaldorlari davlatga xiyonat, poraxo'rlik yoki boshqa o'ta og'ir
jinoyatlar va huquqbuzarliklar uchun impichment va sudlanganlik bo'yicha
idoradan chetlatiladi.
Germaniya respublikasi.
Germaniya respublikasning konistitutsiyasida president vakolatlatlari 54-60
moddalarida belgilab berilgan.
54-modda. 1) Federal prezident federal konventsiya tomonidan saylanadi; 2)
5 yil muddatga saylanadi va ketma -ket 1 marta saylanishi mumki.
55-modda.1) Federal prezident hukumat azosi bo'lshi mumkin emas; 2)
Hunar yoki kasbga ega bo'lgan, boshqaruv yoki kuzatuv kengashiga va boshqa
maoshli lavozimni egallay olmaydi.
56-modda. Bu moddada nems xalqiga qasamyod qilsh tartibi belgilangan.
57-modda. Agar Federal Prezident o'z vazifalarini bajara olmasa yoki uning
vakolati muddatidan oldin tushib qolsa bo'sh bo'lsa, Bundesrat Prezidenti o'z
vakolatlarini amalga oshiradi. 58-59-60 moddalarda boshqa vakolatlari nazarda
tutilgan.
23

Fransiya respublikasi.
Konistitutsiyani II bo'lmi prezidentlik vakolatlarni 5-19 moddalarni o’z
ichiga oladi. 5-modda.Respublika Prezidenti Konstitutsiyaning munosib hurmat
qilinishini ta’minlaydi. U o'z arbitraji orqali davlat organlarining to'g'ri ishlashini
va davlatning uzluksizligini ta'minlaydi.U milliy mustaqillik, hududiy yaxlitlik va
Shartnomalarga hurmat ko'rsatishning kafolati bo'ladi.
6-modda.Respublika Prezidenti to‘g‘ridan-to‘g‘ri umumiy saylov yo‘li bilan
besh yil muddatga saylanadi.Hech kim ketma-ket ikki muddatdan ortiq lavozimni
egallashi mumkin emas.Ushbu moddani amalga oshirish tartibi institutsional akt
bilan belgilanadi.
7-modda. Respublika Prezidenti saylovda qatnashganlarning mutlaq
ko‘pchilik ovozi bilan saylanadi. Agar birinchi ovoz berishda bunday ko‘pchilik
ovozga ega bo‘lmasa, ikkinchi ovoz berish keyingi o‘n to‘rtinchi kuni o‘tkaziladi.
Birinchi ovoz berishda eng ko'p ovoz to'plagan ikkita nomzod, eng yaxshi o'rin
olgan nomzodlar chaqirib olingandan keyin ikkinchi ovoz berishda qatnashishi
mumkin.
8-modda.Bosh vazirni Respublika Prezidenti tayinlaydi. Bosh vazir
Hukumatni iste'foga chiqarish to'g'risida ariza berganida, u tayinlashni tugatadi.
Bosh vazirning taqdimiga binoan u hukumatning boshqa a zolarini tayinlaydi vaʼ
ularning tayinlanishini tugatadi.
9-modda.Vazirlar Kengashiga Respublika Prezidenti raislik qiladi.
10-modda.Respublika Prezidenti qonun yakuniy qabul qilingandan va
Hukumatga yuborilganidan keyin o'n besh kun ichida parlament aktlarini e'lon
qiladi.U ushbu muddat tugashidan oldin parlamentdan qonun yoki uning har
qanday bo'limlari bo'yicha muhokamani qayta boshlashni so'rashi mumkin.
Munozarani bunday qayta ochish rad etilmaydi.
12-modda.Respublika Prezidenti Bosh vazir va parlament palatalari raislari
bilan maslahatlashganidan keyin Milliy Assambleyani tarqatib yuborilgan deb
e’lon qilishi mumkin. Umumiy saylovlar tarqatib yuborilgandan keyin kamida
24

yigirma kundan va qirq kundan ko'p bo'lmagan muddatda o'tkaziladi. Milliy
Assambleya saylovdan keyingi ikkinchi payshanba kuni o'z ishini boshlaydi. Agar
ushbu majlis navbatdagi sessiya uchun belgilangan muddatdan tashqariga chiqsa,
sessiya huquq bilan o‘n besh kunlik muddatga chaqiriladi.Ko'rsatilgan saylovdan
keyin bir yil ichida boshqa tarqatish amalga oshirilmaydi.
14-modda.Respublika Prezidenti xorijiy davlatlardagi favqulodda elchilar va
elchilarni akkreditatsiya qiladi; uning huzurida chet el elchilari va favqulodda
elchilar akkreditatsiya qilinadi.
15-modda.Respublika Prezidenti Qurolli Kuchlarning Oliy Bosh
Qo'mondoni hisoblanadi. U oliy milliy mudofaa kengashlari va qo'mitalari raislik
qiladi. O’zbekiston Respublikasi. O’zbekiston amaldagi hujjatlarda prezidentlik
respublikasi turiga kiradi va O’zbekiston Respublikasi konistitutsiyaning XIX bobi
prezidentlik vakolatlari.
25

Xulosa.
Prezidentlik instituti O`zbekiston Respublikasida bevosita xalqdan vakolat
oladi va jamiyat hayoti hamda davlat ishlarini boshqarishda fuqarolarining vakili
hisoblanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, biz Prezidentni hokimiyatlar
bo`linishi tizimida ijro hokimiyati tizimiga mansub ekanligini e`tirof etamiz.
Mazkur fikrlar davlat hokimiyati organlarining konstitutsiyaviy huquqiy maqomi
shuningdek, Konstitutsiya 5 bo`limi tuzilishi bilan o`z tasdig`ini topadi. Xususan,
5 bo`limda dastlab Oliy Majlis haqidagi,so`ng Prezident, undan keyin Vazirlar
Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlari, sud hokimiyatiga oid boblar
joylashtirilgan.
M.M.Mirakulovning fikriga ko`ra, prezidentlik institutining amaliy
faoliyatiga e`tibor qaratadigan bo`lsak, Prezident hokimiyatlar bo`linishi tizimda
qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatning faoliyatida strtategik ahamiyatga
ega bo`lgan o`rin egallaydi. M.Rahmonqulov prezidentlik instituti hokimiyatlar
bo`linishi tizimida alohida o`rin egallaydi. Davlat boshlig`i davlat hokimiyati
organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta minlashi‟
bilan bir vaqtda ijro hokimiyatining strategik ahamiyatga ega bo`lgan
funksiyalarini ham bajaradi. Olim ta`kidlaganidek, Prezident qonun chiqarish
faoliyatida, davlat hokimiyati butunligi, fuqarolarning huquq va erkinliklari,
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishini kafolatli
himoya qilish, O`zbekiston Respublikasining hududiy yaxlitligi va xavfsizligini
ta`minlash bo`yicha ahamiyatli vazifalarni bajaradi. M.M.Mirakulov, biz yuqorida
bayon etilganlarni Prezident tomonidan qaror, farmon, farmoyishlar
chiqarilganidan so`ng Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi tomonidan harakatlar
dasturi ishlab chiqilishi va amalga oshirilishida ko`rishimiz mumkinligini aytib
o`tadi. Olim Prezidentning farmon va qarorlari asos bo`lib xizmat qilgan Vazirlar
Mahkamasining 2015 yil 23 fevraldagi yaqin va uzoq kelajakka mo`ljallangan
harakat dasturini misol sifatida keltirib o`tadi. Bundan tashqari, M.M.Mirakulov
26

2005 yildan 2009 yilgacha bo`lgan vaqt oralig`ida Qonunchilik palatasi tomonidan
qabul qilingan 256 ta qonun loyihasidan 42 tasi, 2010-2014-yillar oralig`ida
19 ta qonun loyihasi O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga tegishli bo`lganligini,
160 ta qonun loyihasi esa hukumat tomonidan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti
qaror va farmonlarining ijrosini ta`minlash yuzasidan Qonunchilik palatasiga
kiritilganligini aytib o`tadi. O`z navbatida biz ham yuqoridagi fikrlarni
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O`zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha
harakatlar strategiyasi to`g`risida»gi PF-4947-sonli Farmoni bilan
mustahkamlashimiz mumkin. Xususan, ushbu famon asosida davlat boshqaruvini
isloh qilish yuzasidan Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2019 yil 1
may holatiga 100 dan ortiq chora-tadbirlar ishlab chiqilgan.
Bayon etilganlarga asosan shunday xulosa qilishimiz mumkinki, davlatning
bosh islohotchilik prinsipi asosida davlat boshlig`i Respublika Prezidenti sanalgan
hamda davlat boshqaruvi organlarning ko`rastib o`tilgan iyerarxiyasiga asoslangan
davlat boshqaruvi tizimi bugungi iqtisodiy nostabillik tendensiyasi sharaotida
o`zini to`liq oqlmoqda.
Davlat boshlig`ining muhim funksiyalaridan biri bu davlat hokimiyati
oranlari faoliyatining o`zaro hamkorligi va samaradorligini ta`minlash hisoblanadi.
Prezident bugungi kunda davlat hokimiyati tizimida fuqarolik jamiyati institutlari
to`la tashkil topishi, davlat boshqaruvining demokratlashtirilishini yanada
chuqurlashtirish jarayonida davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda
faoliyat yurtishini hamda hamkorligini ta`minlagan holda, Ozbekiston
Respublikasining hududiy yaxlitligi va suvereneteti himoyasining asosiy kafili
hisoblanadi.
Bugungi kungacha o’tmishdan ma’lumki prezidentlik instetutida ko’plab
o’zgarishlar, islohotlar amalga oshrilgan. Bu davr mobaynida prezidet tog’rsida
qonunlar, hujjatlar chiqarilgan. Ularda prezidetlarning rasmiy ramzlari, president
daxlsizlgi, muxofazasi, moddiy va ijtimoiy taminoti belgilab o’tilgan. Prezidentlik
27

respublikalarida eng maqbuli aralash prezidentlik respublikasidir. Chunki agar
president va parlamentga vakolatlar tog’ri bo’lib berilsa, ular o’z vazifalarini xolis
va to’g’ri bajarsa ideal, xalq tomonidan legtimlikga asoslangan boshqaruvdagi
davla bo’la oladi.
28

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Asosiy adabiyotlar
1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari
tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi,
2023, -432 bet.
2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur,
2022, -40 bet.
3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar):
Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.:
―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -368
‖
bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3
29

// Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 bet.‖
5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в
древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
30

Oʻzbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriy etilishi

Sotib olish