O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalari va MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15600UZS
Hajmi	255.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

1 Sotish

O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalari va MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHQI IQTISODIYʻ
ALOQALARI VA MDH DAVLATLARI BILAN IQTISODIY
HAMKORLIGI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………...2
I BOB O ZBEKISTONNING TASHQI IQTISODIY ALOQALARINING
ʻ
UMUMIY TAVSIFI
1.1 Tashqi iqtisodiy aloqalarning mamlakat iqtisodiyotidagi ahamiyati va MDH
davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligi……………………………………………….4
1.2 O'zbekiston Respublikasining so'ngi yillardagi Tashqi iqtisodiy faoliyati
o’zgarishlari tahlili……………………………………………………..………….11
II BOB O ZBEKISTONNING TASHQI IQTISODIY ALOQALARI
ʻ
2.1 MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlik……………………………………19
2.2 O zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini
ʻ
ifodalovchi ko’rsatkichlar…………………………………………………………28
XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………………………….37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..40
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimizda tashqi savdo aloqalarini
rivojlantirish, jahon bozorlariga yuqori sifatli tayyor mahsulotlar bilan kirib borish
va mustahkam o’rin egallash, eksport hajmini oshirishga qaratilgan islohotlar
amalga oshirilmoqda. Hozirgi davrda mamlakatimizning tashqi iqtisodiy
faoliyatidagi asosiy strategiyasi import o’rnini bosuvchi ishlab chiqarishni tashkil
qilish bilan birga eksportga yo’naltirilgan mahsulot ishlab chiqarishni rivojlantirish
va o’zining jahon bozoridagi raqobatbardoshligini kuchaytirishdan iborat.
O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasida “eksport faoliyatini liberallashtirish va soddalashtirish, eksport
tarkibini va geografiyasini diversifikatsiya qilish, iqtisodiyot tarmoqlari va
hududlarning eksport salohiyatini kengaytirish va safarbar etish” alohida ustuvor
vazifalar sifatida belgilab berilgan.
Mazkur vazifalarning samarali bajaralishi mamlakatimizdagi ishbilarmonlik
muhitining yanada yaxshilanishini, korxonalar ishlab chiqarishiga xorijdan
zamonaviy texnikatexnologiyalarni jalb etishni faollashtirishni taqozo etadi, bu esa
o’z navbatida mahsulotlar eksportini ko’payishiga, umuman olganda eksport
salohiyatini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni faol tarzda amaliyotga joriy
etishga bo’lgan talabni kuchaytiradi.
O’zbekiston Respublikasining jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvida uning
hududiy va global darajadagi raqobatbardoshligi bo’yicha qiyosiy ustunligi, tashqi
iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va uni amalga oshirish bilan ko’p jihatdan
bog’liq. Amalga oshirilayotgan tarkibiy islohotlar bo’yicha qizg’in
munozaralarning mavjudligiga qaramasdan, tashqi iqtisodiy siyosatni ishlab
chiqishda, mamlakatning geografik, ishlab chiqarish va texnologik, mehnat
resurslaridan foydalanish samarasini inobatga olish muhim o’rin tutadi. Chunki,
xalqaro mehnat taqsimotining kuchayishi xalqaro moliyaviy munosabatlar
ishtirokchilaridan yuqori darajadagi raqobatbardoshlikni talab etadi.
Davlat rivojlanishining barcha tarixiy bosqichlarida tashqi iqtisodiy faoliyat
har xil darajalarda umuman xalq xo’jaligida, alohida regionlarda, muassasa va

tashkilotlarda iqtisodiy masalalarni hal qilishga katta ta’sir ko’rsatgan, va bu
soxada iqtisodchilar turli izlanishlar olib borganlar. Xalq xo’jaligi tizimining bir
bo’lagi sifatida tashqi iqtisodiy faoliyat ichki xo’jalikning mukammalashishiga,
ishlab chiqarish kuchlarining birlashishiga va rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi va
ko’maklashadi. Hozirgi davrgacha birorta ham davlatga jahon iqtisodiy tizimidan
bo’lak ravishda sog’lom iqtisodiyot muhitini yaratish qo’ldan kelmagan. Kurs
ishining maqsad va vazifalari. Xalqaro iqtisodiy aloqalar iqtisodiy hayotning eng
jadal rivojlanayotgan sohalaridan biridir. Davlatlararo iqtisodiy aloqalar ko’p asrlik
tarixga ega.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari : O‘zbekistonning dunyoning
rivojlangan davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligini ilmiy tahlil qilish hisoblanadi.
Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:
 Jahon iqtisodiy tizimida milliy iqtisodiyotning tutgan o‘rni nazariy
jihatdan asoslash
 Tashqi iqtisodiy faoliyat va milliy manfaatlarga tahdidlarini
muhokama qilish
 O‘zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasini ilmiy o‘rganish
 O‘zbekistonning Yevropa mamlakatlari va xalqaro tashkilotlar bilan
o‘zaro manfaatli hamkorligini tahlil qilish
 O‘zbekistonning rivojlangan Osiyo mamlakatlari bilan iqtisodiy
hamkorligini tahlil qilish
Kurs ishining obyekti : Bugungi kundagi MDH davlatlari tashqi iqtisodiy
aloqalari va uni o’ziga xos hususiyatlarini o’rganish iborat.
Kurs ishining predmeti : MDH davlatlari tashqi iqtisodiy aloqalarining
kelajakdagi istiqbollarini o’rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi : Kirish, 2 ta bob 4-ta paragrif xulosa hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
3

I BOB O ZBEKISTONNING TASHQI IQTISODIYʻ
ALOQALARINING UMUMIY TAVSIFI
1.1 Tashqi iqtisodiy aloqalarning mamlakat iqtisodiyotidagi ahamiyati
va MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligi
Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi iqtisodiy aloqalarni ro’yobga chiqarish
jarayonidir. Tashqi iqtisodiy aloqalar - iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va
faoliyatning boshqa sohalarida davlat va uning subyektlari xalqaro hamkorligining
xilma-xil shakllari tizimidir. Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va turli
milliy davlatlar iqtisodiyotidagi o’zaro bog’liqlik va xo’jalik aloqlarining
kengayishi natijasida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari, soha va
yo’nalishlari yanada ortib bordi. Oddiy tovarlar ayirboshlash o’rnini teng huquqli
va manfaatli savdo egallay boshladi. Milliy davlatlarning tashqi savdonitartibga
solish dastaklari, usullari murakkablashib bordi. Natijada, faqat tashqi savdo
xususida emas, unga bog’liq keng ko’lamdagi aloqalar: davlatlararo savdoiqtisodiy
bitimlar, o’zaro hamkorlik majburiyatlari, banklararo to’lovlar tizimi, transport va
sug’urta ta’minoti, tovarlarning sufatlari, standartlashtirish talablari xususidagi
masalalar ham katta o’rin egallay boshladi. Shu sababdan xalqaro iqtisodiy
munosabatlarni yaxlit bir tizim sifatida tasvvur etgan holda, o’zaro bog’liq
masalalrni kompleks hal etish zaruratini anglamoq lozim. Tashqi iqtisodiy
faoliyatning yo’nalishlari, ularni amalga oshirish mexanizmi va shakllarini to’liq
tasavvur qilish uchun o’tgan asrning 50-yillaridan boshlab xalqaro iqtisodiy
munosabatlar tizimini xalqaro miqyosda tartibga solishdagi o’zgarishlarni ko’rsatib
o’tish o’rinlidir :
- xalqaro savdoni taribga solishda Tariflar va Savdo bo’yicha Bosh
Bitimning qabul qilinishi hamda 1995-yilda Jahon savdo tashkilotining
shakllanishi davlatlar o’rtasidagi tovar va xizmatlar savdosi, investitsiyalar va
maxsus xarid xususiyatiga ega tovarlarni tartibga solish qoidalarini belgilab berdi;
BMTning tarmoq va sohalar bo’yicha ixtisoslashgan bo’limlari (komissiylar,
konferensiyalar, qo’mitalar, dasturlar) doirasida tashqi savdoning tartibga solinishi
lozim bo’lgan sohalar bo’yicha Konvensiyalar, shartnomalar qabul qilindi.

Masalan, xalqaro savdoda yuk tashish qoidalari, intellektual mulk himoyasi,
investitsiyalarni sug’urtalashga oid xalqaro konvensiyalar shular jumlasidandir;
- tashqi va xalqaro savdoni amalga oshirishda xalqaro bank-moliya tizimi -
Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki,
Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi kabilar shakllandi hamda
o’zaro hisob-kitob, kredit, investitsiyalar va grantlarni o’zlashtirish bo’yicha
tegishli tartiblar belgilandi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning tarkiban tashqi
savdoga aloqador bo’lgan boshqa sohalar bilan bog’liqligi ortdi.
Xalqaro iqtisodiy faoliyatning sohalari kengaydi va savdo-sotiq,
investitsiyalar, ish kuchi migratsiyasi, texnologiyalarni ko’chirish, axborot
almashish, fan-texnika yutuqlarini ayirboshlash va boshqa ko’plab sohalar bilan
o’zaro bog’liqlikda, o’zaro ta’sirda bo’lishini namoyon eta boshladi. Xalqaro
iqtisodiy aoqalarning mazkur sohalari davlatlar o’rtasida ikki va ko’p tomonlama
maxsus bitimlar tuzish hamda kelishuvlarni amalga oshirish zarurligini taqazo eta
boshladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi asosiy yo’nalishlar sifatida quyidagilarni
ajratish mumkin:
- maxsulotlar (tovar va xizmatlar) ayrboshlash, ya’ni xalqaro savdo;
- ilmiy-texnikaviy maxsulotlarni ayrboshlash;
- ishlab chiqarishni joylashtirish;
- investitsiyalar, valyuta va kreditlar borasidagi yo’nalishlar;
- axborot va aloqa sohalaridagi yo’nalishlar;
- mehnat resurslari harakati yo’nalishlari.
Qayd etilgan yo’nalishlar alohida tarzda emas, balki o’zaro bog’langan va
birbirini ta’minlovchi sohalar sifatida ham qaralmog’i lozim. Masalan, ikki
mamlakat o’rtasidagi tovar ayirboshlashda ularning bank tizimlari, balyuta
almashinuvi tartibi bilan bir qatorda tovarlarni yetkazib berishda ishtirok etuvchi
transport - ekspeditorlik, sug’urta, sifatni tekshirish va nazorat etish kabi sohalarga
aloqador masalalarda ham munosabatlar albatta o’rnatilgan bo’lishi shart.
Jahon xo’jalik faoliyati va xususan, tashqi iqtisodiy faoliyatga quyidagi
5

sohalar kiradi:
-xalqaro savdo;
-ishlab chiqarish va fan-texnika sohasidagi xalqaro ixtisoslashuv;
-fan-texnika taraqqiyoti natijalarini ayrboshlash; mamlakatlar o’rtasidagi
valyuta moliyaviy hamda kredit aloqalari; kapital va ishchi kuchining harakati;
-xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning hamkorlikdagi faoliyati, global
muammolarni hal etishdagi iqtisodiy hamkorlik.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning turli shakllari mavjud bo’lib, unga quyidagilar
kiradi: tashqi savdo(tovar va xizmatlar bo’yicha), qo’shma tadbirkorlik (qo’shma
korxonalar, franchayzing, laysenzing, agentlik va h.k.), hamkorlikning boshqa
shakllari (biznes alyanslar, konsortsiumlar va h.k.).
Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy printsiplari quyidagilardan iborat:
• tashqi iqtisodiy faoliyat sub’ektlarining erkinligi va iqtisodiy mustaqilligi;
• tashqi iqtisodiy faoliyat sub’ektlarining tengligi;
• savdo-iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirishda kamsitishlarga yo‘l
qo‘yilmasligi;
• tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdan o A
ro manfaatdorlik;
• tashqi iqtisodiy faoliyat sub’ektlarining huquqkri va qonuniy manfaatlari
davlat tomonidan himoya qilinishi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning eng muhim shakillaridan biri - tashqi savdo
bo’lib u milliy mehnat natijasida yaratilgan mahsulot va xizmatlar bilan xalqaro
almashinuv demakdir. Tashqi savdo faoliyati xalqaro tovarlar, ishkr (xizmatlar)
savdosi sohasidagi tadbirkorlik faoliyatidir. Tashqi savdo faoliyati tovarlarni,
ishlarni (xizmatlarni) eksport va import qilish yo‘li bilan amalga oshirdi. Uni tog’ri
rejalashtirish, tashkil etish, boshqarish va amalga oshirish, aniqligiga erishish
uchun tasniflash lozim. Tasniflash deganda xalqaro tijorat kelishuvini oldi-sotti va
tovar almashish kelishuvlariga ajratishni tushunish mumkin. Tashqi savdo
operatsiyalarini amalga oshirish harakteri va predmetiga ko’ra u quyidagilarga
ajratiladi:
1. Tayyor maxsulotlar savdosi

2. Yig’ilmagan ko’rinishdagi maxsulotlar savdosi
3. Barter operatsiyalari
4. Eskirgan uskunalar savdosi
5. Xom-ashyo savdosi
6. Litsenziyalar savdosi
7. Injiniring hizmatlarini ko’rsatish va boshqalar.
8. Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi savdoga asoslanadi, chunki bunday
faoliyat tufayli mamlakatlar o’z ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish
samaradorligini oshirish imkoniyatiga egadirlar. Shuni takidlash joizki, xalqaro
savdo tashqi iqtisodiy faoliyat barcha qolgan shakllari va turlarining boshlang’ich,
muvofiqlashtiruvchi va ko’paytiruvchi negizi hisoblanadi. Tashqi iqtisodiy
faoliyatning horijiy sarmoyani jalb etishdek shaklining samaradorligi ham uning
darajasiga bog’liqdir. Savdodagi qonun hujjatlari tomonidan belgilangan va boshqa
cheklashlar investitsiya jarayonlarida aks etadi.
9. Tashqi iqtisodiy aloqalar tarixiy va iqtisodiy toifa hisoblanadi. Tarixiy
toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar sivilizatsiya maxsuloti hisoblanadi. Ular ular
davlatlar paydo bo’lishi bilan yuzaga keladi va ular bilan birga rivojlanadi. Ushbu
aloqalarning rivojlanishiga ayniqsa feodalizmning tanazzuli kuchli turtki berdi.
Natural xo’jalikdan tovar-pul munosabatlariga o’tilishi alohida davlatlarning milliy
bozorlarini rivojlantirishga va ushbu milliy bozorlarning tovar ayrboshlashida
keskin sakrashni tug’dirdi, bu esa davlat munosabatlarining iqtisodiy sohasida
baynalmilal aloqalar va xalqaro ayrboshlash kengayishi va chuqurlashishiga olib
keldi. Iqtisodiy toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar barcha turdagi resurslarning
davlatlar va turli davlatlarning iqtisodiy sub’yektlari o’rtasidagi harakati paytida
yuzaga keladigan ishlab chiqarish -iqtisodiy munosabatlar tizimini tashkil etadi.
ushbu ikki taraflama munosabatlar davlat iqtisodiy hayotining barcha sohalarini,
avvalo uning ishlab chiqarish, savdo, investitsiyaga oid vamoliyaviy faoliyatini
qamrab oladi.
10. Hozirgi jahon xo’jaligida tashqi iqtisodiy aloqalar davlat milliy
daromadini o’stirish, xalq xo’jaligi harajatlarini tejash va fan-texnika taraqqiyotini
7

jadallashtirish omillariga aylanadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish va uni boshqarish mexanizmining
samaradorligi ko’p jihatdan tashqi iqtisodiy aloqalar tasnifi bilan belgilanadi.
Tashqi iqtisodiy aloqalar turi - bitta umumiy belgi, masalan, tovar oqimining
yo’nalishi yoki tarkibiy belgi bilan birlashtirilgan aloqalar majmuidir. Tovar
oqimining yo’nalishi bilan bog’langan tasnif belgisi tovar (xizmatlar, ishlar)ning
bir mamlakatdan boshqasiga harakatini, ya’ni tovarning mamlakatdan olib
chiqilishi yoki tovarning mazkur mamlakatga olib kirilishini belgilaydi.
Tashqi iqtisodiy aloqalar tasnifining tarkibiy belgisi aloqalarning iqtisodiy
manfaatlar sohasi va davlat tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy maqsadi bilan
bog’langan guruhiy tarkibini belgilaydi. Tarkibiy belgiga ko’ra tashqi iqtisodiy
aloqalar tashqi savdo, moliyaviy, ishlab chiqarish, investitsiya aloqalariga
bo’linadi.
Tashqi savdo faoliyati tovarlar, ishlar, xizmatlar, axborot intellectual faoliyat
natijalari, shu jumladan ularga doir mutloq huquqlar (intellektual mulk) bilan
xalqaro ayrboshlash sohasida tadbirkorlik faoliyatining alohida turidir. Bunda
tovar deganda har qanday harakatlanuvchi mol-mulk (shu jumladan energiyaning
barcha turlari) va ko’chmas mulkka kiritilgan, tashqi savdo faoliyatining predmeti
bo’lgan havo, dengiz kemalari va ichki suzish kemalari hamda fazoviy ob’yektlar
tushuniladi. Xalqaro tashishlar to’g’risidagi shartnoma chog’ida foydalaniladigan
transport vositalari tovar hisoblanmaydi.
Hozirgi davrda tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy xususiyatlari sifatida
quyidagilarni qayd etish o’rinli :
Birinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatning axborot ta’minotiga e’tiborning
ortishi, intellektual mulk, patent valitsenziyalar tizimini keng joriy etilishi.
Davlatlararo mualliflik xuquqi himoyasining ta’minlanishi, jahon axborot
bozorining shakllanishi.
Ikkinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyat hozirgi davrda o’z infratuzilmasiga va
unga ta’sir etuvchi xalqaro tashkilotlarga ega. Ushbu infratuzilma sifatida jahon
tovarlar va xizmatlar bozorlari (xususan, tovar va xomashyo, valyuta birjalari),

xalqaro tashkilotlar hisoblangan JST, XVF, XMK kabi qator mintaqaviy va
integratsion tashkilotlar EI, NAFTA(North American Free Trade Agreement)
hamda turli ixtisoslashgan tashkilotlalrni, ya’ni neft eksport qiluvchi mamlakatlar
tashkiloti OPEK, Atom energiyasi bo’yicha xalqaro agentlik (IAEA; MAG ATE)
va hokazolarni keltirish mumkin. Mazkur tashkilotlar davlatlararo savdo,
investitsiylar, ishlab chiqarish, fan-texnika sohasidagi hamkorlik masalalarida
ko’maklashuvchi, tartibga soluvchi va muvofiqlashtiruvchi organ sifatida faoliyat
yuritadi.
Uchinchidan, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni monopoliyalashtirishga
bo’lgan intilishning ortishi. Hozirgi kunda dunyodagi yettita sanoati rivojlangan
mamlakat hissasiga jahon ishlab chiqarishining qariyb 80 foizi to’g’ri keladi. Yirik
jahon xomashyo, tovar va xizmatlar hamda moliyaviy bozorlarning aksariyati
rivojlangan davlatlar hududida mujassamlangan. Bundan tashqari, xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositachisi, ishtrokchisi sifatida yirik
sanoatmoliya guruxlari, kompaniyalari gavdalanmoqda. Jumladan, ishlab
chiqarish, qayta ishlash va ayrboshlash tizimlarini mujassamlashtiruvchi xususiy
transmilliy va ko’p millatli kompaniyalar (TMK, MMK) jahon eksporti va
importuning qariyb 60 foizini tashkil etmoqda. Sanoat tarmoqlari, qishloq xo’jalik
maxsulotlarini ishlab chiqarish, ayrboshlash, moliyaviy xizmatlar ko’rsatish
sohalari faoliyati ham yirik kompaniyalar ta’sirida amalga oshirilmoqda. Shu
sababli, ko’plab xalqaro konferensiyalar, muzokaralarda “yangi iqtisodiy tartib”ni
joriy etish, rivojlanayotgan davlatlar ishtirokini ko’paytirish takliflalri o’rtaga
tashlanmoqda.
To'rtinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatning yangi axborot vositalari,
texnologiyalari asosida shakllanishi va rivojlanishi. Internet tizimining vujudga
kelishi natijasida electron tijorat, electron savdo keng avj olmoqda.
Sotuvchixaridor, ishlab chiqaruvchi-iste’molchi o’rtasida yangi va tezkor
buyurtmatakliflar tizimi shakllanmoqda. Jumladan, B2B, B2C tarzidagi axborot
tizimi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning xuquqiy, tashkiliy, iqtisodiy va boshqa
yo’nalishlarida hamkorlikni yanada rivojlantirish masalasini qo’ymoqda.
9

Demak, davlatlararo tovar va xizmatlar bozorining shakllanishi, ishlab
chiqarish, ayrboshlash jarayonlarining chuqurlashuvi, undagi aloqalar tizimini
yanada takomillashtirish, mazkur munosabatlar tizimini yangi bosqichga ko’tarish
zaruratini taqazo qilmoqda. Shu bilan bir qatorda, xalqaro iqtisodiy munosabatlar
tizimida sub’ektlarning ishtiroki, maqomi vakolatlari masalalari ham dolzarb
ahamiyat kasb etmoqda.
Tashqi iqtisodiy faoliyat hajmi tobora ortib bormoqda. U ayniqsa, davlatlar
o’rtasidagi tovar oborotida yanada yaqqolroq ko’zga tashlanmoqda. Unda ichki
bozordagiga nisbatan ko’proq ishtrokchi qatnashmoqda. Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar va uning mexanizmi bozor munosabatlarining sohasi sifatida
quyidagi yangi xususiyatlarga ega bo’lmoqda:
- jahon iqtisodiyoti ko’lamining kengayib borishi, ustiga-ustak sotuvchilar va
iste’molchilarning alohida joylashganligi natijasida transport muammosining ortib
borishi;
- ba’zi resurslarning (asosan yer, tabiiy-qazilma boyliklarning) kam
harakatliligi va manzilga bog’liqligi. Bunga davlatning aralashuvi ham ta’sir etadi
(migratsiya qoidalarini joriy etish, chet elliklarga yer sotish, chet el
investitsiyalarini va firmalar faoliyatini cheklash, tashqi savdoda proteksionizmga
yo’l qo’yish);
- xalqaro ayrboshlashda milliy valyutadan foydalanishning zarurligi va
valyuta bozoriga bog’liqlik (ayniqsa, valyuta nazorati va uni tartibga solish
masalalarida);
- mahsulotlarni xalqaro standartlashtirish va sertifikatlashtirishga e’tiborning
ortishi;
- axborot muhiti va uning haqqoniyligiga e’tiborning ortishi. Axborot
manbalari, uni to’plash va qiyoslash uslubiyatida muammolarning yuzaga kelishi,
milliy va xalqaro statistikaga e’tiborning ortishi, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar
unifikatsiya qilinishiga bo’lgan intilish.

1.2 O'zbekiston Respublikasining so'ngi yillardagi Tashqi iqtisodiy faoliyati
o’zgarishlari tahlili
Tashqi savdo aylanmasi. Hukumatning tashqi iqtisodiy faoliyat borasida
so‘nggi yillarda amalga oshirayotgan eksportni rag‘batlantirish, importni
optimallashtirish va umuman olganda tashqi savdo muvozanatini ta’minlash
maqsadida amalga oshirilayotgan islohotlar 2019 yil yakuni bilan respublikaning
tashqi savdo aylanmasini (matnda TSA) 42,2 mlrd. AQSh dollariga yetishini va
2018 yilga nisbatan 8,7 mlrd. AQSh dollariga yoki 26,2 % ga oshishini
ta’minladi. Ushbu natija mamlakat tarixida eng yuqori ko‘rsatkich sifatida qayd
etildi. TSAda eksport hajmi 17,9 mlrd. AQSh dollariga (o‘sish sur’ati - 128,0 %)
va import hajmi 24,3 mlrd. AQSh dollariga (o‘sish sur’ati - 124,9 %) yetdi.
Hisobot davrida 6,4 mlrd. AQSh dollari qiymatida passiv tashqi savdo balansi
qayd etildi.
O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi
va balansi dinamikasi (mlrd. AQSh doll.)
O‘zbekiston Respublikasining TSA dinamikasi tahlili 2019 yilda o‘tgan
yilga nisbatan eksport va import hajmlarini o‘sishini ko‘rsatdi. 2017 yilga nisbatan
TSA barobarga oshdi va import (1,9 barobar) esa eksportga (1,3 barobar) nisbatan
tezroq o‘sdi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan
beshta davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afg‘oniston (612,2
mln. AQSh dollari), Qirg‘iziston (529,0 mln. AQSh dollari), Tojikiston (191,4
mln. AQSh dollari), Fransiya (65,7 mln. AQSh dollari) va Eron (15,0 mln. AQSh
11

dollari). Qolgan 15 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib
qolmoqda. O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasi dinamikasi (yanvar-
dekabr, mlrd. AQSh doll.)
O‘sish sur’atiga ega bo‘lishiga qaramay, MDH davlatlarining ulushi 2018
yilga nisbatan 1,7 foiz punktga kamaygan.
O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasida MDH mamlakatlari
va boshqa xorijiy davlatlarning hajmlari dinamikasi (yanvar-dekabr, mln. AQSh
dollari, ulush %da)
2017 Й . 2018 Й . 2019 Й .

2019 yilda boshqa xorijiy davlatlarning TSAsi MDH davlatlariga nisbatan
tezroq o‘sdi (o‘sish sur’ati 129,7 %) va jami TSAdagi ulushi 65,4 %ni tashkil etdi.
Boshqa davlatlar (qo‘shni davlatlardan tashqari) bilan esa TSAda eng yuqori
ulush Xitoy, Rossiya, Koreya, Turkiya va Germaniya davlatlari hissasiga to‘g‘ri
kelgan. Asosiy hamkor-davlatlar qatorida Eron va Fransiya bilan faol tashqi savdo
balansi ta’minlangan.
O‘zbekiston Respublikasining yirik hamkor-davlatlar bilan tashqi savdo
aylanmasi dinamikasi (yanvar-dekabr, mln. AQSh. dollari)
1-jadval 7
Davlatlar 2017-
yil 2018-
yil 2019-
yilXitoy Xalq Respublikasi 4 754,2 6 433,5 7 620,9
eksport 2 025,5 2 875,4 2 519,0
import 2
728,7 3
558,1 5 101,9
saldo -703,2 -682,7 -2 582,9
Rossiya Federatsiyasi 4
728,7 5
655,9 i 6 626,9
eksport 2 019,2 2 117,3 2 492,5
import ] 2
709,5 ] 3
538,6 ] 4 134,4
saldo -690,3 -1 421,3 -1 641,9
Qozog‘iston ] 2
055,8 ] 2
919,6 ] 3 367,7
eksport 1 057,6 1 352,2 1 429,7
import ] 998,2 ] 1
567,4 ] 1 938,0
saldo 59,4 -215,2 -508,3
Koreya Respublikasi ] 1
387,6 ] 2
159,2 ] 2 755,4
eksport 143,3 108,7 93,6
import ] 1
244,3 ] 2
050,5 ] 2 661,8
saldo -1 100,9 -1 941,8 -2 568,2
Turkiya 1 552,5 2 057,6 2 525,2
eksport 877,8 944,8 1 203,6
import ] 674,7 ] 1
112,8 ] 1 321,6
saldo 203,1 -168,0 -118,0
TSAning uchdan bir qismini MDH davlatlari tashkil etib, so‘nggi yillarga
nisbatan kamayish tendensiyasi kuzatilmoqda. Bu esa o‘z navbatida iqtisodiy
munosabatlarning geografiyasi kengayotganidan dalolat bermoqda.
13

Respublikamizda tashqi savdoni qo‘llab-quvvatlash hamda MDH davlatlari bilan
ushbu sohadagi hamkorlikni yanada mustahkamlash bo‘yicha olib borilayotgan
chora-tadbirlar natijasida 2019 yil yanvar-dekabr oylarida tashqi savdo
aylanmasida MDH davlatlarining ulushi 34,6 %ni tashkil etib, tashqi savdo
aylanmasi o‘tgan yilga nisbatan o‘sish sur’ati 120,0 %ni tashkil etdi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan
beshta davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afg‘oniston (612,2
mln. AQSh dollari), Qirg‘iziston (529,0 mln. AQSh dollari), Tojikiston (191,4
mln. AQSh dollari), Fransiya (65,7 mln. AQSh dollari) va Eron (15,0 mln. AQSh
dollari). Qolgan 15 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib
qolmoqda. O‘zbekiston jahonning 193 dan ortiq mamlakatlari bilan savdo
aloqalarini amalga oshirib kelmoqda. TSAning nisbatan salmoqli hissasi Xitoy
Xalq Respublikasida (18,1 %), Rossiya Federatsiyasida (15,7 %), Qozog‘istonda
(8,0 %), Koreya Respublikasida (6,5 %), Turkiyada (6,0 %), Germaniyada (2,3 %)
va Qirg‘izistonda (2,0 %) qayd etilgan. O‘zbekiston Respublikasi bilan tashqi
savdo aylanmasi eng yuqori bo‘lgan davlatlar (2019yilyanvar-dekabr, mln. AQSh
dollari, ulush %da)
2-jadval 1
Top 10 davlatlar TSA Ekspo
rt Impor
t Ulush
, %Xitoy Xalq Respublikasi 7
620,9 2
519,0 5
101,9 18,1
Rossiya Federatsiyasi 6
626,9 2
492,5 4
134,4 15,7
Qozog‘iston 3
367,8 1
429,7 1
938,0 8,0
Koreya Respublikasi 2
755,4 93,5 2 2
661,8 6,5
Turkiya 2
525,2 1
203,6 1
321,6 6,0
Germaniya 980,1 53,9 926,2 2,3
Qirg‘iziston 829,1 679,0 150,0 2,0
Afg‘oniston 618,0 615,1 2,9 1,5
AQSh 596,2 29,1 567,1 1,4
Turkmaniston 541,9 145,1 396,8 1,3
TSAning choraklar kesimidagi tahlili ular orasida mavsumiylik borligini
1
2-jadval. O'zbekiston Resoublikasi bilan tashqi savdo aylanmasi eng yuqori bo’lgan davlatlar
26

■ Oltin Xizmatlar
■ Energiya manbalari va neft
mahsulotlari
■ To’qimachilik mahsulotlari
■ Oziq-ovqat mahsulotlari
■ Rangli metallar va undan
tayyorlangan buyumlar
■ Kimyo mahsulotlari va buyumlari
■ Boshqalar
■ Mashina va asbob-uskunalar hamda
ularning qismlari
■ Qora metal va undan tayyorlangan
buyumlar
■ Paxta tolasiko‘rsatdi va eng yuqori TSA 12 mlrd. AQSh dollari bilan 2019 yilning III
choragiga to‘g‘ri kelib, 2017-2018 yilllarning mos davriga nisbatan 1,5 barobar
oshganini ko‘rsatdi.
2016- 2019 yillardagi tashqi savdo balansi hajmlari o‘sishiga alohida
e’tibor berish talab etiladi. Ya’ni, 2018 yilning III choragida eng yuqori passiv
tashqi savdo balansi kuzatilib, 2017 yilning III choragidagi aktiv tashqi savdo
balansiga nisbatan
2,6 mlrd. AQSh dollarga oshgan va 2019 yilning IV choragiga kelib
passiv savdo balansi 2,1 mlrd doll. tashkil etdi.
Eksport. Mamlakatning eksport salohiyatini oshirish, eksportyorlarni
qo‘llab-quvvatlash, eksportbop mahsulotlarni nomenklaturasini kengaytirish
maqsadida amalga oshirilgan islohotlar eksporterlar sonini 5895 taga yetkazdi va
ular tomonidan 17,9 mlrd. AQSh dollari qiymatdagi (2018 yilga nisbatan o‘sish
28,0%) tovar va xizmatlar eksport qilinishini ta’minladi.
Eksport tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr, ulush %)
1-diogramma 2
Eksport tarkibida tovarlar ulushi 80,1 %ni tashkil etib, ular asosan
qimmatbaho metallar (kumush bilan birga 28,2 %), energiya tashuvchi va neft
2
1-diogramma. Eksport tarkibi (2019-yakunlari bo’yicha)
27
15

mahsulotlari (14,1 %), to‘qimachilik buyumlari (9,1 %), oziq-ovqat mahsulotlari
(8,5 %, aksariyat meva-sabzavot - 6,7 %), rangli metal va undan tayyorlangan
buyumlar (5,3 %) hamda kimyo mahsulotlari va buyumlari (4,9 %) hissasiga
to‘g‘ri kelmoqda.
MDH mamlakatlari yo‘nalishiga mashina va asbob-uskunalar, qora va rangli
metallar, meva-sabzavot mahsulotlari eksporti nisbatan tezroq o‘sdi, faqatgina
paxta tolasi eksportida pasayish kuzatildi. 2019 yilda eksport qilingan tovarlar va
xizmatlar tarkibining tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, tovarlar va xizmatlar tarkibida
sezilarli o‘zgarishlar qayd etilmadi, biroq shuni ta’kidlash joizki, 2018 yilga
nisbatan, energiya tashuvchi va neft mahsulotlari hamda kimyo mahsulotlari va
buyumlaridan tashqari barcha tovar va xizmatlarda o‘sish kuzatilgan.
MDH va boshqa davlatlarga eksport tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr)
3-jadval 3
Mln. AQSH dollari
Tarkibi Jami MDH
davlat Boshq
a
Jami 17901,
7 6364,
8 11536,
9
shu jumladan:
Paxta tolasi 281,6 1,3 280,4
Oziq-ovqat mahsulotlari 1517,5 960,9 556,6
Kimyo mahsulotlari va buyumlari 876,9 405,8 471,1
Energiya manbalari va neft
mahsulotlari 2524,9 1403,
0 1121,9
Qora metallar va undan tayyorlangan
buyumlar 349,6 102,8 246,8
Rangli metallar va undan
tayyorlangan buyumlar 951,3 153,3 798,0
Mashina va asbobuskunalar hamda
ularning qismlari 451,4 307,0 144,3
To‘qimachilik mahsulotlari 1626,6 815,1 811,5
Oltin 4918,3 - 4918,3
Xizmatlar 3560,2 1850,
9 1709,3
Boshqalar 843,5 364,8 478,7
3
3-jadval. MDH va boshqa davlatlarga eksport tarkibi (2019-yil)
28

Import. Respublikada import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab
chiqarishni rag‘batlantirish va ishlab chiqarishni mahalliylashtirish borasida
amalga
oshirilayotgan islohotlar importni keskin oshib ketishiga yo‘l qo‘ymadi. Shu
bilan birga, mamlakatga kiritilayotgan salmoqli investitsiyalar natijasida so‘nggi
yillarda import hajmi oshib kelayotganligini kuzatish mumkin. Jumladan, hisobot
davrida import hajmi 24,3 mlrd. AQSh dollarni (2018 yilga nisbatan 124,9 %)
tashkil etib, valyutani erkinlashtirish boshlangan davrga nisbatan 1,7 barobarga
oshgan.
Import tarkibida eng katta ulush mashina va asbob-uskunalar hamda
ularning qismlari (43,8 %), kimyo mahsulotlari va undan tayyorlangan buyumlar
(13,2 %) hamda xizmatlar (10,0 %) hisobiga to‘g‘ri keldi.
Import tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr, ulush %)
2-diogramma 4
Mashinalar vaasbob-uskunalar
I Kimyo mahsulotlari va buyumlari Boshqalar Xizmatlar
Oziq-ovqat mahsulotlari
I Qora metal va undan tayyorlangan
buyumlar
I Energiya manbalari va neft
mahsulotlari
I Rangli metallar va undan tayyorlangan
buyumlar
2019 yilda import qilingan tovarlar va
xizmatlar tarkibi tahlili shuni ko‘rsatdiki, 2018 yilga nisbatan mashina va asbob-
uskunalar hamda ularning qismlari importining ulushi 36,1 % dan 43,8 % gacha
o‘sdi, oziq-ovqat mahsulotlari va kimyo mahsulotlari importining ulushi esa 9,1 %
dan 7,8 %ga va 15,3 %dan
4
2-diogramma. Import tarkibi (2019-yakunlari bo’yicha)
29
17

1813,2%ga kamaydi. Umuman olganda, barcha mahsulotlarda o‘sish
kuzatilishiga qaramasdan, ularning (mashina va asbob-uskunalardan tashqari) jami
importdagi ulushi pasaymoqda. So‘nggi uch yildagi umumiy import hajmining
o‘sishi (1,7 barobar) fonida xizmatlar importining mutloq o‘sishiga qaramasdan
(1,2 barobar) uning jami importdagi ulushi kamaymoqda (4,1 foiz punkt). Oziq-
ovqat mahsulotlarining importi hajmlarining o‘sishiga shakar xomashyosi (6,1
barobar o‘sish), kakao, un va qandolat mahsulotlari (va ulardan tayyorlangan
mahsulotlar) (1,7 barobar), sitrus (2,2 barobar) hamda go‘sht va sub oziq-ovqat
mahsulotlari (2,1 barobar) importi ta’sir qilgan. Energiya tashuvchi va neft
mahsulotlari importi oshishiga esa qayta ishlangan neft mahsuloti importining
oshganligi (125 barobar) bevosita ta’sir etgan. Qishloq xo‘jaligi uchun mashina va
asbob-uskunalar (90 barobar), avtomobillar uchun uskuna va ehtiyot qismlar (87
barobar), ekskovator va buldozerlar (119 barobar) hamda tibbiy asbob va
moslamalarning (146 barobar) nisbatan yuqori o‘sishi hisobiga jami import
hajmini oshishiga olib kelgan.

19II BOB O ZBEKISTONNING TASHQI IQTISODIY ALOQALARIʻ
2.1 MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlik
Zamonaviy jahon iqgisodiyoti xalqaro mehnat taqsimoti asosida milliy
iqtisodiyotlar o‘rtasida barqaror, har tomonlama o‘zaro alokadorlikning
shakllanishi oqibatida xo‘jalik haetining xalqaro miqyosda internatsionallashuvini
ifodalaydi. Buning oqibatida iqgisodiy makon vujudga kelmoqsa. Ushbu makonda
xalqaro tovarlar, xizmatlar, xom ashyo resurslari, moliyaviy mablaglar, kapital,
ishchi kuchi bozorlari vujudga kelib, ular o‘rtasida o‘zaro aloqadorlik hamda
bog‘liqlik kuchaymoqda. Jahon miqyosida global-texnologik, moliyaviy, axborot,
madaniy tizimlar jadal ravishda rivojlanmoqda. Milliy iqtisodiyot, xalqaro mehnat
taqsimotiga ko‘ra, ixtisoslashuvi, o‘zining foydali qazilma boyliklari, geografik
joylashuvi, fan-texnika taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, xalqaro
savdo, xalqaro iqgisodiy faoliyatining faolligiga muvofiq jahon iqgisodiy tizimida
o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Jahon iqgisodiyotita integratsiyalashish uchun milliy
iqtisodiyot xalqaro hamkorlikka ochiq bo‘lishi, ya’ni ochiq iqtisodiyot tavsifiga
ega bo‘lishi lozim. Ochiq iqtisadiyotning xususiyatlari va potensial imkoniyatlarini
quyidagicha tavsiflash mumkin:
- o‘tish davrshsh o‘e boshidan kechirayotgan mamlakatda bozor mexanizmi
va unsurlari raqobat muhiti shakllanishining jadallashuvi;
- jahon xo‘jaligi bilan o‘zaro aloqada milliy iqtisodiyot an’anaviy tovar
ayirboshlashdan tashqari, kapitalni netga chiqarish va chetdan kiritish, ilmiy-
texnikaning kooperatsiyalashuvi, ishlab chiqarish integratsiyasi kabi shakllarda
integrallashadi;
- xalqaro resurslar aylanmasi va uning samaradorligini oshirishga asoslangan
holda ichki ishlab chiqarish hajmlariga nisbatan milliy daromadning o‘sishi;
- xalqaro ayirboshlashning mutanosib iqtisodiy o‘sish omili sifatidagi
rolining ko‘payishi;
- xalqaro resurslar aylanmasi va uning samaradorligini oshirish hisobiga
ichki ishlab chiqarish ko‘lamiga nisbatan milliy daromadning ko‘proq o‘sishi
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng, xalqaro mehnat taqsimotida faol

20ishtirok etish yo‘li bilan ochiq turdaga bozor iqgisodiyotini vujudga keltirmoqda.
Mamlakatimizda ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va uni rivojlantirish
istiqbollari ustun darajada uning jahon xo‘jaligi tizimiga kirib borishiga bog‘liqsir.
Ushbu maqsadni amalga oshiriil uchun Prezident SH.M.Mirziyoyev tomonidan
respublikamiz tashqi iqtisodiy siyosati quyidagi tamoyillarga asoslanishi belgilab
berilgan 5
:
- mafkuraviy kurashlardan qat’i nazar tashqi munosabatlarda oshkoralik;
- teng huquqli va o‘zaro manfaatli hamkorlik, boshqa mamlakatlarning ichki
ishlariga aralashmaslik;
- o‘zining milliy davlat manfaatlari ustuvorligida o‘aaro manfaatlarki har
tomonlama hisobga olish;
- to‘la ishonch, xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar doirasidagi
hamkorlikni chuqurlashtirish asosida ikki tomonlama va ko‘p tomonlama tashqi
aloqalar o‘rnatish hamda ularni rivojlantirish;
- umume’tirof etilgan xalqaro huquq normalariga rioya qilish va xalqaro
tartiblarga izchillik bilan o‘tish.
Prezidentimiz tomonidan tashqi iqtisodiy siyosat respublikaning jahon
bozoridagi mavkeini mustahkamlash, uning to‘lov belansini kuchaytirish va xorijiy
investitsiya uchun qulay muhitni vujudga keltirishga qaratilishi alohida ta’kidlab
o‘tilgan Iqgisodiyotning ochiqligini ta’minlash va tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlaiggirishga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi oqibatida
mamlakatga xorijiy investitsiyalar kirib kela boshladi, qo‘shma korxonalar ko‘paya
bordi, ichki bozor tovarlar bilan to‘la boshladi.
Ammo, shu bilan birga, buning mamlakat manfaatlariga zid tomoni ham
ko‘zga tashlana boshladi.
Bunday holat quyidagilarda namoyon bo‘ldi:
- respublikaning ilg‘or texnologiyalarga ega bo‘lishiga cheklovlarning
mavjudligi;
- mamlakatga ma’naviy va moddiy eskirgan texnika hamda texnologiyalarni
5
www.mineconomy.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi sayti.

21olib kirishga urinish;
- milliy raqobatbardosh mahsulotlarni xorijiy bozorlarga chiqarishga
to‘sqinlik qilish, ilgari o‘zlashtirilgan bozorlardan siqib chiqarishga urinish;
- milliy boylikning bir qismini xorijiy kapital tomonidan qo‘lga kiritishga
intilish;
- muhim xom ashyo tovarlari va kapitalni chetga chiqarish ustidan nazorat
qilish mexanizmining yetarli darajada shakllanmagailigi.
Tashqi iqtisodiy aloqalarning erkinlashtirilishi sharoitida xo‘jalik sub’ektlari
faoliyatini nazorat qilish mexanizmish1ng takomillashmaganligi tufayli, bu sohada
jinoky guruhlar, korrupsiya, xufyona iqtisadiyot, narkobiznes, iqgisodiy
qaroqchilik ham jonlana boshladi. Shuningdek, ayrim holatlarda jahon xo‘jaligi
tizimiga integratsiyalashuv maqsadlari bilan milliy ishlab chikaruvchilar
manfaatlari o‘rtasida eiddiyat vujudga kelganligi tufayli, asosiy energiya va xom
ashyo mahsulotlarining jahon hamda ichki narxlari o‘rtasida nomutanosibliklar
vujudga keldi.
O‘tish iqgisodiyotiga ega mampakatlarda iqtisodiyotni tezda ochiq qilib
qo‘yish, tashqi iqtisodiy faoliyatni jadal erkinlashtirish mamlakat ikgisodiy
xavfsizlitga tahdidlarning kuchayishiga olib keldi. Bu holat esa milliy ishlab
chiqarunchilar faollitening cheklab qo‘yilishi, moliyaviy pul tizimining normal
faoliyatiga xavf tutalishi, importga, xalqaro iqgisodiy tashkilotlarga o‘ta qaram
bo‘lib qolishga olib kelishi mumkin. Shu boisdan, ochiq iqtisodiyotni
shakllantirshn va tashqi iqtisodiy foaliyatni erkinlashtirish jarayoni informatsion
yo‘l bilan, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak bo‘ladi.
Mamlakat iqgisodiy xavfsizligi, manfaatlariga tahdidlardan himoyalanish
uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim 6
:
- taklif etilayotgan investitsion loyiha va xorijiy hamkorlar bilan tuzilgan
yirik bitimlar, iqtisodiy xavfsizlik talablarini hisobga olgan holda, dastlabki
mustaqil ekspertizadan o‘tkazish;
- xorijiy kapital uchun ustuvor soha va tarmoqlar bilan bir qatorda, ularning
6
Xodiyev B.Y.,Shodmonov Sh.Sh. “Iqtisodiyot nazariyasi”. Darslk.- Т.: IQTISOD-MOLIYA, 2017.-783b.
Toshkent. “Barkamol fayz media”

22kiritilishi man qilinadigan soha va tarmoqlar ham qonuniy asosda belgilab
qo‘yilishi kerak;
- xorijiy investorlar tomonidan ayrim sohalarda aksiyalarni xarid qilish
jarayonlarini qat’iylashtirish;
- xorijiy investorlarning strategik tarmoqparda milliy boyliklarimizning katta
kismini qulga kiritishlariga yo‘l qo‘ymaslik;
- mamlakat bank tizimining ishonchini himoyalash; — tashqi faoliyat bilan
shug‘ullanuvchi xo‘jalik sub’ektlaridagi rahbar kadrlarning malakasini oshirish,
ularni o‘qitish va qayta tayyorlash;
- ichki bozorni, milliy ishlab chikaruvchilarni tashqi rakobatchilar
tajovuzidan himoya qilish;
- tashqi iqgisodiy aloqalar infratuzilmasini rivojlantirish;
- tashqi bozorlarda milliy eksportchilar va ishlab chiqaruvchilarimiening
diskreminatsiya qilinmasligi, kamsitilshpidan himoya qilish;
- tashqi iqtisodii faoliyat sohasidagi nieo va kelishmovchiliklarki »so‘p
tomonlama tartibga solish mexa nizmlari teng huqukli shartnomalar tuzish orqali
hal qlpinishiga intilish lozim bo‘ladi. Bunda asosiy e’tibor mamlakat tovar ishlab
chiqaruvchilari va fukarslarimizning manfaatlarini himoya qilishga qaratiladi;
- chet ellardagi respublika mulkini himoya qilish;
- tashqi iqtisodiy faolint tashqi savdodan yuqori foyda, iqtisodiy samara
olishga intilish bilan bir vaqgda, mamlakatning jahon iqtisodiyoti tizimida o‘zsha
mos nufuzli o‘rinni egallashiga intilishi kabilarni amalga oshirish maqsadga
muvofiqdir.
Mamlakat iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish va unint xavfsizligini
ta’minlashda davlat markaziy o‘rin egallaydi.
Bu boradagi davlatning vazifalari quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:
- davlatni mikro va makro darajada iqgisodiy tartiblash ko‘lamlarini o‘z
ichiga oladigan tik xamda strategik qarorlarni asoslash, qabul qilish uchun
dastaklar bilan ta’minlash;
- iqtisodiy va ma’muriy dastak, vosita hamda usullar yordamida iqtisodiy

23strategiya va joriy dastlelarni amalga oshirish, erishilgan natijalarni tahlil qilish va
baholash, mavjud sharoitlarga mos ravishda ko‘rilayotgan chora-tadbirlarga
tuzatishlar kiritish;
- boshqa mamlakatlar bilan o‘zaro aloqalar tizimida ximoyalanishni
rag‘batlantirish rejimlarini ko‘zda tutadigan qonunlar va me’yoriy hujjatlarni
hayotga tatbiq etish orqali mamlakattyut iqtisodiy suverenitetini huquqiy va
siyosiy jihatdan himoyalashni ta’minlash;
- iqtisodiyotda yuzaga keladigan muammoli vaziyatlarni tezlikda hal qilish
uchun davlat boshqaruvi organlari hamda mansabdor shaxslarning huquqlari,
vazifalari mas’uliyatini oqilona taqsimlash va ularning o‘zaro bir o‘lchamdagi
faoliyatini uyg‘unlashtirish.
Mamlakat xavfsizligini ta’minlashni boshqarish tizimi o‘z ichiga
quyidagilarni oladi:
- tashkiliy tuzilmalar;
- kommunikatsiya va o‘zaro aloqalar tizimi;
- axborotlar;
- har tomonlama tayyorlangan kadrlar.
Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan boshqaruv ishlari
ikki, o‘zaro bog‘liq yo‘nalishda olib boriladi:
- iqtisodiy huquqbuzarliklarning manbalari va ularning sub’ektlariga qarshi
kurashish;
- barcha qonun, me’yoriy hujjatlar hamda bonlfruv qarorlarini iqtisodiy
xavfsielikni mustahkamlash talablariga mosligini aniqlash uchun ekspertizadan
o‘tkazish.
Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning muhim sharti ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarni boshqarishning bozor iqgisodiyotini daalat tomonidan tartibga
solishning samaradorligini oshirish hisoblanadi. Zero mamlakat iqtisodiy
xavfsizligi darajasi uning iqtisodiy salohiyati bilan belgilanadi. Bu salohiyat millii
iqtisodiyot resurslari, zaxiralari, amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning
samaradorligi, bozor strukturasi, boshqarish tizimi, sanoatni tashkil etish hamda

24tashqi bozor konyunkturasining o‘egarishlarga moslashuvchashtgi boshqa
mamlakatlarning qo‘llab-quvvatlashi, xalqaro uyushma va tashkilotlarda ishtirok
eta olishi bilan ifodalanadi.
Mamlakatning iqtisodiy mustahkamligi, unga nisbatan qo‘llanilayotgan
blokada, sanksiya va tahdidlar kuch bilan ta’sir qilishga qarshilik ko‘rsatishga
qodirlshini o‘ziga mujassamlashtiradi. Uni ta’minlash uchun milliy manfaatlarni
kelishtirish, muvofiqlashtirishning siyosiy mexanizmlarini qiyosiy tahlil qilish
lozim. Iqgisodiy xavfsizlikni ta’minlash uchun milliy iqgisodiyotning jahon
hamjamiyati bilan takror ishlab chiqarish jarayonlariga to‘sqinlik kilmaydigan
hamda tahdidlar xavfini keskin kamaytirishga imkoniyat beradigan o‘earo
uyg‘unlashish sharoitlarini yaratishga intiladi.
Kapital harakati va kredit balansi xalqaro kapital va kredit shaklidagi valyuta
mablag’larining kirim va chiqimlari nisbatini aks ettiradi. Kapital harakati
tadbirkorlik va ssuda investitsiyalari shaklida bo’lishi mumkin va oldi-sotdi
jarayonida milliy moliyaviy aktivlar - tashkilot va korxonalarning aksiya va
obligatsiyalari, kredit bilan birga boshqa qarz majburiyatlari va horijiy rezidident
va norezidentlar tomonidan amalga oshiriladi. Kapital harakatining hisobi ko’p
hollarda savdo balansi va xizmatlar balanslari zararini qoplovchi rolida ishtrok
etadi. Mamlakat ma’lum davr mobaynida tovar va hizmatlarni, ularni ishlab
chiqarishga nisbatan ko’proq iste’mol qilsa, davlat va shaxsiy horijiy kredit,
qarzlar, va boshqa horijiy kapital oqimlari talabni qoplay olmayotgan joriy ishlab
chiqarish, joriy iste’molni moliyalashtirishga yordam beradi, ya’ni bu sof salbiy
eksport.
Boshqa bir muhim tarkibiy qism, asosan joriy operatsiyalar balansi, kapital
harakati balansi zararlarini qoplash rolini o’ynovchi mamlakat oltin-valyuta
zaxiralari hisobidir. Agar to’lov balansining aktiv saldosi joriy operatsiyalar
balansining salbiy saldosini qoplamasa, yoki aksincha to’lov balansining aktiv
saldosi kapital harakati mablag’larining salbiy saldosini qoplamasa va nihoyat
ikkala balans ham sof salbiy qoldiqqa ega bo’lsa, mamlakatda ilgari to’plab
qo’yilgan valyuta zaxiralari tashqi qarzni qoplovchi ishonchli manba bo’lib hizmat

25qiladi.
Xalqaro savdoning samaradorlik ko’rsatkichlarini aniqlash va bir tizimga
keltirish har qaysi mamlakat uchun nihoyatda muhim va murakkab vazifa
hisoblanadi. Buning uchun maxsus-ilmiy iqtisodiy tadqiqotlar o’tkazish talab
qilinadi. Bunday tadqiqotlar hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos jarayonlarni
chuqur o’rganish bilan birga, ilg’or hisob-kitob usullaridan foydalanishni taqozo
qiladi. Jumladan, bu tarmoqlararo balanslar tuzish usullariga asoslanmog’i lozim.
Xalqaro iqtisodiy aloqalarni bashorat qilganda, tovar aylanishidan tashqari
transport, kreditlar, va boshqa moliyaviy operatsiyalar, ilmiy texnik axborotlarning
importi-eksporti, yirik ko’lamdagi loyihalarni amalga oshirishdagi xalqaro
hamkorlik kabi tashqi aloqalarning turlari ham hisobga olinadi. Quyidagi
yo’nalishlar katta istiqbolga ega:
1. Qishloq ho’jaligining unumdorligini oshirish mqasadida agrotexnikani
(naslchilik va o’simliklar genetikasi, zararkunandalarga qarshi kurash, o’g’itlar,
sug’orish ishlari va hokazolarni) rivojlantirish.
2. Tabiiy muhitni saqlash, himoyalash va yaxshilash.
3. Energetika xo’jaligi (atom energiyasi, elektrotxnika, transport energetikasi
va hokazolar).
4. Texnik kibernetika.
5. Kosmik fazo tadqiqotlari.
6. Geologiya va okeonografiya.
7. Suv resurslari va sho’r suvlarni tozalash muammolari.
8. Sog’liqni saqlash va aholi o’sishini tartibga solish.
9. Qurilishni yaxshilash va arzonlashtirish.
Hozirgi vaqtda qator ilmiy-texnik axborotlarning xalqaro almashinuvidagi
ko’pgina kamchiliklar (takrorlanish, tarqoqlik, bir shaklga keltirishning yo’qligi)
samaradorlikning pasayishiga olib kelmoqda. Axborotlarning halqaro almashinuvi
o’zaro foydalidir, chunki axborotlar (ilmiy, iqtisodiy, texnikaviy va boshqalar)
importi uning zaxiralarini oshiradi. Shubxasiz, axborotlarning xalqaro
almashinuvning kengayishi nafaqat iqtisodiy, balki umummadaniy nuqtai nazardan

26ham g’oyat samaralidir. Insoniyat o’z rivijlanishining shunday bosqichiga qadam
qo’ydiki, endilikda ko’pgina mamlakatlarning hamkorlik aloqalarini talab qiluvchi
ulkan loyihalarni amalga oshirish mumkin. Ularni amalga oshirish uchun yirik
moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar bilan birga ilmiy-texnik tartibdagi ulush
ham zarur. Bu esa bitta davlatning qo’lidan kelmaydi. Tashqi iqtisodiy
aloqalarning iqtisodiy samaradorligi -korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatini
baholash ko’rsatkichi bo’lib, ushbu faoliyatning natijalarini va uni amalga
oshirishga ketgan harajatlarni o’zaro taqqoslashdan iborat.
Umumiy ko’rinishda tashqi iqtsiodiy aloqalarning samaradorligi (samarasi)
quyidagi yo’llar orqali aniqlanadi:
• Xalq ho’jaligi darajasida - eksport maxsulotlarini ishlab chiqarishga
ketadigan harajatlar, transport va tashqi savdo sarflari, import qilinayotgan
o’xshash tovarlarni mamlakatda ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlarni tejab
qolish va import tovarlaridan foydalanishning samarasini aks ettiruvchi import
tovarlarning narx bahosiga taqqoslash;
• Eksport mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar darajasida - uni ishlab
chiqarishga ketadigan harajatlarni tashqi savdo tashkiloti jo’natmalarining eksport
foydalanuvi va qo’shimcha to’lovlarning boshqa turlarini hisobga oluvchi
boshlag’ich narxlariga qiyoslash;
• Import tovarlarining iste’molchilari (buyurtmachilari);
• Milliy valyutadagi ichki narxlarni (tashqi savdi tashkiloti xalq ho’jaligiga
topshiradigan narxlarda) horijiy tovarlardan foydalanishning samarasini hisobga
olgan holda, shu turdagi tovarlarni mamlakatda ishlab chiqarishning tannarxiga
(harajatlariga) taqqoslash;
• Eksportchi -tashqi savdo tashkilotlari darajasida -tovarlarni yetkazib
berishning topshiriladigan narxlarida ishlab chiqaruvchilarga to’lovlarni
(belgilangan ustamalar, transport sarflarini hisobga olgan holda) mamlakat
chegaralaridagi narxlarda ifodalangan valyutada qiyoslash;
• Importchi -tashqi savdo tashkilotlari darajasida tovarlar importi uchun
(transport va nakladnoy sarflarini hisoga olgan holda) valyutada to’lovlarini milliy

27valyutadagi transport va boshqa sarflarni chiqarib tashlab, ularning xalq xo’jaligiga
(buyurtmachilarga) topshirilish narxlaridagi ichki qiymatini solishtirish;
• Moliya vazirligi darajasida -tashqi savdo almashinuvining saldosini
hisobga olgan holda, import tovarlarining ichki narxini (topshirish baxosini)
eksport maxsulotlarining boshlang’ich narxiga taqqoslash;
Keltirilgan tahlillar shu asosda korxonaning tashqi iqtisodiy aloqalari
samaradorligini aniqlash va uni oshirish yo’llarini ishlab chiqishga ijobiy ta’sir
qiladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish va unda davlatning faol ishtroki
MDH davlatlarining o’ziga xos xususiyatidir. Davlat tashqi iqtisodiy faoliyatining
deyarli barcha yo’nalishlarini o’ziga qamrab olgan va uni tartibga solib turadi,
ichki va tashqi axvolni taxlil qilishdan boshlab, tashqi iqtisodiy startegiyani ishlab
chiqish, geografik va tarkibiy sohalarni muhimligini aniqlab, nazorat qilish va
tartibga solishda moliyaviy rag’batlantirish uslublarini qo’llaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda puxta o’ylangan davlat siyosati,
davlatni rivojlantirishda, tashqi iqtisodiy aloqalarni asosiy ta’sirchan omillardan
biriga aylantirdi. Bu siyosat MDH davlatlarining milliy manfaatlarini hisobga
olgan holda jahon xo’jaligiga uni yirik xalqaro iqtisodiy, ilmiytexnikaviy va
moliayviy savdo markaziga, jahon iqtisodiy otiga qo’shilishi uning salmoqli
qatnashchisiga aylantirdi. Xalqaro iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga
solinishida qonunchilik, administrativ-huquqiy, iqtisodiy va norasmiy kabi bir
birini to’ldiruvchi uslublardan keng foydalaniladi.

282.2 O zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorliginiʻ
ifodalovchi ko’rsatkichlar
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida xalqaro mehnat taqsimotida faol
qatnashish, fan-texnika sohasida o‘zaro manfaatli hamkorlik qilish yo‘li bilantina
iektimoiy-iqgisodiy taraqqiyotga erishish mumkin. Tashqi iqtisodiy faoliyatni
rivojlantirishda jahon iqtisodiy tizimidagi raqobatning kuchayishi, o‘zaro hisob-
kitob va tarsport aloqalarining murakkablashuvi, kerakli tajribaning kamligi,
yuqori malakali mutaxassis kadrlarning yetishmasligiga alohida e’tibor qaratish
loeim bo‘ladi Tashqi iqgisodiy faoliyat sohasidagi asosiy vazifa chet mamlakatlar
bilan savdo, ilm-fan, texnika, ta’lim, investitsiya kabi sohalarda o‘aaro manfaatli
iqtisodiy munosabatlarni ta’minlash orkdli mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishdan iboratdir.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning muhim yo‘nalishi xalqaro savdo bo‘lib, bunda
mamlakat chegarasidan tashqarida amalga oshiriladigan tovar va xizmatlar
almashuvi tushuniladi. Xalqaro savdoning vujudga kelishi mutlaq xarajatlardagi
tafovutlar va qiyosiy xarajatlardagi tavofutlar bilan tavsiflanadi. Shunga ko‘ra
korxo nalar (yoki mamlakatlar) tashqi savdoni amalga oshirayotganida, o‘zlari
ishlab chiqarmagan (yoki bu ular uchun chetdan sotib olish arzonga tushadigan)
maxsulotlarni sotib oladilar hamda o‘elari foydalanmaydigan (yoki foydalanishdan
ortib qoladigan) mahsulotlarni chet el mamlakatlari yoki korxonalariga sotadilar.
Bu hol ularning ma’lum tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashishini
bildiradi. Oqibatda, ular boshqalar ishlab chiqarmaydigan yoki ishlab chiqarish
ular uchun qimmatga tushadigan tovarlarni tayyorlab, sotadilar. Bunday
ixtisoslashuv savdoda ustunlikni vujudga keltirib, ularga foyda keltiradi. Mamlakat
va xorij o‘rtasida ma’lum vaqt oralig‘ida amalga oshirilgan transoperatsiyalar
statistikada to‘lov balansida aks ettiriladi. To‘lov balansi joriy moddalar, ya’ni
savdo balansi, xiematlar va o‘tkaziladigan balanslar, shuningdek, kapital harakati
balansiki o‘z ichiga oladi 7
.
Ochiq iqtisodietga ega mamlakatlarda tashqi savdo faoliyati ancha
7
Чиркунов Олег Анатольевич Государство и конкуренция; Новое литературное обозрение (НЛО) - М., 2016.
- 277 c.

29erkinlashtirilgan. Ammo barcha mamlakatlarda hukumatlar ta’sirida cheklangan.
tartibga solinadigan tashqi savdo amalga oshiriladi. Uning asosiy vositasi tarif
bareri deb ataladigan bojxona poshlinasi hisoblanadi. Shushyutdek, tarifsiz
cheklashlar ham mavjud bo‘lib, u import va eksport kvotalarini belgilashni hamda
o‘zini-o‘zi cheklash usulini o‘z ichiga oladi.
O‘zini-o‘zi cheklash usuli eksport qiluvchi mamlakat hukumati o‘zining
eksport qiluvchi korxonalaridan savdo bozoriga chiqariladigan tovarlarining
ma’lum yillik hajmidan (qiymatidai) oshib ketmaslikni talab qilgan holda namoyon
bo‘ladi. Mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalanish limitini belgilash
ham tashqi savdoni cheklashning o‘ziga xos turi hisoblanadi.
Hukumat tomonidan tarifli va tarifsie cheklashlardan maqsad mamlakatda
ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ichki bozorda sotilishshsh opshrish yo‘li bilan
to‘lov va tashqi savdo balansining musbat samarasini olish, shuningdek, milliy
tovar ishlab chiqaruvchilarni tashqi raqobatchilar tajovuzidan himoya qilishdan
iborat.
Jahon xo‘jalik tizimiga integratsiyalashuv sharoitida mamlakatshgng
iqgisodiy xavfsizligini ta’minlash uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim
bo‘ladi 8
:
- eksportning optimal tarkibini shakllantirish. Uning tarkibida tayyor yuqori
texnologik, ilmtalab mahsulotlar va yuqori sifatli xizmatlarning ulushini keskik
oshirish chora-tadbirlarini ko‘rish lozim bo‘ladi;
- mamlakatning mavjud raqobat ustunligi imkoniyatlaridan foydalanib,
milliy tovar ishlab chikaruvchilarning mahsulotlarini eksport qilishning yangi,
istiqbolli bozorlarini o‘zlashtirish; ularda muvaffaqiyat qozonish uchun xalqaro
marketing strategiyalarini amalga oshirish; ishlab chiqarish kooperatsiyasi,
injiniring, lizingni rivojlantirish;
- chet el mamlakatlari, ularning savdo-iqgisodiy tashkilotlari, uyushma va
ittifoqlari bilan o‘earo munosa batlarda qulay imtiyozli savdo rejimlariga erishish;
-mamlakat korxonalariga eksport va import qiluvchi sifatida xalqaro zamonaviy
8
Овчинников, В. В. Глобальная конкуренция. М.: Институт экономических стратегий, 2016. - 360 c.

30mashina, texnika va texnologiyalar, asbob-uskunalar, axborot va kapital
bozorlariga chiqishlari, transport kommunikatsiyalaridan foydalanishlari uchun
sharoitlar yaratishga ko‘maklashish;
- kreditor mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar hamda qarzdor davlatlar bilan
bo‘ladigan o‘zaro valyuta moliyaviy muammolarni tartibga solish. Ushbu chora-
tadbirlarni amalga oshirishda belgilangan huquqiy me’yor va normalar asos bo‘lib
xiemat kiladi.
Bu normalar, o‘z navbatida, tovar va xizmatlar, intellektual mehnat
natijalari, shuningdek, jismoniy hamda xuquqiy shaxslarning mamlakatlararo
harakat yo‘nalishlari, shakllari, usullari, shartlarini belgilab beradi. Mamlakatnrshg
iqgisodiy xavfsialigini ta’minlash uchun davlat tashqi iqgisodii faaliyatni tartibga
soladi. Davlatning tashqi iqgisodiy faoliyatni tartibga ssshish mexanizmi iqshsodiy
va efgquqiy-ma’muriy usullarni o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy tartibga solish usullari
bojxona poshlina (to‘lov)lari, yig‘imlari, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlardan
iborat.
Xuquqiy-ma’muriy usullar litsenziyalash, kvotalash, tovar sifatini
sertifikatsiyalash, ayrim tovarlar eksporti va importiga davlat monopoliyasini
o‘rnatish, shuningdek, bojxona chegaralari orqali tovarlar, kapitallar va
xiematlarning o‘tib turishi bilan bog‘liq tashkiliy-huquqiy va tashkiliy-texnik
chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi Mamlakatning eksport hamda import qilish bilan
bog‘lik milliy manfaatlari va xavfsizlitni himoya qilish uchun samarali va
moslashuvchan eksport nazorati tizimini shakllantirish muhim ahamiyat kasb
etadi 9
.
Iqtisodiy jarayonlarni, mamlakatlarning rivojlanish darajasi va o’zaro
murakkab xo’jalik aloqalarini tahlil etishda xalqaro tajribada qabul qilingan milliy
hisoblar tizimidan faydalaniladi. Bu makro darajada iqtisodiyot rivojiga oid
bo’lgan va o’zaro bog’langan ko’rsatkichlar tizimidir. Milliy hisoblar tizi mining
asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat:
Yalpi ichki mahsulot(YaIM) - bu ko’rsatkich ma’lum davlat hududida
9
Mamatov A.A., Abulqosimov H.P., Mamatov S.A., Saidgaziyeva S.Sh. Iqtisodiy xavfsizlik. Darslik. – Toshkent:
O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti, 2022.- 731 bet.

31faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning ma’lum davrda yaratgan pirovard
maxsulotlari va xizmatlarining umumiy hajmini aks ettiradi. Ushbu yakuniy
maxsulotni hisoblashda hom ashyo, yarim mahsulotlar, boshqa moddalar, yoqilg’i,
elektr quvvati hamda ularni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan boshqa hizmat
turlari (qayta hisob bo’lmasligini oldini olish uchun) chegirib tashlanadi.
Ayni paytda ba’zi mamlakatlarda yalpi milliy maxsulot (YaMM)
ko’rsatkichidan faydalaniladiki, u YalMdan farqli o’laroq qaysi mamlakatda
yaratilganligidan qat’iy nazar shu millat (mamlakat)ning korporatsiyalari, hususiy
shaxslari nazoratida bo’lgan ishlab chiqarish hajmini aks ettiradi. YaMMni
aniqlash uchun shu mamlakatda faoliyat ko’rsatayotgan chet elliklarning
daromadlari (chet el korporatsiyalarining foydalari hamda chet ellik ishchi
xizmatchilarining ish haqlari) YaIMdan chegirib tashlanadi, shu mamlakat
korporatsiyalari, fuqarolari horijda ishlab topgan daromadlari qo’shiladi. Yalm
bilan YaMM ko’rsatkichlari o’rtasidagi tafovut odatda miqdor jihatidan unchalik
ko’p bo’lmaydi, nari borsa qariyb 1%ni tashkil etadi. shuni e’tiborga olish lozimki,
YalM ko’rsatkichi milliy hisoblar tizimi asosoida ishlab chiqiladi. Bu tizim mehnat
faoliyatining barcha turlarida mehnat unumli mohiyatga ega, degan qoidaga
asoslangan(qiymat yaratilishi nuqtai nazaridan).
Milliy daromad (MD) ko’rsatkichi quyidagicha belgilanadi: YalM minus
amortizatsiya (shunda sof YalM xosil bo’ladi), minus bilvosita soliqlar va
qo’shilgan subsidiyalar. Soliqlar mahsulot va xizmatlarning bozor narxlariga
tirqaladi. Subsidiyalar narxlarga teskari ta’sir qiladi -bu narxlar ana shu
subsidiyalar miqdorida pasayadi. MD ko’rsatkichi ishlab chiqarilgan milliy
mahsulot ko’rsatkichiga deyarli to’g’ri keladi. Milliy mahsulotning o’sish sur’ati
uzoq muddat nuqtai nazaridan YalMga deyarli to’la ravishda muvofiq keladi,
shung uchun ham asosan YalM ko’rsatkichidan foydalaniladi.
Turli mamlakatlardagi ishlab chiqarish omillari, taraqqiyot darajasining
xilmaxilligi iqtisodiy rivojlanish darajasini biron-bir yagona ko’rsatkich orqali
baholashga imkon bermaydi. Buning uchun bir qator asosiy ko’rsatkichlar dan
foydalaniladi:

321. Yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot yoki milliy daromadning
axoli jon boshiga hisobi.
2. Milliyu iqtisodiyot tarmoqlari tarkibi.
3. Axoli jon boshiga hisoblaganda asosiy mahsulot turlarini ishalb chiqarish
(ushbu tarmoqlarning rivojlanish darajasi).
4. Aholining turmush darajasi va uning sifati.
5. Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari.
Iqtisodiy taraqqiyot darajasini tahlil etishda YalM, YaMMning axoli jon
boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlari bosh mezon hisoblanadi. Ayrim
rivojlanayotgan mamlakatlarda axoli jon boshiga to’g’ri keladigan YalM
rivojlangan mamlakatlar singari yuqori darajani tashkil etadi, biroq boshqa
ko’rsatkichlar (iqtisodning tarmoqlar tuzilmasi, axoli jon boshiga hisoblaganda
asosiy mahsulot turlarini ishlab chiqarish va hokazolar) yeg’indisiga ko’ra bu
mamlakatlarni rivojlangan mamlakatlar toifasiga qo’shib bo’lmaydi.
Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari guruhi iqtisodiy taraqqiyot darajasini
juda aniq belgilab beradi, nega deganda u bevosita yoki bilvosita -mamlakatda
asosiy va aylanma kapitaldan, mehnat resurslaridan foydalanish sifati, holati,
darajasidan dalolat beradi. Samaradorliklning asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan
iborat:
1) Mehnat unumdorligi (sanoat, qishloq xo’jaligi, ishlab chiqarish
tarmoqlari va turlari bo’yicha);
2) YalM birligiga yoki aniq bir mahsulot turiga qancha capital sarflanishi;
3) Asosiy fondlar qaytimi koeffitsienti;
4) YalM birligiga yoki aniq bir mahsulot turlariga qancha xomashyo
sarflanadi.
Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, uning
tashqi iqtisodiy aloqalari shunchalik faol va xilma-xil bo’ladi. Demak,
mamlakatning xalqaro iqtisodiy aloqalardagi ishtroki ham qisman uning iqtisodiy
taraqqiyoti darajasidan dalolat beradi.
Barcha tashqi iqtisodiy aloqalarning millliy iqtisodiyotga ta’siri ma’lum bir

33sifat va qiymat ko’rsatkichlari orqali baholanishi va fodalanishi mumkin.
Avvalambor mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi qay
darajada ekanligini bilish lozim. Bu ekportning yalpi ichki maxsulotdagi ulushi
orqali aniqlanadi (YalM). Bu ko’rsatkich mamlakat eksport kvotasi deb ataladi.
Ko’rsatkich qanchalik yuqori bo’lsa, davlatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda
qatnashish darajasi ham shunchalik yuqori bo’ladi. Masalan, AQSHning eksport
kvotasi 10-15% ga teng, Germaniya, Fransiya, Italiya va Angliyaning eksport
kvotasi esa 25-30%, MDH davlatlarida 18% atrofida, Belgiya, Vengriya, Singapur
davlatlarida esa 110-113%. Ammo bu ko’rsatkich xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning sifat tuzulishini, stukturasini harakterlay olmaydi. Shuning
uchun uni aks ettirish maqsadida yana bir ko’rsatkichdan foydalaniladi. Bu real
eksport kvotasi bo’lib, u mamlakatning sanoat ishlab chiqarilishidagi eksportning
ulushi orqali o’lchanadi. Rivojlangan mamlakatlarda u tahminan 40-50 foizga teng.
Bu barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yarmi tashqi bozorga olib
chiqilishini anglatadi. Mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi
shuningdek uning eksportining elastiklik darajasi orqali ham aniqlanadi (YalM va
eksport o’sish sur’atlarining muvozanati). Agar elastiklik birdan oshsa, mamlakat
tobora xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi chuqurlashayotganini
anglatadi. Tashqi iqtisodiy aloqalar ta’siri bu sohadagi barcha ishtrokchilar, asosan
eksport, import, kredit operatsiyalari faoliyati shuningdek texnik va boshqa
xizmatlar ko’rsatish natijalari oqibatida yuzaga keladi. Shu bilan birga avvalo
jamiyat, milliy xo’jalik, davlat, manfaatlari ko’zlangan holda samaradorlikni
to’g’ri aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini baholashda bir qator
ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular qatorida quyidagilarni ajratib ko’rsatish
mumkin:
• Eksportning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi
• Importning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi
• Tashqi savdo almashinuvi samaradorligi ko’rsatkichi
• Savdoning narx shartlari, eksport va import narx indekslari

34• To’lov balansi , uning tarkibiy qismlari:
• Savdo balasi
• Xizmatlar va nosavdo harajatlar balansi
• Kapital harakati va kredit balansi
• Mamlakat oltin-valyuta zaxiralari hisobi
1-rasm. Mamlakat to’lov va savdo balanslarining asosiy mazmuni.
Eksportning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi, tashqi bozordagi tovarlar
savdosidan tushgan valyutadagi sof daromad va davlatning uni ishlab chiqarishga
va transport harajatlariga sarflagan harajatlari nisbatini, shuningdek, agar tovarlar
kreditga sotilgan bo’lsa kredit koeffitsienti ta’siri hisobga olingan holda ularning
nisbatini ifodalaydi. Odatda maxsulotlar kreditga sotilganda eksport samaradorligi
pasayadi, ammo u siz tashqi bozorda tovarlarni realizatsiya qilish, pullash ko’p
hollarda ancha mushkul, ba’zi hollarda esa umuman iloji yo’q.
Importning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi, olib kirilgan tovarlar
narxining ichki ishlab chiqarish sharoitlari va ularni sotib olish va chegaragacha
yetkazib berishga sarflangan barcha valyuta harajatlar nisbatidir. Ko’pincha

35eksportdan ko’rilgan zarar importdan ko’rilgan foyda hisobiga qoplanilishi tufayli
yuqorida aytib o’tilgan ko’rsatkichlarni to’g’riroq qilib aytish uchun uchun
quyidagi koeffitsientlar kiritilgan: import uchun eksport samaradorligi ekvivalenti
va tegishli ravishda eksport uchun import samaradorligi ekvivalenti.
Tashqi savdo almashinuvi samaradorligi ko’rsatkichi, quyidagi bo’linishdan
olingan ko’rastkichni ifodaloydi, suratda import qilingan tovarlarning qiymat
bahosi (ularga ketgan barcha harajatlar) maxrajida esa eksport qilingan tovarlarni
ishlab chiqarish va transport harajatlatriga ketgan barcha milliy xo’jalik harajatlari 1
Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarni bir-biriga bog’lagan holda har
tomonlama tahlil qilishga imkon beruvchi, integratsiyalashib kelayotgan
ko’rsatkich bu to’lov balansidir. U statistik hisobot bo’lib, ma’lum bir davr
mobaynida mamlakat rezedentlari va tashqi dunyo bilan barcha savdo va
moliyaviy oqimlarni qamrab oladi. To’lov balansi tashqi iqtisodiy aloqalar jarayoni
natijasida mamlakatning haqiqiy to’lovlari va tushumlari qiymatlarining nisbatini
ifodalaydi. Shunday ekan, to’lov balansi o’zining tarkibida tashqi iqtisodiy
aloqalarning barcha shakllarini aks ettirmog’i lozim. Haqiqatda,mamlakatlarning
bir biri bilan o’zaro iqtisodiy aloqalarining murakkab tuzilishiga muvofiq to’lov
balansi o’z ichiga tarkibiy qisimlar sifatida savdo balansi, xizmatlar va notijorat
harajatlar balansi, kapital harakati va kredit balansi, oltin-valyuta zaxiralari
harakatini kamrab oladi. Ko’pincha savdo balansi va xizmatlar va notijorat
harajatlar balansini joriy operatsiyalar balansiga birlashtiriladi.
Mamlakatning savdo balansi tovarlar importi orqali moliyaviy chiqimlarni
va tovarlarni chet elga eksport qilish orqali moliyaviy kirimlarni o’zaro nisbatini
ta’riflaydi. To’lov balansining ushbu tarkibiy qismi davlatning tashqi iqtisodiy
holatini ta’riflashda ayniqsa muximdir. Agar ma’lum bir davr mobaynida
mamlakat eksporti importdan yuqori bo’lsa savdo balansi aktiv (ijobiy savdo
saldosiga ega) bo’ladi. Tegishli ravishda, agar import eksportdan yuqori bo’lsa u
salbiy (salbiy saldoga ega) bo’ladi 2
Xizmatlar va nosavdo operatsiyalar balansi boshqa mamlakatlarga
ko’rsatilgan xizmatlar uchun pul kirib kelishi va boshqa mamalakatlar xizmatidan

36foydalanilganlik uchun pulning chiqib ketishi nisbatini ta’riflaydi. Iqtisodchilar
xizmatlarni omilli va omilsizga ajratadilar. Omilli xizmatlar milliy
investitsiyalardan tadbirkorlik yoki ssuda kapitali shaklidagi tushumni o’z ichiga
oladi. Bunga pul tushumlari ya’ni dividentlar shaklida, milliy korxona va firmalar
foydasining repatriatsiyasi, horijliklarning milliy patent, litsenziya va
menejmentdan foydalanganligi uchun to’lovlar va boshqalar kiradi. Omilsiz
xizmatlar oqimiga turizm, yo’lovchi va yuklarni transportda tashish, sug’urta,
telekommunikatsiya uchun to’lov va tushumlar kiradi. Savdoga aloqador
bo’lmagan , davlatlararo xizmatlar uchun to’lovlar va tushumlar nosavdo oqimlar
yoki operatsiyalar deb ataladi. Ular qatoriga pul mablag’larining razmiy
o’tkazmalari (masalan, tabiiy ofatlar, urush, epidemiyalarni boshdan kechirayotgan
mamlakatlar uchun yordam ko’rsatish), qarindosh va yaqinlar uchun shaxsiy
o’tkazmalar va boshqalar.
Xulosa va takliflar

37Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, O’zbekiston Respublikasi Mustaqillikka
erishganidan keyin rivojlanish yo’lini kuzatar ekanmiz O’zbekiston hukumatining
bu borada olib brogan islohotlari o’z samarasini yaqqol ko’rsatdi. Hukumatning
olib borgan siyosati, ayniqsa tashqi iqtisodiy faoliyati olib borgan ishlari tahsinga
loyiqdir. MDH mamlakatlari bilan investitsiyaviy, savdo- iqtisodiy hamkorlik
yildan-yilga rivojlanmoqda. Bu albatta, mamlakatimizda yaratilayotgan qulay
investitsion muhit, xorijiy korxonalar uchun yaratilayotgan shart-sharoit va
imtiyozlarning mahsulidir. O'zbekiston o'z taraqqiyot yo'lidan dadil borar ekan,
xorijiy davlatlar bilan, xususan, MDH mamlakatlari bilan o'zaro teng manfaatli
iqtisodiy aloqalarni rivojlantirib boradi. Bu albatta, respublikamiz iqtisodiyotining
jadal rivojlanishida, O'zbekistonning rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy
olishida muhim omil bo'lib xizmat qiladi. O'zbekiston Republikasi tashqi
siyosatida MDH mamlakatlarining o'rni haqida quyidagi fikrlarni bildirishimiz
mumkin:
- Mustaqillik yillarida O'zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini tartibga
soluvchi huquqiy asoslar yaratildi.
- O'zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini belgilab beruvchi huquqiy
asoslarning yaratilishida xalqaro huquq normalariga rioya qilindi.
- O'zbekiston tashqi siyosat tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda MDH
mamlakatlari bilan keng ko'lamli hamkorlikni yo'lga qo'ydi.
- O'zbekiston va MDH o'rtasidagi aloqalarning muhim jihati - iqtisodiy
yo'nalishdagi hamkorlik hisoblanadi;
- O'zbekiston xalq xo'jaligini rivojlantirishda MDH davlatlari bilan
hamkorlik bundan keyin ham muhim ahamiyat kasb etadi.
O'zbekiston va MDH mamlakatlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar tahlil
qilinganda quyidagi xulosalarga kelindi:
- Hamkorlikning ikkinchi davri (2000-2019-yillar)da iqtisodiy aloqalarning
o'sishi kuzatildi.
- O'zbekistondan MDH davlatlariga asosan xom ashyo resurslari va
tayyor mahsulotlar, oziq-ovqat mahsulotlari eksport qilinmoqda;

38- O'zbekistonga MDH davlatlaridan asosan tayyor mahsulotlar import
qilinmoqda;
- O'zbekiston va MDH mamlakatlar bilan neft-gaz sohasidagi hamkorlik
istiqbolli yo'nalishlardan hisoblanadi. Bu borada MDH mamlakatlarining
investitsiyalarini jalb qilish borasidagi ishlarni yanada takomillashtirish maqsadga
muvofiq.
- O'zbekiston Respublikasining MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy
aloqalari tahlili shuni ko'rsatdiki, O'zbekiston-Rossiya o'rtasidagi hamkorlikni
yanada rivojlantirish, ayniqsa, mamlakatimiz sanoat korxonalarini texnik jihatda
modernizarsiya qilish bo'yicha yangi loyihalarni amalga oshirish lozim;
Xullas, boshqa sohalar bilan bir qatorda, O'zbekistonda yuqori xaridorgir
mahsulotlar ishlab chiqarish va uning turlarini kengaytirish, birinchi navbatda
to'qimachilik sanoati, elektromaishiy texnika, mashinasozlik va aviasozlik
sohalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni eksport qilishda o'zaro manfaatli
iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish zarur.
2000-yildan 2019-yilga qadar o'zaro tovar ayirboshlash hajmi o'sishi
kuzatildi. Demak, savdo aylanma hajmi yildan-yilga o'sib, yanada barqaror tus
olmoqda. O'zbekiston-Rossiya o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar ko'lami MDH
mamlakatlari ichida eng yuqoriligi qayd etildi: savdo aylanmasi 2000-yilda 100
mln AQSH dollarini tashkil qilgan bo'lsa, 2019-yilga kelib 6,6 mlrd AQSH
dollariga yetdi. Bu O'zbekiston va Rossiya o'rtasida savdo aylanmasi jadal
sur’atlarda rivojlanib borayotganini bildiradi.
Ko'rinib turibdiki, MDH mamlakatlari bilan hamkorlik mustahkamlanish
bilan bir qatorda, iqtisodiy yo'nalishdagi sheriklik yildan-yilga o'sib bormoqda.
Shuningdek, O'zbekiston va MDH mamlakatlari o'rtasidagi iqtisodiy tahlili asosida
quyidagi xulosalarga kelindi:
1. O'zbekiston mustaqilligining dastlabki yillarida MDHning yetakchi
davlatlari - Rossiya, Ukraina, Belarussiya bilan manfaatli hamkorlik aloqalarini
o'rnatdi. Ushbu aloqalar bir necha bosqichlarni bosib o'tib, uning dastlabki
bosqichlarida mamlakatlar o'rtasida hamkorlikning huquqiy asoslari shakllandi va

39bu holat keyingi bosqichda iqtisodiy hamkorlikning rivojlanishiga asos bo'lib
xizmat qilmoqda.
2. O'zbekiston va MDH o'rtasidagi aloqalarni tahlil qilishda iqtisodiy
hamkorlik davlatlararo aloqalardagi ustuvor yo'nalish ekanligi va bu aloqalar
ikkinchi bosqichda (2000-2019-yillar) jadal rivojlangani aniqlandi.
3. O'zbekiston va MDH mamlakatlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar
bundan keyin ham rivojlanishda davom etadi. Chunki mazkur davlatlar iqtisodiy
hamkorlikni rivojlantirishdan birday manfaador.
Bugungi kunda O'zbekistonning MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy
aloqalarini yanada rivojlantirish uchun quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin:
• O'zbekiston va MDH mamlakatlari uchun manfaatli bo' lgan yuqori
samarali ishlab chiqarish korxonalarining faoliyatini qo'llabquvvatlash va ularni
rag'batlantirish;
• MDH mamlakatlari investorlarini to'laqonli axborot (investitsiya
loyihalari va biznes takliflar bazasi, hududiy matbuot nashrlari, iqtisodiy tahlil,
xom-ashyo va mehnat salohiyati to'g'risida ma’lumotlar bilan ta’minlash uchun har
bir hudud bo'yicha viloyatlarning investitsiya salohiyati bo'yicha veb-sayt tashkil
etish, shuningdek, investitsiyaga oid konferensiyalar, seminarlar va taqdimotlar
ko'lamini yanada kengaytirish;
• Aloqalarning rivoji, iqtisodiy hamkorlikning ahamiyati bo'yicha
o'quvchi-yoshlarda kengroq tasavvur hosil qilish uchun viloyatlar hududidagi
qo'shma korxonalarga (O'zbekiston-Rossiya, O'zbekiston-
Qozog’iston, O'zbekiston-Belarussiya) sayohat va ekskursiyalar tashkil etish;
Bu kabi tadbirlar O'zbekiston va MDH mamlakatlari o'rtasidagi iqtisodiy
aloqalar davomiyligini va barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi, deb hisoblayman.
Foydalanilgan adabiyotlar

401. Xodiyev B.Y.,Shodmonov Sh.Sh. “Iqtisodiyot nazariyasi”. Darslk.- Т.: IQTISOD-
MOLIYA, 2017.-783b. Toshkent. “Barkamol fayz media”
2. Mamatov A.A., Abulqosimov H.P., Mamatov S.A., Saidgaziyeva S.Sh. Iqtisodiy
xavfsizlik. Darslik. – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi
universiteti, 2022.- 731 bet.
3. Xalqaro iqtisodiy huquq. Darslik. Mas’ul muxarrir prof. G.Yuldasheva. Mualliflar
jamoasi. Toshkent:TDYuU nashriyoti, 2019, 186 bet.
4. Isadjanov A.A., Ismailova N.S. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi. O‘quv
qo‘llanma. –T.: «IQTISODIYOT», 2019. – 154 b.
5. Kimsanboyeva.M.B. “Transmilliy korporatsiyalar faoliyatining iqtisodiyot uchun
afzalliklari”. International Conference on Developments in Education Hosted from
Amsterdam, Netherlands. June 8th 2022. https: econferencezone.org
6. Жек И., Жук И., Киреева Е., К равченко В. «Международные финансы».
Учеб. Пособие. Минск: «БГЭУ», 2017. 200 с.
7. . Лавруши н И.О. Деньги, кредит, банки . — Москва, «ФИНАНСЫИ
СТАТИСТИКА» 2022, 2-изд.
8. . Моисеев С. Международны евалютн о -кредитные отношения. — М.:
«ИНФРА -М », 2017. 573 с.
9. Михайлушкин А.И ., Шимко.Д. Международная экономика: теория и
практика: У чебник для вузов. — СПб.: П итер, 2018. 464 с.
10. Федякина Л .Н . Международные финансы . — СПб.: «Питер», 2019. 344 с.
11. Arynov, Z. 2021. “Opportunity and Threat Perceptions of the EU in Kazakhstan
and Kyrgyzstan.” Central Asian Survey .
doi: https://doi.org/10.1080/02634937.2021.1917516 . [Taylor & Francis Online] ,
[Google Scholar]
12. Azretbergenova, G., and A. Syzdykova. 2020. “The Dependence of the Kazakhstan
Economy on the Oil Sector and the Importance of Export Diversification.”
International Journal of Energy Economics and Policy 10 (6): 157–163.
[Crossref] , [Google Scholar]

4113. Майкл Портер. Международная конкуренция. Конкурентные преимущества
стран. Издательство-Альпина Паблишер, 2017 г. 947 с.
14. Michael E. Porter. Competitive strategy: Techniques Analyzing Industries and
Competitors. The free press. New York London Toronto Sydney Singapore. 2017
y. 840 p.
15. Чиркунов Олег Анатольевич Государство и конкуренция; Новое
литературное обозрение (НЛО) - М., 2021. - 277 c.
16. Кулешова А. Б. Конкуренция в вопросах и ответах; ТК Велби, Проспект - М.,
2019. - 256 c.
17. Овчинников, В. В. Глобальная конкуренция. М.: Институт экономических
стратегий, 2021. - 360 c.
Internet saytlari
14. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi sayti.
15. www.mineconomy.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi sayti.
16. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi sayti.

O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalari va MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorligi

Sotib olish