Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 149.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

O‘zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosati samarali amalga oshirish yoʻllari, kutilayotgan xatarlar va ularni bartaraf etish

Sotib olish
1MUNDARIJA KIRISH .................................................................................................................. 3 I BOB PUL TUSHUNCHASI VA UNING FUNKSIYALARINI O‘RGANISHNING UMUMIY NAZARIY ASOSLARI ................................... 6 1.1. Pul tushunchasi va uning funktsiyalari. Pul agregatlari. Pulga talabning klassik nazariyasi .................................................................................................. 6 1.2. Pulga talabning keynscha nazariyasi. Pul taklifi. Bank multiplikatori .... 8 1.2.1-chizma. Pulga talab grafigi ....................................................................... 11 1.3. Pul taklifining kengaytirilgan modeli. Pul multiplikatori ...................... 14 1.3.2-chizma. Real pul vositalari muvozanatrasi ............................................. 14 II BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA PUL-KREDIT SIYOSATI SAMARALI AMALGA OSHIRISH YO LLARI, KUTILAYOTGAN ʻ XATARLAR VA ULARNI BARTARAF ETISHNING DOLZARB ............ 15 2.1. Respublikamizda pul-kredit siyosatini samarali amalga oshirish .......... 16 Pul-kredit siyosatining asosiy ko rsatkichlari, foizda ʻ ..................................... 19 2.1.1-rasm. Iqtisodiyotning naqd pul bilan ta minlanganlik darajasi, ʼ .......... 19 2.1.2-rasm. Milliy valyuta - so mning 1 AQSH dollariga nisbatan nominal ʻ . 21 2.2. Pul-kredit siyosatining 2024 yilgacha mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlarining dastlabki konseptual loyihasi ............................................... 23 2.3. O‘zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosatida kutilayotgan xatarlar va ularni bartaraf etishning dolzarb masalalari .............................................. 27 XULOSA .............................................................................................................. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ...................................... 34 II. Kitoblar, darsliklar va o’quv qo’llanmalar ................................................. 34 III. Internet saytlar ............................................................................................. 35 KIRISH ..................................................................................................................... 2 I BOB PUL TUSHUNCHASI VA UNING FUNKSIYALARINI O‘RGANISHNING UMUMIY NAZARIY ASOSLARI ...................................... 5 1.1. Pul tushunchasi va uning funktsiyalari. Pul agregatlari. Pulga talabning klassik nazariyasi ................................................................................. 5 1.2. Pulga talabning keynscha nazariyasi. Pul taklifi. Bank multiplikatori . 7 1.3. Pul taklifining kengaytirilgan modeli. Pul multiplikatori ..................... 12 II BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA PUL-KREDIT SIYOSATI SAMARALI AMALGA OSHIRISH YO LLARI, KUTILAYOTGAN ʻ XATARLAR VA ULARNI BARTARAF ETISHNING DOLZARB ............... 15 2.1. Respublikamizda pul-kredit siyosatini samarali amalga oshirish ....... 15 Pul-kredit siyosatining asosiy ko rsatkichlari, ʻ foizda 5 .................................... 20 2.2. Pul-kredit siyosatining 2024 yilgacha mo‘ljallangan asosiy 2yo‘nalishlarining dastlabki konseptual loyihasi .............................................. 252.3. O‘zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosatida kutilayotgan xatarlar va ularni bartaraf etishning dolzarb masalalari .............................. 29 XULOSA ................................................................................................................ 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 36 3KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Iqtisodiyotning erkinlashtirilishi sharoitlarida investitsion jarayonlar milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirishga, hududlarda va korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. Ularning amalga oshirilishi yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar bilan o‘sishini, aholi bandligini va farovonligini oshirishni ta’minlaydi. Shuning uchun 2022 - 2026 yillarda O‘zbekiston Respublikasi Taraqqiyoti strategiyasining ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha amalga oshirilayotgan tadbirlar uzoq vaqtga mo‘ljallangan fundamental maqsadlarni o‘rtaga qo‘yish bilan bir qatorda, bu maqsadlarga erishish vositalari, yo‘llarini belgilashni ham o‘z ichiga olmoqda. Bular orasida ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiyalar negiziga ko‘chirish va samaradorligini to‘xtovsiz oshirib borish eng ahamiyatlidir. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni modernizatsiyalash, eng avvalo, real investitsion jarayonlarga tayanadi va katta miqdordagi investitsiya resurslarini talab etadi. Bunda investitsiyalarni moliyalashtirishning ichki va tashqi manbalaridan unumli hamda uyg‘un ravishda foydalanish, shu bilan birga, xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar va tadbirkorlarning investitsion faolligini har tomonlama ta’minlash zarur bo‘ladi. Mamlakatimizda iqtisodiyotning barcha sohalariga real investitsiyalarni kengaytirish yuzasidan faol siyosat yuritilishi va salmoqli tadbirlarning amalga oshirilishi bu borada ijobiy natijalar bermoqda. Hozirgi kunda yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar bilan o‘sishi va yuksak makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosan jiddiy tarkibiy o‘zgarishlar va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish evaziga ta’minlanishi talab etilmoqda. Mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy strategiya uzoq vaqtga mo‘ljallangan fundamental maqsadlarni o‘rtaga qo‘yish bilan bir qatorda, bu maqsadlarga erishish vositalari, yo‘llarini belgilashni ham o‘z ichiga oladi. Bular orasida ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiyalar negiziga ko‘chirish va samaradorligini to‘xtovsiz oshirib borish eng ahamiyatlidir. Davlat innovatsion muhitni vujudga keltirar ekan, huquqiy asoslarni hamda innovatsion faoliyatni amalga oshirish me’yorlarini belgilaydi. Qulay innovatsion 4muhitni yaratish innovatsion jarayon qatnashchilari uchun ma’lum imtiyozlar belgilab qo‘yilishini, yangi texnika va texnologiyani o‘zlashtirish vaqtidagi ortiqcha xarajatlarni qisman qoplab berilishini, innovatsion-investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun imtiyozli kreditlarni, innovatsion xatarlarni sug‘urtalash tizimini o‘z ichiga qamrab oladi. Chunonchi 2022 yilda mikrofirma va kichik korxonalar uchun soliq to‘lovlari stavkalarining kamaytirilishi xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar investitsiya faoliyatining kengayishiga xizmat qiladi. Buning natijasida mablag‘larni, birinchi navbatda, ishlab chiqarishni texnologik yangilash va zamonaviy texnikani joriy etishga yo‘naltirish imkoni yanada kengaydi . Kurs ishining maqsadi. Pul taklifi modeli.Bank va pul multiplikatorini o‘rganish va tahlil qilish. Kurs ishning predmeti . O‘zbekiston respublikasida pul-kredit siyosati samarali amalga oshirish yo llari, kutilayotgan xatarlar va ularni bartaraf etishʻ ning dolzarb masalalari; Kurs ishning ob’ekti. Pul tushunchasi va uning funksiyalarini o‘rganishning umumiy nazariy asoslari; Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:  pul tushunchasi va uning funktsiyalari. pul agregatlari. pulga talabning klassik nazariyasini o rganish; ʻ  pulga talabning keynscha nazariyasi. pul taklifi. bank multiplikatorini tahlil qilish ;  pul taklifining kengaytirilgan modeli. pul multiplikatorini o‘rganish;  respublikamizda pul-kredit siyosatini samarali amalga oshirish yo llarini ʻ o‘rganish;  pul-kredit siyosatining 2024 yilgacha mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlarining dastlabki konseptual loyihasini o‘rganish;  O‘zbekiston respublikasida pul-kredit siyosatida kutilayotgan xatarlar va ularni bartaraf etishning dolzarb masalalarini o‘rganish . Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar 5yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi. Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlarni o rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so rovnomalar, ilg orʻ ʻ ʻ o qituvchilarning ʻ ish tajribalarini o rganish, ʻ pedagogik tajriba, taqqoslash. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, asosiy qism va qilingan xulosalardan iborat. Ishga qo yilgan ʻ maqsadga erishishi uchun to plangan ʻ adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. Umumiy hajmda 35 betdan tashkil qiladi. 6I BOB PUL TUSHUNCHASI VA UNING FUNKSIYALARINI O‘RGANISHNING UMUMIY NAZARIY ASOSLARI 1.1. Pul tushunchasi va uning funktsiyalari. Pul agregatlari. Pulga talabning klassik nazariyasi Pul – iqtisodiyot sub`ektlari mulkining bir turi bo‘lib, mulkning boshqa turlaridan ikki xususiyatiga ko‘ra farq qilad: birinchidan, pul yuqori likvidliliklar, ya`ni qisqa muddatda, sezilarsiz sarf - xarajatlar bilan boshqa buyumga ayirboshlanish qobiliyatiga ega; ikkinchidan baholar o‘zgarmas bo‘lgan sharoitda pul yoki xech qanday daromad keltirmaydi, yoki uning daromadliligi darajasi boshqa mulk turlarinikidan ancha kam. Shunga qaramasdan kishilar nima uchun mulk sifatida pulga egalik qilishga xarakat qiladilar? Bu savolga javobni pulning funktsiyalaridan topamiz. Odatda pulning uch asosiy funktsiyasi mavjud deb qaraladi. Bular : 1. To‘lov vositasi (almashinuv vositasi). 2. Qiymat o‘lchovi vositasi. 3. Jamgarish ( boylik to‘plash) vositasi. Umumiy ekvivalentlilik, yuqori likvidlilik xususiyatlari pulni ideal to‘lov vositasiga aylantiradi. Xozirgi zamon iqtisodiyotida to‘lovlar uch yo‘l bilan amalgam oshiriladi: 1) naqd pul to‘lovi; 2) bankdagi xisobvaraqlarda yozuv orqali, ya`ni naqd bo‘lmagan pul ko‘chirish orqali; 3) bir shaxsning ikkinchi shaxsga qarzdorliligini tasdiklovchi xujjatlar( veksellar, qarz majburiyatlari) yordamida. Qiymat o‘lchovi sifatida pullar tovarlar bahosini ifodalaydi va turli tovarlar qiymatini taqqoslash imkonini beradi. O‘z tovari uchun olgan pulini sotuvchi doim ham birdaniga ishlatvermaydi. Shu sababga ko‘ra pullar ularga o‘tkazilgan qiymatni saqlab turishlari juda muxim. Agar pul aytilgan xususiyatga ega bo‘lsa, unda u boylik to‘plash maqsadida jamgariladi. Pulning bu funktsiyasini muqobil tarzda mulkning boshqa turlari - obligatsiyalar, aktsiyalar, ko‘chmas mulk ham bajarishi mumkin.Rivojlangan iqtisodiyot sharoitida pulning to‘lov vositasi sifatidagi vazifasi jamgarish vositasi vazifasiga nisbatan muximroq ahamiyat kasb etadi. 7Pulning yuqori likvidliligi va qiymatni saqlab turishi xususiyatlar barcha turdagi to‘lov vositalarida bir xil emas. Naqd pullar va muddatsiz depozitlarning likvidliligi djarajasi muddatli depozitlarga yoki veksellarga qaraganda yuqoriroq. Shu sababli pul massasi likvidlilik darajasining pasayib borishi tamoyiliga asoslangan agregatlarga bo‘linadi. Rivojlangan mamlakatlarda pul massasini aniqlashda - M 1 ; M 2 ; M 3 ; M 4 deb belgilanadigan pul agregatlaridan foydalaniladi. Pul agregatlarining tarkibi va miqdori turli mamlakatlarda o‘zaro farq qilish mumkin. Quyida umumlashtirib olingan pul agregatlari tarkibini keltiramiz: “M0 - bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar va tijorat banklarining Markaziy bankdagi rezervlari; M 1 = M 0 + muddatsiz depozitlar, yo‘l cheklari va boshqalar; M 2 =M 1 + (miqdori va muddati cheklangan) muddatli depozitlar va boshqalar ; M 3 = M 2 +(miqdori va muddati cheklanmagan) muddatli depozitlar va boshqalar” Makroiqtisodiy taxlilda M 1 va M 2 pul agregatlari eng ko‘p foydalaniladi. Pul agregatlarining dinamikasi turli sabablarga bog‘liq. Masalan, daromadlarning oshishi natijasida M 1 ga talab tezroq o‘ssa, foiz stavkasining o‘sishi natijasida M 2 va M 3 ga talab M 1 ga nisbatan tezroq o‘sadi. Pulning miqdoriy nazariyasi pulga bo‘lgan talabni almashinuv tenglamasi yordamida aniqlaydi: ?????? · ?????? = ?????? · ?????? Bu erda: M – muomaladagi pul miqdori; V – pulning aylanish tezligi; P – baholar darajasi (baho indeksi); Y – real YAIM. Pulning aylanish tezligi, iqtisodiyotda bitimlar tarkibi nisbatan barqaror bo‘lganligi uchun ham doimiy kattalik deb qabul kilinadi. Ammo bank tizimiga xisob-kitoblarni tezlashtiruvchi texnik vositalar joriy qilinishi natijasida u o‘zgarishi mumkin. V doimiy bo‘lgan sharoitda almashtirish tenglamasi quyidagicha bo‘ladi: ?????? · ?????? ∗ = ?????? · ?????? (Fisher tenglamasi), bundan: 8?????? = ?????? ∙ ?????? ?????? ∗ P · Y – nominal YAIM miqdorini bildirishini va doimiy miqdorligini xisobga olsak, muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlar miqdori va ularning bahosi o‘zgarishlariga, boshqacha aytganda, nominal YAIM o‘zgarishiga bogliq. Muomaladagi pul massasining o‘zgarishi, klassik nazariyaga ko‘ra, Y sekin o‘zgarishi tufayli asosan baholar darajasiga ta`sir ko‘rsatadi. Bu xolat “pulning neytralligi” nomini olgan. Monetaristlar qoidasiga ko‘ra hukumat pul massasining o‘sish sur`atini, real YAMMning o‘rtacha o‘sish sur`ati darajasida ta`minlab tursalar iqtisodiyotda baholar darajasi barqaror bo‘ladi. Fisher tenglamasidan tashqari bu tenglamaning boshqa bir shakli Kembrij tenglamasidan ham keng foydalaniladi: ?????? = ?????? ∗ ???????????? Bu yerda: k= 1/V – pulning aylanish tezligiga teskari miqdor. k - koeffitsientni nominal pul miqdori (M)ning daromadlar (P·Y)dagi ulushini ko‘rsatadi. Kembrij tenglamasi turli darajada daromadli bo‘lgan turlicha moliyaviy aktivlar mavjudligini va daromadni ularning kaysi biri ko‘rinishida saklashni tanlash imkoniyati mavjudligini ko‘zda tutadi. Pulga real talab quyidagi ko‘rinishda xisoblanadi: (??????/??????) ?????? = ?????? ?????? Bu yerda: M/R – “real pul qoldig‘i”, “pul mablaglarining real zahirasi” deb nomlanadi. 1.2. Pulga talabning keynscha nazariyasi. Pul taklifi. Bank multiplikatori Pulga talabning Keyns nazariyasi, likvidlilikning afzalligi nazariyasi, pulni naqd ko‘rinishda saqlashga kishilarni undovchi uch sababni ajratib ko‘rsatadi: 1. Transaktsion sabab (joriy bitimlar uchun naqd pulga talab). 92. Extiyotkorlik sababli (ko‘zda tutilmagan xolatlar uchun ma`lum miqdorda naqd pullarni saklash). 103. Spekulyativ sabab (foyda olish maqsadida qimmatli kqog‘ozlar sotib olish uchun pulga talab). Spekulyativ sabab foiz stavkasi bilan obligatsiyalar kursi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikka asoslanadi. Agar foiz stavkasi ko‘tarilsa, obligatsiyalar bahosi pasayadi, ularga talab esa oshadi. Bu esa o‘z navbatida, naqd pul zahiralarining qisqarishiga hamda naqd pullarga talabning pasayishiga olib keladi. Pul likvidlilik xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun ham axoli uni saqlashni afzal biladi. Likvidlilikning afzalligi nazariyasi ko‘rsatadiki pulga bo‘lgan talab miqdori foiz stavkasiga bog‘liq. Foiz stavkasi naqd pul vositalarini qo‘lda ushlab turishning muqobil xarajatlari miqdorini, ya`ni, siz foiz olib kelmaydigan naqd pullarni qo‘lda ushlab turgan sharoitda yo‘qotadigan pul miqdorini bildiradi. Nonning narxi non talabi miqdoriga ta`sir qilganidek, naqd pullarni qo‘lda ushlab turish miqdori ham pul zahiralariga talab miqdoriga ta`sir ko‘rsatadi. Shuning uchun foiz stavkasi oshganda, insonlar boyliklarini naqd pul shaklida kamroq ushlab turishga harakat qiladi. Real pul zahiralariga talab funktsiyasini quyidagi ko‘rinishda yozamiz: ??????/?????? = ??????(??????) Bu tenglama ko‘rsatayaptiki, pulga bo‘lgan talab miqdori foiz stavkasi funktsiyasi ekan. Grafikda foiz stavkasi va real pul zahiralari miqdoriga talab teskari bog‘liqlikka ega ekanligi ko‘rinadi. Chunki, yuqori foiz stavkasi pulga talab miqdorining kamayishini ko‘rsatadi. Klassik va keynschilarga xos yondashuvlarni umumlashtirib, pulga talabning quyidagi omillarini ajratib ko‘rsatish mumkin:  daromadlar darajasi;  pulning aylanish tezligi;  foiz stavkasi. Agar klassik nazariya pulga talabni asosan, real daromad hajmi bilan bog‘lasa, keynschilarda esa pulga talab asosan, foiz stavkasiga bog‘liq deb xisoblanadi. 111.2.1-chizma. Pulga talab grafigi 1 Pulning aylanish tezligini xisobga olmaganda, real pul qoldig‘iga talab formulasi quyidagicha bo‘ladi:(??????/??????) ?????? = ?????? (??????, ??????); Bu yerda: R – foiz stavkasi; Y – real daromad. Chiziqli bog‘liqlikni e`tiborga olsak, quyidagicha formula xosil bo‘ladi: (??????/??????)?????? = ???????????? − ???????????? Bu erda: k va h – pulga talabning daromadlar va foiz stavkasiga ta`sirchanligini ifodalovchi koeffitsientlar; k – foiz stavkasi (real foiz stavkasi). Real foiz stavkasi nominal foiz stavkasidan inflyatsiya sur`atini ayirib topiladi. Daromad darajasining o‘zgarishi foiz stavkasi o‘zgarmas bo‘lgan sharoitda ham pulga talabning ko‘payishiga olib keladi. Bu grafikda pulga talab egri chizigining siljishi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Pul taklifi (M s ) o‘z ichiga bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar (S) va zarur bo‘lganda (D) iqtisodiy agentlar bitimlar uchun ishlatishi mumkin bo‘lgan depozitlarni oladi: ?????? ?????? = ?????? + ??????. Aksariyat mamlakatlarda davlat pul chiqarishda monopol huquqqa ega. Uni amalga oshirish huquqi nisbatan mustakil muassasa Markaziy bank ixtiyorida. “ Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi xududida konuniy to‘lov vositasi sifatida 1 Maxmudov . N.M., Hakimov . H.A. “ Makroiqtisodiy tahlil”. O‘quv qo‘llanma. – T.: Toshkent nashriyoti. 2021. 12banknotlar va tangalar ko‘rinishidagi pul belgilarini muomalaga chiqarish mutlaq huquqiga ega” Ammo pul taklifini ko‘paytirish imkoniga yoki pul yaratish qobiliyatiga tijorat banklari ham ega. Ular kreditlar bera borib, to‘lov vositalari emissiyasini yoki kredit multiplikatsiyasini amalga oshiradi. Masalan, A bankning depoziti 2000 so‘mga o‘sgan bo‘lsa, zahira normasi 20 % ga teng bo‘lganda (zahira normasi – tijorat banklar depozitlarining ma`lum qismini Markaziy bankda saqlab turish normasi), u 400 so‘mni Markaziy bankda zahiralab, qolgan 1600 so‘mni qarzga beradi. Shunday qilib, A bank pul taklifini 1600 so‘mga ko‘paytiradi va u endi 2000+1600=3600 so‘mni tashkil etadi. YA`ni, omonatchilarning depozitlardagi 2000 so‘mdan tashkari yana 1600 so‘m qarz oluvchilar qo‘lida qoladi. Agar, 1600 so‘m yana banka tushsa, (masalan, B bankka) unda 20 % ga teng bo‘lgan zahira normasida u 320 so‘mni zahirada qoldirib, 1280 so‘mni kreditga beradi hamda shu miqdorda pul taklifini oshiradi. Kredit berishning bu jarayoni so‘nggi pul birligidan foydalanishga qadar davom etadi. Yakuniy xisob kitob bank depozitlari jami 10000 so‘mga ko‘payganligini ko‘rsatadi. Bu jarayonni formula ko‘rinishida quyidagicha yozishimiz mumkin: ?????? = (??????/ ???????????? ) ?????? ?????? Bunda: M- pul taklifi hajmi; rr – majburiy zahiralash normasi ; D - dastlabki depozit. Keltirilgan formuladan ko‘rinib turibdiki, pul taklifi 1/rr koeffitsentiga bog‘liq bo‘lib, uni bank multiplikatori yoki pul ekspansiyasi multiplikatori , deb ataladi. U ushbu bank zahiralar normasida ortiqcha zahiralarning bir pul birligi bilan yaratilishi mumkin bo‘lgan yangi kredit pullarining eng ko‘p miqdorini bildiradi. Pul taklifining umumlashma modeli Markaziy bankning pul taklifidagi roli hamda pulning bir qismini depozitlardan naqd pullarga oqib o‘tishni xisobga olgan xolda yoziladi. Bu model bir qator yangi o‘zgaruvchilarni o‘z ichiga oladi.Bular: - pul bazasi (rezerv pullar, yuqori quvvatli pullar) – bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar va tijorat banklari Markaziy bankda saqlaydigan depozitlar summasi; 13- deponentlash koeffitsienti - Cr = S/ D Pul bazasini MV va bank rezervlarini R deb belgilasak, ???????????? = ?????? + ??????. Pul taklifining kengaytirilgan modelini iuyidagicha yozish mumkin: (Cr +1)/ (Cr + rr ) nisbat pul multiplikatori deb yuritilib bir so‘mlik pul bazasi xisobiga necha so‘mlik pul taklifi yuzaga kelishini ko‘rsatadi. Pul multiplikatori ni – pul taklifining pul bazasiga nisbati ko‘rinishida yozish mumkin: Cr miqdori – axolining o‘z mablaglarini naqd pullar va depozitlar o‘rtasida qanday proportsiyada saqlashni tanlashga bog‘liq. rr = R / D miqdori esa – axolining nafakat Markaziy Bank belgilab bergan majburiy rezerv normasiga, balki tijorat banklari saqlab turishni mo‘ljallanayotgan ortiqcha rezerv miqdoriga ham bog‘liq. Demak, pul taklifi pul bazasi va pul multiplikatori miqdoriga bog‘liq ekan.Pul multiplikatori pul bazasining bir miqdorga oshishi natijasida pul taklifi qanday o‘zgarishini ko‘rsatadi. Markaziy bank pul taklifini avvalambor, pul bazasiga ta`sir etish yo‘li bilan tartibga soladi. Mamlakatda pul miqdori ko‘payadi, agar: - pul bazasi o‘ssa; - majburiy zahiralash normasi pasytirilsa; - tijorat banklarining ortiqcha rezervlari kamaysa; 14- naqd pullarningn depozitlar umumiy summasiga nisbati pasaysa. 1.3. Pul taklifining kengaytirilgan modeli. Pul multiplikatori Pul bozori modeli pulga talab va taklifni birlashtiradi. Dastlab, soddalik uchun pul taklifi Markaziy Bank tomonidan nazorat kilinadi va (M/P) s darajasida qayd qilingan deb olamiz. Agarda M-pul taklifini, P-narxlar darajasini bildirsa, M*/P* pul vositalarining real zahirasi miqdorini ko‘rsatadi. (??????/??????) ?????? = ?????? ∗/?????? ∗ Bu yerda: M - pul taklifi darajasini bildiradi; P – baholar darajasi (ushbu modelda ekzogen o‘zgaruvchi )ni ko‘rsatadi. Real pul taklifi miqdoridagi foiz stavkasiga bog‘liq bo‘lmagan vaziyatni ko‘rsatadi. Shuning uchun real pul vositalari taklifi grafikda ko‘rsatayotganimizdek vertikal chizik ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Bu xolat foiz stavkasi qanchalik o‘zgarishiga qaramasdan real pul taklifi miqdori o‘zgarmasdan qolgan vaziyatni aks ettiradi. Baholar darajasini ham barqaror deb qabul qilamiz. Bu xolatda real pul taklifi M*/P* ga teng va grafikda Ms to‘gri chizik ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Pul talabi berilgan daromad darajasida foiz stavkasiga teskari proportsional egri chizik ko‘rinishiga ega. Muvozanat nuktasida pul talabi va taklifi o‘zaro teng, (1.3.2-chizma). O‘zgarib turuvchi foiz stavkasi pul bozorini muvozanatda ushlab turadi. Foiz stavkasining o‘zgarishi natijasida iqtisodiy agentlar o‘z aktivlari tarkibini o‘zgartirgani tufayli pul bozorida muvozanatga erishish uchun vaziyatga ta`sir etib uni o‘zgartirish zarur va mumkindir. 1.3.2-chizma. Real pul vositalari muvozanatrasi 2 2 Yakubov I.O., Hakimov H.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. - T.: TDIU, 2019. 15Agar R juda yuqori bo‘lsa, pul taklifi unga bo‘lgan talabdan yuqori bo‘ladi. Iqtisodiy agentlar o‘zlarida to‘planib qolgan ortiqcha naqd pullarni aktsiya va obligatsiyalarga aylantirib, ulardan qutilishga intilishadi. Yuqori foiz stavkasi, ta`kidlanganidek, obligatsiyalar kursining pastroq darajasiga mos keladi. Shu sababli, arzon obligatsiyalarni (kelajakda foiz stavkasi pasayishi okibatida ular kursi o‘sishini ko‘zda tutib) sotib olish foydali bo‘ladi. Banklar, Ms> Md bo‘lgani uchun foiz stavkasini pasaytira boshlaydi. Asta- sekin iqtisodiy agentlar o‘z avtivlari tarkibini o‘zgartirishi va banklar tomonidan foiz stavkasining o‘zgartirilishi oqibatida pul bozorida muvozanat tiklanadi. Foiz stavkasi pasayib ketgan xolatda teskari jarayon ro‘y beradi (1.3.3-chizma). 1.3.3-chizma. Pul bozorida muvozanatrasi taklifi grafigi modeli 3 Foiz stavkasi va pul massasi muvozanatli darajasining o‘zgarib turishi pul bozorining ekzogen o‘zgaruvchilari – daromadlar darajasi va pul taklifining o‘zgarishi natijasida ham ro‘y beradi. Grafik ko‘rinishda, bu, pul talabi va pul taklifi egri chiziklarining siljishi sifatida namoyon bo‘ladi. II BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA PUL-KREDIT SIYOSATI 3 Maxmudov . N.M., Avazov . N.R. «O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalardan samarali foydalanish yo‘llari»: Ilmiy-ommabop risola. -T.: TDIU, 2019-y. 16SAMARALI AMALGA OSHIRISH YO LLARI, KUTILAYOTGANʻ XATARLAR VA ULARNI BARTARAF ETISHNING DOLZARB MASALALARI 2.1. Respublikamizda pul-kredit siyosatini samarali amalga oshirish yo llari ʻ O zbekiston ʻ Respublikasining "Markaziy bank to g risida"gi ʻ ʻ Qonuniga muvofiq, Markaziy bankning strategik maqsadlari bank tizimi va to lov tizimlari ʻ barqarorligini ta minlovchi ʼ infratuzilmaga qarshi kurashish hisoblanadi. Ushbu strategik maqsadga erishish uchun pul-kredit siyosatining taktik maqsadlari sifatida inflyatsiya maqsadi va pul ta minotining ʼ o sish ʻ sur ati ʼ qo llanilmoqda. ʻ Ayni paytda O zbekistonda ʻ pul-kredit siyosatini takomillashtirish bilan bog liq dolzarb masalalar mavjud. Hozirgi muammolarga pul ta minotining o sish ʻ ʼ ʻ sur atlari ʼ va milliy valyutaning devalvalyatsiya darajasining yuqoriligi, iqtisodiyotga pul ta minotining ʼ past darajasi, tijorat banklarining kreditlari bo yicha milliy valyutadagi nisbati yuqori foiz stavkalari kiradi. O z navbatida, ʻ ʻ pul-kredit siyosatini takomillashtirish bilan bog liq hozirgi muammolarning ilmiy ʻ jihatdan to g ri ʻ ʻ еchimini topish еtakchi pul tushunchalarining tamoyillarini o rganish va ʻ ularning amaliy ahamiyatini baholashni zarur qiladi. Monetarizm pullik nazariyasining asoschisi AQShning Chikago universiteti professori, Nobel mukofoti laureati M.Fridmandir. M.Fridman iqtisodiy adabiyotlarda birinchi bo lib ʻ pul ta minotining ʼ yillik o sishini ʻ qat iy ʼ indikator sifatida belgilash va unga erishish jarayonini Markaziy bank tomonidan nazorat ob ekti qilib qo yish zarurligini ilmiy asoslab berdi. Uning xulosasiga ko ra, pul ʼ ʻ ʻ ta minotining o sishi yakuniy mahsulot narxining uzoq muddat davomida barqaror ʼ ʻ o sishiga ʻ asoslanishi kerak. J.Keynsning fikricha, foiz stavkasi pul tushunchasida muhim rol o ynaydi va ʻ foiz stavkalariga ta sir ko rsatish orqali ishsizlik va iqtisodiy o sishga bevosita ʼ ʻ ʻ ta sir ko rsatishi mumkin. J.Keyns taklif etgan pul muomalasining translyatsiya ʼ ʻ mexanizmi uch bosqichdan iborat: 17 birinchi bosqich: pul ta minoti-foizʼ stavkasi;  ikkinchi bosqich: pul ta minoti ʼ -foiz stavkasi - investitsiya;  uchinchi bosqich: pul ta minoti ʼ - foiz stavkasi - investitsiya - milliy daromad. J.Keynsning translyatsiya mexanizmiga ko ra, ʻ firmalar va firmalar foiz stavkalari tushishi bilan rejadagi investitsiyalarini ko paytiradilar, ʻ bu esa inventarlarning kutilmagan iste mol qilinishiga olib keladi, rejadagi xarajatlarning ʼ umumiy miqdori bilan bir qatorda, firmalar va kompaniyalar ishlab chiqarishni shunday sharoitlarda ko paytiradilar, ʻ natijada milliy daromad ko payadi. ʻ F.Mishkinning so zlariga ʻ ko ra, ʻ Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari quyidagi afzalliklarga ega: - ochiq bozor operatsiyalari FZT tashabbusi bilan amalga oshiriladi va uning hajmi FZT tomonidan boshqariladi, diskont operatsiyalarini amalga oshirishda bunday nazorat yo q; ʻ - ochiq bozor operatsiyalarining yuqori darajada moslashuvchanligi, ularning hajmi istalgan vaqtda o zgartirilishi ʻ mumkin; -ochiq bozor operatsiyalari oson o zgaruvchanlik mazmuniga ega, agar FZT ʻ ushbu operatsiyalarni amalga oshirishda xatoga yo l ʻ qo ygan ʻ bo lsa, ʻ u tezda operatsiyani bekor qilishi mumkin. T.Bobakulovning pul agregati M2 ning o sish sur ati Respublika Markaziy ʻ ʼ bankining pul-kredit siyosati ko rsatkichi sifatida tanlanishi lozim degan xulosasi ʻ quyidagi faktlarga asoslanadi: 1. Pul-kredit siyosatining ko rsatkichi ʻ sifatida pul ta minoti ʼ o sishidan ʻ foydalanishning huquqiy bazasi mavjudligi. 2. Markaziy bankning pul ta minotiga ʼ pul bazasi orqali bevosita ta sir ʼ o tkazish imkoniyati. ʻ 3. Inflyatsiyaning strukturadagi еtakchi omili pulsiz omillarning og irligi, ʻ asosiy inflyatsiya darajasining inflyatsiyani targetlash jarayonida ishlatilmasligi. O zbekiston ʻ Respublikasining "Markaziy bank to g risida"gi ʻ ʻ yangi Qonuniga muvofiq, Markaziy bankning pul-kredit siyosatining 18strategik maqsadlari inflyatsiyaga qarshi kurashish, mamlakat bank tizimi va to lovʻ tizimlarining barqarorligini ta minlash bo lsa, inflyatsion maqsadlar va pul ʼ ʻ ta minotining o sish ʼ ʻ sur atlari ʼ pul-kredit siyosatining taktik maqsadlari hisoblanadi. Tadqiqotni o tkazishda ʻ induksiya va deduksiya, trend tahlili va ekspert baholash usullari qo llanildi. ʻ O zbekiston ʻ Respublikasida milliy valyutaning davom etayotgan devalivatsiyasi, inflyatsiyaning nisbatan yuqori darajasi, iqtisodiyotga pul tushinishning yuqori darajasi monetar tushunchalarning amaliy ahamiyatini baholashda e tiborga ʼ olinishi kerak bo lgan ʻ muhim omillardir. Yetakchi pul tushunchalarining bir qator tamoyillari amalda qo rildi. ʻ Ayniqsa, monetarizmning pul muomalasi nazariyasining pul ta minotining o sish ʼ ʻ sur atlarini ʼ boshqarish prinsipi dunyoning ko pgina ʻ davlatlarida pul muomalasining taktik maqsadi sifatida ishlatiladi. Aqsh, Yaponiya va Fransiyaning pul ta minotining ʼ o sish ʻ sur atlarini ʼ cheklash bo yicha pul-kredit siyosati natijalari shuni ko rsatdiki, ushbu chora oxir- ʻ ʻ oqibat ishlab chiqarish sur atlarining pasayishiga, tovar va xizmatlar ta minotining ʼ ʼ kamayishiga olib keladi, ammo narxlar barqarorligiga erishiladi. M.Fridmanning pul ta minotining ʼ o zgarishi ʻ iqtisodiy vaziyatdagi o zgarishlar tufayli emas, degan ilmiy xulosasi amalda isbotlanmagan. M.Fridman ʻ monetarizm nazariyasiga ko ra, pulga bo lgan talab naqd pul balanslari va nominal ʻ ʻ daromadning o sishiga ʻ mutanosib ravishda kamaymaydi, balki o zgarishsiz ʻ qolmoqda. Chunki pul ta minotidagi ʼ har bir o zgarish ʻ nafaqat investitsiya darajasiga, balki shaxsiy iste mol hajmiga ham ta sir qiladi. Shaxsiy iste mol hajmi ʼ ʼ ʼ o z ʻ navbatida nominal daromad dinamikasiga mutanosib ravishda farq qiladi. Natijada, olingan har bir alohida davr uchun pulga bo lgan talab doimiyligicha ʻ qolmoqda, pul ta minoti esa doimiy ravishda o zgarib turadi. Bu xulosa dunyoning ʼ ʻ ko plab davlatlari ʻ amaliyotida isbotlangan (2.1.1-jadval). 19 2.1.1-jadval Pul-kredit siyosatining asosiy ko rsatkichlari,ʻ foizd a 4 Ko rsatkichlar ʻ 2 0 18 2 0 19 2 0 20 2 0 21 2022 1- Chora k Inflyatsiya darajasi 1 4, 3 1 5, 2 1 1, 1 1 0 9,8 Markaziy bank qayta moliyalashtirish stavkasi 1 6, 0 1 6, 0 1 4, 0 1 4 17 Tijorat banklarining kreditlari bo yicha ʻ foiz stavkalari - 2 0, 5 2 4, 2 2 2, 3 2 2, 5 - 2.1.1-jadvalga ko ra, ʻ 2018-2020 yillarda O zbekistonda ʻ yuqori inflyatsiya darajasi Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasini ta minlashga olib ʼ keldi (2.1.1-rasm). Bu esa o z ʻ navbatida tijorat banklarining milliy valyutadagi kreditlari bo yicha ʻ foiz tavkalarining yuqori bo lishiga ʻ olib keldi. O z ʻ navbatida, tijorat banklari kreditlari bo yicha ʻ yuqori foiz stavkalari korxonalarga to‘sqinlik qildi. 2.1.1-rasm. Iqtisodiyotning naqd pul bilan ta minlanganlik ʼ darajasi, foizda 5 4 Abdullayeva.Sh “Pul, kredit va banklar”, Draslik: -T.: Toshkent Moliya instituti, 2003. 5 Mirzaxodjayev.A.B, Sharifov.Sh.S, Boboqulov.B.M, Makroiqtisodiyot. Darslik. -S.: SamDU, 2021. 20Rasmdagi ma lumotlardan ko‘rinadiki 1 ta, 2018-2020-yillarda O zbekistonʼ ʻ Respublikasining iqtisodiyotining pullik salohiyati darajasi past bo lgan. ʻ Bu esa mamlakat iqtisodiyotida zo ravonlik ʻ muammosini hal etmaydi. Shuni ta kidlash ʼ kerakki, J.Keynsning pul-kredit siyosatini o tkazish ʻ mexanizmi to g risidagi ʻ ʻ qoidasi O zbekiston Respublikasining amaliyoti ʻ uchun muhim ahamiyatga ega. Bunga O zbekiston Respublikasida tijorat banklarining ʻ kreditlari bo yicha joriy yuqori foiz stavkalari kompaniya va firmalarning kredit ʻ olish imkoniyatini kengaytirishga to sqinlik qilayotgani sabab bo lmoqda. Chunki ʻ ʻ foizlar kreditlar bahosi hisoblanadi. Kreditlar bo yicha ʻ foiz stavkalari qancha yuqori bo lsa, jismoniy va yuridik shaxslarning ulardan va firmalardan foydalanish ʻ imkoniyati tijorat banklari kreditlariga kirish imkoniyatlarini kengaytirish imkoniyati past bo ladi. ʻ O zbekiston ʻ Respublikasi iqtisodiyotining pul-kredit salohiyatining past darajada bo lishi ʻ kengaytirilgan pul-kredit siyosatini amalga oshirishni zarurat qilib qo yadi ʻ (rasm. 1). 2020 yil 1 dekabr holatiga ko ra, mamlakat korxonalari o rtasida jami ʻ ʻ debital daromadlar hajmi 120,5 trln so mni tashkil etdi. ʻ O zbekiston ʻ Respublikasi Markaziy banki tomonidan olib borilayotgan pulkredit siyosatini takomillashtirishdagi yana bir muhim masala – bu talab qilinadigan rezervlarning yuqori darajasidir. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining chet el valyutasidagi depozitlari uchun belgilangan rezerv talabi 14%ni tashkil etadi. Bu juda yuqori kurs bo lib, ʻ uning ustiga xorijiy valyutadagi omonatlar uchun zarur bo lgan ʻ rezervlar miqdori milliy valyuta kursi bo yicha so mga aylantiriladi va "Nostro" ʻ ʻ so mdagi ʻ banklarning vakillik hisob varag idan ʻ chiqarildi. Natijada tijorat banklarining likvidlikligiga kuchli nojo ya ta sir ko rsatmoqda (2.1.2-rasm). ʻ ʼ ʻ 212.1.2-rasm. Milliy valyuta - so mningʻ 1 AQSH dollariga nisbatan nominal kursi, so m ʻ 6 2.1.2-rasm shuni ko rsatadiki, ʻ 2018-2020 yillarda O zbekistonda ʻ milliy valyutaning AQSH dollariga nisbatan nominal kursining o zgaruvchanlik darajasi ʻ yuqori bo lib, 25,6% ni tashkil etdi. Milliy valyutaning, xususan, uning yuqori ʻ darajadagi devalvolyatsiya darajasining o zgaruvchanlik ʻ darajasining yuqoriligi makroiqtisodiy o sish ʻ sur atlarining ʼ barqarorligiga salbiy ta sir ʼ ko rsatmoqda. ʻ Ayniqsa, yuqori devalvaliatsiya sharoitida korxonalar va banklarning investitsion faolligi kamayadi. Xulosa va takliflar. Ilmiy maqolani yozish davomida olib borilgan tahlillar shuni ko rsatdiki: ʻ  pul ta minotining o sish sur atlaridan pul-kredit siyosatining taktik ʼ ʻ ʼ maqsadi sifatida foydalanilishi inflyatsiyaga qarshi kurashish, pul ta minoti ʼ barqarorligini ta minlashda ʼ muhim o rin ʻ tutadi;  foiz stavkalarining pasayishi firmalar va kompaniyalarning rejali investitsiyalari hajmini oshiradi, bu esa milliy daromadni oshiradi;  Narxlarning o zgarishi va real ishlab chiqarishdagi o zgarishlarga ʻ ʻ javoban Markaziy bankning o zining ʻ muvozanat darajasiga nisbatan foiz stavkalarini o zgartirishi ʻ iqtisodiyotdagi aylanma o zgarishlarni ʻ minimallashtirish imkonini beradi. 2018-2020 yillarda O zbekiston Respublikasida yuqori inflyatsiya Markaziy ʻ bankning qayta moliyalashtirish stavkasi yuqori darajada ta minlanishiga ʼ olib 6 Umirov.A, “Makroiqtisodiyot”, O’quv qo’llanma: -N.: NamDU, 2023. 22keldi, bu esa tijorat banklarining milliy valyutadagi kreditlari bo yichaʻ foiz stavkalarining yuqori bo lishiga ʻ olib keldi; 2018-2020-yillarda O zbekiston ʻ Respublikasi iqtisodiyotining pul-kredit salohiyatining past darajada bo lmasligi iqtisodiyotdagi zo ravonlik muammosini ʻ ʻ hal qilishga imkon bermayapti; Markaziy bankning rezerv talabining yuqori darajasi va milliy valyutaning nominal kursi bo yicha ʻ o zgaruvchanlikning ʻ yuqori darajasi - so m ʻ pul-kredit siyosatini takomillashtirish bo yicha ʻ dolzarb masalalardir. O zbekiston ʻ amaliyotida еtakchi pul-kredit tushunchalarining tamoyillarini qo llash ʻ orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish maqsadida quyidagi choratadbirlar amalga oshirilishi lozim: Pul-kredit siyosati instrumentlaridan foydalanish amaliyotini takomillashtirish maqsadida, birinchi navbatda, tijorat banklarining xorijiy valyutadagi depozitlari uchun zarur bo lgan rezerv nisbatini milliy valyutadagi ʻ depozitlar bo yicha talab ʻ qilinadigan rezerv nisbati darajasigacha pasaytirish zarur; ikkinchidan, Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari hajmini uning bojlari va davlat qimmatli qog ozlarini ʻ chiqarish orqali oshirish lozim; uchinchidan, kredit resurslariga bo lgan talabning oshishi natijasida kreditlar ʻ bo yicha foiz stavkalarining keskin ʻ ko tarilishi xavfini yo qotish uchun maxsus ʻ ʻ rezerv fondini shakllantirish zarur; to rtinchidan, ʻ Markaziy bank REPO auktsionlari orqali foiz stavkalaridagi o zgarishlarni nazorat ʻ qilishi kerak. Tijorat banklarining kredit kengayishini rag batlantirish orqali ʻ iqtisodiyotning naqd pul bilan ta minlanganlik darajasini oshirish uchun, birinchi ʼ navbatda, tijorat banklarining kreditlari bo yicha ʻ nominal foiz stavkalarining barqarorligini ta minlash zarur; ikkinchidan, umumiy talabni rag batlantirishga ʼ ʻ qaratilgan fiskal siyosatni amalga oshirish orqali davlat qimmatli qog ozlari ʻ hajmini oshirish orqali markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari orqali tijorat banklarining kreditlari bo yicha foiz stavkalariga ta sir ko rsatish qobiliyatini ʻ ʼ ʻ oshirish zarur; uchinchidan, tijorat banklari kreditlarining resurs ta minotini ʼ yaxshilash maqsadida tijorat 23banklariga faqat tranzaksiya depozitlarining barqaror balansidan foydalanishga ruxsat berilgan. 2.2. Pul-kredit siyosatining 2024 yilgacha mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlarining dastlabki konseptual loyihasi Pul-kredit siyosatining 2022 yil va 2023-2024 yillar davriga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqishda, birinchi navbatda, iqtisodiyotda narxlar va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, inflyasiya darajasini 2023 yil yakuniga qadar 5 foizgacha pasaytirish maqsadlaridan kelib chiqilgan. Pul-kredit siyosatining 2022 yil va 2023-2024 yillar davriga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqishda, birinchi navbatda, iqtisodiyotda narxlar va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, inflyasiya darajasini 2023 yil yakuniga qadar 5 foizgacha pasaytirish maqsadlaridan kelib chiqilgan. 7 Jahon iqtisodiyoti 2020 yilda koronavirus pandemiyasi va uning ta’sirida yuzaga kelgan global iqtisodiy inqiroz sharoitida qat’iy karantin cheklovlarining kiritilishi sababli iqtisodiy faollikning pasayishi va ta’minot zanjiridagi uzilishlar hamda pul-kredit va soliq-byudjet siyosatlarining sezilarli darajada yumshatilishini boshdan o‘tkazdi. 2021 yilda esa pandemiya bilan bog‘liq vaziyatning nisbatan yaxshilanishi, karantin choralarining yumshatilishi, iqtisodiyot sub’yektlarining pandemiyaga moslashuv darajasining ortishi hisobiga iqtisodiy faollikning sezilarli tiklanishi kuzatilib, yalpi talab hajmining pandemiyagacha bo‘lgan darajasiga yetishiga xizmat qilmoqda. Bunda, global iqlim sharoitlarning o‘zgarishi va ta’minot zanjiridagi uzilishlarning saqlanib qolishi fonida yalpi taklif hajmining talabga nisbatan sekinroq tiklanishi jahon miqyosida inflyasion jarayonlarning tezlashishiga olib keldi. 2020 yilning so‘nggi choragidan boshlab asosiy oziq-ovqat mahsulotlari va 2021 yil boshidan energiya resurslari narxlarida kuzatilgan sezilarli o‘sish aksariyat davlatlarda inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichidan yuqori 7 https://www.gazeta.uz 24shakllanishiga sabab bo‘ldi. 2020 yil va 2021 yilning o‘tgan 9 oyida mamlakatimizda fiskal, monetar va tarkibiy iqtisodiy islohotlar borasida ko‘rilgan chora-tadbirlar iqtisodiy faollikni va yalpi talabni rag‘batlantiruvchi omillardan bo‘ldi. Natijada, 2020 yil yakunlari bo‘yicha real iqtisodiy o‘sish sur’ati 1,7 foizni va 2021 yilning dastlabki 9 oyligida 6,9 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yil yakunida 6,5-7,2 foizga teng bo‘lishi kutilmoqda. Pandemiya sharoitida 2020 yilda iqtisodiy faollikni qo‘llab-quvvatlash va narxlar barqarorligini ta’minlash vazifalari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash maqasadida Markaziy bankning asosiy stavkasi 16 foizdan 14 foizgacha pasaytirildi hamda pul-kredit sharoitlari biroz yumshatilib nisbatan qat’iy fazaga o‘tkazildi. 2021 yilning o‘tgan 9 oyida esa mazkur pul-kredit sharoitlari o‘zgarishsiz saqlab qolindi. Ta’kidlash lozimki, tashqi va ichki iqtisodiy sharoitlarning kelgusidagi o‘zgarishi bo‘yicha noaniqliklar hali ham yuqori darajada saqlanib qolmoqda. Shu bois o‘rta muddatli makroiqtisodiy rivojlanish prognozlari tashqi va ichki omillarning ta’siri ko‘lami va davomiyligini inobatga olib asosiy va muqobil ssenariylari ishlab chiqildi. Ssenariylarni shakllantirishda tashqi iqtisodiy sharoitlarning o‘zgarishlari, xalqaro moliya tashkilotlarining jahon iqtisodiyoti va asosiy eksport tovarlari narxlari bo‘yicha prognozlari, asosiy savdo-hamkor davlatlarda kutilayotgan vaziyatlar, ichki iqtisodiy sharoitlardagi ehtimoliy tendensiyalardan kelib chiqildi. Jahonda vaksinatsiyalash jarayonining borishi rivojlangan davlatlar bo‘yicha iqtisodiy o‘sish sur’atlarining tezroq tiklanishi, rivojlanayotgan davlatlarda esa nisbatan sustroq tiklanishini belgilovchi asosiy omillardan bo‘layotgan sharoitda ssenariylar shartlarini belgilashda pandemiya bilan bog‘liq vaziyat muhim omil sifatida qaraldi. Shuningdek, bu yilgi hisob-kitoblarda iqlim o‘zgarishlari va asosiy oziq- ovqat mahsulotlari taklifi, moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlari, amalga oshirilishi ko‘zda tutilayotgan islohotlar va ularning kutilayotgan natijalari shartli omillar sifatida inobatga olindi. 25Makroiqtisodiy rivojlanishning asosiy ssenariysida tashqi va ichki iqtisodiy sharoitlarning bosqichma-bosqich yaxshilanib borishi kutilayotgan bo‘lib, keskin tashqi xatarlar yuzaga kelishi ko‘zda tutilmaydi. Pandemiya bilan bog‘liq vaziyat normallashib, inson resurslari migratsiyasi va transchegaraviy harakatlar bo‘yicha uzoq muddatli cheklovlar joriy etilmaydi. Mazkur ssenariyga ko‘ra, iqtisodiy faollik yuqori sur’atlarda jadallashib borib, investitsion va iste’mol talabi pandemiyagacha bo‘lgan darajaga to‘liq tiklanadi. Ushbu ssenariy doirasidagi hisob-kitoblarga ko‘ra, 2022 yilda yalpi ichki mahsulot hajmi o‘zining potensial darajasiga ko‘tarilib, real iqtisodiy o‘sish sur’atlari 5,5-6,5 foizni tashkil etadi va 2023-2024 yillarda 6 foiz atrofida bo‘lishi prognoz qilinmoqda. Asosiy ssenariy doirasida iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashning muhim drayveri sifatida xususiy ichki va tashqi investitsiyalar hamda iqtisodiyot tarmoqlarida amalga oshiriladigan tarkibiy islohotlar qaralmoqda. Kelgusi yillarda mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifasi 2022 yildan bosqichma-bosqich fiskal konsolidatsiya boshlanishini taqozo qiladi va fiskal taqchillikning YaIMga nisbati 2023-2024 yillarda 2,0-3,0 foiz atrofida shakllanishi prognoz qilinmoqda. Yuqorida keltirilgan omillar va tartibga solinadigan narxlarni erkinlashtirish darajasidan kelib chiqib inflyasiya sur’atlarining 2022 yilda 8-9 foizga tashkil etishi, 2023-2024 yillarda esa 5 foizgacha pasayishi kutilmoqda. Makroiqtisodiy rivojlanishning muqobil ssenariysi shartlari sifatida jahonda pandemiya bilan bog‘liq vaziyatning keskinligicha qolishi sababli tashqi sharoitlarning noqulay shakllanishi va iqtisodiy faollikni pasayishi kabi ehtimollar asos qilib olingan. Ushbu ssenariy bo‘yicha yalpi ichki mahsulot hajmining real o‘sishi 2022 yilda 3-4 foiz atrofida bo‘lishi mumkin. Vaziyatning normal fazaga o‘tishi bilan 2023 yildan iqtisodiy faollik va yalpi talabning tiklanishi kuzatilib, 2023 yilda 4,8- 5,8 foizni va 2024 yilda 5,5-6,5 foizni tashkil etishi taxmin qilinmoqda. Bunda, ichki iqtisodiy faollikni qo‘llab-quvvatlash uchun 2022 yilda ham 26fiskal rag‘batlantirishlar davom ettiriladi va umumiy fiskal taqchillikning YaIMga nisbati 4-5 foiz atrofida bo‘lishini taqozo etishi mumkin. Fiskal konsolidatsiya 2023 yildan boshlanib, fiskal taqchillikning YaIMga nisbati 2023 yilda 3-4 foizgacha, 2024 yilda esa 2,0-2,5 foizgacha pasayishi baholanmoqda. Makroiqtisodiy rivojlanish shartlari muqobil ssenariy bo‘yicha shakllangan holatda tartibga solinadigan narxlarning erkinlashtirilishi kelgusi davrlarga kechiktiriladi. Natijada, ushbu ssenariy shartlari ro‘y bergan sharoitda umumiy inflyasiya darajasi 2022 yilda 7,5-8,5 foizni tashkil etishi va 2023 yilda esa 5,6-6,6 foiz atrofida bo‘lishi prognoz qilinmoqda. Yuqorida keltirilgan ssenariylarning har birida pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi iqtisodiyotda narxlar va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash hamda inflyasiyaning target ko‘rsatkichiga erishishga qaratiladi. Bunda, ssenariylarda keltirilgan vaziyatlarning shakllanishiga qarab pul-kredit sharoitlarining qat’iylik darajasi belgilab boriladi. Asosiy ssenariyda pul-kredit siyosatini nisbatan qat’iy sharoitlari saqlab qolinsa, muqobil ssenariyda esa pul-kredit sharoitlarini biroz yumshatish hamda narxlar barqarorligi va iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish maqsadlari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash bo‘yicha choralar ko‘rilishi mumkin. Kelgusi yillarda operatsion mexanizmni yanada takomillashtirish va pul bozorini rivojlantirish bilan birgalikda, ichki valyuta bozorida islohotlarning navbatdagi bosqichini amalga oshirish, tahliliy-prognozlash salohiyatini rivojlantirish va pul-kredit siyosati transmisson mexanizmi samaradorligini oshirish borasida amalga oshiriladigan chora-tadbirlar Markaziy bankning diqqat markazida bo‘ladi. Transmission mexanizm samaradorligini oshirish vazifasi moliya bozorini, xususan davlat qimmatli qog‘ozlari bozorini rivojlantirish, xususiy kapital bozori ko‘lamini oshirish va iqtisodiyotda banklardan tashqari moliyaviy vositachilik institutlarini rivojlantirish bilan bog‘liq hisoblanadi. Kelgusi yillarda alohida ahamiyat qaratilishi lozim bo‘lgan masala – bu inflyasiyaning uzoq muddatli barqaror omillarini bartaraf etish masalasi hisoblanadi. Bu, birinchi navbatda, iste’mol bozorida raqobatni rivojlantirish, 27iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmlarini oshirish, tovarlar importida konsentratsiyalashuv darajasini pasaytirish, hududlarda savdo va xizmat ko‘rsatish infratuzilmasini rivojlantirish kabi choralarni amalga oshirishni taqozo etadi. Ushbu tarkibiy islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi inflyasiyaning target darajasiga yetganidan so‘ng pul-kredit sharoitlarini bosqichma-bosqich neytral shartlarga o‘tkazish imkonini beradi. 2.3. O‘zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosatida kutilayotgan xatarlar va ularni bartaraf etishning dolzarb masalalari Bugungi kunga kelib dunyo markaziy banklari, jumladan O zbekistonʻ Respublikasi Markaziy bank faoliyatining bosh mezoni bu - narxlar barqarorligi, inflyatsiyani nazorat qilish samaradorligidir. Hozirda ko pchilik ʻ tomonidan umumiy qabul qilingan nuqtai nazar: narxlar barqarorligi, iqtisodiy o sish ʻ va bandlikni ta’minlash uchun zaruriy shart-sharoitni ta’minlashdir. Agar mamlakatda yuqori inflyatsiya uzoq muddat davr davom etishi iqtisodiyot uchun salbiy oqibatlarga olib keladi. Аyni vаqtdа vаlyutа bоzоrini libеrаllаshtirish bоrаsidаgi islоhоtlаrning muvаfаqqiyatli tugаllаnishi ko‘p jihаtdаn pul-krеdit siyosаtini tаkоmillаshtirish, tijоrаt bаnklаri fаоliyatini mustаhkаmlаsh hаmdа bаnk tizimini rivоjlаntirish chоrаlаri sаmаrаdоrligi bilаn chаmbаrchаs bоg‘liq. Shundаn kеlib chiqib, O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining “Vаlyutа bоzоrini libеrаllаshtirish bo‘yichа birinchi nаvbаtdаgi chоrа-tаdbirlаr to‘g‘risidа”gi Fаrmоni 8 e’lоn qilinishidаn ko‘p o‘tmаy O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining “Pul-krеdit siyosаtini yanаdа rivоjlаntirish chоrа-tаdbirlаri to‘g‘risidа”gi Qаrоri qаbul qilindi vа Pul-krеdit siyosаtini 2017-2021 yillаrdа rivоjlаntirish vа inflyatsiоn tаrgеtlаsh rеjimigа bоsqichmа-bоsqich o‘tish bo‘yichа chоrа-tаdbirlаr kоmplеksi tаsdiqlаndi. Bu bоrаdаgi kеyingi muhim qаdаmlаrdаn biri O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2018-yil 9-yanvаrdаgi “O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Mаrkаziy bаnki fаоliyatini tubdаn tаkоmillаshtirish to‘g‘risidа”gi Fаrmоnining qаbul qilinishi bo‘ldi. So nggi yillarda ʻ mamlakat rahbari tomonidan iqtisodiyot, moliya va bank 28tizimiga katta e’tibor qaratilayotganligi, shuningdek, tijorat banklari kapitallashuvini yanada jadallashtirish borasidagi farmonlariga muvofiq qilinayotgan say-harakatlar natijasida korxona va tashkilotlar tomonidan investitsiyalarga bo lganʻ talabning ma’ lum darajada o sishiga erishildi. ʻ Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, respublikamizda Markaziy bankning monetar siyosatini takomillashtirishga qaratilgan ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilishining zarurligi, hamda mazkur holat iqtisodiy adabiyotlarda chuqur o rganilishi, ʻ ushbu diplom ishni tanlanishiga asos bo ldi. ʻ Inflyatsiоn tаrgеtlаshgа o‘tishning huquqiy аsоslаri yarаtilgаnligi hаmdа pul- krеdit siyosаtining tаmоyil vа mехаnizmlаrini аmаliy jihаtdаn qаytа ko‘rib chiqish jаrаyonining bоshlаngаnligigа qаrаmаsdаn, ushbu rеjimgа to‘lаqоnli o‘tish qаtоr хаtаr vа chеklоvlаr hisоbigа qiyinlаshаdi 9 . Хususаn, аhоli vа хo‘jаlik yurituvchi subyеktlаr inflyatsiоn kutilmаlаrining bаrqаrоr yuqоri dаrаjаdа sаqlаnib qоlаyotgаnligi inflyatsiоn tаrgеtlаshgа muvаffаqiyatli o‘tish jаrаyonidаgi аsоsiy chеklоvlаrdаn biri hisоblаnаdi. Bundа iqtisоdiyotning bаrchа sеktоrlаrini erkinlаshtirish dаvridа inflyatsiоn bоsimning оshishi inflyatsiоn хаtаrlаr sаqlаnib qоlishigа sаbаb bo‘lmоqdа. Inflyatsiоn kutilmаlаrning o‘tgаn yillаrdаgi nаrхlаr dinаmikаsi аsоsidа shаkllаnishini hisоbgа оlgаndа, iqtisоdiyotdаgi inflyatsiоn kutilmаlаrni pаsаytirish vа bаrqаrоrlаshtirish o‘tish dаvridаgi аsоsiy vаzifаlаrdаn biri hisоblаnаdi. Inflyatsiyagа nоmоnеtаr оmillаr tа’sirining ustun dаrаjаdа bo‘lgаnligi sаbаbli ushbu vаzifаlаrni аmаlgа оshirish yanаdа qiyinlаshаdi vа inflyatsiоn tаrgеtlаshgа muvаffаqiyatli o‘tishdа qаtоr to‘siqlаrni vujudgа kеltirаdi. Bundаy оmillаr qаtоrigа аyrim tоvаrlаr bo‘yichа mа’muriy tаrtibgа sоlinаdigаn nаrхlаrning sаqlаnib qоlishi, mаhаlliy bоzоrlаrning mоnоpоllаshgаnligi, хоmаshyo nаrхlаrining yuqоriligi, jаhоn iqtisоdiyotining tiklаnаyotgаnligi munоsаbаti bilаn inflyatsiyaning impоrt qilinishi, ishlаb chiqаrish sаmаrаdоrligining pаstligi vа enеrgiya sаrfining yuqоriligi, infrаtuzilmаning yaхshi rivоjlаnmаgаnligi vа bоshqаlаr kirаdi. Mаzkur shаrоitlаrdа inflyatsiоn tаrgеtlаsh rеjimining sаmаrаdоrligi Mаrkаziy bаnk kоmmunikаsоn siyosаtining tа’sirchаnligi hаmdа аhоlining аmаlgа 29оshirilаyotgаn pul-krеdit siyosаtigа nisbаtаn ishоnchigа bоg‘liq bo‘lаdi. Bundа nаrхlаr o‘sishining sаbаblаri vа nаrхlаr bаrqаrоrligini tа’minlаsh bоrаsidа ko‘rilаdigаn chоrаlаrni аhоligа tushuntirish muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Shuningdеk, vаlyutа bоzоrining shаkllаnishi shаrоitidа vаlyutа siyosаti vа tаshqi iqtisоdiy fаоliyatning libеrаllаshtirilishi jаrаyonlаrining dаvоm ettirilishi bilаn bоg‘liq хаtаrlаr hаm kuzаtilаdi. Bundа erkin suzib yuruvchi vаlyutа kursigа o‘tishdа vаlyutа kursining qisqа muddаtli kеskin tеbrаnishlаrini yumshаtish vа vаlyutаni хеdjirlаsh instrumеntlаrini rivоjlаntirish оrqаli sаlbiy оqibаtlаrni kаmаytirish muhim hisоblаnаdi 10 . Ushbu mаqsаdlаrgа erishish, pul-krеdit siyosаti instrumеntlаrining tа’sirchаnligi hаmdа sаmаrаdоrligini kаmаytiruvchi sаbаblаrni bаrtаrаf etish bilаn uzviy bоg‘liq. Mоliya sеktоrining institusiоnаl jihаtdаn sust rivоjlаngаnligi vа yashirin iqtisоdiyotdа kаttа hаjmdаgi nаqd pul mаblаg‘lаri аylаnmаsining mаvjudligi Mаrkаziy bаnk pul-krеdit siyosаtining sаmаrаdоrligini sеzilаrli dаrаjаdа pаsаytiruvchi оmillаrdаn hisоblаnаdi. Dаvlаt qаrz mаjburiyatlаrining muоmаlаdа mаvjud emаsligi Mаrkаziy bаnkning оchiq bоzоr оpеrаsiyalаrini аmаlgа оshirish hаmdа bаnk sеktоrining ushbu qаrz instrumеntlаridаn gаrоv tа’minоti sifаtidа fоydаlаnib, qisqа muddаtli likvidlikni jаlb qilish imkоniyatlаrini chеklаydi. So‘nggi yillаrdа Dаvlаt byudjеti bаlаnslаshgаn hоldа ijrо etilishi shаrоitidа dаvlаt qаrz mаjburiyatlаrini chiqаrishning оb’еktiv sаbаblаri mаvjud emаsligigа qаrаmаsdаn, invеstisiоn, shu jumlаdаn, hududiy vа tаrmоqlаr rivоjlаnish dаsturlаrini mоliyalаshtirish mаnbаlаrini divеrsifikаsiyalаsh vа mаqbullаshtirishdа qаrz qimmаtli qоg‘оzlаrining аfzаlligi ulаrni yaqin istiqbоldа muоmаlаgа chiqаrish uchun аsоs bo‘lishi mumkin. Tаshqi iqtisоdiy хаtаrlаr ko‘p jihаtdаn ekspоrt tаrkibi vа iqtisоdiyotgа vаlyutа tushumlаri dinаmikаsi bilаn bоg‘liq hisоblаnаdi. Bundаy hоlаtlаrdа, qimmаtbаhо mеtаllаr bоzоridаgi nаrхlаr o‘zgаrishi hisоbigа hаmdа qo‘shni mаmlаkаtlаr vа аsоsiy sаvdо hаmkоr dаvlаtlаrdаgi iqtisоdiy muаmmоlаr nаtijаsidа yuzаgа kеluvchi хаtаrlаrni minimаllаshtirish tаlаb etilаdi. 30Turli mamlakatlarda maqsadli mo ljallarni e’lon qilishda o z yondashuvlariʻ ʻ mavjud. Masalan Avstraliya, Finlandiya va Shvetsiyada markaziy banklar dastlab hukumat bilan ochiq kelishuvsiz inflyatsiyaning maqsadli mo ljallarini ʻ bildirishar edi. Kanada va Yangi Zelandiyada inflyatsiya mo ljallari ʻ avvaldan moliya vaziri va markaziy bank boshqaruvchisining o zaro ʻ kelishuvlari natijasi bo lib ʻ kelgan 11 . Keyinchalik boshqa mamlakatlar ham shunday yondashuvga kelishgan bu O‘zbekistonda ham bu narxlarni barqarorligini taminlashda muhim ahamiyatga egadir. Shuningdek yuqorida o tkazilgan ʻ tahlillarga asoslanib O zbekiston ʻ Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatini takomillashtirish bilan bog liq ʻ muammolarni bartaraf etishda quyidagi takliflarni keltirish mumkin: 1. Markaziy bank yaqingacha pul taklifini targetlab kelganini va yaqin kelajakda inflyatsiyani to laqonli ʻ targetlashga o tishini, ʻ shuningdek, xorijiy kapitalni kirib kelishi bilan bog liq bo lgan kreditlarni haddan tashqari tez oshib ʻ ʻ ketishini ham hisobga olib, majburiy zahiralardan foydalanishni bosqichma- bosqich liberallashtirib borish jarayonini yo‘lga qo‘yish. 2. Dastlabki bosqichda, muddatli va jamg arma depozitlar bo yicha zahira ʻ ʻ normalarini pasaytirish va shu yo l ʻ bilan banklarning ushbu depozitlarga omonatlarni jalb etishini yanada rag batlantirish ʻ lozim. 3. Naqd pullarning bankdan tashqari aylanmasini kamaytirish va ushbu mablag larni bank depozitlariga jalb etish borasida tegishli dasturlar ishlab chiqish ʻ kerak. 4. Naqd va naqd pulsiz hisob - kitoblar orasidagi sun’iy tafovutni kamaytirish. Buning uchun ichki bozorni import o rnini bosuvchi sifatli mahalliy ʻ mahsulotlar bilan to laroq ʻ qondirish borasida tegishli chora - tadbirlarni amalga oshirish. 5. Mamlakatimizda kapital bozorining to liq ʻ shakllanmaganligi va uzoq muddatli vositalarning taqchilligi Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalarini rivojlantirishga to sqinlik qilmoqda. Ushbu muammolarni hal etish ʻ maqsadida Hukumatning qisqa va o rta ʻ muddatli qimmatli qog ozlari ʻ hamda Markaziy bankning obligatsiyalari emissiya hajmini oshirish lozim deb o ylayman. ʻ 316. Inflyatsiyani to laqonli targetlash uchun narxlar barqarorligi Markaziyʻ bank pul-kredit siyosatining yagona pirovard maqsadi bo lishi ʻ shart. Hozir qonunchilikda belgilangan “milliy valutaning barqarorligini ta’minlash” maqsadini milliy pul birligining tashqi (so mning kursi) va ichki (past va barqaror inflyatsiya) ʻ barqarorligini ta’minlash sifatida ko rish mumkin. Shuning uchun, “O zbekiston ʻ ʻ Respublikasi Markaziy banki to g risida”gi ʻ ʻ Qonunda 12 belgilangan “milliy Respublika Markaziy bankining transparentligini oshirish uchun bu sohada peshqadamlik qilayotgan rivojlanayotgan mamlakatlar amaliyotidan kelib chiqib dastlabki bosqichda quyidagi takliflarni joriy qilish lozim: 32XULOSA Bugun jadal rivojlanish pog‘onalarida borayotgan jamiyatimizda iqtisodiyotning tiklanish sur’atlari juda yuqori bo‘lganda, kelajakda inqirozlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun iqtisodiy o‘sish sur’atlarini kamaytirish choralari ham ko‘rilishi lozim. Buning uchun pul-krediti siyosati yanada qattiqlashadi. Eng avvalo, foiz stavkalarini oshirish uchun qator choralar ko‘riladi. Pul massasini sterilizatsiya qilish bo‘yicha operatsiyalar amalga oshiriladi, ya’ni bozordan ortiqcha bo‘sh moliyaviy resurslarni olib tashlash uchun qarz qimmatli qog‘ozlarning ishlab chiqarilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bundan tashqari esa, muayyan qonunchilik cheklovlarini joriy qilinishi ham foydadan holi bo‘lmaydi. Pul-kredit siyosatini amalda muvaffaqiyatli joriy qilish uchun, kelajakda faqat yuqori natijani ko‘zlash maqsadida bir necha metodlarga murojaat etish ham albatta zaruriy amaliyotdir. Bunga aniqlik kiritish uchun hozirgi vaqtda pul-kredit siyosatining keng miqyosda tarqalib ulgurgan quyidagi usullarini keltirsh o‘rinli:  Markaziy bankning rasmiy diskont stavkasining o‘zgarishi (hisob yoki diskont siyosati);  kreditlarning ayrim turlarini tartibga solishning tanlangan usullari;  banklarning majburiy zahiralari normalarini o‘zgartirish;  ochiq bozor operatsiyalari (veksellarni, davlat obligatsiyalarini va boshqa qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotish);  banklar uchun iqtisodiy standartlarni tartibga solish (naqd pul zahiralari va depozitlar, o‘z kapitali va ssuda kapitali hamda aktivlari o‘rtasidagi bog‘liqlik va boshqalar);  alohida banklar yoki kreditlar uchun bank kreditlari hajmini bevosita cheklash (kredit shiftlari deb ataladigan);  hisob siyosati;  kredit tashkilotlarini qayta moliyalashtirish;  pul masssasining o‘sishi uchun mezonlarni belgilash. 33Iqtisodiyotni kreditlashni kengaytirish yoxud aksincha, qisqartirish orqali Markaziy bank pul massasining barqaror va mo‘tadil o‘sishiga erishadi, bu esa ishlab chiqarish hajmining mos ravishda o‘sishi bilan narxlarning barqaror darajasini ta’minlab beradi. Pul-kredit siyosati pul massasi ma’lum darajada ushlab turilganda qat’iy va hukumat foiz stavkasini ma’lum darajada ushlab turishga harakat qilganda moslashuvchan bo‘lishi mumkin. Ammo pul massasini ham foiz stavkasini ham bir vaqtning o‘zida to‘g‘irlab bo‘lmaydi. Demak, bundan kelib chiqadiki, pulga talabning ortishi bilan pul massasini ma’lum darajada «ushlab turish» uchun foiz stavkasini oshirmoqlik talab etiladi. Foiz stavkasining o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun esa pul massasini ko‘paytirish masalasiga katta e’tibor qaratib, buni joriy qilish o‘rinli bo‘ladi. Shuning uchun ham amalda Markaziy bankning asosiy vazifasi pul-kredit siyosatining yuqoridagi ikki maqsadni muvozanatlash va birlashtirishdan iborat bo‘ladi. Qo‘shimcha sifatida aytish joizki, moliyaviy vositachilikni takomillashtirish, xususiy bank faoliyatini kengaytirishning hisobiga ham uning samaradorligini oshirish, chakana bank faoliyatida narxdan tashqari omillarni bartaraf qilish, inflyatsiya kutilmalarini pasaytirish va umumiy makroiqtisodiy barqarorlashtirish kelgusida pul-kredit siyosatining transmessiya mexanizmini rivojlantirish yo‘lida xizmat qiladi . Demak, bu nazariyalardan kelib chiqib xulosa tarzida ayta olamizki, davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosati o‘z ahamiyati bilan bevosita ishtirok etadi. Uning bu ishtiroki albatta, xalqning farovon turmush tarziga ega bo‘lishiga, obod hayot kechirishi uchun zaruriy shart-sharoitlarning yaratilishida o‘zini ochiq-oydin namoyon qiladi. Pul-kredit siyosati — davlat iqtisodiy tarkibiy qismi ekan, davlat moliyasi barqarorligini ta’minlanishi yo‘lida doimo xizmatda turuvchi soha bo‘lib qoladi. 34FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. Normativ va huquqiy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida"gi qonuni (yangi tahriri). 2019 yil 11 noyabr. www.lex.uz 2. O‘zbekiston Respublikasining "Valyutani tartibga solish to‘g‘risida"gi qonuni (yangi tahriri).2019 yil 22 oktabr. www.lex.uz 3. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonuni (yangi tahriri). 2019 yil 22 oktabr. www.lex.uz 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "2020 2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi tugrisida" gi 2020 yil 12 maydagi PF-5992-sonli Farmoni. www.lex.uz II. Kitoblar, darsliklar va o’quv qo’llanmalar 5. Abdullayeva.Sh “Pul, kredit va banklar”, Draslik: -T.: Toshkent Moliya instituti, 2003. 6. Asqarova M.T., Hakimov H.A. Makroiqtisodiy siyosat. O‘quv qo‘llanma. T.: TDIU, 2019-y 7. Maxmudov . N.M., Hakimov . H.A. “ Makroiqtisodiy tahlil”. O‘quv qo‘llanma. – T.: Toshkent nashriyoti. 2021. 8. Mirzaxodjayev.A.B, Sharifov.Sh.S, Boboqulov.B.M,“Makroiqtisodiyot”. Darslik. -S.: SamDU, 2021. 9. Mustafakulov . Sh.I., «Investitsion muhit jozibadorligi: nazariya, metodologiya va amaliyot» Darslik. - T.: Toshkent nashriyoti. 2017. 10. Niyozov.Z.D, “Pul kredit va banklar”, O’quv qo’llanma:-S.: SamDU, 2018. 11. Shodmonov.Sh.Sh, Xodiyev.B.Y. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik.-T.: “Toshkent nashriyoti”, 2017. 12. Umirov.A, “Makroiqtisodiyot”, O’quv qo’llanma: -N.: NamDU, 2023. 13. Xadjayev.X.S, Bakiyeva.I.A, Fayziyev.Sh.Sh, “Makroiqtisodiyot”, Darslik:-T.: “Toshkent nashriyoti”, 2015. 14. Yakubov I.O., Hakimov H.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. - T.: TDIU, 2019. 3515. Yoqubjonov.D, “Dinamik Makroiqtisodiyot”, O’quv qo’llanma: - N.: NamDU, 2022. 16. Zaxidov.G'.E, Asqarova.M.T, Jumayev.Z.A, Amirov.L.F, Hakimov.H.A. “Makroiqtisodiyot”. Darslik. -T.: “Toshkent nashriyoti”, 2019. III. Internet saytlar 17. www.stat.uz 18. www.lex.uz 19. www.kun.uz 20. www.daryo.uz 21. www.gazeta.uz 22. www.fayllar.org 23. www.cbu.uz

O‘zbekiston respublikasida pul-kredit siyosati samarali amalga oshirish yoʻllari, kutilayotgan xatarlar va ularni bartaraf etish

Sotib olish