Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 2.5MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 17 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Geografiya

Sotuvchi

Jo‘rayev Imomali

Ro'yxatga olish sanasi 25 Fevral 2025

5 Sotish

O'zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarini iqdisodiy geografik jihatdan baholash

Sotib olish
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI 4-BOSQICH G119-GURUH TALABASI ALIYEV SHAHZODNING O`ZBEKISTON GEOGRAFIYASI FANIDAN “ O`zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarini iqdisodiy geografik jihatdan baholash ” MAVZUSIDA YOZGAN Topshirdi: Qabul qildi: TerDU 2023 1 2REJA: KIRISH I.BOB.O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI TABIIY SHAROITI 1.1. O`zbekiston Respublikasining tabiiy sharoiti, geografik o`rni,maydoni,chegaralari. 1.2. O`zbekiston Respublikasining relyefi. II.BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TABIIY RESURSLARI VA ULARNING XALQ XO`JALIGIDAGI AHAMIYATI 2.1. Mineral resurslar va ularning geografik joylashishi. 2.2. O`zbekiston Respublikasining iqlim va suv resurslari. 2.3. O`zbekiston Respublikasining yer va tuproq resurslari hamda o`simliklari va hayvonot dunyosi. 2.4. O`zbekiston Respublikasining tabiiy sharoit va tabiiy resurslarga iqdisodiy geografik baho. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 3KIRISH Har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ko`p jihatdan, uning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslariga bog’liq. Ular birgalikda hududning tabiiy- resurs salohiyatini belgilaydi, bu salohiyat esa foydalanadigan tabiiy boyliklar bilan bir qatorda, ulardan foydalanish mumkin bo’lgan imkoniyatlar, zahiralardan tashkil topadi. Binobarin, odatda, tabiiy resurs salohiyat baholanayotganda nafaqat real borliq, balki imkoniyat ham nazarda tutiladi va bu imkoniyatlardan foydalanish mamlakat iqtisodiy rivojlanish istiqbollari asosida yotadi. Shu o`rinda prezidentimizning quyidagi so`zlarini keltirib o`tish joizdir. “Barchamizga ayonki, O`zbekistan boy qazilma va tabiiy resurslarga, qudratli iqtisodiy va insoniy salohiyatga ega”[1] Ushbu mavzuning negizini tashkil qiladigan o’zak tushunchalar – tabiiy sharoit va tabiiy resurslarni, umumiy va xususiy jihatlarini tushunib olish zarur. Eng avvalo, ta’kidlash lozimki, har ikkitasida ham “tabiiy” so’zi bor; demak, ularning vujudga kelishi va rivojlanish qonuniyatlari asosan tabiiy, ya’ni g’ayrinsoniy jarayonlar bilan bog’liq bo’ladi. Ammo jamiyat va fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarishning rivojlanishi va aholi sonining o’sib borishi bilan tabiiy sharoit va tabiiy resurslarga antropogen va texnogen omillar ta’siri kuchayib, natijada, bizni o’rab turgan atrof muhitning “tabiiyligi” borgan sari sun’iylashib boradi. Aynan ana shu tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikning hududiy jihatlarini o’rganish geografiya fanining bosh falsafiy masalasi hisoblanadi. Albatta, har qanday ikkilik uchlikni keltirib chiqarayotganidek, tabiat va jamiyatning o’zaro munosabatlari inson, aholi orqali shakllanadi. Shu bois, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanida ko’proq uchlik, ya’ni “tabiat - aholi - xo’jalik (ishlab chiqarish)” tizimi qo’llaniladi. Mazkur uchlik yoki “geotrionlarning” u yoki bu hududdagi holati, darajasi uning tabiiy, ijtimoiy- iqtisodiy, demografik va ekologik vaziyatini belgilaydi. Chunonchi, agar ularni piramidasimon tasvirlaydigan bo’lsak Farg’ona vodiysida bu piramidaning pastki qismi, ya’ni tabiati nozikroq, aholisi uzun (qalin qatlam), xo’jalik esa birmuncha qisqaroq ko’rinishni hosil qiladi. Ayni 4chog’da Qorakalpog’iston Respublikasida esa buning aksini qurish mumkin (tabiiy sharoit va resurslari ko’p, aholisi kam, siyrak, iqtisodiyoti zaifroq). Tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning umumiy jihatlari bilan bir qatorda ularning o’zaro farqlari ham mavjud. Umuman olganda, tabiiy sharoit ko’proq muhit ma’nosida tushuniladi, u ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydi, undan moddiy ne’matlar yaratilmaydi; tabiiy sharoit aholi yashashi va ishlab chiqarishni joylashtirish uchun sifat ko’rsatkichlar kasb etadi, ya’ni u qulay yoki noqulay bo’lishi mumkin. Masalan, joyning iqlimi, yer usti tuzilishi kabilar uning tabiiy sharoitini ifodalaydi. Tabiiy resurslar esa (resurs-zahira, boylik) ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadi va ular miqdor ko’rsatkichlariga ega bo’ladi. Tabiiy resurslar tugaydigan va tugamaydigan qismlarga, tugaydiganlari esa, o’z navbatida, tiklanadigan va tiklanmaydiganlarga bo’linadi. Chunonchi, o’rmon, suv, tuproq va boshqalar nisbatan uzoq muddatda qayta tiklanishi mumkin. Tabiiy resurslarning bunday xususiyatlari ulardan oqilona foydalanishni taqoza etadi. Biroq unutmaslik lozimki, tabiiy geografik komponentlarning tabiiy sharoit yoki resurs ekanligi ulardan qaysi maqsadda foydalanishga bog’liq. Shu sababdan, ma’lum bir sohada tabiiy sharoit hisoblangan komponent boshqa sohada resurs bo’lishi mumkin. Iqlim yoki relef sanoat geografiyasi nuqtai nazaridan umumiy tarzda tabiiy sharoit sanalsa, qishloq xo’jaligi uchun (harorat, namlik, tuproq) muhim agroiqlimiy resurslar hisoblanadi. Xuddi shunday, quyosh nuri, o’rmon, dengiz rekreatsiyada yetakchi tabiiy resurslardir. Ko’rinib turibdiki, tabiiy sharoit va tabiiy resurslar o’rtasida katga farq yo’q, ular bir-birlariga (aniq holatda, maqsadda) o’tib turadi. Shuning uchun bo’lsa kerak, ba’zi xorijiy mamlakatlarda bu tushunchalar farq qilinmaydi va ular umumiy tarzda “tabiiy sharoit”, deb qabul qilingan (demak, tabiiy sharoit – tabiiy resurs ekan). 5I.BOB.O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI TABIIY SHAROITI 1.1. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TABIIY SHAROTI, GEOGRAFIK O`RNI, MAYDONI,CHEGARALARI. O`zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida 1-sentyabr 1991-yilda tashkil topgan. Maydoni 448,9 ming kv.km., aholisi 35 mln 271,3 ming kishi (1.01.2022-y.). [12] Ma`muriy jihatdan Qoraqalpog`iston Respublikasi, Andijon, Buxoro, Jizzax Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg`ona, Xorazm va Qashqadaryo viloyatlari va Toshkent shahridan iborat. Respublika poytaxti - Toshkent shahri.O zbekiston dunyo hamjamiyati va siyosiy xaritasida‟ o`ziga xos mavqega ega. U Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a`zo bo lgan 190 dan ortiq davlatlarning ‟ biri. O`zbekiston Respublikasi BMT ga 2-mart 1992-yilda qabul qilingan. Mamlakatimiz Yevrosiyo va Markaziy Osiyoning deyarli qoq o`rtasida joylashgan. Davlat chegaralarining umumiy uzunligi 6221 km bo lib, shundan 2203 km ‟ yoki 1/3 qismi Qozog`iston Respublikasiga, 1721 km Turkmanistonga, 1161 km Tojikistonga, 1069 km Qirg`izistonga va 137 km Afg`oniston Respublikasiga to`g`ri keladi.Respublika hududi g`arbdan sharqqa 1425 kilometrga cho`zilgan, shimoldan janubga bo`lgan masofa esa - 930 km. Eng baland nuqtasi Hazrati Sulton cho`qqisi (Hisor tizmasi) - dengiz sathidan 4643 m balandlikda, eng past nuqtasi Mingbuloq cho kmasi (Qizilqum ‟ cho`li) - minus 12 m.[2] Mamlakatimizning eng shimoliy nuqtasi Ustyurt platosining Orol dengiziga tutash qismida, 47.61` sh.k., janubiy nuqtasi Termiz shahri yaqinida - 37°11` sh.k., g`arbiy nuqtasi Ustyurtda - 56° 00` shq.u. va sharqiy nuqtasi Andijon viloyatining chekkasida 73°10` shq.k. uzoqlikda joylashgan.[2] 61-Rasm. O`zbekiston Respublikasining tabiiy xaritasi. (Manba:O`zbekiston va O`rta osiyo tabbiy atlasi) O`zbekiston tabiiy, iqtisodiy hamda siyosiy geografik o rnining eng muhim‟ xususiyati uning Dunyo okeanidan uzoqda, Yevrosiyo materigining ichkarisida joylashganligidan iboratdir. Bunday geografik o rin nafaqat mamlakat iqlimining shakllanishida, balki ‟ uning ijtimoiy- iqtisodiy va geosiyosiy rivojlanishiga ham o`z ta`sirini ko`rsatadi. Bu esa umumgeografik qonuniyatlardan biridir. Eng avvalo, ta`kidlash joizki, O`zbekiston hududining “markaziy” geografik o rni ‟ o tmishda, ‟ xususan halqaro ahamiyatga ega bo`lgan Buyuk Ipak yo`lida, uning asosiy bog`lovchi bo`g`inlaridan biri sifatida rivojlanishida katta ahamiyat kasb etgan. Yurtimizning jahon madaniyati, fani va iqtisodiyoti taraqqiyotiga ta`siri ayni shu davrda yuqori bo`lgan. Hozirgi sharoitda, ya`ni “Okean sivilizatsiyasi” bosqichida respublikaning quruqlik ichkarisida joylashganligi birmuncha qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Bu yerda iqtisodiy geografik o`rinning tarixiylik (o`zgaruvchanlik) xususiyati o`z 7ifodasini topadi. Iqtisodiy geografik o`rin (IGO`) - bu ma`lum bir joyning (mamlakat, viloyat, shahar va h.k.) o zidan‟ tashqarida o`rnashgan geografik obektlarning (tog`, daryo, dengiz, shahar, davlat, foydali qazilma, shu joyning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy madaniy rivojlanishiga ta siri demakdir. Bunday ta`sir ‟ vaqt o`tishi bilan ajralib turadi, qulay joy noqulay va aksincha, noqulay joy qulay o`rniga ham bo`lishi mumkin. Asosiy iqtisodiy geografik qonuniyat bu yerda shundan iboratki, har bir joy o`zining IGO`ni qulaylashtirishga, raqobatbardoshligini oshirishga intiladi. IGO` - iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining hududiy mehnat taqsimoti, iqtisodiy rayonlashtirish va hududiy majmualar qatorida muhim (fundamental) tushunchasi hisoblanadi. IGO` iqtisodiy geografik bilimning o`ziga xos “kaliti” sanaladi.O`zbekiston Respublikasi garchi Hind okeaniga, Shimoliy muz okeaniga qaraganda nisbatan yaqinroq bo`lsa-da, geosiyosiy jihatdan u ayni ko proq ‟ shimol yo`nalishida “ochiqroq”. Janubda va janubi-sharqda tog`li hududlar bilan chegaralanganligi (bu mamlakatimizning asosiy tabiiy geografik xususiyatlarini belgilab beradi), siyosiy jihatdan esa uncha barqaror vaziyatga ega bo lmagan ‟ (ayniqsa Afg`oniston Respublikasi) davlatlar bilan qo`shnichiligi, hozircha, nisbatan yaqin bo`lgan Hind okeani, bandargohlariga chiqish uchun noqulayliklar tug`diradi.[24] Umuman olganda, davlatimizning Dunyo okeaniga chiqishi va halqaro iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishida quyidagi mumkin bo`lgan asosiy yo`nalishlar mavjud: Qozog`iston orqali Rossiya Federatsiyasining Shimoliy muz okeani va Tinch okean portlariga;Turkmaniston va Kavkaz orqali Qora dengizga va undan O`rta dengiz – Atlantika okeaniga; Afg`oniston, Pokiston yoki Eron orqali Hind okeaniga; Turkmaniston, Eron va Turkiya orqali Istanbulga, O`rta Yer dengizi va undan Atlantika okeaniga; Qirg`iziston va Xitoy Xalq Respublikasi orqali Tinch okeaniga. Yuqoridagi yo`nalishlar yoki transport yo`laklari (koridorlari)dan foydalanish imkoniyatlari bir xil emas. Hozirgi kunda ularning amaldagisi asosan birinchisi, ya`ni Qozog`iston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi yo`nalishi hisoblanadi. Qolganlari esa, turli 8sabablarga ko`ra, ahamiyati past yoki yo`q darajada. Xususan, sharq yo`nalishida yoki TRASEKA loyihasining amalga oshirilishi, Buyuk Ipak yo`lining qayta tiklanishi va janubiy yo nalishining ishga tushirilishiga mamlakatimiz rivoji uchun‟ o`ta katta ahamiyat kasb etgan bo`lar edi. O`zbekiston Respublikasining Dunyo xaritasida mavqei uning makrogeografik o`rnini tasvirlaydi, mamlakatimizning va Markaziy Osiyoda davlatlari mintaqasida joylashganligi esa mezogeografik o`rnini aks ettiradi. Markaziy Osiyo mintaqasi umumjahon nuqtai nazaridan qaraganda juda muhim geostrategik o`ringa ega. Ayniqsa, bu yerda yirik yoqilg`i-energetika (ko`mir, neft, tabiiy gaz, uran) zahiralarining mavjudligi jahonning yetakchi mamlakatlari - AQSh, Yevropa Ittifoqi, Yaponiyaning katta qiziqishiga, intilishiga sabab bo`lmoqda. Qolaversa, mintaqaning so`nggi yillarda jadal iqtisodiy rivojlanishi nihoyatda muhim geosiyosiy va geoiqtisodiy ahamiyat kasb etmoqda. Markaziy Osiyo davlatlarining umumiy maydoni 4,0 mln. kv.km. dan ortiqroq, aholisi, 2019-yil 1-yanvar ma`lumotlariga ko ra, 72,9 mln. kishi atrofida. ‟ O`zbekiston Respublikasi ushbu mintaqada xududi bo`yicha ikkinchi, aholi soniga ko`ra esa birinchi o`rinda turadi. Mamlakatimiz Markaziy Osiyo mintaqasi maydonining 11,2, aholisining qariyb 48,5 foizini tashkil qiladi. Yuqorida qayd etilganidek, O`zbekiston Markaziy Osiyo geosiyosiy mintaqasining markazida joylashgan. Uning ayni markazda, o`rtada joylashganligi iqtisodiy va siyosiy geografiya nuqtai nazaridan quyidagi xulosalar chiqarishga imkon beradi: 1. Markazda, demak respublikaning qo`shnilari ko`p. O`zbekiston shimol va shimoli-g`arbda Qozog`iston Respublikasi bilan, sharqda Qirg`iziston, janubi- sharqda Tojikiston, janubda Afg`oniston va g`arbda Turkmaniston bilan chegaradosh. 2. Respublikaning markaziy geografik o`rni uning qo shni davlatlar ‟ bilan iqtisodiy integratsiya jarayonlarini rivojlantirishga, ijtimoiy, madaniy va siyosiy aloqalarini olib borishga qulaylik tug`diradi. 3. Markazda joylashganlik qo`shni davlatlar uchun bozor vazifasini bajaradi. 9O`zbekiston bilan chegaradoshlarning davlatlarning chegara uzunligidagi ulushi Qirg`iziston; 1069; 17% Qozog`iston; 2203; 36% Tojikiston; 1161; 19% Turkmaniston; 1701; 28% Qozog`istonTurkmanistonTojikistonQirg`izistonAfg`oniston4. Bu yerdan mamlakatning tranzit vazifalarini boshqarish imkoniyatlari mavjud. 5.Markaziy o rin‟ mintaqada geosiyosiy vaziyatni shakllantirish va uni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. 6.Respublikamiz mintaqa ichkarisida joylashganligi bois, uning yo llari, ‟ tarixi, aholisining urf-odatlari, mintaqaning o zaro ‟ tutash hududlarda turli- tumanligi, dini va boshqa transchegaraviy xususiyatlarini belgilab beradi. 7.O`zbekiston daryolari ham o tkinchi ‟ (transchegaraviy) shaklga ega asosiy gidrografik shaxobchalari - Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon qo`shni davlatlar hududida boshlanadi va h.k 2-Rasm. O`zbekiston bilan chegaradoshlarning davlatlarning chegara uzunligidagi ulushi Manba: (Internet ma`lumotlari asosida tuzildi) Ushbu yuqorida keltirilgan digrammada davlatimizning chegarlarini uzunligi qo`shni davlatlar bo`yicha taqsimlangan, bundan ko`rishimiz mumkunku eng ko`p chegara Qozog`istonga eng kami ya`ni 137 km Afg`onistonga to`g`ri keladi. 101.2. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING RELEFI Relefi, ya’ni yer usti tuzilishi birmuncha murakkabroq; respublika maydonining 80 foizga yaqinini (aniqrog’i 78,7 %) tekisliklar, qolgan qismi esa tog’ va tog’oldi hududlar tashkil qiladi.[2] Tog’li hududlar mamlakatning janubi, janubi-sharqiy va sharqiy qismida joylashgan, tekisliklar uning markaziy, shimoliy va shimoli-g’arbiy qismlarini egallaydi O’zbekistonning chekka shimoli-g’arbida joylashgan Ustyurt platosining maydoni 40,0 ming kv.km atrofida yoki u mamlakat umumiy hududining 9 foizga yaqinini ishg’ol qiladi. Tekislik qismi cho’l va chala cho’llardan iborat bo’lib, uning asosini Qizilkum cho’li tashkil etadi. Tog’li hududlar, I.Hasanov va P.G’ulomovlar bo’yicha, 3 ta asosiy tog’ tizimlarini o’z ichiga oladi. Bular: Chotqol-Qurama, Nurota-Turkiston va Hisor- zarafshon tog’ tizimlaridir. O’z navbatida, Chotqol-Qurama tog’ tizimi Tyanshanning g’arbiy davomi bo’lib, u deyarli bir-biriga parallel cho’zilgan Qorjantog’, Ugom, Piskom, Chotqol va Qurama tizmalaridan tashkil topgan.[23] Bu yerda eng baland nuqta Sayram cho’qqisi Ugamda, dengiz sathidan 4236 m balandlikda joylashgan. Nurota-Turkiston tog’ tizimiga Nurota, Morguzar, Qoratog’ va Oqtog’lar kiradi. Uchinchi tog’ tizimi, ya’ni Hisor-Zarafshon tog’ mintaqasi Hisor, G’uzor, Boysun, Bobotog’, Ko’hitangtog’, Surxontog’larni o’z tarkibiga oladi.O’zbekistonning eng baland nuqtasi - Hazrati Sulton cho’qqisi ham (4643 m) ayni shu hududda, Hisor tog’larida joylashgan. Shuningdek, uncha baland bo’lmagan Chaqilkalon, Qoratepa hamda Ziyovuddin-Zirabuloq tog’liklari ham ushbu tizimga tegishlidir. Tog’liklar orasida muhim xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan tog’ oraligi botiqlar, voha va vodiylar joylashgan. Ularning eng muhimlaridan biri Farg’ona vodiysi turli tomonlardan Mug’ultog’, Qurama, Chotqol, Farg’ona tizmalari hamda Turkiston-Oloy tog’ tizimi bilan o’rab olingan.Respublika hududida, bundan tashqari, Zarafshon, Kitob-Shahrisabz, Surxon tog’ oralig’I botiqlari ham mavjud. Mamlakatimizning tekislik qismida uncha baland bo’lmagan, tarqoq joylashgan yassi tog’lar ko’zga tashlanadi. Ular Sulton Uvays, Bo’kantov, Yetimtov, 11Tomditov, 12Ovminzatov, Quljuktov va boshqalardir. Eng baland nuqta - Oqtosh cho’qqisi (922 m) Tomditovda joylashgan. Bu “qoldiq” kichik tog’lar kata mineral resurslarga boy. Bo’kantov - “bu kon tov”ga o’xshaydi. Umuman olganda, cho’l voha va vodiylar tog’ va tog’oldi hududlar (adirlar) O’zbekiston tabiiy sharoitining o’ziga xos geografik xususiyatlarini aks ettiradi. Ayni vaqtda xuddi shunday tabiiy geografik vaziyat respublikada hududiy mehnat taqsimotining keng rivojlanishiga qulay imkon yaratadi. Ayniqsa, Farg’ona vodiysi- O’rta Osiyo durdonasining ma’lumu mashhur bo’lishi, eng avvalo, uning adiru-soylariga bog’liq. Bu xududni madaniylashtirgan, sug’orma dehqonchiligini rivojlantirgan So’x, Isfara, Shohimardon, Chortoqsoy, Kosonsoy va boshqa soylardir. Ularning quyilish qismida qadimdan sug’orma dexqonchilik rivoj topgan; har qaysi soyning quyi qismida shaharlar vujudga kelgan. Xususan, bu borada So’x yoyilmasi tipik misol bo’lishi mumkin. Keyinchalik adir ostidan bu yoyilmalarda (konus yotkiziqlarini) birlashtiradigan kanallar barpo etilgan. Eng so’nggi yillarda esa Farg’ona vodiysining quyi qismi o’zlashtirilgan. Binobarin aytish mumkinki, Farg’ona vodiysi bu soylar va ularning quyi qismida shakllangan vohalar yig’indisi yoki hududiy majmuasidir. 1-jadval O`zbekistondagi eng yirik tog` cho`qqilari Manba: (O`zbekiston tabbiy geografiyasi) Tizmaning nomi Tog` tizmasi Eng baland nuqtasi Dengiz sathidan balandligi m da Hisor Hisor-zarafshon Hazrati-sulton 4643 Boysuntog` Hisor-zarafsho Xo`japiryax 4625 Piskom G`arbiy tyanshan Beshtor 4291 Turkiston Nurota-turkiston Shavkartog` 4029 Ugom G`arbiy tyanshan - 3615 Ko`ksuv G`arbiy tyanshan - 3462 13Chotqol G`arbiy tyanshan Kata chimyon 3309 Ko`hitang Hisor-zarafshon Ayirboba tog`i 3137 Qurama G`arbiy tyanshan - 3023 Qorjontov G`arbiy tyanshan Mingbuloq 2823 Morguzar Nurota-turkiston - 2620 Zarafshon Hisor-zarafshon Qo`ytimas 2520 Bobotog` Hisor-zarafshon Zarkossa 2290 Nurota Nurota-turkiston Hayot boshi 2169 Oqtov Nurota-turkiston Takxu 1993 3-Rasm. O`zbekistoning relyefli xaritalari. Manba:(Internet materiali) 14II.BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TABIIY RESURSLARI VA ULARNING XALQ XO`JALIGIDAGI AHAMIYATI 2.1. MINERAL RESURSLAR VA ULARNING GEOGRAFIK JOYLASHISHI Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston yer usti tuzilishining har xilligi, respublika hududining geologik tarixi, geoximik jarayonlar ta’sirida shakllangan qazilma boyliklar, mineral xom ashyo resurslari geografiyasini ham belgilab beradi. Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, O’zbekistonda 2700 dan ko’proq foydali qazilma konlari aniqlangan bo’lib, ularning faqat tasdiklangan zahirasi 970 milliard AQSh dollarni, umumiy miqdori esa 3,3 trillion AQSh dollarini tashkil qiladi. Foydali qazilma konlar zahiralari, ularning geologik o’rganilganligiga qarab turli kategoriyalarga bo’linadi . Yaxshi o’rganilgan zahiralar sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan zahiralar, barcha zahiralar esa taxminiy yoki prognoz zahiralar deyiladi. Qazilma boyliklar zahiralari xalq; xo’jalik ahamiyatiga ko’ra balans va nobalans zahiralarga bo’linadi.[24] Balans zahiralar qo’lay geografik o’rin va yaxshi texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarga (konning umumiy zahirasi, sifati, qatlamlarning tuzilishi va h-k.) hamda ularning qazib olishga ehtiyoj mavjud bo’lganlarni o’z ichiga oladi. Bu talablarga javob bermagan konlar nobalans zahiralar tarkibiga kiradi. Foydali qazilmalar zahiralari, ularnnng miqdori, kategoriya va ahamiyati vaqt o’tishi bilan o’zgarib boradi; yangi zahiralar ochiladi, zahiralarning o’rganganlik darajasi va balans zahiralarni to’ldirib borishi ro’y beradi. O’zbekiston ayrim foydali qazilma zahiralari bo’yicha dunyoning yetakchi mamlakatlari qatoridan joy oladi. Bunga eng avvalo oltin, mis, volfram, uran, tabiiy gaz kabilar kiradi. Jumladan, respublikamiz oltin zahirasiga ko’ra dunyoda 4-chi, qazib olishi bo’yicha esa yettinchi- sakkizinchi o’rinlarni egallaydi (ma’lumot uchun: 2007-yilda Avstraliya, JAR va Xitoyda, ularning har birida 250 tonnadan ziyodroq, AQShda shunga yaqin miqdorda oltin qazib olingan). Har bir mamlakatning milliy iqtisodiyoti xavfsizligini ta’minlashda uning yoqilg’i-energetika mustaqilligi katta ahamiyatga ega. Respublikamiz bu borada yirik tabiiy gaz konlariga ega. Ular asosan Qashqadaryo viloyatida (Sho’rtang, 15Muborak, Uchqir, Sho’rxok, Zevardi va b.) joylashgan. Buxoro viloyatida ham tabiiy gaz konlari mavjud (Qandim va b.), biroq ularning ko’pchiligini zahiralari tugash arafasida. Ayni vaqtda Ustyurtda yangi-yangi gaz konlari topilmokda. Ularning eng yirigi Surgil koni hisoblanadi. Garchi mamlakatimizdagi dastlabki neft konlari Farg’ona vodiysida ochilgan bo’lsada (masalan, Sho’rsuvda 1886-yilda), Hozirgi kunda uning asosiy zahiralari Qashqadaryo viloyatiga to’g’ri keladi. Shuningdek, bu yerda Ko’kdumaloq eng katta kon sanalanadi va uning asosida Buxoro viloyatining Qorovulbozor shahrida yirik neftni qayta ishlash zavodi qurilgan. Neft konlari Surxondaryoda (Xovdog’, Kokaydi, Lalmikor), Farg’ona vodiysida (Janubiy Olamushuk, Polvontosh, Mingbuloq va h.k.). Qoraqalpog’iston Respublikasida (Oqsholoq, O’rga, Shoxpaxti va b.) mavjud. Ustyurt platosi, Orol ko’li akvatoriyasi va unga tutash hududlarda yangi neft konlarini aniqlash bo’yicha Hozirgi vaqtda Rossiya Federatsiyasi bilan hamkorlikda (“Lukoyl” kompaniyasi) geologik- qidiruv ishlari olib borilmokda. Bunday ishlar Surxondaryo viloyatida Malayziya va Eron mamlakatlari mo’taxassislari bilan birgalikda amalga oshirilmoqda. Respublikada ko’mir konlari geografiyasi nisbatan keng tarqalmagan. Katta zahiraga ega bo’lgan Angren konida (2 mlrd t.) qo’ngir ko’mir asosan ochik usulda qazib olinadi va u ko’prok issiqlik elektr stantsiyalarida ishlatiladi. Surxondaryo viloyatida Sharg’un va Boysun (To’da) toshko’mir konlari mavjud. Yoqilgi resurslariga baho berganda quyidagi xulosa chiqarish mumkin: tabiiy gaz bilan mamlakatimiz yaxshi ta’minlangan va u eksport ham qilinadi; neft zahiralarini ko’paytirish kerak; ko’mir zahiralari esa uncha yuqori sifatli emas va ularning sanoat ahamiyati kamroq. O’zbekistonda temir ruda zahiralarining ham sanoat ahamiyati cheklangan. Bunday konlar Qorakalpog’istonning Sulton Uvays tog’ida (Tebinbuloq) hamda Toshkent (Temirkon) va Navoiy viloyatlarida (Surenota) topilgan. Volfram zahirasiga esa respublikamiz birmuncha boy. Uning asosiy konlari Qo’ytosh, Ingichka, Yaxton, Sargardon, Langar va boshqalardir. Marganets Samarqand 16viloyatida, molibden koni Hisor, Nurota va Chotqol tizmasida topilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, mamlakatimiz oltin, mis, kumush, qo’rg’oshin zahiralari bo’yicha ham ajralib turadi. Oltinning eng yirik konlari Muruntov va Ko’kpatasda joylashgan. Shuningdek, Marjonbuloq, Qizilolma, Chodok, Zarmiton kabi oltin konlari ham mavjud. Jami oltin zahirasining 4/5 qismidan ko’progi Markaziy Qizilqumda topilgan. Hozircha respublikada aniqlangan oltin konlarining taxminan 1/4 qismi, o’rganilgan konlarning yarmiga yaqini ishlatilmokda, xolos. Mis Olmaliq atrofida (Qalmoqqir, Dalnoe, Sarichek), polimetal rudalar (Xonjiza, Uchquloch, Lashkarak) zahiralari ham katta sanoat ahamiyatiga ega. Shu bilan birga, respublikada ko’rg’oshin, qalay, vismut konlari ham bor, alyuminiy xom ashyosi - kaolin esa Angren qo’ng’ir ko’mir qatlamlari orasida juda kata zahiralarga ega. O’zbekiston uran konlariga boy; uning asosiy konlari Markaziy Qizilqumda, Navoiy, Namangan va Toshkent viloyatlarida joylashgan. Mamlakatimizda turli tog’ kimyosi xom ashyolarining katta zahiralari mavjud. Ular eng avvalo Tubekatan kaliy, Xo’jaikon osh tuzi, Boybichekan tosh tuzi hamda Qoraumbet, Borsa Kelmas, Qo’ng’irot yaqinidagi turli tuz konlaridir. Fosforitning yirik zahirasi Navoiy viloyatida - Markaziy Qizilqumda topilgan va undan hozirgi paytda foydalanilmoqda. O’zbekistonda har xil qurilish materiallari - qum, gips, granit, marmar konlari bor. Marmar Samarqand, Qashqadaryo, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog’istonda qazib olinadi (G’ozgon, Langar, Omonqo’ton, Kitob va b.). Nometal foydali qazilmalar - flyuorit, dala shpati, grafit, asbest, talk, bentonite gillarining ham zahiralari mavjud. Shunday qilib, respublikamizda foydali qazilmalar asosan Navoiy, Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand va Toshkent viloyatlarida joylashgan. Farg’ona vodiysi va, xususan, Sirdaryo hamda Xorazm viloyatlari bu borada deyarli ko’zga tashlanmaydi. Rangli, nodir va qimmatbaho metal konlarida “yo’ldosh” minerallar ko’p uchraydi. Binobarin, bunday rudalarni iloji boricha to’liq, kompleks qayta ishlash talab etiladi. Umuman olganda, mamlakatimizning foydali qazilmalari yoqilg’I, rangli 17metallurgiya, kimyo hamda qurilish materiallari sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga qulay imkoniyatlar yaratadi. Boshqa sanoat tarmoqlari, ayniqsa qora metallurgiyani keng mikyosda rivojlantirish uchun esa sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan tegishli resurs salohiyati hozircha mavjud emas. 4-Rasm. O`zbekiston hududidagi foydali qazilmalar. Manba:(O`zbekiston geografiyasi) Yoqilg`i yonganda beradigan issiqliklar Manba: (O`zbekiston geografiyasi) 2-Jadval 18 192.2. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING IQLIM VA SUV RESURSLARI O’zbekiston iqlimi keskin kontinental: yozi issiq, kishi ancha sovuq. Mamlakat ichida esa chekka shimol va shimoli- g’arbda mo’tadil, qolgan tekislik hududlarda subtropik xususiyatga ega. Yillik o’rtacha harorat shimoldagi +8,9dan, janubdagi +18 darajagacha farqlanadi. Yanvar oyining o’rtacha harorati faqat janubda - Surxondaryoda noldan yuqori (masalan, Sherobodda +3.6, Ustyurtda minus 8-11 daraja. Iyul oyida o’rtacha harorat Termiz yoki Sherobodda plyus 31- 320, Toshkentda +270, Samarqandda +260, tog’ va tog’oldi hududlarda bu ko’rsatkich birmuncha pastroq.Ma’lumki, o’simliklar rivojlanishi uchun sutkalik harorat +5° darajadan past bo’lmasligi kerak. Musbat haroratlar yig’indisi vegetatsiya davrini belgilab beradi.[2] Respublikamizning eng janubida bu miqdor 4000-4900 darajaga yetadi, shimolda va tog’li hududlarda esa u 2000-30000 atrofida. Respublikamizda quyoshli kunlar ko’p, shu bois, bu yerda quyosh energiyasi-radiatsiyasidan foydalanish imkoniyatlari ham keng. Xususan, bu borada Buxoro, Samarqand, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari ajralib turadi. Yog’in-sochin kam respublika hududida turlicha taqsimlangan: chekka shimol va shimoli-g’arbda yiliga o’rtacha 100 mm ga ham yetmaydi, ayrim tog’ na tog’oldi mintaqalarida esa bu raqam 8-9 marta ortiq. Eng ko’p yog’in Atlantika nam havo massasi yo’nalishiga tug’ri turgan tog’li hududlarda qayd etiladi (Ugom, Piskom, Qorjantov va b., Urgut tumanida joylashgan Omonqo’tonda). Farg’ona vodiysining g’arbiy qismida yog’in-sochin miqdori ancha kam (masalan. Pop tumanida 100 mm atrofida), uning sharqiy qismida esa bundan 2-2,5 marta ziyod. Bu mashhur iqlimshunos olim A.I.Voeykovning namgarchilik bilan aholi joylashuvi (zichligi) o’rtasidagi qonuniy aloqadorlik to’g’risidagi fikriga yaqqol dalil bo’la oladi. Toshkentda mazkur ko’rsatkich 360-370, Samarqandda 325-330, Urganch yoki Nukusda esa atigi 80-90 mm ni tashkil qiladi. Yog’inlar miqdorining asosiy qismi bahor va qish oylariga to’g’ri keladi, 20yozda va kuzda ular juda kam. Respublikamizning aksariyat hududida mavjud (real) 21yog’in miqdoriga ko’ra mumkin bo’lgan bug’lanish ba’zi joylarda 8-10 marta ortiq. Demak, qurg’okchilik sharoitida dehqonchilik faqat sun’iy sug’orish asosida olib boriladi. O’zbekiston berk gidrologik havzada joylashgan. Uning aksariyat daryolari tranzit xususiyatga ega, ya’ni ular asosan respublika tashqarisida, qo’shni mamlakatlar hududida (Tojikiston va Qirg’izistonda) shakllanadi. Masalan, Amudaryoning suv yig’ish maydoni 80 kv.km ga yaqin, shundan 8 foizi O’zbekistonga to’g’ri keladi, xolos. Sirdaryo uchun bu ko’rsatkich, mos ravishda, 38 va 10 ga teng. Respublikamizning asosiy daryolari - Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Sheroboddaryo va boshqalar. Ulardan asosan qishloq xo’jaligida, sug’orma dexqonchilikda foydalaniladi. Aynan shu maqsadda 40 dan ortiq katta-kichik suv omborlari, qator kanallar qurilgan. Ularga Chorbog’, Tuyabo’g’iz, Tuyamo’yin, Kattaqo’rg’on, Pachkamar, Andijon, Hisorak, Tollimarjon, Chimko’rg’on, Janubiy Surxon va boshqa suv omborlari, Katta Farg’ona, Andijon, Janubiy Farg’ona, Katta Namangan, Amu- Buxoro, Qarshi, Darg’om, Eski Anhor, Shovot, Toshsaqa hamda Sirdaryo viloyatidagi kanallar misol bo’la oladi. Mamlakatimizda yer osti suvlari, ayniqsa, turli mineral tarkibga ega bo’lgan shifobaxsh suvlar ham oz emas. Ular Xo’jaikon, Omonxona, Jayronxona, Chortoq, Toshkent, Chinobod) va boshqalardan iborat. Hozirgi kunda mamlakatimizning turli shaharlarida xalq orasida an’anaviy nom olgan “Toshkent suvi” ishlab chiqariladi (Qarshi, Farg’ona va x.k.). Shuningdek, yer osti suvlarining cho’l hududlarida chorvachilikni rivojlantirishda ham ahamiyati katta. 226-Rasm. O`zbekistonning iqlim xaritasi. Manba:(O`zbekistonning tabiiy atlasi) 232.3. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING YER VA TUPROQ RESURSLARI HAMDA O`SIMLIKLARI VA HAYVONOT DUNYOSI O’zbekistonning umumiy yer resurslari 44,9 mln ga atrofida, uning 58-60 foizi qishloq xo’jaligida foydalanishga yaroqli hisoblanadi. [24] Sug’orma dexqonchilik maydonlari 4,3 mln gektarga yaqin, uning yarmidan ko’prog’i tekislik hududlariga, qolgan qismi tog’ va tog’oldi hududlarga to’g’ri keladi.Lalmikor yoki tabiiy holda namlanib dehqonchilik qilinadigan yerlarning umumiy maydoni 750 ming ga, ularning 3/5 qismi tabiiy namgarchilik bilan to’liq ta’minlangan. Tabiiy yaylovlar 22 mln ga yoki respublika umumiy maydonining teng yarmiga yaqinini tashkil qiladi. Biroq, bu yerlarning barchasi ham suv bilan ta’minlanmagan. Respublikaning ko’pchilik qismida qo’ng’ir tusli sur tuproqlar (bo’z tuproqlar) tarqalgan. U.Tojiev, X.Namozov va ularning muallifdoshlari ma’lumotlariga binoan cho’l mintaqasida sur tusli qo’ng’ir, cho’l qumli va o’tloqi tuproqlar, sug’orilib dehqonchilik qilinadigan hududlar (Farg’ona, Chirchiq- Ohangaron, Mirzacho’l, Qashqadaryo, Zarafshon, Surxon vodiysi)da sur yoki bo’z tuproqlar ko’p uchraydi. [23] Tog’li hududlarda esa jigarrang, qo’ngir tusli tog’-o’rmon tuproqlari tarqalgan. Qadimdan sug’orilgan vohalar, daryolarning quyi qismida (masalan, Xorazmda) allyuvial tuproqlar ham shakllangan. O’simlik va hayvonot dunyosi. Respublikamiz, sanoat nuqtai nazaridan qaraganda, o’rmon zahirasiga ega emas. Bu yerda o’simliklar. xususan, namgarchilik yetarli bo’lgan tog’ yonbag’irlarda ko’prok, cho’l yaylovlari esa bahorda yam-yashil o’tloqlar bilan qoplanadi. Shu bilan birga O’zbekistonda, ayniqsa Surxondaryo viloyatida turli xil dorivor o’simliklar, tog’larda pistazorlar bor. O’simliklar, ajoyib landshaft turlari, chinor, baliqli ko’llarning rekreatsiya va turistik ahamiyatini ham ta’kidlash joiz. Hayvonot olamidan esa xo’jalik jihatdan parrandalar (kaklik, bedana, o’rdak, g’oz va b.) baliq va boshqalarni ko’rsatish mumkin. 247-Rasm.O`zbekistoning tuproqlar va o`simliklar xaritasi . Manba:(O`zbekiston tabiiy atlasi) 252.4. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TABIIY SHAROIT VA TABIIY RESURSLARGA IQDISODIY GEOGRAFIK BAHO Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning faqat “tabiiyligi” emas, ularning inson hayoti va xo’jalik faoliyati uchun zarurligi asosiy sanaladi. Boshqacha qilib aytganda, yer, suv, o’rmon, qazilma boyliklar, eng avvalo, inson uchun kerak. Shu bois, ushbu fanda tabiat komponentlariga iqtisodiy geografik baho berishda antropotsentrik yoki demotsentrik tamoyilga asoslanish talab etiladi. Qolaversa, iqtisodiy geografiya fanining dastlabki kelib chiqishi, ilk davri, ildizi ayni tabiiy geografik sharoit va resurslarga borib taqaladi. Ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimotining rivojlanishi har xil va turli joylardagi tabiiy imkoniyatlardan foydalanib borish jarayoni negizida amalga oshgan. Jumladan, birlamchi iqtisodiy geografiya fanining tarmoqlari - qishloq xo’jaligi, o’rmon xo’jaligi, baliqchilik, tog’-kon sanoati geografiyasi tabiiy geografiya ta’sirida vujudga kelgan. Tabiiy sharoit va tabiiy resurslarga baxo berishda, xususan iqtisodiy geografiya fanida, nafaqat ularning borligi, miqdori, balki bu boyliklarning turi, hududiy joylashuv va majmualari katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Binobarin, tabiiy resurslarning hududiy tarkibi yoki birikmalari mintaqa va mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasiga, xo’jalik tarmoqlarining turlanishiga (diversifikatsiyasiga) katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, qaysi bir hududda tog’ daryolari va rangdor metal konlari yoki daryo, o’rmon, suv yoki temir rudasi va kokslanuvchi toshko’mirning bir-biriga yaqin joylashuvi turli xil hududiy ishlab chiqarish majmualarining vujudga kelishiga, iqtisodiyotning hududiy mujassamlashuvi va aglomeratsiyasiga asos bo’lib xizmat qiladi. Shuningdek, tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning ahamiyati, foydalanish yo’nalishi iqtisodiyot tarmoqlari va aholi manzilgohlari joylashishiga har xil ta’sir ko’rsatadi. Shu sababdan, iqtisodiy- ijtimoiy baho berishda ularning ayni shu jihatlariga e’tibor berilsa, maqsadga muvofik bo’ladi. 26Chunonchi, relefni barcha sohalar, ayniqsa qishloq xo’jaligi na transport uchun, foydali qazilmalarni sanoat nuqtai nazaridan tahlil qilish va baholash zarur. O’zbekistonning tabiiy geografik o’rni, berk havzada, materik o’rtasida joylashganligi uning iqlim xususiyatlari va tashqi geoiqtisodiy hamda geosiyosiy aloqalarni olib borishga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Yer maydonining nisbatan kattaligi mamlakatning umumgeografik kudratini ifodalaydi, u hududiy mehnat taqsimotining keng rivojlanishida ahamiyatlidir.[24] 4-Jadval Tabiiy sharoit va tabiiy resurslarga iqdisodiy geografik baho berish shkalasi. Tabiiy geografik komponentlar Qishloq xo`jaligi Sanoat Taransport Aholi joylashuvi Rekreatsiya va turizm Relief + + + + + + Foydali qazilmalar - + + + + - Iqlim + + - - + + + Suv + + + + + + + Tuproq + + - - - - O`simlik + + - - + Hayvonot dunyosi + + - - - Izoh + +. tasir kuchli, + tasiri bor, -tasiri deyarli yo`q darajada. Manba:(A.Soliyev. O`zbekiston geografiyasi) 27XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo`lsak resbublikamizning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarini doimo asrab-avaylab oqilona foydalanishimiz kerak. Tabiat inson, va jamiyat vujudga kelishidan oldin ham mavjud bo’lgan. Butun taraqqiyot davomida insonning tabiatga, uning boyliklariga ta’siri kuchayib borgan. Shu sababli tabiatni, atrof muhitni muhofaza qilish hozirgi kunning eng dolzarb olamshumul (global) muammosi hisoblanadi. Tabiat va jamiyat o’rtasidagi muvozanatni mumkin qadar dinamik holatlar saqlash, tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida ekologik xavfsizlikni ta’minlashga katta e’tibor qaratilishi ham bejiz emas. 1992-yilda Rio-de-Janeyroda bo’lib o’tgan BMTning atrof-muhitga bag’ishlangan konferentsiyasida qabul qilingan Barqaror rivojlanish kontseptsiyasi ayni shu maqsadlarni ko’zlaydi. Sodda qilib aytganda, bu g’oyaning tub mohiyati biror-bir tabiiy resursdan foydalanishda atrof muhitga zarar yetkazmasdan, uning kelajak avlod uchun ham qolishini, ulardan bizdan keyin ham bahramand bo’lishini nazarda tutadi. So’nggi yillarda turli xil tabiiy boyliklarni qazib olish (neft, gaz, ko’mir har xil rudalar va b.), yangi yerlarni o’zlashtirish, o’rmonlarni qirqish, ayrim hayvonot turlarining yo’qolib borishi, cho’llanish, tuproq eroziyasi va sho’rlanish kabi noxush vaziyatlar yuzaga kelmokda-ki, ular kelajak avlod uchun xavf tug’diradi. Binobarin, atrof-muhitni muhofaza qilish, yer-suv melioratsiyasini amalga oshirish, kishilarning ekologik madaniyatini shakllantirish katta amaliy ahamiyatga ega. Respublikamizda ham bunday muammolar yo’q emas. Ayniqsa, Orol dengizi sathining keskin pasayishi va qurib borishi bu mintaqada xavfli ekologik vaziyatni yuzaga keltirdi. Mirzacho’l, Qarshi cho’li, Xorazm va boshqa hududlarda tuproqning sho’rlanishi, Chirchiq-Oxangaron, Farg’ona vodiysi, Navoiy atrofi ekologik holati ham tabiiy resurslardan tug’ri foydalanish va atrof-muhit muhofazasi muammolarini izchil hal etishni talab qiladi. 28FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Sh.M.Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini Birgalikda Barpo Etamiz” 2017 2.P. Baratov “O`zbekiston tabiiy geografiyasi” 3. Birjakov M.B, Vvedenie v Turizm: Uchebnik. - Izdanie 8-e, pererabotannoe i dopolnennoe. - SPB.: "Izdatel'skiy dom Gerda", 2006. - 51-55 s. 4. Bogolyubov V.S. Эkonomika turizma: Uchebnoe posobie. dlya stud. VUZov / Bogolyubov V.S., Orlovskaya V.P. - M.: "Akademiya", 2005. - 19-22 s 5. Fayzieva SH. R. "O`zbekistonda turizm rivojlanishining i?tisodiy mexanizmini takomillashtirish". Nomzodlik dissertatsiyasi. Toshkent, 2006 y 6.Z.Tojiyeva ,,Aholi geografiyasi’’ T.I.Ziyo 2020 yil 7. Domanskiy R. Ekonomicheskaya geografiya: regionalny aspekt. Per. s pol. - M.: «Novy xronograf» 2010. 8. Mironenko N. S. Vvedenie v geografiyu mirovogo xozyaystva. Mejdunarodnoe razdelenie truda. - M.: «Aspekt Press» 2006. 9. Maksakovskiy V.P. Obshaya ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya. Kurs leksiy. Chast 1. - M.: «VLADOS» 2009. 10. Nabiev E. Kayumov A. O`zbekistonning iqtisodiy saloxiyati. - T.: «Universitet» 2000. 11. Novyvzglyad na ekonomicheskuyu geografiyu. Doklad o mirovomrazvitii. Obzor 2009. - Vashington, Vsemirny bank, 2008. 12. Ro`ziyev A. Abirqulov Q. O`zbekiston iqtisodiy geografiyasi. - T.:«Sharq»NMAK, 2001. 13. Saushkin Yu.G. Geograficheskoe mshlenie. - Smolensk: Oykumena, 2011. 14. Soliev А.S, Axmedov E. Maxamadaliev R.I. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot. O`quv qo`llanma. - T.: «Universitet», 2003. 15. Soliev A., Nazarov M. O`zbekiston qishloqlari (qishloq joylar geografiyasi). — T.: “Фан ва технология”, 2009. 16. Soliev А. Nazarov M. Kurbonov Sh. O`zbekiston xududlari ijtimoiy-iqtisodiy 29rivojlanishi. - T.: «МУМТОЗ СОъЗ», 2010. 3017 Soliev A. Iqtisodiy geografiya: nazariya, metodika va amaliyot.- T.:«Kamalak», 2013. 18. Sosialno-ekonomicheskaya geografiya: ponyatiya i termin. Slovar-spravochnik. - Smolensk: «Oykumena», 2013. 19. Tojieva Z.N. O`zbekiston axolisi: o`sishi va joylanishi (1989-2009 yy.). Monografiya. - T.: «Фан ва технология», 2010. 20. To`xliyev N. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. - T.: O`zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2008. 21. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik yillaridagi (1990-2010-yillar) asosiy tendensiya va ko`rsatkichlari xamda 2011-2015-yillarga mo`ljallangan prognozlari. - T.: «O`zbekiston», 2011. 22. Qurbonov Sh. B. Kichik xududlar ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi.-T .: “МУМТОЗ СОъЗ”, 2013. 23. Xasanov I.A., Gulomov P.N. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. - T.:«O`qituvchi», 2007. 24. Soliyev A.”o`zbekiston geografiyasi” 2014 25.O`zbekistoning tabiiy atlasi. MUNDARIJA: KIRISH3 I.BOB.O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI TABIIY SHAROITI 311.1. O`zbekiston Respublikasining tabiiy sharoiti, geografik o`rni,maydoni,chegaralari ............. 5 1.2. O`zbekiston Respublikasining relyefi ..................................................................................... 10 II.BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TABIIY RESURSLARI VA ULARNING XALQ XO`JALIGIDAGI AHAMIYATI 2.1. Mineral resurslar va ularning geografik joylashishi .............................................................. 13 2.2. O`zbekiston Respublikasining iqlim va suv resurslari ........................................................... 17 2.3. O`zbekiston Respublikasining yer va tuproq resurslari hamda o`simliklari va hayvonot dunyosi .......................................................................................................................................... 20 2.4. O`zbekiston Respublikasining tabiiy sharoit va tabiiy resurslarga iqdisodiy geografik baho .................................................................................. 22 XULOSA ...................................................................................................................................... 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .................................................................................... 26 32 1- Ilova Тasdiqlayman Kafedra mudiri « » 20 y. Kurs ishi (loyixa)ni bajarish yuzasidan Topshiriqlar Fani bo`yicha Guruh Talaba Rahbar TOPSHIRIQ 1. Ishlanadigan loyiha (Mavzu) 2. Boshlang`ich ma`lumotlar 3. Qo`llanmalar 4. Chizma qismining tuzilishi 1. 2. 3. 4. 5.Yozma qismining tuzilishi 6. Qo`shimcha qismining tuzilishi 7. Kurs (ishi) loyihasini bajarish rejasi 1 2 3 4 5 himoyalandi Rahbar (imzo) 332- Ilova TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI KURS ISHI (loyihasi) MULOXAZA Talaba (Ismi familyasi) Mavzu 1. Mavzuning dolzarbligini asoslash 2. Qismlar bo`yicha bajarilgan ish tavsifnoma (ishning nazariy va amaliy ahamiyati, zamonaviy-ilmiy uslublardan foydalanilganligi.) 3. Muallif ishga baho (Mustaqilligi, intizomliligi, va boshqalar.) 4. Umumiy xulosalar ( ishning topshiriqqa mos kelishi, talab darajasiga javob berishi, himoyaga quyilish imkoni.) « » 20 yil Rahbar 343- Ilova TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI KURS ISHI (loyihasi) TAQRIZ Talaba (Ismi va familyasi) Мavzu 1. Mavzuning dolzarbligini asoslash 2. Ishning tarkibini baholash 3. Mavzuning baholanishi va uning afzallik tomonlarini ko`rsatish. 4. Ishda foydalanilgan adabiyotlarga baho berish. 5. Ilmiy munozara yuritish qobilyatiga baho berish. 6. Xulosa va takliflarning ochiqligi va dalillarga asoslanganligi. 7. Jadval va grafiklar, chizmalar sifatida berilgan baho, ishni rasmiylashtirishning talab darajasiga javob berishi. 8. Ishdagi kamchiliklar 9. Muallifning qaysi taklifini ishlab chiqarishga joriy etish maqsadga muvofiq 10. Ishning qo`yilgan talab darajasiga mosligi to`g`risida umumiy xulosa _ Taqrizchining(F.I.SH.) Ish joyi, unvoni « » 20 yil Imzo 35 4- Ilova Termiz davlat universiteti, Tabiiy fanlar fakulteti “Geografiya” kafedrasida bajarilgan kurs ishlarini baholash mezonlari № Mezonlar Maksimal ball To`plangan ball 1 Маvzuning dolzarbligi 2 Ishning ilmiy-uslubiy yangiliklari va ijodiy yondashish darajasi 3 Mavzu bo`yicha natijalarning ilmiy to`garaklarda, konferensiyalarda ishtirok etishi 4 Tushuntirish qismining rasmiylashtirilishi (natijalarning ilmiy texnikaviy, ishlab chiqarish iqtisodiy, madaniy sohalarga mosligi va ishning ilmiy, ijodiy tahlil etilishi) 5 Ilmiy-amaliy xulosalar 6 Imlo xatolari (Orfografik) 7 Tinish belgilari (punktuatsion) xatolar 8 Uslubiy xatolar (stilistik) 9 Xusni xati (Kolligrafiya) 10 Talabaning himoya qilish darajasi, pedagogic mahorati 11 Savollarga aniq va to`liq javob berishi 12 Ko`rgazmali va texnik vositalari Jami Ushbu baholash mezonlari kafedra yig`ilishida muhokama qilininib maqullangan. №_ « » 20 yil Kafedra mudiri: Dots. М.Erdanov

O'zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarini iqdisodiy geografik jihatdan baholash

Sotib olish