Dokument ma'lumotlari

Narxi 15600UZS
Hajmi 255.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 31 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

27 Sotish

O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalari va MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligi

Sotib olish
O ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHQI IQTISODIYʻ ALOQALARI VA MDH DAVLATLARI BILAN IQTISODIY HAMKORLIGI MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………...2 I BOB O ZBEKISTONNING TASHQI IQTISODIY ALOQALARINING ʻ UMUMIY TAVSIFI 1.1 Tashqi iqtisodiy aloqalarning mamlakat iqtisodiyotidagi ahamiyati va MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligi……………………………………………….4 1.2 O'zbekiston Respublikasining so'ngi yillardagi Tashqi iqtisodiy faoliyati o’zgarishlari tahlili……………………………………………………..………….11 II BOB O ZBEKISTONNING TASHQI IQTISODIY ALOQALARI ʻ 2.1 MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlik……………………………………19 2.2 O zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini ʻ ifodalovchi ko’rsatkichlar…………………………………………………………28 XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………………………….37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..40 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimizda tashqi savdo aloqalarini rivojlantirish, jahon bozorlariga yuqori sifatli tayyor mahsulotlar bilan kirib borish va mustahkam o’rin egallash, eksport hajmini oshirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi davrda mamlakatimizning tashqi iqtisodiy faoliyatidagi asosiy strategiyasi import o’rnini bosuvchi ishlab chiqarishni tashkil qilish bilan birga eksportga yo’naltirilgan mahsulot ishlab chiqarishni rivojlantirish va o’zining jahon bozoridagi raqobatbardoshligini kuchaytirishdan iborat. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida “eksport faoliyatini liberallashtirish va soddalashtirish, eksport tarkibini va geografiyasini diversifikatsiya qilish, iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarning eksport salohiyatini kengaytirish va safarbar etish” alohida ustuvor vazifalar sifatida belgilab berilgan. Mazkur vazifalarning samarali bajaralishi mamlakatimizdagi ishbilarmonlik muhitining yanada yaxshilanishini, korxonalar ishlab chiqarishiga xorijdan zamonaviy texnikatexnologiyalarni jalb etishni faollashtirishni taqozo etadi, bu esa o’z navbatida mahsulotlar eksportini ko’payishiga, umuman olganda eksport salohiyatini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni faol tarzda amaliyotga joriy etishga bo’lgan talabni kuchaytiradi. O’zbekiston Respublikasining jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvida uning hududiy va global darajadagi raqobatbardoshligi bo’yicha qiyosiy ustunligi, tashqi iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va uni amalga oshirish bilan ko’p jihatdan bog’liq. Amalga oshirilayotgan tarkibiy islohotlar bo’yicha qizg’in munozaralarning mavjudligiga qaramasdan, tashqi iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda, mamlakatning geografik, ishlab chiqarish va texnologik, mehnat resurslaridan foydalanish samarasini inobatga olish muhim o’rin tutadi. Chunki, xalqaro mehnat taqsimotining kuchayishi xalqaro moliyaviy munosabatlar ishtirokchilaridan yuqori darajadagi raqobatbardoshlikni talab etadi. Davlat rivojlanishining barcha tarixiy bosqichlarida tashqi iqtisodiy faoliyat har xil darajalarda umuman xalq xo’jaligida, alohida regionlarda, muassasa va tashkilotlarda iqtisodiy masalalarni hal qilishga katta ta’sir ko’rsatgan, va bu soxada iqtisodchilar turli izlanishlar olib borganlar. Xalq xo’jaligi tizimining bir bo’lagi sifatida tashqi iqtisodiy faoliyat ichki xo’jalikning mukammalashishiga, ishlab chiqarish kuchlarining birlashishiga va rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi va ko’maklashadi. Hozirgi davrgacha birorta ham davlatga jahon iqtisodiy tizimidan bo’lak ravishda sog’lom iqtisodiyot muhitini yaratish qo’ldan kelmagan. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Xalqaro iqtisodiy aloqalar iqtisodiy hayotning eng jadal rivojlanayotgan sohalaridan biridir. Davlatlararo iqtisodiy aloqalar ko’p asrlik tarixga ega. Kurs ishining maqsadi va vazifalari : O‘zbekistonning dunyoning rivojlangan davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligini ilmiy tahlil qilish hisoblanadi. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:  Jahon iqtisodiy tizimida milliy iqtisodiyotning tutgan o‘rni nazariy jihatdan asoslash  Tashqi iqtisodiy faoliyat va milliy manfaatlarga tahdidlarini muhokama qilish  O‘zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasini ilmiy o‘rganish  O‘zbekistonning Yevropa mamlakatlari va xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro manfaatli hamkorligini tahlil qilish  O‘zbekistonning rivojlangan Osiyo mamlakatlari bilan iqtisodiy hamkorligini tahlil qilish Kurs ishining obyekti : Bugungi kundagi MDH davlatlari tashqi iqtisodiy aloqalari va uni o’ziga xos hususiyatlarini o’rganish iborat. Kurs ishining predmeti : MDH davlatlari tashqi iqtisodiy aloqalarining kelajakdagi istiqbollarini o’rganish va tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi : Kirish, 2 ta bob 4-ta paragrif xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 3 I BOB O ZBEKISTONNING TASHQI IQTISODIYʻ ALOQALARINING UMUMIY TAVSIFI 1.1 Tashqi iqtisodiy aloqalarning mamlakat iqtisodiyotidagi ahamiyati va MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligi Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi iqtisodiy aloqalarni ro’yobga chiqarish jarayonidir. Tashqi iqtisodiy aloqalar - iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va faoliyatning boshqa sohalarida davlat va uning subyektlari xalqaro hamkorligining xilma-xil shakllari tizimidir. Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va turli milliy davlatlar iqtisodiyotidagi o’zaro bog’liqlik va xo’jalik aloqlarining kengayishi natijasida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari, soha va yo’nalishlari yanada ortib bordi. Oddiy tovarlar ayirboshlash o’rnini teng huquqli va manfaatli savdo egallay boshladi. Milliy davlatlarning tashqi savdonitartibga solish dastaklari, usullari murakkablashib bordi. Natijada, faqat tashqi savdo xususida emas, unga bog’liq keng ko’lamdagi aloqalar: davlatlararo savdoiqtisodiy bitimlar, o’zaro hamkorlik majburiyatlari, banklararo to’lovlar tizimi, transport va sug’urta ta’minoti, tovarlarning sufatlari, standartlashtirish talablari xususidagi masalalar ham katta o’rin egallay boshladi. Shu sababdan xalqaro iqtisodiy munosabatlarni yaxlit bir tizim sifatida tasvvur etgan holda, o’zaro bog’liq masalalrni kompleks hal etish zaruratini anglamoq lozim. Tashqi iqtisodiy faoliyatning yo’nalishlari, ularni amalga oshirish mexanizmi va shakllarini to’liq tasavvur qilish uchun o’tgan asrning 50-yillaridan boshlab xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimini xalqaro miqyosda tartibga solishdagi o’zgarishlarni ko’rsatib o’tish o’rinlidir : - xalqaro savdoni taribga solishda Tariflar va Savdo bo’yicha Bosh Bitimning qabul qilinishi hamda 1995-yilda Jahon savdo tashkilotining shakllanishi davlatlar o’rtasidagi tovar va xizmatlar savdosi, investitsiyalar va maxsus xarid xususiyatiga ega tovarlarni tartibga solish qoidalarini belgilab berdi; BMTning tarmoq va sohalar bo’yicha ixtisoslashgan bo’limlari (komissiylar, konferensiyalar, qo’mitalar, dasturlar) doirasida tashqi savdoning tartibga solinishi lozim bo’lgan sohalar bo’yicha Konvensiyalar, shartnomalar qabul qilindi. Masalan, xalqaro savdoda yuk tashish qoidalari, intellektual mulk himoyasi, investitsiyalarni sug’urtalashga oid xalqaro konvensiyalar shular jumlasidandir; - tashqi va xalqaro savdoni amalga oshirishda xalqaro bank-moliya tizimi - Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi kabilar shakllandi hamda o’zaro hisob-kitob, kredit, investitsiyalar va grantlarni o’zlashtirish bo’yicha tegishli tartiblar belgilandi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning tarkiban tashqi savdoga aloqador bo’lgan boshqa sohalar bilan bog’liqligi ortdi. Xalqaro iqtisodiy faoliyatning sohalari kengaydi va savdo-sotiq, investitsiyalar, ish kuchi migratsiyasi, texnologiyalarni ko’chirish, axborot almashish, fan-texnika yutuqlarini ayirboshlash va boshqa ko’plab sohalar bilan o’zaro bog’liqlikda, o’zaro ta’sirda bo’lishini namoyon eta boshladi. Xalqaro iqtisodiy aoqalarning mazkur sohalari davlatlar o’rtasida ikki va ko’p tomonlama maxsus bitimlar tuzish hamda kelishuvlarni amalga oshirish zarurligini taqazo eta boshladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi asosiy yo’nalishlar sifatida quyidagilarni ajratish mumkin: - maxsulotlar (tovar va xizmatlar) ayrboshlash, ya’ni xalqaro savdo; - ilmiy-texnikaviy maxsulotlarni ayrboshlash; - ishlab chiqarishni joylashtirish; - investitsiyalar, valyuta va kreditlar borasidagi yo’nalishlar; - axborot va aloqa sohalaridagi yo’nalishlar; - mehnat resurslari harakati yo’nalishlari. Qayd etilgan yo’nalishlar alohida tarzda emas, balki o’zaro bog’langan va birbirini ta’minlovchi sohalar sifatida ham qaralmog’i lozim. Masalan, ikki mamlakat o’rtasidagi tovar ayirboshlashda ularning bank tizimlari, balyuta almashinuvi tartibi bilan bir qatorda tovarlarni yetkazib berishda ishtirok etuvchi transport - ekspeditorlik, sug’urta, sifatni tekshirish va nazorat etish kabi sohalarga aloqador masalalarda ham munosabatlar albatta o’rnatilgan bo’lishi shart. Jahon xo’jalik faoliyati va xususan, tashqi iqtisodiy faoliyatga quyidagi 5 sohalar kiradi: -xalqaro savdo; -ishlab chiqarish va fan-texnika sohasidagi xalqaro ixtisoslashuv; -fan-texnika taraqqiyoti natijalarini ayrboshlash; mamlakatlar o’rtasidagi valyuta moliyaviy hamda kredit aloqalari; kapital va ishchi kuchining harakati; -xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning hamkorlikdagi faoliyati, global muammolarni hal etishdagi iqtisodiy hamkorlik. Tashqi iqtisodiy faoliyatning turli shakllari mavjud bo’lib, unga quyidagilar kiradi: tashqi savdo(tovar va xizmatlar bo’yicha), qo’shma tadbirkorlik (qo’shma korxonalar, franchayzing, laysenzing, agentlik va h.k.), hamkorlikning boshqa shakllari (biznes alyanslar, konsortsiumlar va h.k.). Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy printsiplari quyidagilardan iborat: • tashqi iqtisodiy faoliyat sub’ektlarining erkinligi va iqtisodiy mustaqilligi; • tashqi iqtisodiy faoliyat sub’ektlarining tengligi; • savdo-iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirishda kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmasligi; • tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdan o A ro manfaatdorlik; • tashqi iqtisodiy faoliyat sub’ektlarining huquqkri va qonuniy manfaatlari davlat tomonidan himoya qilinishi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning eng muhim shakillaridan biri - tashqi savdo bo’lib u milliy mehnat natijasida yaratilgan mahsulot va xizmatlar bilan xalqaro almashinuv demakdir. Tashqi savdo faoliyati xalqaro tovarlar, ishkr (xizmatlar) savdosi sohasidagi tadbirkorlik faoliyatidir. Tashqi savdo faoliyati tovarlarni, ishlarni (xizmatlarni) eksport va import qilish yo‘li bilan amalga oshirdi. Uni tog’ri rejalashtirish, tashkil etish, boshqarish va amalga oshirish, aniqligiga erishish uchun tasniflash lozim. Tasniflash deganda xalqaro tijorat kelishuvini oldi-sotti va tovar almashish kelishuvlariga ajratishni tushunish mumkin. Tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish harakteri va predmetiga ko’ra u quyidagilarga ajratiladi: 1. Tayyor maxsulotlar savdosi 2. Yig’ilmagan ko’rinishdagi maxsulotlar savdosi 3. Barter operatsiyalari 4. Eskirgan uskunalar savdosi 5. Xom-ashyo savdosi 6. Litsenziyalar savdosi 7. Injiniring hizmatlarini ko’rsatish va boshqalar. 8. Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi savdoga asoslanadi, chunki bunday faoliyat tufayli mamlakatlar o’z ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatiga egadirlar. Shuni takidlash joizki, xalqaro savdo tashqi iqtisodiy faoliyat barcha qolgan shakllari va turlarining boshlang’ich, muvofiqlashtiruvchi va ko’paytiruvchi negizi hisoblanadi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning horijiy sarmoyani jalb etishdek shaklining samaradorligi ham uning darajasiga bog’liqdir. Savdodagi qonun hujjatlari tomonidan belgilangan va boshqa cheklashlar investitsiya jarayonlarida aks etadi. 9. Tashqi iqtisodiy aloqalar tarixiy va iqtisodiy toifa hisoblanadi. Tarixiy toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar sivilizatsiya maxsuloti hisoblanadi. Ular ular davlatlar paydo bo’lishi bilan yuzaga keladi va ular bilan birga rivojlanadi. Ushbu aloqalarning rivojlanishiga ayniqsa feodalizmning tanazzuli kuchli turtki berdi. Natural xo’jalikdan tovar-pul munosabatlariga o’tilishi alohida davlatlarning milliy bozorlarini rivojlantirishga va ushbu milliy bozorlarning tovar ayrboshlashida keskin sakrashni tug’dirdi, bu esa davlat munosabatlarining iqtisodiy sohasida baynalmilal aloqalar va xalqaro ayrboshlash kengayishi va chuqurlashishiga olib keldi. Iqtisodiy toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar barcha turdagi resurslarning davlatlar va turli davlatlarning iqtisodiy sub’yektlari o’rtasidagi harakati paytida yuzaga keladigan ishlab chiqarish -iqtisodiy munosabatlar tizimini tashkil etadi. ushbu ikki taraflama munosabatlar davlat iqtisodiy hayotining barcha sohalarini, avvalo uning ishlab chiqarish, savdo, investitsiyaga oid vamoliyaviy faoliyatini qamrab oladi. 10. Hozirgi jahon xo’jaligida tashqi iqtisodiy aloqalar davlat milliy daromadini o’stirish, xalq xo’jaligi harajatlarini tejash va fan-texnika taraqqiyotini 7 jadallashtirish omillariga aylanadi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish va uni boshqarish mexanizmining samaradorligi ko’p jihatdan tashqi iqtisodiy aloqalar tasnifi bilan belgilanadi. Tashqi iqtisodiy aloqalar turi - bitta umumiy belgi, masalan, tovar oqimining yo’nalishi yoki tarkibiy belgi bilan birlashtirilgan aloqalar majmuidir. Tovar oqimining yo’nalishi bilan bog’langan tasnif belgisi tovar (xizmatlar, ishlar)ning bir mamlakatdan boshqasiga harakatini, ya’ni tovarning mamlakatdan olib chiqilishi yoki tovarning mazkur mamlakatga olib kirilishini belgilaydi. Tashqi iqtisodiy aloqalar tasnifining tarkibiy belgisi aloqalarning iqtisodiy manfaatlar sohasi va davlat tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy maqsadi bilan bog’langan guruhiy tarkibini belgilaydi. Tarkibiy belgiga ko’ra tashqi iqtisodiy aloqalar tashqi savdo, moliyaviy, ishlab chiqarish, investitsiya aloqalariga bo’linadi. Tashqi savdo faoliyati tovarlar, ishlar, xizmatlar, axborot intellectual faoliyat natijalari, shu jumladan ularga doir mutloq huquqlar (intellektual mulk) bilan xalqaro ayrboshlash sohasida tadbirkorlik faoliyatining alohida turidir. Bunda tovar deganda har qanday harakatlanuvchi mol-mulk (shu jumladan energiyaning barcha turlari) va ko’chmas mulkka kiritilgan, tashqi savdo faoliyatining predmeti bo’lgan havo, dengiz kemalari va ichki suzish kemalari hamda fazoviy ob’yektlar tushuniladi. Xalqaro tashishlar to’g’risidagi shartnoma chog’ida foydalaniladigan transport vositalari tovar hisoblanmaydi. Hozirgi davrda tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni qayd etish o’rinli : Birinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatning axborot ta’minotiga e’tiborning ortishi, intellektual mulk, patent valitsenziyalar tizimini keng joriy etilishi. Davlatlararo mualliflik xuquqi himoyasining ta’minlanishi, jahon axborot bozorining shakllanishi. Ikkinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyat hozirgi davrda o’z infratuzilmasiga va unga ta’sir etuvchi xalqaro tashkilotlarga ega. Ushbu infratuzilma sifatida jahon tovarlar va xizmatlar bozorlari (xususan, tovar va xomashyo, valyuta birjalari), xalqaro tashkilotlar hisoblangan JST, XVF, XMK kabi qator mintaqaviy va integratsion tashkilotlar EI, NAFTA(North American Free Trade Agreement) hamda turli ixtisoslashgan tashkilotlalrni, ya’ni neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti OPEK, Atom energiyasi bo’yicha xalqaro agentlik (IAEA; MAG ATE) va hokazolarni keltirish mumkin. Mazkur tashkilotlar davlatlararo savdo, investitsiylar, ishlab chiqarish, fan-texnika sohasidagi hamkorlik masalalarida ko’maklashuvchi, tartibga soluvchi va muvofiqlashtiruvchi organ sifatida faoliyat yuritadi. Uchinchidan, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni monopoliyalashtirishga bo’lgan intilishning ortishi. Hozirgi kunda dunyodagi yettita sanoati rivojlangan mamlakat hissasiga jahon ishlab chiqarishining qariyb 80 foizi to’g’ri keladi. Yirik jahon xomashyo, tovar va xizmatlar hamda moliyaviy bozorlarning aksariyati rivojlangan davlatlar hududida mujassamlangan. Bundan tashqari, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositachisi, ishtrokchisi sifatida yirik sanoatmoliya guruxlari, kompaniyalari gavdalanmoqda. Jumladan, ishlab chiqarish, qayta ishlash va ayrboshlash tizimlarini mujassamlashtiruvchi xususiy transmilliy va ko’p millatli kompaniyalar (TMK, MMK) jahon eksporti va importuning qariyb 60 foizini tashkil etmoqda. Sanoat tarmoqlari, qishloq xo’jalik maxsulotlarini ishlab chiqarish, ayrboshlash, moliyaviy xizmatlar ko’rsatish sohalari faoliyati ham yirik kompaniyalar ta’sirida amalga oshirilmoqda. Shu sababli, ko’plab xalqaro konferensiyalar, muzokaralarda “yangi iqtisodiy tartib”ni joriy etish, rivojlanayotgan davlatlar ishtirokini ko’paytirish takliflalri o’rtaga tashlanmoqda. To'rtinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatning yangi axborot vositalari, texnologiyalari asosida shakllanishi va rivojlanishi. Internet tizimining vujudga kelishi natijasida electron tijorat, electron savdo keng avj olmoqda. Sotuvchixaridor, ishlab chiqaruvchi-iste’molchi o’rtasida yangi va tezkor buyurtmatakliflar tizimi shakllanmoqda. Jumladan, B2B, B2C tarzidagi axborot tizimi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning xuquqiy, tashkiliy, iqtisodiy va boshqa yo’nalishlarida hamkorlikni yanada rivojlantirish masalasini qo’ymoqda. 9 Demak, davlatlararo tovar va xizmatlar bozorining shakllanishi, ishlab chiqarish, ayrboshlash jarayonlarining chuqurlashuvi, undagi aloqalar tizimini yanada takomillashtirish, mazkur munosabatlar tizimini yangi bosqichga ko’tarish zaruratini taqazo qilmoqda. Shu bilan bir qatorda, xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida sub’ektlarning ishtiroki, maqomi vakolatlari masalalari ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyat hajmi tobora ortib bormoqda. U ayniqsa, davlatlar o’rtasidagi tovar oborotida yanada yaqqolroq ko’zga tashlanmoqda. Unda ichki bozordagiga nisbatan ko’proq ishtrokchi qatnashmoqda. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar va uning mexanizmi bozor munosabatlarining sohasi sifatida quyidagi yangi xususiyatlarga ega bo’lmoqda: - jahon iqtisodiyoti ko’lamining kengayib borishi, ustiga-ustak sotuvchilar va iste’molchilarning alohida joylashganligi natijasida transport muammosining ortib borishi; - ba’zi resurslarning (asosan yer, tabiiy-qazilma boyliklarning) kam harakatliligi va manzilga bog’liqligi. Bunga davlatning aralashuvi ham ta’sir etadi (migratsiya qoidalarini joriy etish, chet elliklarga yer sotish, chet el investitsiyalarini va firmalar faoliyatini cheklash, tashqi savdoda proteksionizmga yo’l qo’yish); - xalqaro ayrboshlashda milliy valyutadan foydalanishning zarurligi va valyuta bozoriga bog’liqlik (ayniqsa, valyuta nazorati va uni tartibga solish masalalarida); - mahsulotlarni xalqaro standartlashtirish va sertifikatlashtirishga e’tiborning ortishi; - axborot muhiti va uning haqqoniyligiga e’tiborning ortishi. Axborot manbalari, uni to’plash va qiyoslash uslubiyatida muammolarning yuzaga kelishi, milliy va xalqaro statistikaga e’tiborning ortishi, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar unifikatsiya qilinishiga bo’lgan intilish. 1.2 O'zbekiston Respublikasining so'ngi yillardagi Tashqi iqtisodiy faoliyati o’zgarishlari tahlili Tashqi savdo aylanmasi. Hukumatning tashqi iqtisodiy faoliyat borasida so‘nggi yillarda amalga oshirayotgan eksportni rag‘batlantirish, importni optimallashtirish va umuman olganda tashqi savdo muvozanatini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan islohotlar 2019 yil yakuni bilan respublikaning tashqi savdo aylanmasini (matnda TSA) 42,2 mlrd. AQSh dollariga yetishini va 2018 yilga nisbatan 8,7 mlrd. AQSh dollariga yoki 26,2 % ga oshishini ta’minladi. Ushbu natija mamlakat tarixida eng yuqori ko‘rsatkich sifatida qayd etildi. TSAda eksport hajmi 17,9 mlrd. AQSh dollariga (o‘sish sur’ati - 128,0 %) va import hajmi 24,3 mlrd. AQSh dollariga (o‘sish sur’ati - 124,9 %) yetdi. Hisobot davrida 6,4 mlrd. AQSh dollari qiymatida passiv tashqi savdo balansi qayd etildi. O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi va balansi dinamikasi (mlrd. AQSh doll.) O‘zbekiston Respublikasining TSA dinamikasi tahlili 2019 yilda o‘tgan yilga nisbatan eksport va import hajmlarini o‘sishini ko‘rsatdi. 2017 yilga nisbatan TSA barobarga oshdi va import (1,9 barobar) esa eksportga (1,3 barobar) nisbatan tezroq o‘sdi. Tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan beshta davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afg‘oniston (612,2 mln. AQSh dollari), Qirg‘iziston (529,0 mln. AQSh dollari), Tojikiston (191,4 mln. AQSh dollari), Fransiya (65,7 mln. AQSh dollari) va Eron (15,0 mln. AQSh 11 dollari). Qolgan 15 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda. O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasi dinamikasi (yanvar- dekabr, mlrd. AQSh doll.) O‘sish sur’atiga ega bo‘lishiga qaramay, MDH davlatlarining ulushi 2018 yilga nisbatan 1,7 foiz punktga kamaygan. O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasida MDH mamlakatlari va boshqa xorijiy davlatlarning hajmlari dinamikasi (yanvar-dekabr, mln. AQSh dollari, ulush %da) 2017 Й . 2018 Й . 2019 Й . 2019 yilda boshqa xorijiy davlatlarning TSAsi MDH davlatlariga nisbatan tezroq o‘sdi (o‘sish sur’ati 129,7 %) va jami TSAdagi ulushi 65,4 %ni tashkil etdi. Boshqa davlatlar (qo‘shni davlatlardan tashqari) bilan esa TSAda eng yuqori ulush Xitoy, Rossiya, Koreya, Turkiya va Germaniya davlatlari hissasiga to‘g‘ri kelgan. Asosiy hamkor-davlatlar qatorida Eron va Fransiya bilan faol tashqi savdo balansi ta’minlangan. O‘zbekiston Respublikasining yirik hamkor-davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi dinamikasi (yanvar-dekabr, mln. AQSh. dollari) 1-jadval 7 Davlatlar 2017- yil 2018- yil 2019- yilXitoy Xalq Respublikasi 4 754,2 6 433,5 7 620,9 eksport 2 025,5 2 875,4 2 519,0 import 2 728,7 3 558,1 5 101,9 saldo -703,2 -682,7 -2 582,9 Rossiya Federatsiyasi 4 728,7 5 655,9 i 6 626,9 eksport 2 019,2 2 117,3 2 492,5 import ] 2 709,5 ] 3 538,6 ] 4 134,4 saldo -690,3 -1 421,3 -1 641,9 Qozog‘iston ] 2 055,8 ] 2 919,6 ] 3 367,7 eksport 1 057,6 1 352,2 1 429,7 import ] 998,2 ] 1 567,4 ] 1 938,0 saldo 59,4 -215,2 -508,3 Koreya Respublikasi ] 1 387,6 ] 2 159,2 ] 2 755,4 eksport 143,3 108,7 93,6 import ] 1 244,3 ] 2 050,5 ] 2 661,8 saldo -1 100,9 -1 941,8 -2 568,2 Turkiya 1 552,5 2 057,6 2 525,2 eksport 877,8 944,8 1 203,6 import ] 674,7 ] 1 112,8 ] 1 321,6 saldo 203,1 -168,0 -118,0 TSAning uchdan bir qismini MDH davlatlari tashkil etib, so‘nggi yillarga nisbatan kamayish tendensiyasi kuzatilmoqda. Bu esa o‘z navbatida iqtisodiy munosabatlarning geografiyasi kengayotganidan dalolat bermoqda. 13 Respublikamizda tashqi savdoni qo‘llab-quvvatlash hamda MDH davlatlari bilan ushbu sohadagi hamkorlikni yanada mustahkamlash bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar natijasida 2019 yil yanvar-dekabr oylarida tashqi savdo aylanmasida MDH davlatlarining ulushi 34,6 %ni tashkil etib, tashqi savdo aylanmasi o‘tgan yilga nisbatan o‘sish sur’ati 120,0 %ni tashkil etdi. Tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan beshta davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afg‘oniston (612,2 mln. AQSh dollari), Qirg‘iziston (529,0 mln. AQSh dollari), Tojikiston (191,4 mln. AQSh dollari), Fransiya (65,7 mln. AQSh dollari) va Eron (15,0 mln. AQSh dollari). Qolgan 15 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda. O‘zbekiston jahonning 193 dan ortiq mamlakatlari bilan savdo aloqalarini amalga oshirib kelmoqda. TSAning nisbatan salmoqli hissasi Xitoy Xalq Respublikasida (18,1 %), Rossiya Federatsiyasida (15,7 %), Qozog‘istonda (8,0 %), Koreya Respublikasida (6,5 %), Turkiyada (6,0 %), Germaniyada (2,3 %) va Qirg‘izistonda (2,0 %) qayd etilgan. O‘zbekiston Respublikasi bilan tashqi savdo aylanmasi eng yuqori bo‘lgan davlatlar (2019yilyanvar-dekabr, mln. AQSh dollari, ulush %da) 2-jadval 1 Top 10 davlatlar TSA Ekspo rt Impor t Ulush , %Xitoy Xalq Respublikasi 7 620,9 2 519,0 5 101,9 18,1 Rossiya Federatsiyasi 6 626,9 2 492,5 4 134,4 15,7 Qozog‘iston 3 367,8 1 429,7 1 938,0 8,0 Koreya Respublikasi 2 755,4 93,5 2 2 661,8 6,5 Turkiya 2 525,2 1 203,6 1 321,6 6,0 Germaniya 980,1 53,9 926,2 2,3 Qirg‘iziston 829,1 679,0 150,0 2,0 Afg‘oniston 618,0 615,1 2,9 1,5 AQSh 596,2 29,1 567,1 1,4 Turkmaniston 541,9 145,1 396,8 1,3 TSAning choraklar kesimidagi tahlili ular orasida mavsumiylik borligini 1 2-jadval. O'zbekiston Resoublikasi bilan tashqi savdo aylanmasi eng yuqori bo’lgan davlatlar 26 ■ Oltin Xizmatlar ■ Energiya manbalari va neft mahsulotlari ■ To’qimachilik mahsulotlari ■ Oziq-ovqat mahsulotlari ■ Rangli metallar va undan tayyorlangan buyumlar ■ Kimyo mahsulotlari va buyumlari ■ Boshqalar ■ Mashina va asbob-uskunalar hamda ularning qismlari ■ Qora metal va undan tayyorlangan buyumlar ■ Paxta tolasiko‘rsatdi va eng yuqori TSA 12 mlrd. AQSh dollari bilan 2019 yilning III choragiga to‘g‘ri kelib, 2017-2018 yilllarning mos davriga nisbatan 1,5 barobar oshganini ko‘rsatdi. 2016- 2019 yillardagi tashqi savdo balansi hajmlari o‘sishiga alohida e’tibor berish talab etiladi. Ya’ni, 2018 yilning III choragida eng yuqori passiv tashqi savdo balansi kuzatilib, 2017 yilning III choragidagi aktiv tashqi savdo balansiga nisbatan 2,6 mlrd. AQSh dollarga oshgan va 2019 yilning IV choragiga kelib passiv savdo balansi 2,1 mlrd doll. tashkil etdi. Eksport. Mamlakatning eksport salohiyatini oshirish, eksportyorlarni qo‘llab-quvvatlash, eksportbop mahsulotlarni nomenklaturasini kengaytirish maqsadida amalga oshirilgan islohotlar eksporterlar sonini 5895 taga yetkazdi va ular tomonidan 17,9 mlrd. AQSh dollari qiymatdagi (2018 yilga nisbatan o‘sish 28,0%) tovar va xizmatlar eksport qilinishini ta’minladi. Eksport tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr, ulush %) 1-diogramma 2 Eksport tarkibida tovarlar ulushi 80,1 %ni tashkil etib, ular asosan qimmatbaho metallar (kumush bilan birga 28,2 %), energiya tashuvchi va neft 2 1-diogramma. Eksport tarkibi (2019-yakunlari bo’yicha) 27 15 mahsulotlari (14,1 %), to‘qimachilik buyumlari (9,1 %), oziq-ovqat mahsulotlari (8,5 %, aksariyat meva-sabzavot - 6,7 %), rangli metal va undan tayyorlangan buyumlar (5,3 %) hamda kimyo mahsulotlari va buyumlari (4,9 %) hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. MDH mamlakatlari yo‘nalishiga mashina va asbob-uskunalar, qora va rangli metallar, meva-sabzavot mahsulotlari eksporti nisbatan tezroq o‘sdi, faqatgina paxta tolasi eksportida pasayish kuzatildi. 2019 yilda eksport qilingan tovarlar va xizmatlar tarkibining tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, tovarlar va xizmatlar tarkibida sezilarli o‘zgarishlar qayd etilmadi, biroq shuni ta’kidlash joizki, 2018 yilga nisbatan, energiya tashuvchi va neft mahsulotlari hamda kimyo mahsulotlari va buyumlaridan tashqari barcha tovar va xizmatlarda o‘sish kuzatilgan. MDH va boshqa davlatlarga eksport tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr) 3-jadval 3 Mln. AQSH dollari Tarkibi Jami MDH davlat Boshq a Jami 17901, 7 6364, 8 11536, 9 shu jumladan: Paxta tolasi 281,6 1,3 280,4 Oziq-ovqat mahsulotlari 1517,5 960,9 556,6 Kimyo mahsulotlari va buyumlari 876,9 405,8 471,1 Energiya manbalari va neft mahsulotlari 2524,9 1403, 0 1121,9 Qora metallar va undan tayyorlangan buyumlar 349,6 102,8 246,8 Rangli metallar va undan tayyorlangan buyumlar 951,3 153,3 798,0 Mashina va asbobuskunalar hamda ularning qismlari 451,4 307,0 144,3 To‘qimachilik mahsulotlari 1626,6 815,1 811,5 Oltin 4918,3 - 4918,3 Xizmatlar 3560,2 1850, 9 1709,3 Boshqalar 843,5 364,8 478,7 3 3-jadval. MDH va boshqa davlatlarga eksport tarkibi (2019-yil) 28 Import. Respublikada import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va ishlab chiqarishni mahalliylashtirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlar importni keskin oshib ketishiga yo‘l qo‘ymadi. Shu bilan birga, mamlakatga kiritilayotgan salmoqli investitsiyalar natijasida so‘nggi yillarda import hajmi oshib kelayotganligini kuzatish mumkin. Jumladan, hisobot davrida import hajmi 24,3 mlrd. AQSh dollarni (2018 yilga nisbatan 124,9 %) tashkil etib, valyutani erkinlashtirish boshlangan davrga nisbatan 1,7 barobarga oshgan. Import tarkibida eng katta ulush mashina va asbob-uskunalar hamda ularning qismlari (43,8 %), kimyo mahsulotlari va undan tayyorlangan buyumlar (13,2 %) hamda xizmatlar (10,0 %) hisobiga to‘g‘ri keldi. Import tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr, ulush %) 2-diogramma 4 Mashinalar vaasbob-uskunalar I Kimyo mahsulotlari va buyumlari Boshqalar Xizmatlar Oziq-ovqat mahsulotlari I Qora metal va undan tayyorlangan buyumlar I Energiya manbalari va neft mahsulotlari I Rangli metallar va undan tayyorlangan buyumlar 2019 yilda import qilingan tovarlar va xizmatlar tarkibi tahlili shuni ko‘rsatdiki, 2018 yilga nisbatan mashina va asbob- uskunalar hamda ularning qismlari importining ulushi 36,1 % dan 43,8 % gacha o‘sdi, oziq-ovqat mahsulotlari va kimyo mahsulotlari importining ulushi esa 9,1 % dan 7,8 %ga va 15,3 %dan 4 2-diogramma. Import tarkibi (2019-yakunlari bo’yicha) 29 17 1813,2%ga kamaydi. Umuman olganda, barcha mahsulotlarda o‘sish kuzatilishiga qaramasdan, ularning (mashina va asbob-uskunalardan tashqari) jami importdagi ulushi pasaymoqda. So‘nggi uch yildagi umumiy import hajmining o‘sishi (1,7 barobar) fonida xizmatlar importining mutloq o‘sishiga qaramasdan (1,2 barobar) uning jami importdagi ulushi kamaymoqda (4,1 foiz punkt). Oziq- ovqat mahsulotlarining importi hajmlarining o‘sishiga shakar xomashyosi (6,1 barobar o‘sish), kakao, un va qandolat mahsulotlari (va ulardan tayyorlangan mahsulotlar) (1,7 barobar), sitrus (2,2 barobar) hamda go‘sht va sub oziq-ovqat mahsulotlari (2,1 barobar) importi ta’sir qilgan. Energiya tashuvchi va neft mahsulotlari importi oshishiga esa qayta ishlangan neft mahsuloti importining oshganligi (125 barobar) bevosita ta’sir etgan. Qishloq xo‘jaligi uchun mashina va asbob-uskunalar (90 barobar), avtomobillar uchun uskuna va ehtiyot qismlar (87 barobar), ekskovator va buldozerlar (119 barobar) hamda tibbiy asbob va moslamalarning (146 barobar) nisbatan yuqori o‘sishi hisobiga jami import hajmini oshishiga olib kelgan. 19II BOB O ZBEKISTONNING TASHQI IQTISODIY ALOQALARIʻ 2.1 MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlik Zamonaviy jahon iqgisodiyoti xalqaro mehnat taqsimoti asosida milliy iqtisodiyotlar o‘rtasida barqaror, har tomonlama o‘zaro alokadorlikning shakllanishi oqibatida xo‘jalik haetining xalqaro miqyosda internatsionallashuvini ifodalaydi. Buning oqibatida iqgisodiy makon vujudga kelmoqsa. Ushbu makonda xalqaro tovarlar, xizmatlar, xom ashyo resurslari, moliyaviy mablaglar, kapital, ishchi kuchi bozorlari vujudga kelib, ular o‘rtasida o‘zaro aloqadorlik hamda bog‘liqlik kuchaymoqda. Jahon miqyosida global-texnologik, moliyaviy, axborot, madaniy tizimlar jadal ravishda rivojlanmoqda. Milliy iqtisodiyot, xalqaro mehnat taqsimotiga ko‘ra, ixtisoslashuvi, o‘zining foydali qazilma boyliklari, geografik joylashuvi, fan-texnika taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, xalqaro savdo, xalqaro iqgisodiy faoliyatining faolligiga muvofiq jahon iqgisodiy tizimida o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Jahon iqgisodiyotita integratsiyalashish uchun milliy iqtisodiyot xalqaro hamkorlikka ochiq bo‘lishi, ya’ni ochiq iqtisodiyot tavsifiga ega bo‘lishi lozim. Ochiq iqtisadiyotning xususiyatlari va potensial imkoniyatlarini quyidagicha tavsiflash mumkin: - o‘tish davrshsh o‘e boshidan kechirayotgan mamlakatda bozor mexanizmi va unsurlari raqobat muhiti shakllanishining jadallashuvi; - jahon xo‘jaligi bilan o‘zaro aloqada milliy iqtisodiyot an’anaviy tovar ayirboshlashdan tashqari, kapitalni netga chiqarish va chetdan kiritish, ilmiy- texnikaning kooperatsiyalashuvi, ishlab chiqarish integratsiyasi kabi shakllarda integrallashadi; - xalqaro resurslar aylanmasi va uning samaradorligini oshirishga asoslangan holda ichki ishlab chiqarish hajmlariga nisbatan milliy daromadning o‘sishi; - xalqaro ayirboshlashning mutanosib iqtisodiy o‘sish omili sifatidagi rolining ko‘payishi; - xalqaro resurslar aylanmasi va uning samaradorligini oshirish hisobiga ichki ishlab chiqarish ko‘lamiga nisbatan milliy daromadning ko‘proq o‘sishi O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng, xalqaro mehnat taqsimotida faol 20ishtirok etish yo‘li bilan ochiq turdaga bozor iqgisodiyotini vujudga keltirmoqda. Mamlakatimizda ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va uni rivojlantirish istiqbollari ustun darajada uning jahon xo‘jaligi tizimiga kirib borishiga bog‘liqsir. Ushbu maqsadni amalga oshiriil uchun Prezident SH.M.Mirziyoyev tomonidan respublikamiz tashqi iqtisodiy siyosati quyidagi tamoyillarga asoslanishi belgilab berilgan 5 : - mafkuraviy kurashlardan qat’i nazar tashqi munosabatlarda oshkoralik; - teng huquqli va o‘zaro manfaatli hamkorlik, boshqa mamlakatlarning ichki ishlariga aralashmaslik; - o‘zining milliy davlat manfaatlari ustuvorligida o‘aaro manfaatlarki har tomonlama hisobga olish; - to‘la ishonch, xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar doirasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish asosida ikki tomonlama va ko‘p tomonlama tashqi aloqalar o‘rnatish hamda ularni rivojlantirish; - umume’tirof etilgan xalqaro huquq normalariga rioya qilish va xalqaro tartiblarga izchillik bilan o‘tish. Prezidentimiz tomonidan tashqi iqtisodiy siyosat respublikaning jahon bozoridagi mavkeini mustahkamlash, uning to‘lov belansini kuchaytirish va xorijiy investitsiya uchun qulay muhitni vujudga keltirishga qaratilishi alohida ta’kidlab o‘tilgan Iqgisodiyotning ochiqligini ta’minlash va tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlaiggirishga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi oqibatida mamlakatga xorijiy investitsiyalar kirib kela boshladi, qo‘shma korxonalar ko‘paya bordi, ichki bozor tovarlar bilan to‘la boshladi. Ammo, shu bilan birga, buning mamlakat manfaatlariga zid tomoni ham ko‘zga tashlana boshladi. Bunday holat quyidagilarda namoyon bo‘ldi: - respublikaning ilg‘or texnologiyalarga ega bo‘lishiga cheklovlarning mavjudligi; - mamlakatga ma’naviy va moddiy eskirgan texnika hamda texnologiyalarni 5 www.mineconomy.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi sayti. 21olib kirishga urinish; - milliy raqobatbardosh mahsulotlarni xorijiy bozorlarga chiqarishga to‘sqinlik qilish, ilgari o‘zlashtirilgan bozorlardan siqib chiqarishga urinish; - milliy boylikning bir qismini xorijiy kapital tomonidan qo‘lga kiritishga intilish; - muhim xom ashyo tovarlari va kapitalni chetga chiqarish ustidan nazorat qilish mexanizmining yetarli darajada shakllanmagailigi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning erkinlashtirilishi sharoitida xo‘jalik sub’ektlari faoliyatini nazorat qilish mexanizmish1ng takomillashmaganligi tufayli, bu sohada jinoky guruhlar, korrupsiya, xufyona iqtisadiyot, narkobiznes, iqgisodiy qaroqchilik ham jonlana boshladi. Shuningdek, ayrim holatlarda jahon xo‘jaligi tizimiga integratsiyalashuv maqsadlari bilan milliy ishlab chikaruvchilar manfaatlari o‘rtasida eiddiyat vujudga kelganligi tufayli, asosiy energiya va xom ashyo mahsulotlarining jahon hamda ichki narxlari o‘rtasida nomutanosibliklar vujudga keldi. O‘tish iqgisodiyotiga ega mampakatlarda iqtisodiyotni tezda ochiq qilib qo‘yish, tashqi iqtisodiy faoliyatni jadal erkinlashtirish mamlakat ikgisodiy xavfsizlitga tahdidlarning kuchayishiga olib keldi. Bu holat esa milliy ishlab chiqarunchilar faollitening cheklab qo‘yilishi, moliyaviy pul tizimining normal faoliyatiga xavf tutalishi, importga, xalqaro iqgisodiy tashkilotlarga o‘ta qaram bo‘lib qolishga olib kelishi mumkin. Shu boisdan, ochiq iqtisodiyotni shakllantirshn va tashqi iqtisodiy foaliyatni erkinlashtirish jarayoni informatsion yo‘l bilan, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak bo‘ladi. Mamlakat iqgisodiy xavfsizligi, manfaatlariga tahdidlardan himoyalanish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim 6 : - taklif etilayotgan investitsion loyiha va xorijiy hamkorlar bilan tuzilgan yirik bitimlar, iqtisodiy xavfsizlik talablarini hisobga olgan holda, dastlabki mustaqil ekspertizadan o‘tkazish; - xorijiy kapital uchun ustuvor soha va tarmoqlar bilan bir qatorda, ularning 6 Xodiyev B.Y.,Shodmonov Sh.Sh. “Iqtisodiyot nazariyasi”. Darslk.- Т.: IQTISOD-MOLIYA, 2017.-783b. Toshkent. “Barkamol fayz media” 22kiritilishi man qilinadigan soha va tarmoqlar ham qonuniy asosda belgilab qo‘yilishi kerak; - xorijiy investorlar tomonidan ayrim sohalarda aksiyalarni xarid qilish jarayonlarini qat’iylashtirish; - xorijiy investorlarning strategik tarmoqparda milliy boyliklarimizning katta kismini qulga kiritishlariga yo‘l qo‘ymaslik; - mamlakat bank tizimining ishonchini himoyalash; — tashqi faoliyat bilan shug‘ullanuvchi xo‘jalik sub’ektlaridagi rahbar kadrlarning malakasini oshirish, ularni o‘qitish va qayta tayyorlash; - ichki bozorni, milliy ishlab chikaruvchilarni tashqi rakobatchilar tajovuzidan himoya qilish; - tashqi iqgisodiy aloqalar infratuzilmasini rivojlantirish; - tashqi bozorlarda milliy eksportchilar va ishlab chiqaruvchilarimiening diskreminatsiya qilinmasligi, kamsitilshpidan himoya qilish; - tashqi iqtisodii faoliyat sohasidagi nieo va kelishmovchiliklarki »so‘p tomonlama tartibga solish mexa nizmlari teng huqukli shartnomalar tuzish orqali hal qlpinishiga intilish lozim bo‘ladi. Bunda asosiy e’tibor mamlakat tovar ishlab chiqaruvchilari va fukarslarimizning manfaatlarini himoya qilishga qaratiladi; - chet ellardagi respublika mulkini himoya qilish; - tashqi iqtisodiy faolint tashqi savdodan yuqori foyda, iqtisodiy samara olishga intilish bilan bir vaqgda, mamlakatning jahon iqtisodiyoti tizimida o‘zsha mos nufuzli o‘rinni egallashiga intilishi kabilarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Mamlakat iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish va unint xavfsizligini ta’minlashda davlat markaziy o‘rin egallaydi. Bu boradagi davlatning vazifalari quyidagilarda o‘z ifodasini topadi: - davlatni mikro va makro darajada iqgisodiy tartiblash ko‘lamlarini o‘z ichiga oladigan tik xamda strategik qarorlarni asoslash, qabul qilish uchun dastaklar bilan ta’minlash; - iqtisodiy va ma’muriy dastak, vosita hamda usullar yordamida iqtisodiy 23strategiya va joriy dastlelarni amalga oshirish, erishilgan natijalarni tahlil qilish va baholash, mavjud sharoitlarga mos ravishda ko‘rilayotgan chora-tadbirlarga tuzatishlar kiritish; - boshqa mamlakatlar bilan o‘zaro aloqalar tizimida ximoyalanishni rag‘batlantirish rejimlarini ko‘zda tutadigan qonunlar va me’yoriy hujjatlarni hayotga tatbiq etish orqali mamlakattyut iqtisodiy suverenitetini huquqiy va siyosiy jihatdan himoyalashni ta’minlash; - iqtisodiyotda yuzaga keladigan muammoli vaziyatlarni tezlikda hal qilish uchun davlat boshqaruvi organlari hamda mansabdor shaxslarning huquqlari, vazifalari mas’uliyatini oqilona taqsimlash va ularning o‘zaro bir o‘lchamdagi faoliyatini uyg‘unlashtirish. Mamlakat xavfsizligini ta’minlashni boshqarish tizimi o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - tashkiliy tuzilmalar; - kommunikatsiya va o‘zaro aloqalar tizimi; - axborotlar; - har tomonlama tayyorlangan kadrlar. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan boshqaruv ishlari ikki, o‘zaro bog‘liq yo‘nalishda olib boriladi: - iqtisodiy huquqbuzarliklarning manbalari va ularning sub’ektlariga qarshi kurashish; - barcha qonun, me’yoriy hujjatlar hamda bonlfruv qarorlarini iqtisodiy xavfsielikni mustahkamlash talablariga mosligini aniqlash uchun ekspertizadan o‘tkazish. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning muhim sharti ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarishning bozor iqgisodiyotini daalat tomonidan tartibga solishning samaradorligini oshirish hisoblanadi. Zero mamlakat iqtisodiy xavfsizligi darajasi uning iqtisodiy salohiyati bilan belgilanadi. Bu salohiyat millii iqtisodiyot resurslari, zaxiralari, amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning samaradorligi, bozor strukturasi, boshqarish tizimi, sanoatni tashkil etish hamda 24tashqi bozor konyunkturasining o‘egarishlarga moslashuvchashtgi boshqa mamlakatlarning qo‘llab-quvvatlashi, xalqaro uyushma va tashkilotlarda ishtirok eta olishi bilan ifodalanadi. Mamlakatning iqtisodiy mustahkamligi, unga nisbatan qo‘llanilayotgan blokada, sanksiya va tahdidlar kuch bilan ta’sir qilishga qarshilik ko‘rsatishga qodirlshini o‘ziga mujassamlashtiradi. Uni ta’minlash uchun milliy manfaatlarni kelishtirish, muvofiqlashtirishning siyosiy mexanizmlarini qiyosiy tahlil qilish lozim. Iqgisodiy xavfsizlikni ta’minlash uchun milliy iqgisodiyotning jahon hamjamiyati bilan takror ishlab chiqarish jarayonlariga to‘sqinlik kilmaydigan hamda tahdidlar xavfini keskin kamaytirishga imkoniyat beradigan o‘earo uyg‘unlashish sharoitlarini yaratishga intiladi. Kapital harakati va kredit balansi xalqaro kapital va kredit shaklidagi valyuta mablag’larining kirim va chiqimlari nisbatini aks ettiradi. Kapital harakati tadbirkorlik va ssuda investitsiyalari shaklida bo’lishi mumkin va oldi-sotdi jarayonida milliy moliyaviy aktivlar - tashkilot va korxonalarning aksiya va obligatsiyalari, kredit bilan birga boshqa qarz majburiyatlari va horijiy rezidident va norezidentlar tomonidan amalga oshiriladi. Kapital harakatining hisobi ko’p hollarda savdo balansi va xizmatlar balanslari zararini qoplovchi rolida ishtrok etadi. Mamlakat ma’lum davr mobaynida tovar va hizmatlarni, ularni ishlab chiqarishga nisbatan ko’proq iste’mol qilsa, davlat va shaxsiy horijiy kredit, qarzlar, va boshqa horijiy kapital oqimlari talabni qoplay olmayotgan joriy ishlab chiqarish, joriy iste’molni moliyalashtirishga yordam beradi, ya’ni bu sof salbiy eksport. Boshqa bir muhim tarkibiy qism, asosan joriy operatsiyalar balansi, kapital harakati balansi zararlarini qoplash rolini o’ynovchi mamlakat oltin-valyuta zaxiralari hisobidir. Agar to’lov balansining aktiv saldosi joriy operatsiyalar balansining salbiy saldosini qoplamasa, yoki aksincha to’lov balansining aktiv saldosi kapital harakati mablag’larining salbiy saldosini qoplamasa va nihoyat ikkala balans ham sof salbiy qoldiqqa ega bo’lsa, mamlakatda ilgari to’plab qo’yilgan valyuta zaxiralari tashqi qarzni qoplovchi ishonchli manba bo’lib hizmat 25qiladi. Xalqaro savdoning samaradorlik ko’rsatkichlarini aniqlash va bir tizimga keltirish har qaysi mamlakat uchun nihoyatda muhim va murakkab vazifa hisoblanadi. Buning uchun maxsus-ilmiy iqtisodiy tadqiqotlar o’tkazish talab qilinadi. Bunday tadqiqotlar hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos jarayonlarni chuqur o’rganish bilan birga, ilg’or hisob-kitob usullaridan foydalanishni taqozo qiladi. Jumladan, bu tarmoqlararo balanslar tuzish usullariga asoslanmog’i lozim. Xalqaro iqtisodiy aloqalarni bashorat qilganda, tovar aylanishidan tashqari transport, kreditlar, va boshqa moliyaviy operatsiyalar, ilmiy texnik axborotlarning importi-eksporti, yirik ko’lamdagi loyihalarni amalga oshirishdagi xalqaro hamkorlik kabi tashqi aloqalarning turlari ham hisobga olinadi. Quyidagi yo’nalishlar katta istiqbolga ega: 1. Qishloq ho’jaligining unumdorligini oshirish mqasadida agrotexnikani (naslchilik va o’simliklar genetikasi, zararkunandalarga qarshi kurash, o’g’itlar, sug’orish ishlari va hokazolarni) rivojlantirish. 2. Tabiiy muhitni saqlash, himoyalash va yaxshilash. 3. Energetika xo’jaligi (atom energiyasi, elektrotxnika, transport energetikasi va hokazolar). 4. Texnik kibernetika. 5. Kosmik fazo tadqiqotlari. 6. Geologiya va okeonografiya. 7. Suv resurslari va sho’r suvlarni tozalash muammolari. 8. Sog’liqni saqlash va aholi o’sishini tartibga solish. 9. Qurilishni yaxshilash va arzonlashtirish. Hozirgi vaqtda qator ilmiy-texnik axborotlarning xalqaro almashinuvidagi ko’pgina kamchiliklar (takrorlanish, tarqoqlik, bir shaklga keltirishning yo’qligi) samaradorlikning pasayishiga olib kelmoqda. Axborotlarning halqaro almashinuvi o’zaro foydalidir, chunki axborotlar (ilmiy, iqtisodiy, texnikaviy va boshqalar) importi uning zaxiralarini oshiradi. Shubxasiz, axborotlarning xalqaro almashinuvning kengayishi nafaqat iqtisodiy, balki umummadaniy nuqtai nazardan 26ham g’oyat samaralidir. Insoniyat o’z rivijlanishining shunday bosqichiga qadam qo’ydiki, endilikda ko’pgina mamlakatlarning hamkorlik aloqalarini talab qiluvchi ulkan loyihalarni amalga oshirish mumkin. Ularni amalga oshirish uchun yirik moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar bilan birga ilmiy-texnik tartibdagi ulush ham zarur. Bu esa bitta davlatning qo’lidan kelmaydi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning iqtisodiy samaradorligi -korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatini baholash ko’rsatkichi bo’lib, ushbu faoliyatning natijalarini va uni amalga oshirishga ketgan harajatlarni o’zaro taqqoslashdan iborat. Umumiy ko’rinishda tashqi iqtsiodiy aloqalarning samaradorligi (samarasi) quyidagi yo’llar orqali aniqlanadi: • Xalq ho’jaligi darajasida - eksport maxsulotlarini ishlab chiqarishga ketadigan harajatlar, transport va tashqi savdo sarflari, import qilinayotgan o’xshash tovarlarni mamlakatda ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlarni tejab qolish va import tovarlaridan foydalanishning samarasini aks ettiruvchi import tovarlarning narx bahosiga taqqoslash; • Eksport mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar darajasida - uni ishlab chiqarishga ketadigan harajatlarni tashqi savdo tashkiloti jo’natmalarining eksport foydalanuvi va qo’shimcha to’lovlarning boshqa turlarini hisobga oluvchi boshlag’ich narxlariga qiyoslash; • Import tovarlarining iste’molchilari (buyurtmachilari); • Milliy valyutadagi ichki narxlarni (tashqi savdi tashkiloti xalq ho’jaligiga topshiradigan narxlarda) horijiy tovarlardan foydalanishning samarasini hisobga olgan holda, shu turdagi tovarlarni mamlakatda ishlab chiqarishning tannarxiga (harajatlariga) taqqoslash; • Eksportchi -tashqi savdo tashkilotlari darajasida -tovarlarni yetkazib berishning topshiriladigan narxlarida ishlab chiqaruvchilarga to’lovlarni (belgilangan ustamalar, transport sarflarini hisobga olgan holda) mamlakat chegaralaridagi narxlarda ifodalangan valyutada qiyoslash; • Importchi -tashqi savdo tashkilotlari darajasida tovarlar importi uchun (transport va nakladnoy sarflarini hisoga olgan holda) valyutada to’lovlarini milliy 27valyutadagi transport va boshqa sarflarni chiqarib tashlab, ularning xalq xo’jaligiga (buyurtmachilarga) topshirilish narxlaridagi ichki qiymatini solishtirish; • Moliya vazirligi darajasida -tashqi savdo almashinuvining saldosini hisobga olgan holda, import tovarlarining ichki narxini (topshirish baxosini) eksport maxsulotlarining boshlang’ich narxiga taqqoslash; Keltirilgan tahlillar shu asosda korxonaning tashqi iqtisodiy aloqalari samaradorligini aniqlash va uni oshirish yo’llarini ishlab chiqishga ijobiy ta’sir qiladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish va unda davlatning faol ishtroki MDH davlatlarining o’ziga xos xususiyatidir. Davlat tashqi iqtisodiy faoliyatining deyarli barcha yo’nalishlarini o’ziga qamrab olgan va uni tartibga solib turadi, ichki va tashqi axvolni taxlil qilishdan boshlab, tashqi iqtisodiy startegiyani ishlab chiqish, geografik va tarkibiy sohalarni muhimligini aniqlab, nazorat qilish va tartibga solishda moliyaviy rag’batlantirish uslublarini qo’llaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda puxta o’ylangan davlat siyosati, davlatni rivojlantirishda, tashqi iqtisodiy aloqalarni asosiy ta’sirchan omillardan biriga aylantirdi. Bu siyosat MDH davlatlarining milliy manfaatlarini hisobga olgan holda jahon xo’jaligiga uni yirik xalqaro iqtisodiy, ilmiytexnikaviy va moliayviy savdo markaziga, jahon iqtisodiy otiga qo’shilishi uning salmoqli qatnashchisiga aylantirdi. Xalqaro iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solinishida qonunchilik, administrativ-huquqiy, iqtisodiy va norasmiy kabi bir birini to’ldiruvchi uslublardan keng foydalaniladi. 282.2 O zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorliginiʻ ifodalovchi ko’rsatkichlar Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida xalqaro mehnat taqsimotida faol qatnashish, fan-texnika sohasida o‘zaro manfaatli hamkorlik qilish yo‘li bilantina iektimoiy-iqgisodiy taraqqiyotga erishish mumkin. Tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishda jahon iqtisodiy tizimidagi raqobatning kuchayishi, o‘zaro hisob- kitob va tarsport aloqalarining murakkablashuvi, kerakli tajribaning kamligi, yuqori malakali mutaxassis kadrlarning yetishmasligiga alohida e’tibor qaratish loeim bo‘ladi Tashqi iqgisodiy faoliyat sohasidagi asosiy vazifa chet mamlakatlar bilan savdo, ilm-fan, texnika, ta’lim, investitsiya kabi sohalarda o‘aaro manfaatli iqtisodiy munosabatlarni ta’minlash orkdli mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdan iboratdir. Tashqi iqtisodiy faoliyatning muhim yo‘nalishi xalqaro savdo bo‘lib, bunda mamlakat chegarasidan tashqarida amalga oshiriladigan tovar va xizmatlar almashuvi tushuniladi. Xalqaro savdoning vujudga kelishi mutlaq xarajatlardagi tafovutlar va qiyosiy xarajatlardagi tavofutlar bilan tavsiflanadi. Shunga ko‘ra korxo nalar (yoki mamlakatlar) tashqi savdoni amalga oshirayotganida, o‘zlari ishlab chiqarmagan (yoki bu ular uchun chetdan sotib olish arzonga tushadigan) maxsulotlarni sotib oladilar hamda o‘elari foydalanmaydigan (yoki foydalanishdan ortib qoladigan) mahsulotlarni chet el mamlakatlari yoki korxonalariga sotadilar. Bu hol ularning ma’lum tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashishini bildiradi. Oqibatda, ular boshqalar ishlab chiqarmaydigan yoki ishlab chiqarish ular uchun qimmatga tushadigan tovarlarni tayyorlab, sotadilar. Bunday ixtisoslashuv savdoda ustunlikni vujudga keltirib, ularga foyda keltiradi. Mamlakat va xorij o‘rtasida ma’lum vaqt oralig‘ida amalga oshirilgan transoperatsiyalar statistikada to‘lov balansida aks ettiriladi. To‘lov balansi joriy moddalar, ya’ni savdo balansi, xiematlar va o‘tkaziladigan balanslar, shuningdek, kapital harakati balansiki o‘z ichiga oladi 7 . Ochiq iqtisodietga ega mamlakatlarda tashqi savdo faoliyati ancha 7 Чиркунов Олег Анатольевич Государство и конкуренция; Новое литературное обозрение (НЛО) - М., 2016. - 277 c. 29erkinlashtirilgan. Ammo barcha mamlakatlarda hukumatlar ta’sirida cheklangan. tartibga solinadigan tashqi savdo amalga oshiriladi. Uning asosiy vositasi tarif bareri deb ataladigan bojxona poshlinasi hisoblanadi. Shushyutdek, tarifsiz cheklashlar ham mavjud bo‘lib, u import va eksport kvotalarini belgilashni hamda o‘zini-o‘zi cheklash usulini o‘z ichiga oladi. O‘zini-o‘zi cheklash usuli eksport qiluvchi mamlakat hukumati o‘zining eksport qiluvchi korxonalaridan savdo bozoriga chiqariladigan tovarlarining ma’lum yillik hajmidan (qiymatidai) oshib ketmaslikni talab qilgan holda namoyon bo‘ladi. Mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalanish limitini belgilash ham tashqi savdoni cheklashning o‘ziga xos turi hisoblanadi. Hukumat tomonidan tarifli va tarifsie cheklashlardan maqsad mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ichki bozorda sotilishshsh opshrish yo‘li bilan to‘lov va tashqi savdo balansining musbat samarasini olish, shuningdek, milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni tashqi raqobatchilar tajovuzidan himoya qilishdan iborat. Jahon xo‘jalik tizimiga integratsiyalashuv sharoitida mamlakatshgng iqgisodiy xavfsizligini ta’minlash uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim bo‘ladi 8 : - eksportning optimal tarkibini shakllantirish. Uning tarkibida tayyor yuqori texnologik, ilmtalab mahsulotlar va yuqori sifatli xizmatlarning ulushini keskik oshirish chora-tadbirlarini ko‘rish lozim bo‘ladi; - mamlakatning mavjud raqobat ustunligi imkoniyatlaridan foydalanib, milliy tovar ishlab chikaruvchilarning mahsulotlarini eksport qilishning yangi, istiqbolli bozorlarini o‘zlashtirish; ularda muvaffaqiyat qozonish uchun xalqaro marketing strategiyalarini amalga oshirish; ishlab chiqarish kooperatsiyasi, injiniring, lizingni rivojlantirish; - chet el mamlakatlari, ularning savdo-iqgisodiy tashkilotlari, uyushma va ittifoqlari bilan o‘earo munosa batlarda qulay imtiyozli savdo rejimlariga erishish; -mamlakat korxonalariga eksport va import qiluvchi sifatida xalqaro zamonaviy 8 Овчинников, В. В. Глобальная конкуренция. М.: Институт экономических стратегий, 2016. - 360 c. 30mashina, texnika va texnologiyalar, asbob-uskunalar, axborot va kapital bozorlariga chiqishlari, transport kommunikatsiyalaridan foydalanishlari uchun sharoitlar yaratishga ko‘maklashish; - kreditor mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar hamda qarzdor davlatlar bilan bo‘ladigan o‘zaro valyuta moliyaviy muammolarni tartibga solish. Ushbu chora- tadbirlarni amalga oshirishda belgilangan huquqiy me’yor va normalar asos bo‘lib xiemat kiladi. Bu normalar, o‘z navbatida, tovar va xizmatlar, intellektual mehnat natijalari, shuningdek, jismoniy hamda xuquqiy shaxslarning mamlakatlararo harakat yo‘nalishlari, shakllari, usullari, shartlarini belgilab beradi. Mamlakatnrshg iqgisodiy xavfsialigini ta’minlash uchun davlat tashqi iqgisodii faaliyatni tartibga soladi. Davlatning tashqi iqgisodiy faoliyatni tartibga ssshish mexanizmi iqshsodiy va efgquqiy-ma’muriy usullarni o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy tartibga solish usullari bojxona poshlina (to‘lov)lari, yig‘imlari, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlardan iborat. Xuquqiy-ma’muriy usullar litsenziyalash, kvotalash, tovar sifatini sertifikatsiyalash, ayrim tovarlar eksporti va importiga davlat monopoliyasini o‘rnatish, shuningdek, bojxona chegaralari orqali tovarlar, kapitallar va xiematlarning o‘tib turishi bilan bog‘liq tashkiliy-huquqiy va tashkiliy-texnik chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi Mamlakatning eksport hamda import qilish bilan bog‘lik milliy manfaatlari va xavfsizlitni himoya qilish uchun samarali va moslashuvchan eksport nazorati tizimini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi 9 . Iqtisodiy jarayonlarni, mamlakatlarning rivojlanish darajasi va o’zaro murakkab xo’jalik aloqalarini tahlil etishda xalqaro tajribada qabul qilingan milliy hisoblar tizimidan faydalaniladi. Bu makro darajada iqtisodiyot rivojiga oid bo’lgan va o’zaro bog’langan ko’rsatkichlar tizimidir. Milliy hisoblar tizi mining asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat: Yalpi ichki mahsulot(YaIM) - bu ko’rsatkich ma’lum davlat hududida 9 Mamatov A.A., Abulqosimov H.P., Mamatov S.A., Saidgaziyeva S.Sh. Iqtisodiy xavfsizlik. Darslik. – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti, 2022.- 731 bet. 31faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning ma’lum davrda yaratgan pirovard maxsulotlari va xizmatlarining umumiy hajmini aks ettiradi. Ushbu yakuniy maxsulotni hisoblashda hom ashyo, yarim mahsulotlar, boshqa moddalar, yoqilg’i, elektr quvvati hamda ularni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan boshqa hizmat turlari (qayta hisob bo’lmasligini oldini olish uchun) chegirib tashlanadi. Ayni paytda ba’zi mamlakatlarda yalpi milliy maxsulot (YaMM) ko’rsatkichidan faydalaniladiki, u YalMdan farqli o’laroq qaysi mamlakatda yaratilganligidan qat’iy nazar shu millat (mamlakat)ning korporatsiyalari, hususiy shaxslari nazoratida bo’lgan ishlab chiqarish hajmini aks ettiradi. YaMMni aniqlash uchun shu mamlakatda faoliyat ko’rsatayotgan chet elliklarning daromadlari (chet el korporatsiyalarining foydalari hamda chet ellik ishchi xizmatchilarining ish haqlari) YaIMdan chegirib tashlanadi, shu mamlakat korporatsiyalari, fuqarolari horijda ishlab topgan daromadlari qo’shiladi. Yalm bilan YaMM ko’rsatkichlari o’rtasidagi tafovut odatda miqdor jihatidan unchalik ko’p bo’lmaydi, nari borsa qariyb 1%ni tashkil etadi. shuni e’tiborga olish lozimki, YalM ko’rsatkichi milliy hisoblar tizimi asosoida ishlab chiqiladi. Bu tizim mehnat faoliyatining barcha turlarida mehnat unumli mohiyatga ega, degan qoidaga asoslangan(qiymat yaratilishi nuqtai nazaridan). Milliy daromad (MD) ko’rsatkichi quyidagicha belgilanadi: YalM minus amortizatsiya (shunda sof YalM xosil bo’ladi), minus bilvosita soliqlar va qo’shilgan subsidiyalar. Soliqlar mahsulot va xizmatlarning bozor narxlariga tirqaladi. Subsidiyalar narxlarga teskari ta’sir qiladi -bu narxlar ana shu subsidiyalar miqdorida pasayadi. MD ko’rsatkichi ishlab chiqarilgan milliy mahsulot ko’rsatkichiga deyarli to’g’ri keladi. Milliy mahsulotning o’sish sur’ati uzoq muddat nuqtai nazaridan YalMga deyarli to’la ravishda muvofiq keladi, shung uchun ham asosan YalM ko’rsatkichidan foydalaniladi. Turli mamlakatlardagi ishlab chiqarish omillari, taraqqiyot darajasining xilmaxilligi iqtisodiy rivojlanish darajasini biron-bir yagona ko’rsatkich orqali baholashga imkon bermaydi. Buning uchun bir qator asosiy ko’rsatkichlar dan foydalaniladi: 321. Yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot yoki milliy daromadning axoli jon boshiga hisobi. 2. Milliyu iqtisodiyot tarmoqlari tarkibi. 3. Axoli jon boshiga hisoblaganda asosiy mahsulot turlarini ishalb chiqarish (ushbu tarmoqlarning rivojlanish darajasi). 4. Aholining turmush darajasi va uning sifati. 5. Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari. Iqtisodiy taraqqiyot darajasini tahlil etishda YalM, YaMMning axoli jon boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlari bosh mezon hisoblanadi. Ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda axoli jon boshiga to’g’ri keladigan YalM rivojlangan mamlakatlar singari yuqori darajani tashkil etadi, biroq boshqa ko’rsatkichlar (iqtisodning tarmoqlar tuzilmasi, axoli jon boshiga hisoblaganda asosiy mahsulot turlarini ishlab chiqarish va hokazolar) yeg’indisiga ko’ra bu mamlakatlarni rivojlangan mamlakatlar toifasiga qo’shib bo’lmaydi. Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari guruhi iqtisodiy taraqqiyot darajasini juda aniq belgilab beradi, nega deganda u bevosita yoki bilvosita -mamlakatda asosiy va aylanma kapitaldan, mehnat resurslaridan foydalanish sifati, holati, darajasidan dalolat beradi. Samaradorliklning asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat: 1) Mehnat unumdorligi (sanoat, qishloq xo’jaligi, ishlab chiqarish tarmoqlari va turlari bo’yicha); 2) YalM birligiga yoki aniq bir mahsulot turiga qancha capital sarflanishi; 3) Asosiy fondlar qaytimi koeffitsienti; 4) YalM birligiga yoki aniq bir mahsulot turlariga qancha xomashyo sarflanadi. Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, uning tashqi iqtisodiy aloqalari shunchalik faol va xilma-xil bo’ladi. Demak, mamlakatning xalqaro iqtisodiy aloqalardagi ishtroki ham qisman uning iqtisodiy taraqqiyoti darajasidan dalolat beradi. Barcha tashqi iqtisodiy aloqalarning millliy iqtisodiyotga ta’siri ma’lum bir 33sifat va qiymat ko’rsatkichlari orqali baholanishi va fodalanishi mumkin. Avvalambor mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi qay darajada ekanligini bilish lozim. Bu ekportning yalpi ichki maxsulotdagi ulushi orqali aniqlanadi (YalM). Bu ko’rsatkich mamlakat eksport kvotasi deb ataladi. Ko’rsatkich qanchalik yuqori bo’lsa, davlatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashish darajasi ham shunchalik yuqori bo’ladi. Masalan, AQSHning eksport kvotasi 10-15% ga teng, Germaniya, Fransiya, Italiya va Angliyaning eksport kvotasi esa 25-30%, MDH davlatlarida 18% atrofida, Belgiya, Vengriya, Singapur davlatlarida esa 110-113%. Ammo bu ko’rsatkich xalqaro iqtisodiy munosabatlarning sifat tuzulishini, stukturasini harakterlay olmaydi. Shuning uchun uni aks ettirish maqsadida yana bir ko’rsatkichdan foydalaniladi. Bu real eksport kvotasi bo’lib, u mamlakatning sanoat ishlab chiqarilishidagi eksportning ulushi orqali o’lchanadi. Rivojlangan mamlakatlarda u tahminan 40-50 foizga teng. Bu barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yarmi tashqi bozorga olib chiqilishini anglatadi. Mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi shuningdek uning eksportining elastiklik darajasi orqali ham aniqlanadi (YalM va eksport o’sish sur’atlarining muvozanati). Agar elastiklik birdan oshsa, mamlakat tobora xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi chuqurlashayotganini anglatadi. Tashqi iqtisodiy aloqalar ta’siri bu sohadagi barcha ishtrokchilar, asosan eksport, import, kredit operatsiyalari faoliyati shuningdek texnik va boshqa xizmatlar ko’rsatish natijalari oqibatida yuzaga keladi. Shu bilan birga avvalo jamiyat, milliy xo’jalik, davlat, manfaatlari ko’zlangan holda samaradorlikni to’g’ri aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini baholashda bir qator ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular qatorida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: • Eksportning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi • Importning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi • Tashqi savdo almashinuvi samaradorligi ko’rsatkichi • Savdoning narx shartlari, eksport va import narx indekslari 34• To’lov balansi , uning tarkibiy qismlari: • Savdo balasi • Xizmatlar va nosavdo harajatlar balansi • Kapital harakati va kredit balansi • Mamlakat oltin-valyuta zaxiralari hisobi 1-rasm. Mamlakat to’lov va savdo balanslarining asosiy mazmuni. Eksportning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi, tashqi bozordagi tovarlar savdosidan tushgan valyutadagi sof daromad va davlatning uni ishlab chiqarishga va transport harajatlariga sarflagan harajatlari nisbatini, shuningdek, agar tovarlar kreditga sotilgan bo’lsa kredit koeffitsienti ta’siri hisobga olingan holda ularning nisbatini ifodalaydi. Odatda maxsulotlar kreditga sotilganda eksport samaradorligi pasayadi, ammo u siz tashqi bozorda tovarlarni realizatsiya qilish, pullash ko’p hollarda ancha mushkul, ba’zi hollarda esa umuman iloji yo’q. Importning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi, olib kirilgan tovarlar narxining ichki ishlab chiqarish sharoitlari va ularni sotib olish va chegaragacha yetkazib berishga sarflangan barcha valyuta harajatlar nisbatidir. Ko’pincha 35eksportdan ko’rilgan zarar importdan ko’rilgan foyda hisobiga qoplanilishi tufayli yuqorida aytib o’tilgan ko’rsatkichlarni to’g’riroq qilib aytish uchun uchun quyidagi koeffitsientlar kiritilgan: import uchun eksport samaradorligi ekvivalenti va tegishli ravishda eksport uchun import samaradorligi ekvivalenti. Tashqi savdo almashinuvi samaradorligi ko’rsatkichi, quyidagi bo’linishdan olingan ko’rastkichni ifodaloydi, suratda import qilingan tovarlarning qiymat bahosi (ularga ketgan barcha harajatlar) maxrajida esa eksport qilingan tovarlarni ishlab chiqarish va transport harajatlatriga ketgan barcha milliy xo’jalik harajatlari 1 Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarni bir-biriga bog’lagan holda har tomonlama tahlil qilishga imkon beruvchi, integratsiyalashib kelayotgan ko’rsatkich bu to’lov balansidir. U statistik hisobot bo’lib, ma’lum bir davr mobaynida mamlakat rezedentlari va tashqi dunyo bilan barcha savdo va moliyaviy oqimlarni qamrab oladi. To’lov balansi tashqi iqtisodiy aloqalar jarayoni natijasida mamlakatning haqiqiy to’lovlari va tushumlari qiymatlarining nisbatini ifodalaydi. Shunday ekan, to’lov balansi o’zining tarkibida tashqi iqtisodiy aloqalarning barcha shakllarini aks ettirmog’i lozim. Haqiqatda,mamlakatlarning bir biri bilan o’zaro iqtisodiy aloqalarining murakkab tuzilishiga muvofiq to’lov balansi o’z ichiga tarkibiy qisimlar sifatida savdo balansi, xizmatlar va notijorat harajatlar balansi, kapital harakati va kredit balansi, oltin-valyuta zaxiralari harakatini kamrab oladi. Ko’pincha savdo balansi va xizmatlar va notijorat harajatlar balansini joriy operatsiyalar balansiga birlashtiriladi. Mamlakatning savdo balansi tovarlar importi orqali moliyaviy chiqimlarni va tovarlarni chet elga eksport qilish orqali moliyaviy kirimlarni o’zaro nisbatini ta’riflaydi. To’lov balansining ushbu tarkibiy qismi davlatning tashqi iqtisodiy holatini ta’riflashda ayniqsa muximdir. Agar ma’lum bir davr mobaynida mamlakat eksporti importdan yuqori bo’lsa savdo balansi aktiv (ijobiy savdo saldosiga ega) bo’ladi. Tegishli ravishda, agar import eksportdan yuqori bo’lsa u salbiy (salbiy saldoga ega) bo’ladi 2 Xizmatlar va nosavdo operatsiyalar balansi boshqa mamlakatlarga ko’rsatilgan xizmatlar uchun pul kirib kelishi va boshqa mamalakatlar xizmatidan 36foydalanilganlik uchun pulning chiqib ketishi nisbatini ta’riflaydi. Iqtisodchilar xizmatlarni omilli va omilsizga ajratadilar. Omilli xizmatlar milliy investitsiyalardan tadbirkorlik yoki ssuda kapitali shaklidagi tushumni o’z ichiga oladi. Bunga pul tushumlari ya’ni dividentlar shaklida, milliy korxona va firmalar foydasining repatriatsiyasi, horijliklarning milliy patent, litsenziya va menejmentdan foydalanganligi uchun to’lovlar va boshqalar kiradi. Omilsiz xizmatlar oqimiga turizm, yo’lovchi va yuklarni transportda tashish, sug’urta, telekommunikatsiya uchun to’lov va tushumlar kiradi. Savdoga aloqador bo’lmagan , davlatlararo xizmatlar uchun to’lovlar va tushumlar nosavdo oqimlar yoki operatsiyalar deb ataladi. Ular qatoriga pul mablag’larining razmiy o’tkazmalari (masalan, tabiiy ofatlar, urush, epidemiyalarni boshdan kechirayotgan mamlakatlar uchun yordam ko’rsatish), qarindosh va yaqinlar uchun shaxsiy o’tkazmalar va boshqalar. Xulosa va takliflar 37Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, O’zbekiston Respublikasi Mustaqillikka erishganidan keyin rivojlanish yo’lini kuzatar ekanmiz O’zbekiston hukumatining bu borada olib brogan islohotlari o’z samarasini yaqqol ko’rsatdi. Hukumatning olib borgan siyosati, ayniqsa tashqi iqtisodiy faoliyati olib borgan ishlari tahsinga loyiqdir. MDH mamlakatlari bilan investitsiyaviy, savdo- iqtisodiy hamkorlik yildan-yilga rivojlanmoqda. Bu albatta, mamlakatimizda yaratilayotgan qulay investitsion muhit, xorijiy korxonalar uchun yaratilayotgan shart-sharoit va imtiyozlarning mahsulidir. O'zbekiston o'z taraqqiyot yo'lidan dadil borar ekan, xorijiy davlatlar bilan, xususan, MDH mamlakatlari bilan o'zaro teng manfaatli iqtisodiy aloqalarni rivojlantirib boradi. Bu albatta, respublikamiz iqtisodiyotining jadal rivojlanishida, O'zbekistonning rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy olishida muhim omil bo'lib xizmat qiladi. O'zbekiston Republikasi tashqi siyosatida MDH mamlakatlarining o'rni haqida quyidagi fikrlarni bildirishimiz mumkin: - Mustaqillik yillarida O'zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini tartibga soluvchi huquqiy asoslar yaratildi. - O'zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini belgilab beruvchi huquqiy asoslarning yaratilishida xalqaro huquq normalariga rioya qilindi. - O'zbekiston tashqi siyosat tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda MDH mamlakatlari bilan keng ko'lamli hamkorlikni yo'lga qo'ydi. - O'zbekiston va MDH o'rtasidagi aloqalarning muhim jihati - iqtisodiy yo'nalishdagi hamkorlik hisoblanadi; - O'zbekiston xalq xo'jaligini rivojlantirishda MDH davlatlari bilan hamkorlik bundan keyin ham muhim ahamiyat kasb etadi. O'zbekiston va MDH mamlakatlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar tahlil qilinganda quyidagi xulosalarga kelindi: - Hamkorlikning ikkinchi davri (2000-2019-yillar)da iqtisodiy aloqalarning o'sishi kuzatildi. - O'zbekistondan MDH davlatlariga asosan xom ashyo resurslari va tayyor mahsulotlar, oziq-ovqat mahsulotlari eksport qilinmoqda; 38- O'zbekistonga MDH davlatlaridan asosan tayyor mahsulotlar import qilinmoqda; - O'zbekiston va MDH mamlakatlar bilan neft-gaz sohasidagi hamkorlik istiqbolli yo'nalishlardan hisoblanadi. Bu borada MDH mamlakatlarining investitsiyalarini jalb qilish borasidagi ishlarni yanada takomillashtirish maqsadga muvofiq. - O'zbekiston Respublikasining MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalari tahlili shuni ko'rsatdiki, O'zbekiston-Rossiya o'rtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirish, ayniqsa, mamlakatimiz sanoat korxonalarini texnik jihatda modernizarsiya qilish bo'yicha yangi loyihalarni amalga oshirish lozim; Xullas, boshqa sohalar bilan bir qatorda, O'zbekistonda yuqori xaridorgir mahsulotlar ishlab chiqarish va uning turlarini kengaytirish, birinchi navbatda to'qimachilik sanoati, elektromaishiy texnika, mashinasozlik va aviasozlik sohalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni eksport qilishda o'zaro manfaatli iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish zarur. 2000-yildan 2019-yilga qadar o'zaro tovar ayirboshlash hajmi o'sishi kuzatildi. Demak, savdo aylanma hajmi yildan-yilga o'sib, yanada barqaror tus olmoqda. O'zbekiston-Rossiya o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar ko'lami MDH mamlakatlari ichida eng yuqoriligi qayd etildi: savdo aylanmasi 2000-yilda 100 mln AQSH dollarini tashkil qilgan bo'lsa, 2019-yilga kelib 6,6 mlrd AQSH dollariga yetdi. Bu O'zbekiston va Rossiya o'rtasida savdo aylanmasi jadal sur’atlarda rivojlanib borayotganini bildiradi. Ko'rinib turibdiki, MDH mamlakatlari bilan hamkorlik mustahkamlanish bilan bir qatorda, iqtisodiy yo'nalishdagi sheriklik yildan-yilga o'sib bormoqda. Shuningdek, O'zbekiston va MDH mamlakatlari o'rtasidagi iqtisodiy tahlili asosida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. O'zbekiston mustaqilligining dastlabki yillarida MDHning yetakchi davlatlari - Rossiya, Ukraina, Belarussiya bilan manfaatli hamkorlik aloqalarini o'rnatdi. Ushbu aloqalar bir necha bosqichlarni bosib o'tib, uning dastlabki bosqichlarida mamlakatlar o'rtasida hamkorlikning huquqiy asoslari shakllandi va 39bu holat keyingi bosqichda iqtisodiy hamkorlikning rivojlanishiga asos bo'lib xizmat qilmoqda. 2. O'zbekiston va MDH o'rtasidagi aloqalarni tahlil qilishda iqtisodiy hamkorlik davlatlararo aloqalardagi ustuvor yo'nalish ekanligi va bu aloqalar ikkinchi bosqichda (2000-2019-yillar) jadal rivojlangani aniqlandi. 3. O'zbekiston va MDH mamlakatlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar bundan keyin ham rivojlanishda davom etadi. Chunki mazkur davlatlar iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishdan birday manfaador. Bugungi kunda O'zbekistonning MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalarini yanada rivojlantirish uchun quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin: • O'zbekiston va MDH mamlakatlari uchun manfaatli bo' lgan yuqori samarali ishlab chiqarish korxonalarining faoliyatini qo'llabquvvatlash va ularni rag'batlantirish; • MDH mamlakatlari investorlarini to'laqonli axborot (investitsiya loyihalari va biznes takliflar bazasi, hududiy matbuot nashrlari, iqtisodiy tahlil, xom-ashyo va mehnat salohiyati to'g'risida ma’lumotlar bilan ta’minlash uchun har bir hudud bo'yicha viloyatlarning investitsiya salohiyati bo'yicha veb-sayt tashkil etish, shuningdek, investitsiyaga oid konferensiyalar, seminarlar va taqdimotlar ko'lamini yanada kengaytirish; • Aloqalarning rivoji, iqtisodiy hamkorlikning ahamiyati bo'yicha o'quvchi-yoshlarda kengroq tasavvur hosil qilish uchun viloyatlar hududidagi qo'shma korxonalarga (O'zbekiston-Rossiya, O'zbekiston- Qozog’iston, O'zbekiston-Belarussiya) sayohat va ekskursiyalar tashkil etish; Bu kabi tadbirlar O'zbekiston va MDH mamlakatlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar davomiyligini va barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi, deb hisoblayman. Foydalanilgan adabiyotlar 401. Xodiyev B.Y.,Shodmonov Sh.Sh. “Iqtisodiyot nazariyasi”. Darslk.- Т.: IQTISOD- MOLIYA, 2017.-783b. Toshkent. “Barkamol fayz media” 2. Mamatov A.A., Abulqosimov H.P., Mamatov S.A., Saidgaziyeva S.Sh. Iqtisodiy xavfsizlik. Darslik. – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti, 2022.- 731 bet. 3. Xalqaro iqtisodiy huquq. Darslik. Mas’ul muxarrir prof. G.Yuldasheva. Mualliflar jamoasi. Toshkent:TDYuU nashriyoti, 2019, 186 bet. 4. Isadjanov A.A., Ismailova N.S. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi. O‘quv qo‘llanma. –T.: «IQTISODIYOT», 2019. – 154 b. 5. Kimsanboyeva.M.B. “Transmilliy korporatsiyalar faoliyatining iqtisodiyot uchun afzalliklari”. International Conference on Developments in Education Hosted from Amsterdam, Netherlands. June 8th 2022. https: econferencezone.org 6. Жек И., Жук И., Киреева Е., К равченко В. «Международные финансы». Учеб. Пособие. Минск: «БГЭУ», 2017. 200 с. 7. . Лавруши н И.О. Деньги, кредит, банки . — Москва, «ФИНАНСЫИ СТАТИСТИКА» 2022, 2-изд. 8. . Моисеев С. Международны евалютн о -кредитные отношения. — М.: «ИНФРА -М », 2017. 573 с. 9. Михайлушкин А.И ., Шимко.Д. Международная экономика: теория и практика: У чебник для вузов. — СПб.: П итер, 2018. 464 с. 10. Федякина Л .Н . Международные финансы . — СПб.: «Питер», 2019. 344 с. 11. Arynov, Z. 2021. “Opportunity and Threat Perceptions of the EU in Kazakhstan and Kyrgyzstan.” Central Asian Survey . doi: https://doi.org/10.1080/02634937.2021.1917516 . [Taylor & Francis Online] , [Google Scholar] 12. Azretbergenova, G., and A. Syzdykova. 2020. “The Dependence of the Kazakhstan Economy on the Oil Sector and the Importance of Export Diversification.” International Journal of Energy Economics and Policy 10 (6): 157–163. [Crossref] , [Google Scholar] 4113. Майкл Портер. Международная конкуренция. Конкурентные преимущества стран. Издательство-Альпина Паблишер, 2017 г. 947 с. 14. Michael E. Porter. Competitive strategy: Techniques Analyzing Industries and Competitors. The free press. New York London Toronto Sydney Singapore. 2017 y. 840 p. 15. Чиркунов Олег Анатольевич Государство и конкуренция; Новое литературное обозрение (НЛО) - М., 2021. - 277 c. 16. Кулешова А. Б. Конкуренция в вопросах и ответах; ТК Велби, Проспект - М., 2019. - 256 c. 17. Овчинников, В. В. Глобальная конкуренция. М.: Институт экономических стратегий, 2021. - 360 c. Internet saytlari 14. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi sayti. 15. www.mineconomy.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi sayti. 16. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi sayti.

O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalari va MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligi

Sotib olish