O’zbekiston shaharlarining shakllanishi - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	45.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

O’zbekiston shaharlarining shakllanishi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. OʻZBEKISTON SHAHARLARINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI ................................................... 9
1.1. Oʻzbekiston shaharlarining tarixiy shakllanishi ..................................................................................... 9
1.2. Urbanizatsiya jarayoni va demografik o‘zgarishlar .............................................................................. 11
1.3. Oʻzbekiston shaharlarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi ............................................................... 14
II BOB. OʻZBEKISTON SHAHARLARINING ZAMONAVIY HOLATI VA MUAMMOLARI ................................... 19
2.1. Oʻzbekiston shaharlarida infratuzilmaning rivojlanishi va modernizatsiya jarayonlari ....................... 19
2.2. Oʻzbekiston shaharlarida ekologik muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari ................................. 22
2.3. Oʻzbekiston shaharlarida demografik oʻzgarishlar va urbanizatsiya jarayonlari ................................. 26
III BOB. OʻZBEKISTON SHAHARLARINING KELAJAK RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI ........................................ 30
3.1. Oʻzbekistonda smart shahar konsepsiyasini rivojlantirish va innovatsion infratuzilma ...................... 30
3.2. Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish ........................................................................................ 33
3.3. Innovatsion texnologiyalar va raqamli infratuzilmaning shaharlardagi roli ........................................ 37
XULOSA ...................................................................................................................................................... 41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ................................................................................................ 44
2

KIRISH
O zbekiston – Markaziy Osiyoning markaziy qismida joylashgan qadimiyʻ
sivilizatsiya markazi bo‘lib, uning hududida ming yillar davomida yirik shaharlar
shakllangan. Bu shaharlar faqatgina mahalliy ahamiyatga ega bo‘lmay, balki butun
mintaqaning iqtisodiy, madaniy va siyosiy hayotida muhim o‘rin tutgan.
O zbekiston shaharlari tarixiy jihatdan Buyuk Ipak yo‘li chorrahalarida
ʻ
joylashganligi sababli, ular savdo va madaniyat almashinuvi markazlariga
aylangan. Ushbu shaharlar orqali Sharq va G‘arb madaniyatlari tutashgan, turli
xalqlarning iqtisodiy va madaniy hamkorligi yo‘lga qo‘yilgan.
Mavzuning dolzarbligi
O zbekistonning shaharlarini rivojlantirish bugungi kunda mamlakatning
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Urbanizatsiya
jarayoni jadal sur’atlarda davom etayotgan bir davrda, shaharlardagi infratuzilmani
modernizatsiya qilish, aholi turmush sharoitlarini yaxshilash, ekologik
barqarorlikni ta’minlash va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish dolzarb
masalalar qatoriga kiradi. Shuningdek, shaharlardagi transport tizimi, sanoat,
tadbirkorlik hamda ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tarmoqlarining rivojlanishi butun
mamlakat iqtisodiyotining o‘sishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilangan “Yangi
ʻ
O zbekiston” taraqqiyot strategiyasi doirasida shaharlarda zamonaviy infratuzilma
ʻ
qurilishi, ekologik toza va innovatsion texnologiyalarga asoslangan urbanizatsiya
jarayonlarini rivojlantirish ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilangan. Ayniqsa,
aqlli shahar (“smart city”) konsepsiyalarining joriy etilishi, zamonaviy turar-joy
majmualarining qurilishi va ekologik barqaror transport tizimlarining
rivojlantirilishi mamlakatning jahon urbanizatsiya jarayonlaridagi o‘rnini
mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu sababli, O zbekiston shaharlarining
ʻ
3

rivojlanish jarayonini ilmiy jihatdan o‘rganish va tahlil qilish bugungi kunda
dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi.
Kurs ishining vazifasi
Mazkur kurs ishining asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
1. O zbekiston shaharlarining rivojlanish jarayonini tahlil qilish va ularningʻ
o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish.
2. Urbanizatsiya jarayonining mamlakat iqtisodiyoti, ekologiyasi va ijtimoiy
hayotiga ta’sirini o‘rganish.
3. O zbekistondagi yirik shaharlarning infratuzilma, transport, sanoat va
ʻ
tadbirkorlik sohalaridagi o‘zgarishlarini tahlil qilish.
4. Shaharlarda yashash sharoitlarini yaxshilash uchun amalga oshirilayotgan
islohotlarni o‘rganish va samaradorligini baholash.
5. Innovatsion texnologiyalar va “aqlli shahar” konsepsiyalarining
urbanizatsiya jarayonidagi ahamiyatini tadqiq qilish.
6. Shaharlarning ekologik barqarorligini ta’minlash yo‘nalishidagi muammolar
va ularning yechimlari bo‘yicha ilmiy xulosalar berish.
7. O zbekiston shaharlarining kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini ilmiy
ʻ
asosda prognoz qilish va takliflar berish.
Kurs ishining mazmuni
Ushbu kurs ishi O zbekiston shaharlarining rivojlanish jarayonini ilmiy
ʻ
asosda o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, unda quyidagi jihatlar ko‘rib chiqiladi:
 O zbekiston shaharlarining shakllanish tarixi va urbanizatsiya jarayoni.
ʻ
 Yirik shaharlardagi iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi.
 Zamonaviy urbanizatsiya jarayonlarining mamlakat rivojlanishiga ta’siri.
 O zbekiston shaharlarida innovatsion texnologiyalarning joriy etilishi va
ʻ
ularning samaradorligi.
4

 Shaharlarning ekologik barqarorligi va yashil energiya manbalaridan
foydalanish muammolari.
 Urbanizatsiyaning ijtimoiy hayot va aholining turmush darajasiga ta’siri.
 Kelajakda shaharlarni rivojlantirish bo‘yicha istiqbolli taklif va tavsiyalar.
Kurs ishining obyekti
Mazkur kurs ishining asosiy obyekti O zbekiston shaharlariningʻ
urbanizatsiya jarayoni, ularning infratuzilmasi, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish
tendensiyalari hisoblanadi. Ish davomida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva,
Andijon, Namangan, Farg‘ona, Nukus kabi yirik shaharlardagi urbanizatsiya
jarayoni tahlil qilinadi. Shu bilan birga, kichik shaharlardagi iqtisodiy rivojlanish
holati ham o‘rganiladi va mamlakat urbanizatsiya strategiyasiga ilmiy
yondashuvlar ishlab chiqiladi.
O zbekiston shaharlarining tarixiy shakllanishini o‘rganish bir necha
ʻ
bosqichlardan iborat. Dastlabki bosqichda qadimgi shaharlarning paydo bo‘lishi,
ularning rivojlanishiga ta sir etgan omillar va bu jarayonda geografik
ʼ
joylashuvning ahamiyati tahlil qilinadi. Keyingi bosqich esa o rta asr
ʻ
shaharlarining shakllanishi va rivojlanishi bilan bog‘liq. Bu davrda shaharsozlik
san ati yuksak darajaga ko‘tarilgan, madaniyat va ilm-fan taraqqiy etgan.
ʼ
O zbekistondagi eng mashhur tarixiy shaharlar – Samarqand, Buxoro, Xiva,
ʻ
Qo qon va Toshkent aynan o rta asrlarda yirik siyosiy va iqtisodiy markazlarga
ʻ ʻ
aylangan.
Yana bir muhim bosqich – O zbekiston shaharlarining XIX-XX asrlarda
ʻ
kechgan rivojlanishidir. Bu davrda shaharlar an anaviy me moriy qiyofasini saqlab
ʼ ʼ
qolgan holda, zamonaviy urbanizatsiya jarayonlariga moslashgan. Ayniqsa, Sovet
Ittifoqi davrida shaharlarning rivojlanishi tezlashib, yirik sanoat markazlari, zavod
va fabrikalar qurilgan, transport tizimi va ijtimoiy infratuzilma kengaytirilgan.
5

Sovet davrida O zbekiston shaharlarida aholining urbanizatsiya darajasi ortib,ʻ
yangi turar-joy massivlari, madaniyat saroylari, universitetlar va kutubxonalar
barpo etilgan.
Mustaqillik yillarida esa O zbekiston shaharlarining rivojlanishi yangi
ʻ
bosqichga chiqdi. Bozor iqtisodiyotining joriy etilishi, investitsiyalar hajmining
oshishi, zamonaviy texnologiyalarning keng qo‘llanilishi natijasida shaharlarda
infratuzilma yangilandi. Bugungi kunda Toshkent, Samarqand, Buxoro, Andijon,
Farg‘ona kabi shaharlarda zamonaviy sanoat zonalari, innovatsion markazlar,
texnoparklar tashkil etilgan. Shaharsozlik sohasida ekologik muammolarni hal
qilish, yashil hududlarni kengaytirish va aqlli shaharlar konsepsiyasini
rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Mazkur kurs ishida O zbekiston shaharlarining shakllanishi va rivojlanish
ʻ
jarayonlari chuqur o‘rganilib, ularning tarixiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga
alohida e’tibor qaratiladi. Tadqiqot davomida quyidagi masalalar yoritiladi:
Qadimgi va o rta asr shaharlarining shakllanishi, ularning o‘ziga xos
ʻ
jihatlari;
Shaharlarning rivojlanishida iqtisodiy, geografik va madaniy omillarning
roli;
Sovet davrida urbanizatsiya jarayonlari va ularning shahar tuzilishiga ta’siri;
Mustaqillik yillarida O zbekiston shaharlarining rivojlanish istiqbollari va
ʻ
zamonaviy muammolar.
Kurs ishining tuzilishi
Kurs ishi kirish, uchta asosiy bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
Ishning umumiy hajmi 7000 so‘z atrofida bo‘lib, har bir bob 5000 so‘zga yaqin
materialni o‘z ichiga oladi.
6

1. Kirish – mavzuning dolzarbligi, tadqiqotning maqsadi va vazifalari, ishning
obyekti va tuzilmasi bayon qilinadi.
2. 1-bob: O zbekiston shaharlarining shakllanish tarixi va urbanizatsiyaʻ
jarayoni
o O zbekistonda shaharlarning paydo bo‘lishi va tarixiy rivojlanishi.
ʻ
o Urbanizatsiya jarayonining bosqichlari va uning bugungi kundagi
xususiyatlari.
o Shahar infratuzilmasining rivojlanish omillari.
3. 2-bob: O zbekiston shaharlarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi
ʻ
o Shaharlardagi iqtisodiy faollik va sanoat korxonalari.
o Transport, logistika va muhandislik infratuzilmasi.
o Shahar aholisi turmush darajasi va ijtimoiy soha rivoji.
4. 3-bob: O zbekiston shaharlarining innovatsion va ekologik rivojlanish
ʻ
istiqbollari
o Aqlli shahar (“smart city”) texnologiyalarining joriy etilishi.
o Ekologik muammolar va yashil energiyadan foydalanish
imkoniyatlari.
o Shaharlarni barqaror rivojlantirish bo‘yicha istiqbolli takliflar.
5. Xulosa – tadqiqot natijalari umumlashtiriladi, shaharlarning rivojlanishiga
doir ilmiy va amaliy tavsiyalar beriladi.
6. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati – tadqiqotda foydalanilgan ilmiy
adabiyotlar, maqolalar va internet manbalari keltiriladi.
Shunday qilib, O zbekiston shaharlarining shakllanishi va rivojlanishi uzoq
ʻ
tarixiy jarayon bo‘lib, u turli davrlardagi iqtisodiy va siyosiy omillar bilan
chambarchas bog‘liq. Ushbu mavzuni o‘rganish shaharlarning o‘ziga xos jihatlarini
aniqlash, ularning rivojlanish yo‘nalishlarini tushunish va kelajakdagi shaharsozlik
7

siyosatini shakllantirishga katta hissa qo‘shadi. Bu esa nafaqat tarixiy jihatdan,
balki urbanizatsiya va iqtisodiy rivojlanish nuqtayi nazaridan ham muhim ahamiyat
kasb etadi. 1
1
Abdullayev, A. (2018). O zbekistonning shaharsozlik tarixi va istiqbollari. Toshkent: Fan.ʻ
8

I BOB. O ZBEKISTON SHAHARLARINING SHAKLLANISHI VAʻ
RIVOJLANISHI
1.1. O zbekiston shaharlarining tarixiy shakllanishi
ʻ
Qadimgi va o rta asr shahar madaniyati (Samarqand, Buxoro, Xiva misolida)
ʻ
O zbekiston hududida shaharlashuv jarayoni miloddan avvalgi davrlarga
ʻ
borib taqaladi. Dastlabki shaharlarning paydo bo lishi tabiiy-geografik sharoit,
ʻ
savdo yo llari va ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan chambarchas bog liq edi.
ʻ ʻ
Ayniqsa, Buyuk Ipak yo li bo‘ylab joylashgan shaharlar qadimdan yirik madaniy
ʻ
va iqtisodiy markaz sifatida rivojlangan.
Samarqand, Buxoro va Xiva kabi shaharlar O zbekistonning eng qadimgi va
ʻ
madaniy jihatdan rivojlangan shaharlari hisoblanadi. Samarqand miloddan avvalgi
VI-V asrlarda shakllangan bo‘lib, qadimgi Sug d davlatining markazi sifatida
ʻ
savdo, hunarmandchilik va dehqonchilikning yirik markazi bo lgan. Arab
ʻ
geograflari va tarixchilari bu shaharni “Sharq gavhari” deb atagan. Ayniqsa, Amir
Temur davrida Samarqand butun musulmon olamining ilm-fan va madaniyat
markaziga aylangan. Temur va temuriylar davrida shahar me morchiligi yuqori
ʼ
cho‘qqiga chiqib, Registon maydoni, Bibixonim masjidi, Shohi Zinda majmuasi
singari betakror yodgorliklar bunyod etildi.
Buxoro esa Markaziy Osiyodagi eng qadimiy va muqaddas shaharlaridan
biri bo‘lib, miloddan avvalgi davrlarda ham mavjud bo‘lgan. Islom dini qabul
qilinganidan keyin bu shahar diniy, ilmiy va madaniy markazga aylangan. IX-X
asrlarda Somoniylar davrida Buxoroda ilm-fan rivoj topdi, mashhur olimlar –
Imom Buxoriy, Abu Ali ibn Sino, Beruniy va boshqalar shu yerda faoliyat
yuritgan. Keyinchalik Chingizxon istilolari va temuriylar davrida Buxoro yana
o‘zining avvalgi ahamiyatini tikladi. XVI-XVII asrlarda Buxoro xonligi poytaxti
sifatida gullab-yashnadi va ko plab madrasa, masjid hamda bozorlar qurildi.
ʻ
9

Xiva esa Xorazm vohasining yirik siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazi
bo‘lgan. Xivaning tarixi qadimgi Xorazm davlati bilan bog‘liq bo‘lib, bu shahar
Buyuk Ipak yo‘lining muhim bo‘g‘ini bo‘lib xizmat qilgan. XVI asrdan boshlab
Xiva xonligi poytaxtiga aylangan va O rta Osiyoning eng mustahkam qal’alaridanʻ
biriga aylangan. Ichon-qal a majmuasi, Ko‘xna Ark, Pahlavon Mahmud maqbarasi
ʼ
va boshqa me’moriy yodgorliklar shahar tarixining yorqin namunalaridir. Xiva
me moriy ansambllari hozirga qadar o‘zining tarixiy ko‘rinishini saqlab qolgan va
ʼ
YuNESKO tomonidan Jahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan.
Shunday qilib, O zbekistonning qadimiy shaharlarida asrlar davomida
ʻ
shakllangan urbanizatsiya jarayoni bevosita iqtisodiy, siyosiy va madaniy
rivojlanish bilan bog liq bo‘lib, bu shaharlar Sharq madaniy merosining eng
ʻ
muhim markazlari hisoblanadi.
O zbekiston hududida shaharlashuv jarayoni uzoq tarixiy ildizlarga ega
ʻ
bo‘lib, uning shakllanishi tabiiy-geografik sharoit, iqtisodiy faollik va madaniy
taraqqiyot bilan bog‘liq. Samarqand, Buxoro va Xiva kabi yirik tarixiy shaharlar
faqatgina mahalliy ahamiyatga ega bo‘lmagan, balki butun dunyo tamadduni
rivojiga o‘z hissasini qo‘shgan madaniy va ilmiy markazlar bo‘lib xizmat qilgan.
Samarqand qadimdan Buyuk Ipak yo‘lining markazlaridan biri bo‘lib,
savdo, hunarmandchilik va ilm-fan rivojlangan shaharga aylangan. Ayniqsa, Amir
Temur davrida Samarqand jahon ahamiyatiga ega bo‘lgan yirik poytaxtlardan biri
sifatida tanilgan. Buxoro esa islom ilmlari va falsafasi rivojlangan, allomalar
yetishib chiqqan shahar bo‘lib, o‘zining me morchilik yodgorliklari va ilmiy
ʼ
an analari bilan mashhur bo‘lgan. Xiva esa Xorazmning tarixiy markazi sifatida
ʼ
mustahkam mudofaa devorlari, hunarmandchilik va madaniy an analari bilan
ʼ
ajralib turgan.
10

Ushbu shaharlarning shakllanishi va rivojlanishi nafaqat o‘z davri uchun,
balki keyingi asrlar uchun ham muhim ahamiyat kasb etgan. Ular Markaziy
Osiyoning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotida yetakchi o‘rin tutib, islom olami va
butun dunyo sivilizatsiyasining bir qismi sifatida shakllangan. Bugungi kunda ham
ushbu tarixiy shaharlar o‘zining boy merosi bilan nafaqat o‘zbek xalqi, balki butun
insoniyat uchun qadrli hisoblanadi. O zbekistonning ushbu shaharlarini o‘rganishʻ
va ularning tarixiy rivojlanish jarayonlarini tahlil qilish kelajak avlodlar uchun ham
muhim ilmiy ahamiyatga ega bo‘lib qoladi.
1.2. Urbanizatsiya jarayoni va demografik o‘zgarishlar
Urbanizatsiya tushunchasi va uning O zbekistondagi o‘rni
ʻ
Urbanizatsiya – bu aholining shahar hududlariga ko‘chib o‘tishi, shaharlarda
yashovchi aholi sonining ortishi va shahar infratuzilmasining rivojlanish
jarayonidir. Bu jarayon sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalarining kengayishi,
transport va kommunikatsiya tizimlarining rivojlanishi hamda umumiy yashash
sharoitlarining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Dunyo miqyosida urbanizatsiya 19-asr
sanoat inqilobidan so‘ng jadallashgan bo‘lsa, O zbekistonda bu jarayon o‘ziga xos
ʻ
tarixiy bosqichlarni bosib o‘tgan.
O zbekistonda urbanizatsiya jarayoni qadimgi davrlardan boshlangan.
ʻ
Bunga sabab mamlakatning geografik joylashuvi, savdo yo‘llari chorrahasida
joylashganligi va aholining dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo bilan
shug‘ullanishi bo‘lgan. Ammo urbanizatsiyaning eng tez rivojlangan davrlari XX
asrga to‘g‘ri keladi. Ayniqsa, Sovet Ittifoqi davrida sanoatlashtirish siyosati sabab
shaharlarga aholining ko‘chib kelishi ortgan. Sovet davrida yirik sanoat
korxonalari va infratuzilma obyektlarining qurilishi O zbekistondagi urbanizatsiya
ʻ
jarayonini keskin tezlashtirdi.
11

O zbekistonda urbanizatsiya jarayonining tarixiy rivojlanishiʻ
O zbekistondagi urbanizatsiya jarayonini quyidagi asosiy bosqichlarga
ʻ
ajratish mumkin:
1. Qadimgi va o rta asrlardagi urbanizatsiya
ʻ
Qadimgi O zbekiston hududida shaharlarning rivojlanishi Buyuk Ipak yo‘li
ʻ
bilan bog‘liq bo‘lib, yirik savdo markazlari shakllangan. Samarqand, Buxoro,
Xiva, Termiz, Qo‘qon va Toshkent singari shaharlarda savdo-sotiq, ilm-fan va
madaniyat gullab-yashnagan. Ushbu davrda shaharlarning aholi soni keskin
oshmagan bo‘lsa-da, ular muhim siyosiy va iqtisodiy markaz sifatida rivojlangan.
2. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida urbanizatsiya jarayoni
Rossiya imperiyasining O rta Osiyoga kirib kelishi bilan urbanizatsiya
ʻ
jarayonida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y berdi. Toshkent Rossiya imperiyasining
Turkiston general-gubernatorligi markaziga aylanganidan keyin, bu yerda Yevropa
uslubida yangi tumanlar barpo etildi. Shu davrda temir yo‘llarning qurilishi ham
urbanizatsiyani jadallashtirdi. Toshkent va Samarqand shaharlari strategik
ahamiyat kasb etib, sanoat rivojlanishiga turtki berdi. 2
3. Sovet davridagi urbanizatsiya
XX asrning 30-yillaridan boshlab, O zbekistonda sanoatlashtirish siyosati
ʻ
olib borildi. Yirik zavod va fabrikalar ochilishi natijasida shaharlarga ko‘chib
kelgan aholining soni sezilarli darajada oshdi. Toshkent, Farg‘ona, Andijon,
Samarqand va Navoiy shaharlari sanoat markazlariga aylandi. Ushbu davrda
urbanizatsiya majburiy tus oldi, chunki qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan aholining
bir qismi sanoatga jalb qilindi.
Shuningdek, ikkinchi jahon urushidan keyin O zbekistonga boshqa
ʻ
hududlardan ko‘chib kelgan aholining katta qismi shaharlarga joylashtirildi.
2
Abduraxmonov, Q. (2020). Shahar infratuzilmasi va urbanizatsiya jarayonlari. Toshkent: Iqtisodiyot.
12

Natijada shaharlardagi demografik tarkib sezilarli darajada o‘zgardi. Sovet
davrining so‘nggi yillarida esa urbanizatsiya jarayoni biroz sekinlashdi, chunki
qishloqlarda ham iqtisodiy imkoniyatlar kengaya boshladi.
4. Mustaqillik davrida urbanizatsiya jarayoni
1991-yilda O zbekiston mustaqillikka erishgach, urbanizatsiya jarayoniʻ
yangi bosqichga kirdi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni qishloq hududlarida ish
o‘rinlarining qisqarishiga sabab bo‘ldi va natijada shahar aholisining soni oshdi.
Ayni paytda Toshkent, Samarqand, Buxoro, Andijon va boshqa yirik shaharlar
O zbekistonning iqtisodiy markazlariga aylandi.
ʻ
Urbanizatsiya jarayonining yangi bosqichi axborot texnologiyalarining
rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, zamonaviy infratuzilmalar, xizmat ko‘rsatish
sohasi va innovatsion iqtisodiyotning rivojlanishi shaharlarni yanada jozibador
qiladi. Bugungi kunda “aqlli shahar” (smart city) loyihalari orqali urbanizatsiya
jarayoni ekologik jihatdan qulay va samarali tarzda rivojlantirilmoqda.
Demografik o‘zgarishlar va urbanizatsiyaning ta’siri
Urbanizatsiya jarayoni aholining soni va tarkibiga sezilarli ta’sir qiladi.
O zbekistonda shahar aholisi qishloq aholisi bilan taqqoslaganda ko‘payib
ʻ
bormoqda. Demografik o‘zgarishlar quyidagi omillar bilan bog‘liq:
Migratsiya jarayonlari – ish qidirib shaharga ko‘chib kelayotgan aholining
ko‘payishi
Tabiiy o‘sish – tug‘ilish darajasining yuqoriligi tufayli shahar aholisi
sonining ortishi
Iqtisodiy omillar – sanoat va xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanishi
natijasida shahar hayotining jozibador bo‘lishi
Ijtimoiy omillar – ta’lim va tibbiyot xizmatlarining shahar hududlarida
rivojlanganligi sababli odamlarning shahar hayotiga intilishi
13

Hozirgi vaqtda Toshkent shahri aholisi 3 milliondan ortiq bo‘lib,
O zbekistonning eng yirik urbanistik markaziga aylangan. Andijon, Farg‘ona,ʻ
Samarqand, Buxoro va Namangan kabi shaharlar ham aholisi zichligi bo‘yicha
yetakchi o‘rinlarni egallaydi.
Urbanizatsiya O zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining ajralmas
ʻ
qismi hisoblanadi. Bu jarayon qadimdan boshlangan bo‘lsa-da, ayniqsa, XX asrda
keskin jadallashdi va hozirgi kunga kelib yangi bosqichga kirdi. Urbanizatsiya
jarayonida shaharlarning iqtisodiy ahamiyati ortib, aholining yashash sharoitlari
yaxshilanmoqda.
Biroq, urbanizatsiya bilan bog‘liq muammolar ham mavjud. Aholining tez
o‘sishi infratuzilmaning zo‘riqishiga, ekologik muammolarga va bandlik
masalalariga olib kelmoqda. Shu boisdan, urbanizatsiyani barqaror rivojlantirish,
ekologik toza texnologiyalarni joriy qilish va infratuzilmalarni zamonaviylashtirish
bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir.
O zbekiston urbanizatsiya jarayonini samarali boshqarish orqali iqtisodiy
ʻ
barqarorlikka erishishi va shahar hayotining sifatini oshirishi mumkin. Shu sababli,
kelajakda urbanizatsiya siyosatini to‘g‘ri yo‘naltirish mamlakat taraqqiyotining
asosiy omillaridan biri bo‘lib qoladi.
1.3. O zbekiston shaharlarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi
ʻ
O zbekistonda shaharlarning iqtisodiy rivojlanishi
ʻ
Shaharlashuv jarayoni har qanday davlatning iqtisodiy rivojlanishida muhim
o‘rin tutadi. O zbekistonda ham shaharlar iqtisodiy faollik markazlari hisoblanib,
ʻ
ular orqali mamlakatning sanoat, xizmat ko‘rsatish va tadbirkorlik sohalari
rivojlanmoqda. Bugungi kunda shaharlar iqtisodiy infratuzilma, ishlab chiqarish
14

korxonalari, transport tizimi va texnologik innovatsiyalarni o‘z ichiga olgan
murakkab tizimga aylangan.
O zbekiston shaharlarining iqtisodiy rivojlanishini quyidagi asosiyʻ
yo‘nalishlarda ko‘rib chiqish mumkin:
1. Sanoat va ishlab chiqarish sektori
O zbekistonning yirik shaharlari sanoat markazlari sifatida rivojlanmoqda.
ʻ
Toshkent, Navoiy, Angren, Chirchiq, Olmaliq kabi shaharlarda yirik sanoat
korxonalari joylashgan. Toshkent O zbekistonning iqtisodiy yuragi hisoblanib, bu
ʻ
yerda ko‘plab zavod va ishlab chiqarish korxonalari faoliyat yuritadi.
Navoiy shahrida esa tog‘-kon sanoati va kimyo sanoati rivojlangan. Bu
yerda Navoiy kon-metallurgiya kombinati joylashgan bo‘lib, u mamlakat
iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi. Bundan tashqari, Angren va Olmaliq
shaharlarida konchilik va metallurgiya sanoati yetakchi tarmoqlar hisoblanadi.
Sanoatning rivojlanishi shahar iqtisodiyotini yuksaltiradi, yangi ish o‘rinlari
yaratadi va urbanizatsiya jarayonini tezlashtiradi. Ayniqsa, avtomobilsozlik,
elektrotexnika, qurilish materiallari ishlab chiqarish kabi tarmoqlarning rivojlanishi
shaharlardagi iqtisodiy faollikni oshirishga xizmat qilmoqda.
2. Xizmat ko‘rsatish sohasi va tadbirkorlik
Shaharlar aholisi sonining ortishi xizmat ko‘rsatish sohasining jadal
rivojlanishiga olib keladi. Bugungi kunda O zbekiston shaharlarida xizmat
ʻ
ko‘rsatish sektori sanoat bilan bir qatorda asosiy iqtisodiy yo‘nalishlardan biri
hisoblanadi.
Toshent, Samarqand, Buxoro, Andijon va Farg‘ona shaharlari savdo va
xizmat ko‘rsatish tarmoqlari rivojlangan hududlar sirasiga kiradi. Bu shaharlarda
bank xizmatlari, moliyaviy xizmatlar, mehmonxona biznesi, turizm va elektron
15

tijorat keng rivojlanmoqda. Ayniqsa, Toshkent shahrida yirik savdo markazlari,
biznes markazlari va xalqaro kompaniyalar vakolatxonalari ochilgan.
Tadbirkorlikning rivojlanishi natijasida ko‘plab kichik va o‘rta biznes
subyektlari paydo bo‘lmoqda. Hukumat tomonidan kichik biznes va tadbirkorlikni
qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha berilayotgan kreditlar va imtiyozlar bu jarayonni
yanada jadallashtirmoqda. Jumladan, xizmat ko‘rsatish sohasi aholiga yangi ish
o‘rinlari yaratish va shahar infratuzilmasini rivojlantirish imkonini bermoqda.
3. Transport infratuzilmasi va logistika
Shaharlarning iqtisodiy rivojlanishida transport infratuzilmasi muhim
ahamiyat kasb etadi. O zbekistonda yo‘l-transport tizimi rivojlangan bo‘lib, yirikʻ
shaharlarda xalqaro ahamiyatga ega avtomobil yo‘llari, temir yo‘llar va aviatsiya
infratuzilmalari mavjud.
Toshkent metropoliteni mamlakatning eng yirik transport loyihalaridan biri
bo‘lib, bu yerda yo‘lovchilar oqimini tartibga solishga xizmat qiladi. Bundan
tashqari, Toshkent xalqaro aeroporti butun Markaziy Osiyo mintaqasi uchun
muhim transport markazi hisoblanadi.
Logistika tarmog‘ining rivojlanishi shaharlar iqtisodiyotini qo‘llab-
quvvatlash bilan birga, eksport va import hajmini oshirishga ham xizmat qiladi.
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona va Andijon shaharlari transport va
logistika markazlari bo‘lib, ular orqali yuk tashish va xalqaro savdo aloqalari
amalga oshiriladi. 3
O zbekistonda shaharlarning ijtimoiy rivojlanishi
ʻ
1. Ta’lim va ilmiy salohiyat
3
Anorboev, A. (2019). Toshkent shahrining iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari. Toshkent: Universitet
nashriyoti.
16

O zbekiston shaharlarida ta’lim tizimi yuqori darajada rivojlangan bo‘lib,ʻ
oliy o‘quv yurtlari, ilmiy tadqiqot institutlari va kasb-hunar maktablari faoliyat
yuritadi. Toshkent, Samarqand, Buxoro va Andijon shaharlari yirik ilmiy
markazlar hisoblanadi.
Toshkent davlat universiteti, Toshkent texnika universiteti, Samarqand
davlat universiteti va boshqa oliy o‘quv yurtlari butun Markaziy Osiyo bo‘ylab
tanilgan ilmiy muassasalardir. Ta’lim tizimining rivojlanishi shaharlarning ijtimoiy
taraqqiyotiga bevosita ta’sir ko‘rsatib, malakali kadrlar tayyorlashga xizmat qiladi.
2. Sog‘liqni saqlash tizimi
Shaharlarda tibbiyot xizmatlari yaxshi rivojlangan bo‘lib, yirik kasalxonalar,
klinikalar va ixtisoslashgan tibbiyot markazlari faoliyat yuritadi. Toshkentda
joylashgan Respublika shoshilinch tibbiy yordam markazi va kardiologiya instituti
mamlakatdagi eng ilg‘or tibbiyot muassasalaridan hisoblanadi.
Sog‘liqni saqlash tizimining rivojlanishi urbanizatsiya jarayoni bilan bog‘liq
bo‘lib, aholining sog‘lom hayot tarzini ta’minlash, tibbiyot xizmatlarini
takomillashtirish va zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish kabi masalalarni o‘z
ichiga oladi.
3. Madaniyat va turizm
Shaharlarning ijtimoiy rivojlanishida madaniyat va turizm muhim o‘rin
tutadi. O zbekistonning tarixiy shaharlarida turizm sohasi jadal rivojlanmoqda.
ʻ
Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlari YUNESKOning jahon merosi ro‘yxatiga
kiritilgan bo‘lib, bu joylarga har yili minglab sayyohlar tashrif buyuradi.
Shuningdek, Toshkent shahrida teatrlar, muzeylar, madaniyat saroylari va
milliy bog‘lar faoliyat ko‘rsatmoqda. Madaniyatning rivojlanishi aholining ijtimoiy
faolligini oshirish bilan birga, shaharlarning jozibadorligini ham oshiradi.
17

O zbekiston shaharlarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi bevositaʻ
urbanizatsiya jarayoni bilan bog‘liq. Iqtisodiy jihatdan shaharlar sanoat, savdo,
xizmat ko‘rsatish, transport va logistika markazlariga aylanmoqda. Ijtimoiy
jihatdan esa ta’lim, sog‘liqni saqlash va madaniyat tarmoqlarining rivojlanishi
urbanizatsiyaning muhim tarkibiy qismidir.
Kelajakda shaharlarning yanada rivojlanishi uchun ekologik muhitni
yaxshilash, innovatsion texnologiyalarni joriy qilish va transport infratuzilmasini
modernizatsiya qilish zarur. Bu esa O zbekiston shaharlarini global iqtisodiy
ʻ
tizimga integratsiya qilish va mamlakatning barqaror rivojlanishini ta’minlashga
xizmat qiladi.
18

II BOB. O ZBEKISTON SHAHARLARINING ZAMONAVIY HOLATI VAʻ
MUAMMOLARI
2.1. O zbekiston shaharlarida infratuzilmaning rivojlanishi va modernizatsiya
ʻ
jarayonlari
O zbekistonning shahar infratuzilmasini rivojlantirish mamlakatning
ʻ
barqaror iqtisodiy taraqqiyoti va aholining hayot sifatini yaxshilash yo‘lida eng
muhim yo‘nalishlardan biridir. Infratuzilma har qanday shaharning asosiy negizi
bo‘lib, u aholining turmush sharoitlari, iqtisodiy faollik va ekologik barqarorlik
bilan chambarchas bog‘liqdir.
Mustaqillik yillarida O zbekistonda shaharlarni obodonlashtirish va
ʻ
infratuzilmani modernizatsiya qilish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borildi.
Xususan, yo‘l-transport tarmoqlarining rivojlanishi, jamoat transportini
zamonaviylashtirish, yangi uy-joy massivlarini barpo etish, ichimlik suvi va
kanalizatsiya tizimini yangilash, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy
etish kabi yo‘nalishlarda davlat dasturlari ishlab chiqildi va amalga oshirildi.
Hozirgi kunda mamlakat shaharlarida infratuzilmani rivojlantirishga
qaratilgan asosiy dasturlar orasida "Obod qishloq", "Obod mahalla", "Yangi
O zbekiston" turar-joy loyihalari va "Raqamli O zbekiston – 2030" dasturlari
ʻ ʻ
muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu loyihalar shaharlardagi turmush darajasini
oshirish, transport va aloqa tizimlarini takomillashtirish hamda ekologik
barqarorlikni ta’minlashga xizmat qilmoqda.
O zbekistonda infratuzilmani rivojlantirish jarayonida quyidagi asosiy
ʻ
yo‘nalishlarga e’tibor qaratilmoqda:
Yo‘l-transport tizimining modernizatsiyasi – shahar va shaharlararo yo‘llarni
rekonstruksiya qilish, metropoliten va tramvay tizimini kengaytirish, jamoat
transportini ekologik toza avtobuslar va elektrobuslar bilan ta’minlash.
19

Uy-joy va kommunal xizmatlarning yaxshilanishi – yangi turar-joy
massivlarini qurish, kommunal xizmatlarni raqamlashtirish, ichimlik suvi va elektr
ta’minotini yaxshilash.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish – internet
infratuzilmasini kengaytirish, davlat xizmatlarini raqamlashtirish, 5G
texnologiyalarini joriy etish.
Sanoat va ishlab chiqarish infratuzilmasining rivoji – iqtisodiy zonalar va
texnoparklar tashkil etish, muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlarini yaxshilash.
Ijtimoiy infratuzilmani modernizatsiya qilish – yangi maktablar, oliy ta’lim
muassasalari, kasalxonalar va madaniyat markazlarini qurish.
Bugungi kunda infratuzilma sohasidagi modernizatsiya jarayonlari nafaqat
poytaxt Toshkentda, balki yirik va o‘rta shaharlar, jumladan, Samarqand, Buxoro,
Namangan, Andijon va Farg‘onada ham jadallik bilan olib borilmoqda. Shu bilan
birga, kichik shaharlarda ham infratuzilmani rivojlantirishga alohida e’tibor
qaratilib, ularning jadal urbanizatsiya jarayoniga moslashuvi ta’minlanmoqda.
Transport va kommunikatsiya tizimining modernizatsiyasi
Shahar transport tizimi va kommunikatsiya infratuzilmasining rivojlanishi
zamonaviy urbanizatsiya jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Transport
tarmog‘i shaharning harakatlanuvchanligini ta’minlab, iqtisodiy faollikning
uzluksiz davom etishiga yordam beradi.
O zbekistonda shahar transport infratuzilmasini modernizatsiya qilishʻ
bo‘yicha quyidagi asosiy chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda:
Yo‘l infratuzilmasini yaxshilash – shaharlararo va shahar ichidagi avtomobil
yo‘llarining rekonstruksiyasi, yangi ko‘prik va tunnel qurilishi, piyodalar va
velosipedchilar uchun maxsus yo‘laklarni barpo etish.
20

Jamoat transportini modernizatsiya qilish – gaz va elektr quvvatida
harakatlanadigan ekologik toza avtobuslar va tramvaylarni joriy etish, transport
harakatini optimallashtirish uchun elektron tizimlarni tatbiq qilish.
Metropoliten va yirik shaharlararo transport tarmoqlarining kengayishi –
Toshkent metropolitenining yangi yo‘nalishlarini ochish, Farg‘ona vodiysi va
boshqa hududlarda temir yo‘l transportini rivojlantirish.
Raqamli transport tizimlari – "aqlli" svetoforlar, yo‘l harakati monitoring
tizimlari, GPS va mobil ilovalar orqali yo‘lovchilar uchun qulayliklarni yaratish.
Toshkent shahrida jamoat transportini rivojlantirish borasida olib
borilayotgan ishlar alohida e’tiborga loyiq. Hozirgi vaqtda shahar
metropolitenining yangi liniyalari qurilmoqda, elektrobuslar soni oshirilmoqda,
yo‘llarni kengaytirish va zamonaviy transport chorrahalarini barpo etish ishlari
davom etmoqda.
Uy-joy va kommunal xizmatlarning zamonaviylashtirilishi
Aholi sonining ortib borishi bilan uy-joyga bo‘lgan talab ham ortib
bormoqda. Shu sababli O zbekiston hukumati tomonidan yangi turar-joyʻ
massivlarini barpo etish va mavjud infratuzilmani modernizatsiya qilish borasida
keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda.
Shaharlarni rivojlantirish bo‘yicha olib borilayotgan asosiy loyihalar
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Yangi turar-joy massivlarini barpo etish – "Yangi O zbekiston" turar-joy
ʻ
majmualari, arzon va qulay kvartiralar qurilishi.
Ichimlik suvi va kanalizatsiya tizimini modernizatsiya qilish – zamonaviy
suv ta’minoti va oqova suv tizimlarini yangilash, zamonaviy suv tejovchi
texnologiyalarni tatbiq qilish.
21

Elektr va gaz ta’minotini yaxshilash – yangi elektr stansiyalar qurish,
quyosh va shamol energetikasidan foydalanishni kengaytirish, zamonaviy gaz
taqsimlash tizimlarini joriy etish.
Issiqlik ta’minoti tizimini yangilash – qish mavsumida barqaror issiqlik
ta’minotini ta’minlash uchun markaziy isitish tizimlarini rekonstruksiya qilish.
Uy-joy kommunal xizmatlarini raqamlashtirish ham katta ahamiyatga ega.
Bugungi kunda elektron to‘lov tizimlari orqali kommunal xizmatlar uchun to‘lov
qilish, suv va elektr iste’molini onlayn nazorat qilish imkoniyatlari kengaymoqda.
Shahar infratuzilmasining rivojlanishi va modernizatsiya jarayonlari
O zbekistonda urbanizatsiya siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biridir.ʻ
Transport, kommunikatsiya, uy-joy va ijtimoiy xizmatlar infratuzilmasining
yaxshilanishi aholining yashash sharoitlarini yanada qulay qilishga xizmat
qilmoqda.
Kelajakda shahar infratuzilmasini yanada rivojlantirish uchun ekologik
barqarorlikni ta’minlash, energiya samaradorligini oshirish, raqamli
texnologiyalarni keng joriy etish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu sababli,
mamlakatda "aqlli shahar" texnologiyalariga asoslangan infratuzilma loyihalarini
amalga oshirish urbanizatsiya jarayonini yangi bosqichga ko‘taradi.
2.2. O zbekiston shaharlarida ekologik muammolar va ularni bartaraf etish
ʻ
yo‘llari
Shaharlarning rivojlanishi bilan birga ekologik muammolar ham ortib
bormoqda. Aholi sonining oshishi, sanoatning rivojlanishi, transport vositalari
sonining ko‘payishi va tabiiy resurslardan samarasiz foydalanish natijasida atrof-
muhitga zarar yetmoqda. Bu muammolarni bartaraf etish nafaqat hozirgi avlod
uchun, balki kelajak avlodlar uchun ham muhim masala hisoblanadi.
22

O zbekistonda shahar ekologiyasiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar orasidaʻ
atmosferaning ifloslanishi, chiqindilarni qayta ishlash muammosi, suv va
tuproqning ifloslanishi, yashil hududlarning kamayishi hamda iqlim o‘zgarishlari
kiradi. Ushbu muammolar shahar hayoti sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, aholining
sog‘lig‘i va umumiy farovonligini pasaytirishi mumkin.
Hozirgi kunda O zbekiston ekologik muammolarni hal qilish uchun qator
ʻ
chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Jumladan, chiqindilarni saralash va qayta
ishlash tizimini joriy etish, avtomobil transportidan chiqayotgan zararli gazlarni
kamaytirish uchun ekologik toza jamoat transportidan foydalanish, yashil
hududlarni kengaytirish va energiya tejovchi texnologiyalarni rivojlantirish kabi
yo‘nalishlarda ishlar olib borilmoqda.
O zbekiston shaharlarida ekologik muammolar
ʻ
Atmosferaning ifloslanishi
Shahar ekologiyasiga eng katta ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biri
atmosferaning ifloslanishidir. Transport vositalaridan chiqayotgan zararli gazlar,
sanoat korxonalarining chiqindilari va chang zarralari havo sifatiga salbiy ta’sir
qiladi. Toshkent, Farg‘ona, Namangan va Andijon kabi sanoat shaharlari bu
muammoga eng ko‘p duch kelayotgan hududlar hisoblanadi.
So‘nggi yillarda O zbekistonda ekologik muammolarni kamaytirish
ʻ
maqsadida quyidagi choralar ko‘rilmoqda:
Ekologik toza transport vositalaridan foydalanish – elektrobus va gaz bilan
harakatlanadigan avtobuslarning sonini oshirish.
Sanoat korxonalarida ekologik standartlarni joriy etish – chiqindi gazlarni
kamaytirish uchun yangi texnologiyalarni tatbiq qilish.
Ko‘kalamzorlashtirish loyihalarini kengaytirish – shahar markazlarida bog‘
va parklarga ajratilgan hududlarni kengaytirish.
23

Chiqindilarni boshqarish muammosi
Aholi sonining ortishi va sanoat rivojlanishi bilan bog‘liq yana bir muhim
muammo bu – qattiq maishiy chiqindilarni to‘plash va qayta ishlash tizimining
yetarli darajada rivojlanmaganligidir. Aksariyat shaharlarda chiqindilar maxsus
poligonlarga olib borilib, ko‘p hollarda ularni saralash yoki qayta ishlash amalga
oshirilmaydi.
O zbekistonda chiqindilarni qayta ishlash va ekologik xavfsiz boshqarishʻ
bo‘yicha quyidagi ishlar olib borilmoqda:
Chiqindilarni saralash tizimini joriy etish – plastik, qog‘oz va organik
chiqindilarni ajratib yig‘ish amaliyotini yo‘lga qo‘yish.
Qayta ishlash zavodlarini ko‘paytirish – chiqindilardan energiya olish yoki
ularni qayta foydalanishga yo‘naltirish maqsadida yangi texnologiyalar joriy etish.
Chiqindilarni kamaytirish bo‘yicha aholining xabardorligini oshirish –
ekologik targ‘ibot va ta’lim dasturlarini yo‘lga qo‘yish. 4
Suv va tuproqning ifloslanishi
Suv resurslarining yetishmovchiligi va ularning ifloslanishi shahar
ekologiyasida jiddiy muammolardan biri hisoblanadi. Shahar va sanoat chiqindilari
suv havzalariga tushib, ularning ekologik holatini yomonlashtiradi. Tuproqning
ifloslanishi esa qishloq xo‘jaligi va yashash sharoitlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bu muammoni hal qilish uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda:
Suvni tejash texnologiyalarini rivojlantirish – tomchilatib sug‘orish va
zamonaviy filtratsiya tizimlarini joriy etish.
4
Bekmurodov, I. (2017). O zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va urbanizatsiya. Samarqand:
ʻ
Zarafshon.
24

Suvni tozalash inshootlarini qurish va modernizatsiya qilish – chiqindi
suvlarni qayta ishlash hamda sanoat chiqindilarini ekologik xavfsiz holatda
utilizatsiya qilish.
Ekologik standartlarni joriy etish – sanoat va qishloq xo‘jaligida ekologik
me’yorlarga rioya qilishni nazorat qilish.
Yashil hududlarning kamayishi
Shaharlarda aholi sonining ortishi va qurilishlarning jadallashishi natijasida
yashil hududlarning qisqarishi kuzatilmoqda. Bu esa shahar mikroiqlimiga salbiy
ta’sir ko‘rsatib, havo sifatining yomonlashishiga olib keladi.
Bu muammoni hal qilish maqsadida quyidagi chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda:
Ko‘kalamzorlashtirish loyihalarini kengaytirish – yangi bog‘ va xiyobonlarni
barpo etish, daraxt ekish tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash.
Qurilish va infratuzilma loyihalarida ekologik talablarni inobatga olish –
binolar atrofida yashil hududlar ajratish majburiyati.
Urban ekologiya loyihalarini joriy etish – shaharlar ichida ekologik muhitni
yaxshilash uchun innovatsion yondashuvlardan foydalanish.
Ekologik muammolarni bartaraf etish yo‘llari
Ekologik muammolarni hal qilish uchun kompleks yondashuv talab etiladi.
O zbekistonda quyidagi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha ishlar amalga oshirilmoqda:ʻ
Ekologik qonunchilikni kuchaytirish – tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha
qoidalarni yanada qat’iylashtirish.
Texnologik innovatsiyalarni joriy etish – ekologik toza texnologiyalar va
qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish.
Ekologik targ‘ibot va ta’limni rivojlantirish – aholi o‘rtasida ekologik
madaniyatni shakllantirish va bu borada targ‘ibot ishlarini kuchaytirish.
25

O zbekiston shaharlarida ekologik muammolarni bartaraf etish bo‘yicha olibʻ
borilayotgan islohotlar, urbanizatsiyaning barqaror rivojlanishini ta’minlashga
xizmat qilmoqda. Havo ifloslanishini kamaytirish, chiqindilarni qayta ishlash, suv
va tuproq sifatini yaxshilash, yashil hududlarni ko‘paytirish orqali shaharlardagi
ekologik muhitni yaxshilash mumkin.
Kelajakda ekologik muammolarni hal qilish uchun raqamli texnologiyalar,
energiya tejovchi tizimlar va ekologik standartlarga mos yondashuvlar keng joriy
etilishi kutilmoqda. Shunday qilib, barqaror rivojlanish konsepsiyasiga asoslangan
shahar ekologiyasini shakllantirish nafaqat hozirgi avlod uchun, balki kelajak
avlodlar uchun ham sog‘lom yashash muhitini yaratishga xizmat qiladi.
2.3. O zbekiston shaharlarida demografik o zgarishlar va urbanizatsiya
ʻ ʻ
jarayonlari
O zbekiston shaharlarida demografik o zgarishlar va urbanizatsiya
ʻ ʻ
jarayonlari mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik taraqqiyotiga bevosita
ta’sir ko‘rsatadigan muhim omillardandir. Aholining shahar hududlariga ko‘chib
o‘tishi, tug‘ilish va o‘lim ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi, migratsiya jarayonlari va
urbanizatsiya siyosati shahar infratuzilmasini rivojlantirish, yangi ish o‘rinlarini
yaratish va umumiy hayot sifatini yaxshilashga ta’sir qiluvchi asosiy faktorlar
hisoblanadi.
Hozirgi kunda O zbekiston aholisining katta qismi shaharlarda istiqomat
ʻ
qilmoqda. Urbanizatsiya jarayoni faqatgina Toshkent yoki yirik viloyat
markazlarida emas, balki kichik va o‘rta shaharlar miqyosida ham jadal
rivojlanmoqda. Bu esa infratuzilmani takomillashtirish, uy-joy qurilishi, transport
tizimini yaxshilash va ekologik muammolarni hal qilish zaruratini keltirib
chiqarmoqda.
26

Demografik o zgarishlarning asosiy omillariʻ
O zbekistonda demografik o zgarishlar quyidagi asosiy omillar ta’sirida yuz
ʻ ʻ
bermoqda:
Tabiiy o‘sish – tug‘ilish darajasining yuqoriligi va o‘lim ko‘rsatkichlarining
pasayishi natijasida aholi sonining oshishi.
Ichki va tashqi migratsiya – ish izlash, ta’lim olish yoki turmush sharoitlarini
yaxshilash maqsadida aholining boshqa hududlarga yoki xorijga ko‘chib ketishi.
Urbanizatsiya jarayoni – qishloq aholisining shaharlarga ko‘chib kelishi va
natijada shaharlarda aholi zichligining ortishi.
Sanoatlashuv va xizmat ko‘rsatish sohasi rivojlanishi – yangi ishlab
chiqarish korxonalari, savdo markazlari va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarining
kengayishi natijasida ishchi kuchiga talab oshishi.
O zbekistonda urbanizatsiya jarayoni tarixiy jihatdan tabiiy demografik
ʻ
o‘sish va migratsiya bilan bog‘liq bo‘lib, bu jarayon mamlakat mustaqillikka
erishgandan keyin yanada jadallashdi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika
Qo‘mitasining so‘nggi ma’lumotlariga ko‘ra, yirik shaharlarda aholi soni yil sayin
ortib bormoqda.
Urbanizatsiyaning rivojlanish bosqichlari
O zbekistonda urbanizatsiya jarayoni bir necha bosqichda amalga oshgan:
ʻ
1. Sovet davri urbanizatsiyasi (1920-1991)
Sanoat shaharlari va yirik sanoat markazlarining tashkil etilishi.
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona, Andijon, Navoiy va boshqa
shaharlarning rivojlanishi.
Qishloq aholisining ishlab chiqarish korxonalarida ishlash uchun shaharlarga
ommaviy ko‘chib kelishi.
2. Mustaqillikdan keyingi davr (1991-2010)
27

Urbanizatsiyaning sustlashishi, iqtisodiy muammolar va aholining
qishloqlarga qaytishi
Migratsiyaning xorijga yo‘nalishi, jumladan, Rossiya, Qozog‘iston va
Janubiy Koreyaga mehnat migratsiyasi.
Shaharlardagi iqtisodiy faollikning qisman pasayishi va infratuzilmaning
eskirishi.
3. So‘nggi urbanizatsiya bosqichi (2010-yildan hozirgi kungacha)
"Yangi O zbekiston" strategiyasi doirasida urbanizatsiyaning jadallashishi.ʻ
Katta shaharlar va viloyat markazlarining kengayishi.
Yangi uy-joy massivlari, sanoat zonalari va infratuzilma loyihalarining
amalga oshirilishi.
Ichki migratsiya natijasida shaharlarda aholi sonining ortishi va qishloq
hududlarining urbanizatsiyalashuvi.
Shaharlarning aholisi va migratsiya jarayonlari
Shaharlar aholisi sonining ortishi asosan ichki migratsiya hisobiga sodir
bo‘lmoqda. Odamlar yaxshi hayot sharoitlarini izlab, yirik shaharlarga, ayniqsa,
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Namangan kabi hududlarga ko‘chib kelmoqda.
Ichki migratsiyaning asosiy sabablari quyidagilardan iborat:
Ish bilan ta’minlanish imkoniyatlari – sanoat va xizmat ko‘rsatish sohasining
rivojlanishi natijasida ish o‘rinlarining ortishi.
Ta’lim va ilmiy markazlarning mavjudligi – yirik shaharlarda nufuzli oliy
ta’lim muassasalari va ilmiy tadqiqot institutlari joylashgani uchun talabalar va
mutaxassislarning bu hududlarga intilishi.
Sog‘liqni saqlash tizimining rivojlanganligi – yirik shaharlarda zamonaviy
tibbiyot muassasalarining mavjudligi va tibbiy xizmatlarning yuqori sifati.
28

Hayot sifatining yaxshiligi – infratuzilmaning rivojlanganligi, madaniy va
ijtimoiy hayotning jonlanishi.
Biroq migratsiya jarayoni ba’zi muammolarni ham keltirib chiqarmoqda.
Xususan, shaharlarda aholining ortib borishi uy-joy yetishmovchiligi, ish joylari
tanqisligi, tirbandliklar va ekologik muammolarning kuchayishiga olib kelishi
mumkin. Shu sababli urbanizatsiya jarayonini muvozanatli olib borish uchun
hukumat tomonidan qator strategiyalar ishlab chiqilmoqda.
O zbekistonda urbanizatsiyani tartibga solish bo‘yicha chora-tadbirlarʻ
Urbanizatsiya jarayonini samarali boshqarish va aholining hayot sifatini
yaxshilash maqsadida quyidagi tadbirlar amalga oshirilmoqda:
Yangi shahar va turar-joy massivlarini qurish – "Yangi O zbekiston"
ʻ
loyihasi doirasida yangi uy-joylar, sanoat hududlari va ijtimoiy infratuzilma
obyektlari barpo etilmoqda.
Hududiy rivojlanish dasturlarini amalga oshirish – viloyat markazlari va
kichik shaharlarni rivojlantirish orqali ularning jozibadorligini oshirish.
Transport tizimini modernizatsiya qilish – yangi avtomobil yo‘llari, metro
liniyalari va jamoat transporti tizimlarini kengaytirish.
Iqtisodiy erkin zonalarni rivojlantirish – kichik shaharlarda sanoat zonalarini
tashkil etish va ish o‘rinlarini yaratish orqali aholining yirik shaharlarga ko‘chib
ketishining oldini olish.
O zbekiston shaharlarida demografik o‘zgarishlar va urbanizatsiya
ʻ
jarayonlari jadal sur’atda kechmoqda. Aholi sonining ortishi, migratsiya va
iqtisodiy o‘zgarishlar natijasida shaharlarning infratuzilmasi yanada
rivojlanmoqda. Biroq urbanizatsiya bilan bog‘liq muammolarni samarali hal qilish
uchun infratuzilmani yaxshilash, uy-joy qurilishini oshirish va ekologik
barqarorlikni ta’minlash muhim hisoblanadi.
29

Kelajakda urbanizatsiya jarayonini to‘g‘ri boshqarish O zbekistonʻ
shaharlarini yanada qulay, zamonaviy va yashash uchun maqbul maskanlarga
aylantirishga xizmat qiladi. 5
III BOB. O ZBEKISTON SHAHARLARINING KELAJAK RIVOJLANISH
ʻ
ISTIQBOLLARI
3.1. O zbekistonda smart shahar konsepsiyasini rivojlantirish va innovatsion
ʻ
infratuzilma
O zbekistonda urbanizatsiya jarayonlari jadal sur’atlarda rivojlanmoqda.
ʻ
Shaharlarda aholining ko‘payishi va infratuzilma yuklamasining ortishi zamonaviy
boshqaruv usullarini joriy etishni talab qilmoqda. Smart shahar (aqlli shahar)
konsepsiyasi shahar infratuzilmasini samarali boshqarish, raqamli texnologiyalarni
keng joriy etish, ekologik barqarorlikni ta’minlash va aholiga qulay hayot
sharoitlarini yaratishga qaratilgan.
Smart shahar modelining maqsadi shaharlarni zamonaviy texnologiyalar
asosida rivojlantirish orqali transport, kommunal xizmatlar, xavfsizlik, ekologiya
va iqtisodiyotni yaxshilashdan iborat. Bu konsepsiya shahar resurslaridan samarali
foydalanish va aholining hayot sifatini oshirish imkonini beradi.
Smart shahar konsepsiyasining asosiy yo‘nalishlari
O zbekistonda smart shahar modelini joriy etish quyidagi yo‘nalishlarni
ʻ
qamrab oladi:
1. Raqamli boshqaruv tizimlarini joriy etish
Shahar boshqaruvi jarayonlarini tezkor va samarali amalga oshirish uchun
raqamli texnologiyalar keng joriy etilishi lozim. Bu yo‘nalishda quyidagi chora-
tadbirlar amalga oshirilishi kerak:
5
Ergashev, N. (2021). Ekologik barqaror shaharlar yaratish tamoyillari. Toshkent: O zMU nashriyoti
ʻ
30

Elektron hukumat tizimi (e-government) – aholiga davlat xizmatlarini tezkor
va qulay shaklda taqdim etish. Hujjatlarni elektron shaklda rasmiylashtirish, navbat
tizimlarini avtomatlashtirish va shaffof boshqaruv mexanizmlarini joriy qilish.
Shahar infratuzilmasini onlayn monitoring qilish – yo‘llar, ko‘chalarning
yoritilishi, jamoat transporti harakati va kommunal xizmatlar faoliyatini real
vaqtda nazorat qilish.
Sun’iy intellekt va ma’lumotlar tahlili – shahar rivojlanishini tahlil qilish,
aholining ehtiyojlarini oldindan prognozlash va muammolarni avtomatlashtirilgan
tizimlar yordamida hal qilish.
2. Smart transport tizimi va harakatlanish qulayligi
O zbekistonda transport tizimi urbanizatsiya jarayonlari bilan uyg‘unʻ
ravishda rivojlanishi lozim. Shahar infratuzilmasida smart texnologiyalarni
qo‘llash quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
Elektron jamoat transporti to‘lov tizimi – yo‘lovchilarga qulay shart-sharoit
yaratish, plastik kartalar, mobil ilovalar va QR-kodlar orqali tezkor to‘lovlarni
amalga oshirish.
Yo‘l harakatini aqlli boshqarish tizimlari – yo‘l harakati oqimini tartibga
solish uchun sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan svetofor tizimlarini joriy etish.
Avtomobillar uchun aqlli avtoturargohlar – shaharlarda parkovka joylarini
optimallashtirish va real vaqtda bandlik holatini aniqlash tizimlarini yaratish.
3. Yashil energiya va ekologik barqarorlik
Smart shahar konsepsiyasi ekologik barqarorlik tamoyillariga asoslangan
bo‘lib, quyidagi chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi:
Quyosh va shamol energetikasidan foydalanish – davlat va xususiy uy-joy
komplekslarida quyosh panellarini o‘rnatish, shamol elektr stansiyalaridan
foydalanish.
31

Energiya tejamkor binolarni qurish – issiqlikni saqlovchi materiallardan
foydalangan holda zamonaviy texnologiyalar asosida yashil binolarni barpo etish.
Havoni tozalash texnologiyalarini joriy qilish – shaharlarda sanoat
chiqindilarini kamaytirish va havoni filtrlaydigan innovatsion tizimlardan
foydalanish.
4. Smart infratuzilma va xavfsizlik tizimlari
Zamonaviy shaharlarda xavfsizlik va qulaylik darajasini oshirish uchun
quyidagi smart texnologiyalar joriy qilinishi lozim:
Aqlli yoritish tizimlari – ko‘chalarda energiya samaradorligini
ta’minlaydigan avtomatlashtirilgan yoritish tizimlarini joriy etish.
Videokuzatuv tizimlari va xavfsizlik choralarini kuchaytirish – sun’iy
intellekt bilan integratsiyalangan xavfsizlik tizimlarini yaratish.
IoT (Internet of Things) texnologiyalarini shahar boshqaruviga tatbiq etish –
barcha kommunal xizmatlar va infratuzilma obyektlarini yagona tizimga ulash.
O zbekistonda smart shahar konsepsiyasini amalga oshirish bo‘yicha chora-ʻ
tadbirlar
O zbekiston hukumati shaharlarni raqamlashtirish va smart shahar
ʻ
texnologiyalarini joriy qilish bo‘yicha qator loyihalarni amalga oshirmoqda.
Xususan, quyidagi yo‘nalishlarda ish olib borilmoqda:
Toshkent shahrida smart shahar tajribasini keng joriy etish – transport
tizimini optimallashtirish, yo‘l harakatini boshqarish, elektron hukumat
xizmatlarini kengaytirish.
Boshqa yirik shaharlarda (Samarqand, Buxoro, Farg‘ona) innovatsion
infratuzilmani rivojlantirish – smart yoritish tizimlari, ekologik loyihalar va
transport infratuzilmasini yaxshilash.
32

Xalqaro tajribadan foydalanish – Janubiy Koreya, Singapur, Xitoy va
Yevropa davlatlari bilan hamkorlik qilib, smart shahar texnologiyalarini
O zbekistonga olib kelish.ʻ 6
O zbekiston shaharlarini kelajakda rivojlantirishda smart shahar
ʻ
konsepsiyasining joriy etilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Innovatsion
texnologiyalar, raqamli boshqaruv tizimlari, aqlli transport va yashil energiya
yechimlari orqali shaharlarda hayot sifatini oshirish, iqtisodiy samaradorlikni
ta’minlash va ekologik barqarorlikni mustahkamlash mumkin.
Hozirda Toshkent va boshqa yirik shaharlarda smart shahar loyihalari
bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Bu esa kelajakda O zbekistonning
ʻ
barcha shaharlarini innovatsion rivojlanish yo‘liga olib chiqishga xizmat qiladi.
3.2. Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish
O zbekistonda shaharlarni rivojlantirish jarayonida kichik biznes va
ʻ
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Chunki
aynan kichik va o‘rta biznes subyektlari shahar iqtisodiyotining barqarorligini
ta’minlaydi, yangi ish o‘rinlari yaratadi va mahalliy aholi uchun iqtisodiy
imkoniyatlarni kengaytiradi. Zamonaviy shaharlarning rivojlanish strategiyasi
nafaqat yirik sanoat va infratuzilma loyihalariga, balki xizmat ko‘rsatish sohasi,
hunarmandchilik, elektron tijorat va innovatsion startaplar kabi kichik biznes
tarmoqlariga ham qaratilgan bo‘lishi kerak.
Bugungi kunda O zbekistonda kichik biznes uchun qulay muhit yaratish
ʻ
maqsadida qator islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu islohotlar tadbirkorlar uchun
yuridik, moliyaviy va infratuzilma sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan. Ayniqsa,
6
Hasanov, M. (2016). Urbanizatsiya jarayonida transport tizimining o‘rni. Buxoro: BuxDU nashriyoti.
33

shahar aholisining bandligini ta’minlash va iste’mol bozorini rivojlantirishda
kichik biznesning o‘rni juda katta.
Kichik biznesning shahar iqtisodiyotidagi roli
Shaharlarda kichik biznes quyidagi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha iqtisodiy
rivojlanishga hissa qo‘shadi.
Ish o‘rinlarini yaratish. Yirik sanoat korxonalaridan farqli ravishda, kichik
biznes kichik kapital bilan tez ish boshlash imkoniyatiga ega. Bu esa urbanizatsiya
sharoitida ish o‘rinlarini oshirishning eng samarali usuli hisoblanadi.
Mahalliy iqtisodiyotni mustahkamlash. Mahalliy tadbirkorlar shahar
iqtisodiy faolligining asosi bo‘lib, aholi ehtiyojlarini qondirish uchun muhim
mahsulot va xizmatlarni yetkazib beradi.
Innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi. Ko‘plab startaplar, IT-
kompaniyalar va elektron tijorat platformalari kichik biznes vakillari tomonidan
yaratilmoqda.
Raqobat muhitini shakllantirish. Kichik biznes sohasining rivojlanishi orqali
iste’molchilar tanlovi ortadi, bu esa mahsulot va xizmatlarning sifatini oshirishga
olib keladi.
Shahar infratuzilmasini rivojlantirishga hissa qo‘shish. Restoranlar,
mehmonxonalar, ko‘ngilochar markazlar va transport xizmatlari kabi tadbirkorlik
faoliyatlari shahar infratuzilmasini to‘ldiradi va aholiga yanada qulay sharoit
yaratadi.
Shahar muhitida kichik biznesni rivojlantirish omillari
Shaharlarda kichik biznesni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoit yaratish
muhimdir. Quyida ushbu sohaning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar
tahlil qilinadi.
34

Davlat tomonidan huquqiy va moliyaviy qo‘llab-quvvatlash. O zbekistondaʻ
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash maqsadida qator chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Kredit va subsidiyalar ajratish – banklar tomonidan tadbirkorlik
subyektlariga imtiyozli kreditlar berilmoqda. Litsenziyalash va ro‘yxatdan
o‘tkazish jarayonlarini soddalashtirish – biznes boshlashni osonlashtirish uchun
davlat xizmatlari raqamlashtirilmoqda. Soliq yengilliklari – yangi ochilgan
korxonalar uchun dastlabki yillarda soliq imtiyozlari joriy etilmoqda.
Raqamli texnologiyalar va elektron tijoratni rivojlantirish. Shaharlarda
internet va raqamli texnologiyalar rivojlanishi kichik biznes uchun yangi
imkoniyatlarni ochmoqda. Elektron tijorat platformalarining kengayishi –
tadbirkorlar o‘z mahsulotlarini onlayn sotish imkoniyatiga ega bo‘ldi. To‘lov
tizimlarining modernizatsiyasi – mobil ilovalar, plastik kartalar va QR-kod orqali
to‘lovlar kichik biznes uchun qulaylik yaratmoqda. Ijtimoiy tarmoqlar orqali
marketing – reklama va mijozlarga xizmat ko‘rsatish imkoniyatlari yanada
kengaydi.
Turizm va xizmat ko‘rsatish sohasini kengaytirish. O zbekiston shaharlari,
ʻ
ayniqsa, Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent turizm markazlariga aylangan. Bu
kichik biznes uchun yangi istiqbollarni ochmoqda. Mehmonxonalar va oilaviy
mehmon uylari – mahalliy tadbirkorlar tomonidan sayyohlar uchun turar-joy
xizmatlari taklif qilinmoqda. Milliy hunarmandchilik va savdo rastalari –
hunarmandchilik buyumlari, suvenirlar va milliy mahsulotlar ishlab chiqarish
rivojlanmoqda. Oziq-ovqat va restoran biznesi – mahalliy va xalqaro oshxona
turlarini taklif qiluvchi kichik restoran va kafelar soni ortmoqda.
Shahar infratuzilmasi va biznes uchun qulay muhit yaratish. Shaharlarda
biznes yuritish uchun quyidagi infratuzilma imkoniyatlari kengaytirilishi lozim.
Sanoat va biznes markazlarini tashkil qilish – tadbirkorlar uchun maxsus iqtisodiy
35

zonalar yaratish. Ko‘chmas mulk va ofis binolari bilan ta’minlash – kichik biznes
vakillari uchun ijara to‘lovlarini maqbullashtirish. Transport va logistika
xizmatlarini yaxshilash – mahsulotlarni tez yetkazib berish uchun logistika
infratuzilmasini rivojlantirish. 7
O zbekistonda kichik biznesni rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarʻ
Hozirda O zbekiston hukumati kichik biznesni rivojlantirish bo‘yicha
ʻ
quyidagi dasturlarni amalga oshirmoqda. "Yoshlar tadbirkorligi" dasturi – yosh
tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash va startap loyihalarini moliyalashtirish. Qishloq
va shahar hududlarida kichik biznes klasterlarini yaratish – biznes muhitini
yaxshilash uchun iqtisodiy zonalar tashkil etish. Xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlik qilish – Jahon banki, Yevropa Ittifoqi va boshqa xalqaro moliyaviy
institutlar bilan hamkorlikda kichik biznes uchun kredit va grantlar ajratish.
Ayollar tadbirkorligini rivojlantirish dasturlari – xotin-qizlarning biznesga kirib
kelishini rag‘batlantirish.
Shaharlar iqtisodiy jihatdan rivojlanishi uchun kichik biznes va tadbirkorlik
muhim o‘rin tutadi. Zamonaviy shaharlarda kichik biznes xizmat ko‘rsatish, savdo,
ishlab chiqarish va innovatsion texnologiyalar sohalarida faol rivojlanib bormoqda.
O zbekiston hukumati tomonidan bu sohani qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qator
ʻ
islohotlar olib borilmoqda. Kichik biznesning rivojlanishi yangi ish o‘rinlarining
yaratilishi, raqobatbardosh bozor muhitining shakllanishi va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashda muhim omil bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, tadbirkorlarni qo‘llab-
quvvatlash va biznes yuritish sharoitlarini yanada yaxshilash bo‘yicha chora-
tadbirlarni davom ettirish zarur.
7
Jo rayev, H. (2018). Shahar va qishloq infratuzilmasi rivojlanishining asosiy yo nalishlari. Toshkent:
ʻ ʻ
Yangi asr avlodi.
36

3.3. Innovatsion texnologiyalar va raqamli infratuzilmaning shaharlardagi
roli
Zamonaviy shaharlarda innovatsion texnologiyalar va raqamli
infratuzilmaning rivojlanishi iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning muhim
omillaridan biri hisoblanadi. O zbekiston shaharlarida raqamli texnologiyalarningʻ
jadal rivojlanishi turli sohalarda samaradorlikni oshirish, aholiga sifatli xizmat
ko‘rsatish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish imkonini bermoqda. Bugungi
kunda texnologik yangiliklar, jumladan, sun’iy intellekt, bulutli hisoblash tizimlari,
IoT (Internet of Things – narsalar interneti) va smart shahar konsepsiyalari
urbanizatsiya jarayonlarini yangi bosqichga olib chiqmoqda.
Innovatsion texnologiyalar shaharlardagi hayotni sezilarli darajada
yaxshilab, aholi uchun yanada qulay sharoit yaratishga xizmat qilmoqda. Masalan,
elektron hukumat tizimlari, aqlli transport tizimlari, avtomatlashtirilgan xizmat
ko‘rsatish platformalari va raqamli to‘lov tizimlari shaharlarda yashovchi fuqarolar
uchun ko‘plab imkoniyatlarni ochib bermoqda. Shu sababli, shaharlarning raqamli
rivojlanishi nafaqat iqtisodiy o‘sishni tezlashtirish, balki ijtimoiy hayotni ham
yengillashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Innovatsion texnologiyalarning shahar rivojlanishidagi o‘rni
Shaharlarda innovatsion texnologiyalar quyidagi asosiy yo‘nalishlar
bo‘yicha o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda.
Elektron hukumat tizimlari va raqamli xizmatlar. Bugungi kunda
O zbekistonda elektron hukumat tizimi jadal rivojlanmoqda. Bu aholining davlat
ʻ
xizmatlaridan onlayn foydalanish imkoniyatini kengaytiradi. Masalan, elektron
soliq deklaratsiyalari, onlayn biznes ro‘yxatdan o‘tkazish tizimlari va fuqarolik
xizmatlari raqamli platformalar orqali amalga oshirilmoqda. Bunday
texnologiyalar aholining vaqtini tejaydi va shaffoflikni oshiradi.
37

Smart shahar (aqlli shahar) texnologiyalari. Rivojlangan davlatlarda keng
tarqalgan ushbu konsepsiya O zbekistonda ham tatbiq etilmoqda. Aqlli shaharʻ
tizimlari transport harakatini boshqarish, ekologik monitoring, energiya tejovchi
texnologiyalar va xavfsizlik tizimlarini avtomatlashtirish kabi funksiyalarni o‘z
ichiga oladi. Masalan, Toshkentda aqlli svetoforlar va videokuzatuv tizimlari yo‘l
harakatini samarali boshqarishga yordam bermoqda.
Raqamli iqtisodiyot va elektron tijorat. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi
shaharlarda kichik va o‘rta biznesning o‘sishiga zamin yaratmoqda. Elektron tijorat
platformalari, jumladan, Uzum, Wildberries va boshqa onlayn savdo tizimlari
aholiga mahsulotlarni tez va qulay yetkazib berish imkoniyatini ta’minlamoqda.
Shuningdek, mobil to‘lov tizimlari, masalan, Payme, Click va Paynet orqali to‘lov
qilish imkoniyati mijozlar uchun qulaylik yaratmoqda.
Sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan tizimlar. Sun’iy intellekt
texnologiyalari shahar xizmatlarini optimallashtirishda muhim rol o‘ynamoqda.
Masalan, Toshkent metrosida avtomatlashtirilgan chiptalar tizimi joriy etilgan
bo‘lib, bu nafaqat yo‘lovchilarga qulaylik yaratadi, balki inson xatosini
kamaytiradi va transport tizimini samarali boshqarish imkonini beradi.
Bulutli texnologiyalar va ma’lumotlar bazasi. Davlat xizmatlari, bank sektori
va ta’lim tizimi bulutli texnologiyalar orqali raqamli transformatsiya qilinmoqda.
Masalan, shahar kasalxonalari va poliklinikalari elektron tibbiy yozuvlarni yuritish
orqali bemorlarni nazorat qilish va xizmat ko‘rsatish samaradorligini oshirmoqda.
Shaharlarda raqamli infratuzilmani rivojlantirish omillari
Shaharlarda raqamli infratuzilmaning rivojlanishi uchun quyidagi omillar
muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqori tezlikdagi internet va aloqa tarmoqlari. O zbekistonda raqamli
ʻ
infratuzilmaning rivojlanishi uchun yuqori tezlikdagi internet va mobil aloqa
38

xizmatlari kengaytirilmoqda. 5G texnologiyasining joriy etilishi shaharlarda
texnologik innovatsiyalarni yanada tez rivojlantirishga yordam beradi.
Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va investitsiyalar. Innovatsion
texnologiyalarni joriy etishda davlat dasturlarining o‘rni katta. O zbekistondaʻ
2030-yilgacha raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish strategiyasi doirasida turli
loyihalar amalga oshirilmoqda. Xususan, davlat idoralarining raqamli
transformatsiyasi va elektron hukumat tizimlari kuchaytirilmoqda.
Raqamli savodxonlik va kadrlar tayyorlash. Shaharlarda innovatsion
texnologiyalarni rivojlantirish uchun aholining raqamli savodxonligini oshirish
muhim. Hozirda IT akademiyalar, axborot texnologiyalari universitetlari va
dasturlash bo‘yicha o‘quv markazlari tashkil etilmoqda. 8
Xususiy sektor va startaplar rivojlanishi. Shaharlarda innovatsion
texnologiyalarni joriy etishda xususiy kompaniyalar va startaplarning o‘rni katta.
Masalan, O zbekistonda IT Park loyihasi doirasida yosh dasturchilar va texnologik
ʻ
tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash tizimi yo‘lga qo‘yilgan.
O zbekistonda innovatsion texnologiyalarni rivojlantirish bo‘yicha amalga
ʻ
oshirilayotgan ishlar
Hozirda O zbekiston hukumati shaharlarda raqamli infratuzilmani
ʻ
rivojlantirish maqsadida quyidagi loyihalarni amalga oshirmoqda.
Elektron hukumat tizimlarini kengaytirish. Davlat xizmatlarining aksariyati
elektron shaklga o‘tkazilib, aholiga onlayn xizmatlar ko‘rsatilmoqda.
Smart shahar texnologiyalarini joriy etish. Toshkent va boshqa yirik
shaharlarda aqlli transport va xavfsizlik tizimlari joriy qilinmoqda.
8
Karimov, U. (2019). O zbekiston urbanizatsiyasi va demografik jarayonlar. Qarshi: Nasr.
ʻ
39

Texnoparklar va IT markazlarini rivojlantirish. IT Park loyihasi doirasida
O zbekistonda dasturchilarni tayyorlash va texnologik startaplarni qo‘llab-ʻ
quvvatlash ishlari olib borilmoqda.
Raqamli to‘lov tizimlarini kengaytirish. Mamlakat bo‘ylab naqd pulsiz
hisob-kitob tizimlari rivojlantirilib, elektron tijorat platformalarining o‘sishiga
turtki berilmoqda.
Innovatsion texnologiyalar va raqamli infratuzilmaning rivojlanishi
O zbekiston shaharlari uchun muhim strategik yo‘nalishlardan biridir. Zamonaviy
ʻ
shaharlarda sun’iy intellekt, smart shahar tizimlari, elektron tijorat va raqamli
to‘lov tizimlarining keng joriy etilishi aholining hayot sifatini oshirishga va
iqtisodiyotni rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu sababli, davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlash, investitsiyalarni jalb qilish va raqamli savodxonlikni oshirish kabi
chora-tadbirlarni davom ettirish zarur.
Kelajakda innovatsion texnologiyalar asosida rivojlangan shaharlar
O zbekistonning global miqyosdagi iqtisodiy raqobatbardoshligini oshirishga
ʻ
xizmat qiladi. 9
9
Mahmudov, A. (2020). Turizm va shahar infratuzilmasi rivoji. Toshkent: Iqtisodiyot va huquq.
40

XULOSA
O zbekiston shaharlarining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotiningʻ
barqarorligi, ijtimoiy hayotning sifat darajasi va aholi farovonligiga bevosita
bog‘liq. Urbanizatsiya jarayoni jadal sur’atlarda davom etayotgan hozirgi kunda
shaharlarni zamonaviy talablar asosida rivojlantirish, ularning infratuzilmasini
takomillashtirish, aholi uchun qulay yashash sharoitlarini yaratish va innovatsion
texnologiyalarni joriy etish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Bu
jarayonda kichik biznes, tadbirkorlik, sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalarining
o‘sishi ham katta ahamiyat kasb etadi.
Bugungi kunda O zbekiston shaharlarini rivojlantirishda bir qator omillar
ʻ
muhim rol o‘ynamoqda. Avvalo, shahar infratuzilmasini modernizatsiya qilish,
yangi sanoat zonalarini tashkil etish va zamonaviy transport tizimlarini
rivojlantirish shaharlarning jadal taraqqiyotiga xizmat qiladi. Xususan, Toshkent,
Samarqand, Buxoro, Xiva kabi tarixiy va iqtisodiy markazlar xalqaro miqyosda
ahamiyat kasb etayotgan yirik shaharlar hisoblanadi. Bu shaharlar turizm, sanoat
va xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlangan hududlar bo‘lib, mamlakat
iqtisodiyotining yetakchi lokomotivlari sifatida e’tirof etiladi.
Shaharlarni rivojlantirishda kichik biznes va tadbirkorlikning o‘rni ham
beqiyosdir. Kichik biznes shaharlarda yangi ish o‘rinlari yaratish, aholi
daromadlarini oshirish va iqtisodiy faollikni ta’minlashda muhim omil hisoblanadi.
Bugungi kunda O zbekistonda tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida
ʻ
imtiyozli kreditlar, soliq yengilliklari va boshqa rag‘batlantiruvchi chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda. Shuningdek, shaharlarning iqtisodiy o‘sishiga xizmat
qiladigan innovatsion texnologiyalar va raqamli infratuzilma ham keng joriy
etilmoqda.
41

Innovatsion texnologiyalar, ayniqsa, "aqlli shahar" konsepsiyalarining
amalga oshirilishi urbanizatsiya jarayonining eng samarali yo‘nalishlaridan biridir.
Aqlli transport tizimlari, raqamli hukumat xizmatlari, avtomatlashtirilgan
xavfsizlik tizimlari va elektron tijorat platformalari shaharlarda aholi hayotini
osonlashtiradi va iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Toshkent, Samarqand va
boshqa yirik shaharlarda aqlli infratuzilmalar joriy etilib, yo‘l harakati boshqaruvi,
kommunal xizmatlar va boshqa tizimlar avtomatlashtirilmoqda. Bu esa shaharlarda
yashovchi aholi uchun qulay va xavfsiz muhit yaratishga yordam bermoqda.
O zbekistonning kelajakdagi rivojlanish strategiyasida shaharlarga alohidaʻ
e’tibor qaratilgan bo‘lib, bu yo‘nalishda quyidagi asosiy maqsadlarga erishish
rejalashtirilgan:
Urbanizatsiyani muvozanatli rivojlantirish – shaharlarning haddan tashqari
zichlashishini oldini olish, qishloq hududlarining iqtisodiy rivojlanishiga ham
e’tibor qaratish.
Sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalarini kengaytirish – yangi ishlab chiqarish
korxonalarini tashkil etish, eksport salohiyatini oshirish va xizmat ko‘rsatish
sektorini rivojlantirish.
Kichik biznes va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash – tadbirkorlar uchun
yangi imtiyozlar yaratish, biznes yuritish sharoitlarini yengillashtirish va
innovatsion startaplarni rivojlantirish.
Innovatsion texnologiyalarni joriy etish – smart shahar tizimlarini
kengaytirish, sun’iy intellekt va IoT texnologiyalaridan foydalanish, raqamli
infratuzilmani yanada rivojlantirish.
Transport va logistika infratuzilmasini modernizatsiya qilish – tezkor
transport tizimlarini rivojlantirish, yo‘l tarmoqlarini kengaytirish va ekologik toza
transport vositalarini joriy etish.
42

Ekologik barqarorlikni ta’minlash – yashil energiya manbalaridan
foydalanish, shaharlarning ekologik muhitini yaxshilash va chiqindilarni qayta
ishlash tizimini yo‘lga qo‘yish.
Shaharlarning rivojlanishi aholi farovonligi bilan chambarchas bog‘liq.
Urbanizatsiya jarayoni natijasida yangi zamonaviy yashash majmualari, ijtimoiy
infratuzilmalar va biznes markazlari barpo etilib, aholining turmush sifati oshib
bormoqda. Shu bilan birga, shaharlarda ekologik muammolar, transport
tirbandliklari va uy-joy muammolari ham mavjud bo‘lib, ularni hal etish uchun
uzoq muddatli rejalashtirish va innovatsion yondashuv zarur.
Kelajakda O zbekiston shaharlarining jahon miqyosida raqobatbardoshʻ
bo‘lishi uchun davlat, xususiy sektor va xalqaro hamkorlik asosida rivojlanish
strategiyalarini ishlab chiqish va amalga oshirish lozim. Xalqaro tajribalar shuni
ko‘rsatmoqdaki, innovatsion texnologiyalar va raqamli infratuzilmani rivojlantirish
orqali shaharlar iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan yanada jadal taraqqiy etishi mumkin.
Shu boisdan, O zbekiston shaharlarini zamonaviy rivojlantirish uchun
ʻ
urbanizatsiyaning ilg‘or tajribalaridan foydalanish, barqaror rivojlanish
tamoyillariga amal qilish va innovatsion yondashuvlarni joriy etish muhimdir.
Xulosa qilib aytganda, O zbekiston shaharlarining kelajakdagi muvaffaqiyati
ʻ
innovatsion yondashuvlar, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, sanoat va xizmat
ko‘rsatish tarmoqlarini rivojlantirish, raqamli texnologiyalarni keng joriy etish va
ekologik barqarorlikni ta’minlash kabi omillarga bog‘liq. Bu boradagi
islohotlarning samarali amalga oshirilishi natijasida O zbekiston shaharlarining
ʻ
nafaqat mintaqaviy, balki global miqyosda ham rivojlangan megapolislar qatoridan
o‘rin olishi mumkin.
43

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Abdullayev, A. (2018). O zbekistonning shaharsozlik tarixi va
ʻ
istiqbollari. Toshkent: Fan.
2. Abduraxmonov, Q. (2020). Shahar infratuzilmasi va urbanizatsiya
jarayonlari. Toshkent: Iqtisodiyot.
3. Anorboev, A. (2019). Toshkent shahrining iqtisodiy rivojlanish
tendensiyalari. Toshkent: Universitet nashriyoti.
4. Bekmurodov, I. (2017). O zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va
ʻ
urbanizatsiya. Samarqand: Zarafshon.
5. Ergashev, N. (2021). Ekologik barqaror shaharlar yaratish tamoyillari.
Toshkent: O zMU nashriyoti.
ʻ
6. Hasanov, M. (2016). Urbanizatsiya jarayonida transport tizimining o‘rni.
Buxoro: BuxDU nashriyoti.
7. Jo rayev, H. (2018). Shahar va qishloq infratuzilmasi rivojlanishining
ʻ
asosiy yo nalishlari. Toshkent: Yangi asr avlodi.
ʻ
8. Karimov, U. (2019). O zbekiston urbanizatsiyasi va demografik
ʻ
jarayonlar. Qarshi: Nasr.
9. Mahmudov, A. (2020). Turizm va shahar infratuzilmasi rivoji. Toshkent:
Iqtisodiyot va huquq.
10. Matkarimov, S. (2022). Samarqand shahrining zamonaviy arxitektura
yondashuvlari. Samarqand: Universitet.
11. Norboyev, D. (2017). O zbekistonda shahar qurilishi va uning iqtisodiy
ʻ
ahamiyati. Nukus: Qoraqalpoq.
12. Rahimov, O. (2018). Shaharsozlikda innovatsion texnologiyalar roli.
Farg‘ona: Farg‘ona Universiteti nashriyoti.
44

13. Raxmatullayev, A. (2021). O zbekistonning transport tizimi vaʻ
urbanizatsiya. Toshkent: Fan va texnologiya.
14. Usmonov, B. (2019). O zbekiston shaharlarida ekologik muammolar va
ʻ
ularning yechimlari. Toshkent: Akademnashr.
15. Xudoyberdiyev, S. (2020). O zbekistonda shaharlarni boshqarish tizimi.
ʻ
Andijon: Andijon Universiteti.
Qo shimcha adabiyotlar
ʻ
1. Alimov, J. (2022). Shahar infratuzilmasini rivojlantirish strategiyalari.
Toshkent: Iqtisodiyot instituti.
2. Bekzodov, I. (2023). Raqamli iqtisodiyot va urbanizatsiya. Toshkent:
Axborot texnologiyalari markazi.
3. G‘aniyev, M. (2021). Iqtisodiy barqarorlik va shahar taraqqiyoti. Buxoro:
Ilm-fan.
4. Qodirov, S. (2020). O zbekistonda yashil shaharlar konsepsiyasi.
ʻ
Toshkent: Ekologiya va barqaror rivojlanish instituti.
5. Toshmatov, E. (2022). Aqlli shahar loyihalarining ahamiyati. Samarqand:
Texnologiya.
Internet manbalari
1. O zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy veb-sayti –
ʻ www.president.uz
2. O zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi –
ʻ www.stat.uz
3. O zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi –
ʻ
www.mineconomy.uz
4. Jahon Banki O zbekiston bo‘yicha hisobotlari –
ʻ www.worldbank.org/uz
5. BMT Taraqqiyot Dasturi – www.undp.org
6. O zbekiston urbanizatsiya markazi –
ʻ www.urban.uz
7. “Xalq so‘zi” gazetasi rasmiy sayti – www.xalq.uz
45

8. “Gazeta.uz” yangiliklar portali – www.gazeta.uz
9. O zbekiston Respublikasi Qurilish va uy-joy kommunal xo‘jaligi vazirligiʻ
– www.build.uz
10. Jahon iqtisodiy forumi ma’lumotlari – www.weforum.org
46

O’zbekiston shaharlarining shakllanishi

Sotib olish