Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	55.7KB
Покупки	2
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	История

O’zbekiston tаriхini o’rganishda ХI-ХII аsr manbalari

siyosatlari, qoraxitoylar hukmronligiga chek qo’yilishi kabi voqea-hodisalar
bayon qilinadi.
“Turkiston mo’g’ul bosqini davrida” asari ilmiy ahamiyatining kattaligi
shundaki, muallif bu asarda arab, fors va turkiy tillarda o’rta asrlarda bitilgan
birlamchi manbalarni bevosita tahlil qilib foydalangan. Bu borada u juda
ko’plab qimmatli manbalarni o’rganib chiqdi. Lekin, shuni ham
ta’kidlashimiz kerakki V. V. Bartold o’z tadqiqotiga oid barcha manbalarni
ko’rib chiqqan deya olmaymiz. Chunki “Turkiston mo’g’ul bosqini davrida”
asari nashrdan chiqqandan so’ng ishga oid yana boshqa manbalar ham bor
ekanligi ma’lum bo’ldi.
Akademik V. V. Bartoldning O’rta Osiyo tarixiga oid yana bir muhim
ishi “Turkiylar; O’rta Osiyoning turkiy xalqlari tarixiga oid o’n ikki ma’ruza”
deb nomlanadi. Unda O’rta Osiyoning barcha turkiy xalqlari tarixiga oid juda
muhim ma’lumotlar mavjud. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi haqida ham
ma’lumotlar mavjud. Xususan, XI-XII asrlarda hukmronlik qilgan bir-qancha
turkiy sulolalar va ular o’rtasidagi munosabatlar haqida ma’lumotlar
uchraydi. G’aznaviylar va Qoraxoniylar o’rtasidagi munosabatlarga to’xtalib
quyidagi ma’lumotlarni keltiradi “Qoraxoniylarning G’aznaviylar bilan
kurashi muvoffaqiyatsiz yakunlandi, ularning barcha yurushlari qaytarildi va
ular katta yo’qotishlarga duchor bo’ldi. Amudaryoning shimolidagi bir-
nechta viloyat Mahmud izmiga o’tdi. Mahmud o’zining oliy hokimiyatini
butun sharq tan olishini va Qoraxoniylar ham xalifa bilan faqat uning
yordamida aloqa qilishini xohlar edi. Bir vaqtning o’zida Mahmud
Qoraxoniylar xoni bilan to’g’ridan-to’g’ri munosabatga kirishdi. Bu haqda
tarixchi Gardizi alohida guvohlik berib o’tgan. Uning ma’lumotiga ko’ra
Mahmud 1025-yili Qoshg’ar hukmdori Xorun Bug’roxonning o’g’li Yusuf
Qodirxon bilan Samarqandning janubida uchrashadi”1. Shuningdek, Yusuf
Qodirxonning 1032-yilda vafot etishi haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tadi.
11

asr 20-yillaridan shu asrning 80-yillari oxirlarigacha qilingan tadqiqotlar,
mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek, XIX asr
oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular
tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu
orqali tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo’shishdan
iboratdir. XI-XII asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining
tarixshunosligini yoritib berishda biroz e’tibordan chetda qolgan
muammolarni topish va uni tarixchilar e’tiboriga havola etish ishning asosiy
maqsadlaridan biri hisoblanadi. Mavzuning vazifalari O’rta Osiyoning XI-
XII asrlar siyosiy hayotini turli tuzum va jamiyatlarda qanday nuqtai-
nazardan yoritilganligini o’rganish, turli g’oya va mafkuralarning tarix fani
taraqqiyotiga ijobiy va salbiy ta’sirini o’rganish, XI-XII asrlar O’rta Osiyo
siyosiy hayoiti tarixini yoritish ishlariga eng muhim darajada hissa qo’shgan
olimlarning tadqiqot ishlarini tahlil qilishdan iboratdir.
Mavzuning tarixshunosligi: O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixi ustida eng muhim tadqiqot ishlarini olib borgan olimlar qatoriga V. V.
Grigorev1 , V. V. Bartold2, turkmanistonlik tarixchi S. G. Agajanov3, Ye. A.
Davidovich1, B. D. Kochnyev2, qirg’izistonlik tarixchi O’. Q. Qoraev3,
ozarbayjon tarixchisi Z. M. Bunyodov4, M. N. Fyodorov5, K. Kaen6, O.
Pritsak7, T. Rays8, K. E. Bosvort9, turkiyalik tarixchilar E. Merkil10, U. S.
Hunkan11, M. A. Koymen12, I. Kafesoglu, O. Turan13, A. Sevim, H. N.
Orkun, tojikistonlik tarixchilardan N. B. Najotova14
Ali Mahmudiy A’lamiy15, S. K. Mullajonov16, o’zbekiston tarixchi B.
H. Mahmudov17 kabi tarixchilarni kiritishimiz mumkin.
Kurs ishi ob’ekti : Tadqiqot ob’ektiga O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
davri siyosiy hayoti tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida, Sho’rolar davrida,
mustaqil O’zbekistonda hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha
tadqiqot ishlari.
3

tashkil topishi natijasida XI asrdan boshlab O’rta Osiyo ijtimoiy-siyosiy
hayotida dehqonlarning (katta yer-mulk egalari) mavqei qanday pasayib
borganligi, yangicha “iqto” tartibining ijtimoiy-siyosiy hayotda muhim
ahamiyatga ega bo’lib borganligi masalalarini ham birinchi marta aynan V.
V. Bartold yaxshi ochib bera oldi.
XI asrdan O’rta Osiyoning siyosiy hayotida katta o’zgarishlar sodir
bo’ldi. Movarounnahr va Xurosonda hokimiyatni turkiy sulolalar o’z
qo’llariga olishdilar. 1005-yilda Somoniylar sulolasi to’la barham topdi.
Xurosonda G’aznaviylar Movarounnahrda Qoraxoniylar davlatlari tashkil
topdi. Bu kabi hodisalar V. V. Bartoldning “Turkiston mo’g’ul bosqini
davrida” asarida keng bayon qilib berilgan. Shuningdek, asarda G’aznaviylar
hamda Qoraxoniylar davlatlari o’rtasidagi munosabatlar, xususan,
Qoraxoniylar davlati hukmdori Yusuf Qodirxon va G’aznaviylar davlati
hukmdori Mahmud G’aznaviy o’rtasidagi diplomatik aloqalar, G’aznaviylar
davlati bilan Xorazm Ma’muniylar davlati o’rtasidagi munosabatlar va
Xorazmning Mahmud G’aznaviy tomonidan bosib olinishi, G’aznaviylar
davlatining inqirozi, Qoraxoniylar hukmronligi davrida Movarounnahrdagi
ijtimoiy-siyosiy hayot, davlat boshqaruvi masalalari, Qoraxoniylar bilan
Saljuqiylar o’rtasidagi munosabatlar, Qoraxoniylar davlatining zaiflashuvi,
XII asrning 30-yillaridan boshlangan qoraxitoylarning Movarounnahrga
bosqinchilik yurushlari katta mahorat bilan yoritib berilgan.
“Turkiston mo’g’ul bosqini davrida” asarining II bobida O’rta Osiyoning
XII asr tarixini batafsil bayon qilinadi, III bobida esa XII asr va XIII asr
boshlarida hukmronlik qilgan Xorazmshohlar (Anushteginiylar) davlatiga
bag’ishlangan. Unda Xorazmshohlar davlatining qanday qilib saljuqiylardan
mustaqil bo’lgani, uning qoraxitoylar bilan olib borgan munosabatlari,
hukmdorlarning Xorazm, Movarounnahr hamda Xurosonda olib borgan
10

yaqinroq. B. H. Mahmudov o’zining qator tadqiqotlarida1 O’rta Osiyoning
XI-XII asrlar siyosiy hayotida muhim rol o’ynagan qoraxoniylar sulolasi
tarixi bilan bog’liq bo’lgan muhim xulosalarini berib kelmoqda.
B. H. Mahmudov o’zi tomonidan o’rganilgan mavzuning o’rganilganlik
darajasini to’rt guruhga bo’ladi:
1. XX asrning 20-yillarigacha bo’lgan davrda olib borilgan tadqiqotlar.
2. Sho’rolar hukmronligi davrida olib borilgan tadqiqotlar.
3. Mustaqillik yillarida olib borilgan hamda davom ettirilayotgan
izlanishlar, tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar.
4. Mavzuga oid xorijda amalgam oshirilgan tadqiqotlar2.
2.2. Xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy
hayoti tarixnavisligi
Xorijiy mamlakatlar tarixshunosligida O’rta Osiyo hududida hukmronlik
qilgan XI-XII asr davlatlari tarixiga qiziqish asosan XIX asrning o’rtalaridan
boshlangan. Mazkur davrdan boshlab XI-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida
hukmronlik qilgan G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar davlatlari tarixini
o’rganish ishlari boshlab yuborildi. Bu borada dastlabki davrda G’arbiy
Yevropalik tarixchilar yetakchilik qilishdilar. G’arbiy Yevropada
sharqshunoslik, manbashunoslik hamda turkshunoslik fanlarining rivojlana
boshlashi ham O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan XI-XII asrlar davlatlari
tarixining o’rganilishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixida muhim rol
o’ynagan davlatlardan bo’lgan Saljuqiylar davlati tarixiga qiziqish XIX
asrning o’rtalaridan anchagina kuchaydi. Saljuqiylar davlati tarixiga oid
dastlabki maxsus tadqiqot ishlari fransuz tarixchisi Sh. Defremer tomonidan
amalga oshirilgan edi. Sh. Defremer saljuqiylar sulolasining beshinchi sultoni
22

munosabatlar yaxshi yoritib bergan. A. Lembton o’z tadqiqotlarida birinchi
darajali qo’lyozma manbalardan keng foydalangan.
Mashhur fransuz sharqshunosi K. Kaen XX asr o’rtalarida XI-XII
asrlarda Saljuqiylar davlati tarkibiga kirgan hududlarning siyosiy va ijtimoiy-
iqtisodiy hayoti tarixini chuqur o’rgangan. K. Kaenning asosiy e’tibori
saljuqiylar davrida O’rta Osiyo, Eron hamda Old va Kichik Osiyo tarixini
o’rganishga qaratilgan edi. K. Kaen o’z tadqiqotlarida2 shuningdek
Saljuqiylar davlatining harbiy yurishlari, Saljuqiylar davlatining davlat
boshqaruvi, ularning XI-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida olib borgan
siyosatiga alohida e’tibor bilan qaragan.
O. Pritsak XX asr o’rtalarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy
hayoti tarixiga oid ilmiy tadqiqotlar olib borgan evropalik tarixchi olimlardan
hisoblanadi. O. Pritsak o’zining tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlati tarixini
yoritishga asosiy e’tibor qaratadi. U o’z asarida3 Qoraxoniylar davlatiga asos
solinishi, qoraxoniylarning Movarounnahrni zabt etishi, qoraxoniylarning
g’aznaviylar bilan bo’lgan munosabatlari, qoraxoniylarning davlat
boshqaruvi kabi masalalarga to’xtalib o’tgan. 8
Evropalik tarixshunoslardan yana biri Tamara Rays XX asrninig
ikkinchi yarmida o’z ilmiy tadqiqotlarining bir qismini O’rta Osiyoning XI-
XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rganishga qaratgan. T. Raysning
“Saljuqiylar Kichik Osiyoda” nomli asarida1 Saljuqiylar davlatiga asos
solinishidan to ularning Kichik Osiyoni zabt etishlarigacha bo’lgan tarixi
bayon etib beriladi. T. Rays asarida saljuqiylarning O’rta Osiyo hududida
olib borgan siyosati haqida muhim ma’lumotlar bor. Jumladan, somoniylar
va g’aznaviylar o’rtasidagi munosabatlar, g’aznaviylar va saljuqiylar
o’rtasidagi munosabatlar, saljuqiylar hamda qoraxoniylar o’rtasidagi
munosabatlar, mashhur Dandanakon jangi haqidagi malumotlar, saljuqiylar
8
C. Cahen. “The historiography of the Saljuqid period. HME. London, 1962.
24

S.G.Agajanovning asari ham sovet davri tarixshunosligiga xos bo’lgan
sinfiy kurash masalalarini ham o’z ichiga oladi. Yagona mafkuraning
hukmronligi sovet tarixshunosligiga o’zining salbiy ta’sini ko’rsatmay
qolmadi. Misol uchun S.G.Agajanovning “XI-XII asrlarda Saljuqiylar va
Turkmaniston” asarining oxirgi uchinchi bobida sinfiy kurash masalalariga
alohida e’tibor qaratib o’tiladi. Shunday bo’lsada S.G.Agajanovning
tadqiqotlari hozirgi kuda ham o’zining ilmiy ahamiyatini yo’qotmagan.
S.G.Agajanov Saljuqiylar davlati tarixiga oid yana ko’plab tadqiqotlar
olib borgan1. U o’z ishlarining asosiy qismini Saljuqiylar davlati tarixiga oid
muammolarni echishga qaratdi. 4
Sovet davri tarixshunosligida numezmatik tadqiqotlarning ham o’rni
alohidadir. Ayniqsa, XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini
o’rganishda numezmatik manbalarning ahamiyati katta. Sovet davrining
mashhur numezmatiklaridan biri Yelena Abramovna Davidovich O’rta Osiyo
tarixini numezmatik manbalar asosida tadqiq etdi2.
Sovet davri numezmatiklaridan yana biri M. N. Fyodorovdir. M. N.
Fyodorov ham huddi Ye. A. Davidovich kabi qoraxoniylar davri O’rta Osiyo
tarixini numezmatik tadqiqotlar orqali o’rtgandi3. U numezmatik manbalar
asosida Qoraxoniylar davlati siyosiy hayotini, qoraxoniylar va saljuqiylar
o’rtasidagi munosabatlar, qoraxoniylar davlati hukmdorlari olib borgan
siyosati kabi masalalarni tadqiq etdi.
XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini o’rgangan
tarixchilardan Boris Dmitryevich Kochnyev (1940-2002) olib borgan
tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega. B.D.Kochnyev O’rta Osiyoning XI-XII
asrlar ijtimoiy-siyosiy hayoti tarixini numezmatik manbalar asosida mohirona
yoritib bera olgan tarixchi olimlardan hisoblanadi. B.D.Kochnyev deyarli
butun faoliyatini O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilgan Qoraxoniylar
4
Караев О.К. “История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв)”. – Ф.,1983.
15

davlati numezmatikasini tadqiq etishga bag’ishladi. U tangalarni tadqiq etish
orqali Qoraxoniylar davlatida hukmronlik qilgan hukmdorlarning shajarasini
tuzib chiqa oldi. Bu esa Qoraxoniylar davlati tarixining eng muammoli jihati
hisoblangan hukmdorlar shajarasi masalasini oydinlashtirdi. B.D.Kochnyev
o’z tadqiqotlari bilan nafaqat numezmatika fani rivojini bir pog’onaga
ko’tardi shuningdek, O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga
qiziquvchi tarixshunoslar uchun ham juda muhim bo’lgan tadqiqotlar
qoldirdi1.
XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixini o’rganishga katta hissa qo’shganlardan
qirg’izistonlik mashhur tarixchi Qoraev Omurqul Qoraevich ( 1930-2002 )
hisoblanadi. O.Q.Qoraev o’z tadqiqotlarining asosiy qismini O’rta Osiyoda
hukmronlik qilgan Qoraxoniylar davlati tarixini o’rganishga bag’ishladi.
O.Q.Qoraev 1970-yillarning oxirlaridan boshlab Qoraxoniylar davlati tarixini
o’rganishga jiddiy e’tibor qarata boshladi. U Qoraxoniylar davlati tarixiga oid
tadqiqoti davomida mavzuga oid asosiy manbalarni va shuningdek mavzuga
aloqasi bo’lgan turli-tuman manbalarni puxtalik bilan o’rgandi. 1983-yilda
O.Qoraev o’zining “Qoraxoniylar xoqonligi tarixi. ( X-XIII asr boshlari )”
nomli fundamental tadqiqotini nihoyasiga yetkazdi. O.Qoraevning ushbu
monografiyasi sovet davri tarixshunosligi, sharqshunosligi hamda
turkshunosligida Qoraxoniylar tarixiga oid dastlabki umumlashtirilgan
tadqiqot edi. Oradan bir yil o’tib Uz SSR FA Abu Rayxon Beruniy nomli
sharqshunoslik institutida Qoraxoniylar davlati tarixiga oid doktorlik
dissertatsiyasini himoya qildi.
O.Qoraev o’zining ko’pgina tadqiqotlari1 orqali XI-XII asrlar O’rta
Osiyo tarixini o’rganish ishlariga katta hissa qo’shdi. Uning “Qoraxoniylar
xoqonligi tarixi. (X-XIII asr boshlari)” nomli monografiyasida ko’lami keng
bo’lgan savollar muhokama qilingan. Muallif tadqiqot manbashunosligining
eng asosiy muammolarini o’rganishga batafsil to’xtalib o’tgan. Qoraxoniylar
16

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
Kitoblar va turkum nashrlar
1. С.Г.Агаджанов. “Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии
в IX-XIII вв”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”, 1969.
2. С.Г.Агаджанов “Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв.”.
Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”. 1973.
3. С.Г.Агаджанов “Восстание огузов 1156 г. и падение Восточно-
Сельджукского государства”. Ашхабад, 1956.
4. С.Г.Агаджанов “Основные проблемы истории огузских племен
Средней Азии”. ФИТН. Л., 1967.
5. B. Ahmedov “O’zbekiston tarixi manbalari” T, “O’qituvchi”, 2001
6. В.В.Бартольд. “Туркестан в эпоху монгольского нашествия”.
Соч. т. I. Изд. “Восточной литературы”, М, 1963.
7. В. В. Бартольд, “Работы по истории востоковедения”. Соч. т. IX.
Изд. “Наука”, М, 1977.
8. В.В.Бартольд. “Общие работы по истории Средней Азии”. Соч. т.
II. ч. 1. Изд. “Восточной литературы”, М, 1963.
9. В. В. Бартольд. “Тюрки; Двенадцать лекций по истории турецких
народов Средней Азии”. Алматы, Изд. “Жалын”. 1998.
10. В. В. Бартольд, “Работы по источниковедению”. Соч. т. VIII.
Изд. “Наука”, М, 1973.
11. К. Э. Босворт. “Мусулманские династии”. Москва. Изд.
“Наука”. 1971.
12. Буниятов З.М. “Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов”.
(1097-1231) . М. 1986.
33

Berkyoriq (1094-1105) hukmronligi davri haqida tadqiqotlar olib borgan. Sh.
Defremer tadqiqotlari 1853-yilda Parij shahrida nashr etilgan edi.
XIX asrning oxirlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixi bilan qiziqqan tadqiqotchilardan biri Stenli Len Pul hisoblanadi. Stenli
Len-Pul o’z davrining mashhur sharqshunos va numezmatigi bo’lib
musulmon sharq mamlakatlarida hukmronlik qilgan ko’plab sulolalar tarixiga
alohida e’tibor qaratgan. Stenli Len-Pul o’z asarida1 musulmon
mamlakatlarida hukmronlik qilgan deyarli barcha sulolalar tarixini qisqacha
bo’lsada xronologik ketma-ketlikda keltirib o’tadi. Stenli Len-Pul asarida XI-
XII asrlarda O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilgan bir-qator sulolalar
tarixiga oid munim ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, asar Stenli Len-Pul
asarining oltinchi, yettinchi hamda sakkizinchi boblari XI-XII asrlar O’rta
Osiyo siyosiy hayoti haqidagi faktik ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Biz
uchin mihim jihati G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar hamda
Xorazmshohlar davlatlari tarixiga alohida-alohida to’xtalib o’tilganidir. Bu
borada u biq-qator numezmatik va birinchi darajali qo’lyozma manbalardan
foydalanadi. Stenli Len-Pul asari dastlab 1894-yilda nash etilgan edi.
Keyinchalik ya’ni 1899-yilda esa V. V. Bartold tomonidan ingliz tilidan rus
tiliga tarjima qilinib, o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilib chop ettirilgan
edi.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga oid tadqiqotlar olib borgan
tadqiqotchilardan biri ingliz tarixchisi A. Lembton edi. A. Lembton o’z
asarlarlarida1 Saljuqiylar davlati tarixi ijtimoiy-iqtisodiy hayotini,
shuningdek davlat boshqaruvi, qo’shni davlatlar bilan bo’lgan
munosabatlarni bayon qilib beradi. Bundan tashqari A. Lembton saljuqiy
hukmdorlaridan Sulton Sanjar davri tarixiga ham alohida qiziqib ko’rgan,
xususan Sulton Sanjar bilan qoraxoniylar, qoraxitoylar, g’uzlar o’rtasidagi
23

англиского с примечаниями и дополнениями В. В. Бартольда. Москва.
Изд. “Восточная литература”. 2004.
26. A. Madraimov, G. Fuzailova. “Manbashunoslik” T, “O’zbekiston
faylasuflari milliy jamiyati”, 2008.
27. E. Mercil. “Gazneviler Devleti tarihi”. Ankara, 2007.
28. E. Mercil. “Seljuklularda hukumdarlik alametleri”. Ankara, 2007.
29. E. Mercil. “Sultan Gazneli Mahmud”. Ankara, 1987.
30. О . Turan. “Seljuklular ve islamiyet”. Istanbul, 1998.
31. В. Р. Розен. “Список персидским, турецко-татарским и арабским
рукописям Библиотеки И. СПБ. Университета”. Ч. II, арабские
сочинения, - ЗВОРАО, т. III. 1889.
32. В. В. Радлов. “Опыт словаря тюркских наречей” Т. I. Ч. 2. –
СПб., 1893.
33. O.Pritsak . Die Karachaniden . Berlin, 1953.
34. T. T. Rice. “The Seljuks in Asia Manor”. London. 1961.
35. К. Б. Тревер, А. Ю. Якубовский, М. Э. Воронцев. “История
народов Узбекистана”. (С древнейших времен до начала XVI века). Т.
Изд. АН УзССР. 1950
36. K. Sh. Shoniyozov. “Qarluq davlati va qarluqlar”. Toshkent.
“Sharq”. 1999.
37. K. Sh. Shoniyozov. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni”.
Toshkent. “Sharq”. 2001.
38. Omer Soner Hunkan. “Turk hakanligi”. Istambul, 2007.
35

davri tarixshunosligi Chor Rossiyasi davri tarixshunosligidan keskin
farqlanadi. Sho’rolar davri tarixshunosligida tarixiy voqea-hodisani
materialistik nuqtai-nazardan yoritish masalasi ustivor ahamiyat kasb etadi.
Tarixni sinfiylak qarashlar bilan yozish, tarixiy tadqiqotlar jarayonida
markscha-lenincha g’oyalarga sodiq qolish kabi masalalarga alohida e’tibor
bilan qaralgan.
Sovetlar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga
oid tadqiqotlarning eng yaxshilari asosan Sobiq Ittifoq tarkibiga kiruvchi
O’rta Osiyo respublikalari tarixchilari tomonidan olib borildi. Bunga misol
qilib biz turkmanistonlik tarixchi S.G.Agajanov, qirg’izistonlik tarixchi
O.Q.Qoraev kabilarni aytishimiz mumkin. Ushbu tarixchilar O’rta Osiyoning
XI-XII asrlar tarixi bo’yicha maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. Lekin
ular O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini o’z davlatlari tarixidan kelib
chiqqan holda yoritishga harakat qilganlar. Masalan, S.G.Agajanov O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar tarixini yoritishda o’g’uz va turkman qabilalari
tarixi, Saljuqiylar davlati tarixiga katta e’tibor qaratadi. O’g’uz va
turkmanlarning O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixida tutgan o’rnini alohida
ko’rsatishga harakat qiladi. O.Q.Qoraev esa Qoraxoniylar davlatiga katta
urg’u beradi. O.Q.Qoraevning asosiy tadqiqot mavzusi ham aynan
Qoraxoniylar davlati tarixi hisoblanadi. O.Q.Qoraevning ayrim fikrlari
masalan, Qoraxoniylar davlatining tashlik topish davri, Qoraxoniylar
davlatiga qaysi qabilalar asos solganligi kabi masalalarga yondoshuvi eng
so’ngi tadqiqotlarga unchalik muvofiq kelmaydi. S.G.Agajanov hamda
O.Q.Qoraevlarning olib borgan tadqiqotlari XX asrning 60-80 yillarida O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar tarixi bo’yicha olib borilgan eng samarali
tadqiqotlardan hisoblanadi. Har ikkala tarixchi ham mazkur davr tarixi
bo’yicha doktorlik dissertatsiyasini himoya qilishgan. Ularning ilmiy
tadqiqotlari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan.
31

Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rtta paragraf,
xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixiga oid tadqiqotlar juda kam olib borildi va bu muammo
hozirgi kungacha davom etmoqda. O’zbekiston tarixchilari O’rta Osiyoning
XI-XII asrlar tarixi bilan bog’liq muammolarga duch kelganlarida ko’p
hollarda Sho’rolar davrida amalga oshirilgan tadqiqot ishlaridan
foydalanishmoqda. Ushbu davr tarixini qo’lyozma manbalar asosida tadqiq
etish ishlari deyarli amalga oshirilmayapti. Faqat, so’ngi vaqtlarda B. H.
Mahmudov tomonidan amalga oshirilayotgan tadqiqotlar muhim ahamiyatga
ega. B. H. Mahmudovning Qoraxoniylar davlati bo’yicha yoqlagan
nomzodlik dissertatsiyasi mustaqillik yillarida qilingan eng dastlabki
ishlardan bo’ldi.
Xorijiy mamlakatlarda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixiga qiziqish asosan XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. XIX
asrda O’rta Osiyoning o’rta asrlar tarixi jumladan, XI-XII asrlar tarixi bilan
Stenli Len Pul hisoblanadi. Uning musulmon sulolari tarixiga bag’ishlangan
kitobi hatto, Chor Rossiyasi tarixchilarini ham qiziqtirgan. Stenli Len Pulning
musulmon sulolalari bo’yicha qilgan ishlarini XX asr o’rtalarida K. E.
Bosvort davom ettirdi. K. E. Bosvortning Musulmon sulolalari asari Stenli
Len Pul asaridan mazmun va shakl jihatidan katta farq qilmaydi.
O’rta Osiyo respublikalari orasida so’ngi vaqtlarda mavzuga oid eng
ko’p tadqiqotlarni Tojikistonlik tarixchilar amalga oshirmoqdalar. Ali
Mahmudiy A’lamiy, N. B. Najotova, S. K. Mullajonov kabilarning ilmiy
ishlarini misol qilib olishimiz mumkin. Ammo, ushbu tadqiqotchilarning
ishlarini tahliliy jihatdan ko’rib chiqish lozim. Chunki, Tojikistonda so’ngi
vaqtlarda qilinayotgan tadqiqotlarda tarixni sun’iy tarzda bo’rttirib ko’rsatish
holatlari uchrab turibdi.
32

davlat boshqaruvi, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti kabi masalalar ham
o’rganilgan. Muallif voqea-hodisalarni ixcham va ravon qilib yetkazib bera
olgan.
Ingliz sharqshunosi K. E. Bosvort XX asrning ikkinchi yarmidan
boshlab Sharq mamlakatlarida hukmronlik qilgan sulolalar tarixini yoritib
bergan. Manchester Universiteti professori K. E. Bosvort o’zining
“Musulmon sulolalari” asarida XIX asrning oxirlarida Stenli Len-Pul boshlab
bergan Sharq mamlakatlari musulmon sulolalari tarixini xronologik ketma-
ketlikda yoritib berish ishini davom ettiradi. Biz uchun muhim tomoni K. E.
Bosvort o’z tadqiqotida2 O’rta Osiyo hududida XI-XII asrlarda hukmronlik
qilgan turkiy sulolalar tarixini o’rgangan. U o’rta asrlar sharq qo’lyozma
manbalaridan dastlabki tadqiqotlaridan birini 1967-yilda “Islamic Surveys”
nomi ostida Edinburg universitetida nashr ettiradi. K. E. Bosvort o’z
tadqiqotlarida numezmatik manbalardan keng foydalangan bu esa uning
ishining qiymatini yanada oshiradi. Chunki ayrim sulolalarning jumladan,
XI-XII asrlarda O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan qoraxoniylar sulolasining
hukmdorlar shajarasi juda murakkab masalalardan hisoblanadi K. E. Bosvort
o’zining kichik va puxta tadqiqoti orqali ushbu masalaga to’xtab o’tadi.
Bunday masalalarni hal etishda numezmatik manbalarning o’rni kattadir.
XX asrning ikkinchi yarmidan Tamara Talbot Rays O’rta Osiyoning XI-
XII asrlar tarixiga qiziqib ko’rgan tarixchilardan hisoblanadi. Tamara Rays
o’zining “Saljuqiylar. Kichik Osiyoni zabt etgan ko’chmanchilar” nomli
asarida Saljuqiylar davlati tarixi bilan bir qatorda O’rta Osiyo hududida
hukmronlik qilgan G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar davlatlari
tarixiga ham to’xtalib o’tadi.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rganish ishlariga
turkiyalik tarixchilar ham salmoqli hissa qo’shishgan. Ularga Erdogan
Merkil, Ozavdin Abdulkerim, Umer Soner Hunkan, M. A. Koymen, I.
25

mustaqil Tojikiston respublikasida bir-qator tarixchi-olimlar mazkur davr
tarixi bo’yicha nomzodlik yoxud doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilgan.
Mana shunday tarixchilardan biri Najotova Nigina Baratovna bo’lib, u
o’zining bir-qator tadqiqotlarida1 XI-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida sodir
bo’lgan voqealarni yoritib bergan. N. B. Najotova 2011-yil Dushanbe
shahrida, Tojikiston Milliy Universitetida “XI-XII asrlarda G’aznaviylar va
Saljuqiylar o’zaro a’loqalari” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya
qildi. N. B. Najotova G’aznaviylar va Saljuqiylar munosabati tarixi yoritilgan
tadqiqot ishlarini quyidagi guruhlarga bo’lgan:
1. Sovet sharqshunoslari V. V. Bartold, A. Yu. Yakubovskiy, A. E.
Bertels, V. Gordlevskiy, S. G. Agajanov, I. P. Petrushevskiy, L. Zaxoder, V.
M. Masson, G. A. Pugachenkova, E. V. Rtveladze, S. P. Tolstov kabilar
tomonidan amalga oshirilgan ishlar. Ular orasida muallif ayniqsa V. V.
Bartold tadqiqotiga alohida urg’u beradi.
2. Mahalliy Tojikistonlik tarixchi-olimlarning tadqiqotlari. Muallif
birinchi navbatda B. G’ofurov tadqiqotlarini alohida ta’kidlab o’tadi. Lekin
B. G’ofurov tadqiqotlarida obyektivlikdan birozchekinish holatlarini ko’rish
mumkin bo’lganidan muallif B. G’ofurov ishiga katta baho berganligi
dissertasiyaning ilmiy saviyasini biroz bo’lsada kamaytiradi. Shuningdek, N.
Nig’matov, D. Dovudova, T. Xo’janiyozovlarning tadqiqotlarini ham
ta’kidlab o’tadi.
3. Eron va afg’on tadqiqotchilarining ishlari. Ularga S. Nafisiy, G.
Insofpura, A. Parviza, G. Yusufiy, A. Bahromiy, A. Zarrinkuba, A.
Sulaymona, M. Gubara, A. Pajvoka, G. Jaloliy, X. Xaliliy, A. Kuxzoda, A.
Habibiy kabilarning tadqiqotlarini kiritgan.
4. G’arb mamlakatlari olimlari K. E. Bosvort, E. Braun, R. V. Bulliet,
M. Valdman, A. Laust, E. K. Lembton, A. Mets kabilarning olib borgan
tadqiqotlari1.
28

I.Bob.Chor Rossiyasi va Sho’rolar davrida O’rta Osiyoning XI-XII
asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
1.1. XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida O’rta Osiyoning XI-XII
asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
Chor Rossiyasida O’rta Osiyo tarixini haqiqiy ilmiy asosda o’rganish
ishlari XIX asrning o’rtalaridan boshlandi desak xato bo’lmaydi. Bu qiziqish
Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati bilan ham bevosita bog’liq
edi. Har-bir mustamlakachi davlat biror hududni bosib olmoqchi bo’lsa
avvalo o’sha hududda yashovchi xalqlarning o’tmishi, urf-odatlari, tili, dini,
madaniyatini o’rganishga harakat qiladi. XIX asr o’rtalaridan ayniqsa Chor
Rossiyasining O’rta Osiyoga nisbatan tajovvuskorona siyosati yanada
kuchaydi. Chor Rossiyasining O’rta Osiyoga yuborilgan missiyalari, harbiy
ekspiditsiyalari tarkibida O’rta Osiyo tarixiga qiziquvchi tarixchilar ham bor
edi. Chor Rossiyasida O’rta Osiyo tarixini tadqiq etish ishlariga Sankt-
Peterburg Fanlar Akademiyasi shuningdek, Sankt-Peterburg Universiteti
olimlarining hizmatlari katta bo’ldi. 1
Chor Rossiyasining O’rta Osiyoni zabt etishi natijasida esa O’rta Osiyo
xalqlari tarixini yaxshi biladigan mutaxasislarga bo’lgan ehtiyoj yanada
oshadi. O’rta Osiyoning bosib olinishi chog’ida va undan keyin davrlarda
ko’plab rus tarixchi-sharqshunos olimlari O’rta Osiyoga tashrif buyurib
tariximizni o’rganish ishlarini jiddiy sur’atda boshlab yuborishdi. Ular
faqatgina davlat manfaatiga hizmat qilish uchungina O’rta Osiyo tarixini
o’rgana boshladi desak xato bo’lar edi. Ular orasida O’rta Osiyo tarixiga
qiziqadigan fidoiy olimlar ham ko’p edi.
1
В. П. Васильев. “История и древности восточной части Средней Азии от Х до ХIII века с приложением
перевода китайских известий о Киданях, Джурджитах и Монголао – Татарах”.- ТВОРАО, Ч. IV, 1859.
5

B. Dorn O’rta Osiyoning XI-XII asrlar davri numezmatikasiga doir
tadqiqotlar olib borgan dastlabki tarixchi olimlardan hisoblanadi. Uning
tadqiqotlari XI-XII asrlarda ( qoraxoniylar davrida ) zarb etilgan turli tanga
pullarning tahliliga bag’ishlangan1. Uning izlanishlari natijasida O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti haqida, jumladan, qoraxoniy
hukmdorlari, ular tomonidan olib borilgan siyosat haqida ma’lumotlarga ega
bo’lindi. B. Dorn tomonidan olib borilgan numezmatik tadqiqotlar O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar davri numezmatikasining keyingi taraqqiyotiga
samarali ta’sir ko’rsatdi. B. Dorn boshlab bergan tadqiqotlarni keyinchalik
sovet davrining mashhur numezmatlari Ye. A. Davidovich, M. N. Fyodorov,
B. D. Kochnev kabilar davom ettirishdi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan O’rta Osiyo tarixini yadqiq etishga XIX
asr ikkinchi yarmi XX asr boshlari rus sharqshunosligi maktabida o’z o’rniga
ega bo’lgan Baron Viktor Romanovich Rozen ( 1849 – 1908 ) ham o’z
hissasini qo’shgan. U hali talabalik yillaridayoq O’rta Osiyo xalqlari tarixini
qo’lyozma manbalar asosida o’rganishni boshlagan edi. V. R. Rozen birinchi
darajali manbalarni o’rganish, tahlil etishga ahamiyat beradi. O’zi bir –
qancha sharq tillarini o’rgangan edi. V. R. Rozen Turkistonda bo’lgan
vaqtlarida O’rta Osiyo tarixi bilan bog’liq bo’lgan arab, fors va turkiy
tillardagi qo’lyozma manbalarni yig’ish va ularni o’rganishga alohida e’tibor
beradi. U O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga oid bir qator manbalarni
jumladan: Izzuddin ibn al-Asir al-Jazariy (hijriy. 555-630 / milodiy 1160-
1233) ning “Al-Kamil fi-t-ta’rix” ( “Mukammal tarix” ) , Sadriddin Abul-
Xasan Ali ibn Nosir al-Husayniyning “Axbor ad-daulat as-Saljuqiyya”
( “Saljuqiylar davlati to’g’risida xabarlar” ) , Imodiddin Muhammad ibn
Muhammad al-Isfaxoniy (hijriy 519-597-yillar / milodiy 1125-yil 20-iyun-
1201-yil) ning “Nusrat al-fatra va usrat al-fitra” asarlarini o’rganadi. Bundan
rashqari V. R. Rozen qoraxoniylar tomonidan Movarounnahrning zabt
7

olish uchun tavsiya qilinadi. Dissertatsiya himoyasi 1900-yil 19-noyabrda (2-
dekabr) bo’lib o’tdi. V. V. Bartoldning ushbu tadqiqotiga professor N. I.
Veselovskiy yuqori baho bergan edi va Turkiston tarixi bo’yicha birorta
tadqiqotchi xali bunday darajada ish qilmaganligini ta’kidlagan edi. O’sha
paytda yana bir tarixchi professor V. A. Jukovskiy ham N. I. Veselovskiy
singari ishning ilmiy ahamiyatiga yuqori baho bergan edi. Tadqiqotning ilmiy
ahamiyati yuqori ekanligini hisobga olib Sankt-Peterburg universiteti
Kengashi V. V. Bartoldga Sharq tarixi doktori ilmiy darajasini berdi.
Ingliz sharqshunosi E. Denison Ross 1928-yilda asarning inglizcha
tarjimasi so’z boshisida V. V. Bartoldning “Turkiston” asari O’rta Osiyo
tarixini o’rganishda yangi davrni boshlab berdi deb ta’kidlagan edi.
Haqiqatan, V. V. Bartoldgacha O’rta Osiyoning deyarli faqat siyosiy hayoti
tarixi bilan mashhur sharqshunoslar N. V. Xanikov, V. V. Grigorev, P. I.
Lerx, N. I. Veselovskiy kabilar shug’ullanishgan, lekin ular alohida
savollarga javob qidirishgan. V. V. Bartold tarix fanida birinchi bo’lib O’rta
Osiyo tarixini yangicha usulda tadqiq etish ishini boshlab berdi1.
V. V. Bartold asarining davriy chegarasi VIII-XIII asrlarni o’z ichiga
oladi. Garchi asar nomi “Turkiston mo’g’ul bosqini davrida” deb nomlansada
O’rta Osiyoning mo’g’ullar bosqini davrigacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy
hayoti, O’rta Osiyo hududidagi davlatlar siyosiy hayoti, xalqaro
munosabatlar masalalari ajoyib tarzda yoritib berilgan. V. V. Bartold o’z
asarida X asrning oxiri XI asrning birinchi yarmida o’zaro ittifoqda bo’lgan
turkiy xalqlarning Movarounnahrni istilo qilishi va ularning ko’chib kelishiga
e’tibor qaratib o’tadi. Qoraxoniylar va Saljuqiylar kabi turkiy davlatlarga
asos solinishi uning fikricha, Movarounnahr, Xorazm va Xurosonning o’rta
asrlar davri voqeligini yangi bosqichga ko’tardi. Turkiy harbiy-ko’chmanchi
boshqaruv tizimi, urug’-aymoqchilik tizimi markaziy davlat boshqaruvida
ham o’zgarishlarga olib keldi. Qoraxoniylar va Saljuqiylar davlatlarining
9

“Turkiylar; O’rta Osiyoning turkiy xalqlari tarixiga oid o’n ikki
ma’ruza” tayyorlashda V. V. Bartoldning eng ko’p murojaat qilgan manbasi
Mahmud Qoshg’ariyning “Devoni lig’atit-turk” asaridir. Chunki turkiy
xalqlar tarixini yoritishda “Devoni lig’atit-turk” asarining ahamiyati katta
ekanligini V. V. Bartold o’sha vaqtlardayoq yaxshi tushunib yetgan edi.
V. V. Bartold asarlar to’plamining “Manbashunoslik bo’yicha
tadqiqotlar” deb nomlangan sakkizinchi jildi O’rta Osiyoning o’rta asrlar
davri manbashunosligi uchun nihoyatda qadrlidir. U 47 ta maqola va taqrizni
o’z ichiga olgan. Ushbu tadqiqotlarning asosiy qismi V. V. Bartoldning O’rta
Osiyo hamda Kavkazga qilgan hizmat safari hisobotlaridan iborat. V. V.
Bartoldning ilmiy safarlari maqsadi va vazifasiga ko’ra turli-xil mazmunga
ega. Shunday bo’lsada har-bir xizmat safari chog’ida mahalliy davlat
kutubxonalari yoki ayrim shaxslarning xususiy kutubxonalarida
saqlanayotgan qo’lyozmalar bilan albatta, tanishadi va uni yana tarixiy
hujjatlar ham alohida qiziqtirgan. V. V. Bartold o’z ilmiy safarlari natijasida
xali ma’lum bo’lmagan bir-qator birlamchi manbalarni ilm-fan olamiga
namiyish etdi. Uning xisobotlari tadqiqotchilarga sharq manbalari bo’yicha
juda boy materiallarni tuhfa etdi. Ko’plab sharq qo’lyozmalari tadqiqotchilari
aynan V. V. Bartoldning xisobotlari natijasida musulmon O’rta Osiyosi tarixi
manbalari bilan birinchi bora tanishdi. 3
U tarixiy manbalarni o’rganishda qo’lyozma matnini tanqidiy ko’rib
chiqish, tahlil qilish kabi usullardan keng foydalandi. Bularni u sharqshunos
ustozi V. R. Rozendan o’rganga edi. Uning arab, fors va turkiy tillardan
yaxshi xabardorligi manbashunoslikdagi imkoniyatlarini yanada oshirdi.
Filologiya sohasidagi bilimlari unga tarixiy manbalarning mazmun
mohiyatini yanada chuqurroq anglashga imkon berdi.
3
Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. (Перевод с арабского языка, примечания и коментарии П.Г.Булгакова,
дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, ввдение и указатели Ш.С.Камолиддин), Ташкент-
Цюрих, 2005.
12

13. Буниятов З.М.Садр-ад-дин Али ал-Хусайни. Ахбар ад-даулат ас-
селджукиййа (зубдат ат-таварих) фи ахбор ал-умара ва-л мулук ас-
селджукиййа). Издание текста, перевод, введение, примечания и
приложения З.М. Буниятова. М., 1980.
14. В. П. Васильев. “История и древности восточной части Средней
Азии от Х до ХIII века с приложением перевода китайских известий о
Киданях, Джурджитах и Монголао – Татарах”.- ТВОРАО, Ч. IV, 1859.
15. В. М. Запорожец. “Сельджуки”. Москва. “Воениздaт”. 2011
16. Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. (Перевод с арабского
языка, примечания и коментарии П.Г.Булгакова, дополнения к
переводу, примечаниям и комментариям, ввдение и указатели
Ш.С.Камолиддин), Ташкент-Цюрих, 2005.
17. Караев О.К. “История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв)”.
– Ф.,1983.
18. Караев О.К.“Арабские и персидские источники IX-XII вв.о
киргизах и Киргизии”. – Ф.,1968.
19. М . А . К o у m е n. Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi”. 1. Kuruluj
devri. Ank а ra,2000.
20. М . А . К o у m е n. “Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш . Alp
Arslan ve zamai. Ankara, 2001.
21. C. Cahen. “The historiography of the Saljuqid period. HME.
London, 1962.
22. C. Cahen. “Le Malik-nameh et I’histoire des origines Seldjucides”.
Oriens, vol. II. 1949.
23. A. Lembton. “Landlord and Peasant in Persia”. London, 1953.
24. A. Lembton. “Islamic Sosiety in Persia. London. 1954.
25. С. Лен-Пуль “Мусулманские династии: Хронологические и
генеологические таблицы с историческими ввдениями”. Перевод с
34

etilishiga masalasiga oid alohida birinchi darajali manbalar asosida
tadqiqotlar olib borgan1. V. R. Rozen XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr
boshlari rus manbashunoslik maktabining rivojlanishiga munosib hissa
qo’sha oldi. 2

V. V. Radlov ( 1837 – 1918 ) ning turkiy xalqlarning tili, adabiyoti va
etnik tarixini o’rganishga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot asarlari3 ham XI-XII
asrlar davri tarixini o’rganishda katta ahamiyatga ega. Ammo tadqiqotchining
ayrim fikrlari munozaralidir. V. V. Radlovning ta’kidlashicha Qoraxoniylar
davlatiga uyg’urlar asos solganlar. Bu fikr haqiqatdan uzoqroq so’ngi
tadqiqotlarga ko’ra Qoraxoniylar davlatining tashkil etilishida qarluqlarning
o’rni katta bo’lgan. Aslini olganda Qoraxoniylar davlati bir qancha turkiy
sulolalar konfederatsiyasidan iborat edi.
XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixini ilk bora tadqiq etgan tarixchilardan
yana biri V. P. Vasilevdir. V. P. Vasilev o’z tadqiqotlarida asosan O’rta
Osiyoning sharqiy mintaqalarida sodir bo’lgan voqea-hodisalar haqida
ma’lumotlar beradi. U o’z asarida4 qoraxoniylar hamda qoraxitoylar
o’rtasidagi munosabatlarga ham to’xtalib o’tadi.
Akademik V. V. Bartoldning “Turkiston mo’g’ul bosqini davrida” deb
nomlangan mashhur asari O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri tarixshunosligiga
oid juda muhim asardir. Asarda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy
hayotida sodir bo’lgan voqealarga ham keng to’xtalib o’tilgan. Bu V. V.
Bartold faoliyatidagi dastlabki yirik tadqiqot edi. Asarning birinchi qismi
“Matnlar” deb nomlanib arab va fors tilidagi birlamchi manbalarni o’z ichiga
olgan edi. “Matnlar” 1898-yilda Sankt-Peterburg shahrida nashr etilgan.
Asarning ikkinchi qismi (“Turkiston”) ham Sankt-Peterburg shahrida 1900-
yilda chop etilgan. Shu yilning o’zida “Turkiston” Sankt-Peterburg
universiteti sharq tillari kafedrasiga Sharq tarixi magistri ilmiy darajasini
2
В. М. Запорожец. “Сельджуки”. Москва. “Воениздaт”. 2011
8

Sankt-Peterburg Fanlar Akademiyasi a’zosi bo’lgan V. V. Zernov
( 1858-yildan a’zo ) O’rta Osiyo tarixi bo’yicha Chor Rossiyasidagi birinchi
mutaxasis edi. Hali bu davrda O’rta Osiyo xalqlari tarixi G’arbiy
Evropaliklarga deyarli ma’lum emas edi1. Keyinroq V. V. Grigorev, V. V.
Radlov, N. Veselovskiy, V. V. Bartold va boshqa ko’plab O’rta Osiyo tarixi
bo’yicha mutaxasis olimlar yetishib chiqdi.
XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayotini o’rganish XIX asrning
ikkinchi yarmidan boshlandi. XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixiga V. V.
Grigorev, X. Vamberi, B. Dorn, V. V. Radlov kabi bir qator tadqiqotchilar
katta qiziqish bilan qarab, uni ilmiy jihatdan o’rganishga o’z hissalarini
qo’shishgan. Jumladan, X. Vamberi o’z asarida bir qancha arab-fors tilidagi
manbalardan foydalangan holda qoraxoniylarning Buxoro shahrini zabt
etishi, ularning qo’shni davlatlar ya’ni g’aznaviylar va saljuqiylar bilan
o’zaro munosabatlariga oid siyosiy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni qayd
etgan2.
XIX asrning ikkinchi yarmidan O’rta Osiyo tarixini tadqiq etish ishlariga
katta hissa qo’shgan tarixchilardan biri V. V. Grigorev hisoblanadi. V. V.
Grigorev XIX asrda Sankt-Peterburg universitetining Sharq tarixi
kafedrasining dastlabki tadqiqotchilaridan edi. V. V. Grigorev 1867-yildan to
umrining oxirigacha ya’ni 1881-yilgacha rus Arxeologiya jamiyatining Sharq
bo’limini boshqardi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Chor
Rossiyasida tarix fanlarining rivojlanishida V. V. Grigorevdek tarixchilarning
xizmati katta bo’ldi. U o’z tadqiqotlari bilan O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
tarixini ilmiy asosda o’rganganish ishlarini boshlab bergan dastlabki
vakillardan hisoblanadi. Jumladan, V. V. Grigorev o’z tadqiqotida3 O’rta
Osiyo hududida hukmronlik qilgan Qoraxoniylar davlati tarixiga alohida
qiziqqan va bu davlat tarixini qadimiy qo’lyozma manbalar asosida
o’rgangan.
6

muhim ahamiyatga egadir. S.G.Agajanovning mashhur asarlaridan biri “IX-
XIII asrlar O’rta Osiyoning o’g’iz va turkmanlar tarixidan ocherklar” deb
nomlanadi. Ushbu monografiya aniq faktlar asosida O’rta Osiyoning
rivojlangan o’rta asrlar davri tarixini o’zida aks ettirgan ko’pgina arab va fors
tilida yozilgan manbalar asosida tayyorlangani bilan yanada ahamiyatlidir.
Asar nafaqat siyosiy hayot tarixi, balki o’sha davrning ijtimoiy-iqtisodiy,
etnik tarixini ham o’z ichiga oladi. Asarda O’g’iz va turkman qabilalarining
Saljuqiylar davlati ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o’rni ko’rsatib berilgan va
shu bilan birga Saljuqiylarning kuchayishi ularning Movarounnahr va
Xuroson olib borgan siyosatlari, ularning G’aznaviylar, Qoraxoniylar
davlatlari bilan siyosiy munosabatlari ochib berilgan1.
S.G.Agajanovning yana bir mashhur asari “XI-XII asrlarda Saljuqiylar
va Turkmaniston” deb nomlanadi. Ushbu asarning ikkinchi bobi Saljuqiylar
davlatining siyosiy tuzilishi deb nomlanib unda davlatining XI-XII asrlardagi
siyosiy hayoti haqida batafsil ma’lumotlar beriladi2. Bu esa bizga XI-XII
asrlardagi O’rta Osiyodagi siyosiy hayotni yanada yaxshiroq o’rganishimizda
yordam beradi. Asarning mazkur bobida sulton hokimiyatidan tortib to
vazirlar faoliyati, davlat organlarining faoliyati, saljuqiylar boshqaruvida
muhim ahamiyatga ega bo’lgan beshta devonlik, ma’muriy boshqaruv,
mahalliy boshqaruv, sud organlari haqida juda muhim ma’lumotlar
keltiriladi. Shuni ham alohida qayd etib o’tish lozimki sovet davri
tarixshunosligida S.G.Agajanovning tadqiqotlarigacha Sharqiy Saljuqiylar
davlati tarixiga oid tadqiqotlar hali u darajada chuqur emas edi. Bundan
tashqari ko’p xollarda sovet davri tarixshunosligida Saljuqiylar davlatining
siyosiy tomonlari ko’proq o’rganilgan bo’lib davlatning ijtimoiy-iqtisodiy
hayotiga unchalik darajada katta e’tibor qaratilmas edi. S.G.Agajanov esa
sovet davri tarixshunosligida birinchilardan bo’lib ushbu muammolar ustida
keng ko’lamda tadqiqot ishlarini olib borgan tarixchi olimlardan hisoblanadi.
14

O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini o’rgangan rossiyalik
tarixchilardan yana biri V. M. Zaparojes bo’lib, u asosan Saljuqiylar davlati
tarixini o’rgangan. V. M. Zaparojes o’zining eng so’ngi tadqiqotlaridan birida
ya’ni “Saljuqiylar” deb nomlangan asarida2 Saljuqiylar davlati
hukmdorlarining O’rta Osiyoda olib borgan siyosiy faoliyati haqida ham
ma’lumotlar keltiradi. V. M. Zaparojes o’z asarida o’g’uz qabilalari tarixidan
to Kichik Osiyodagi Saljuqiylar davlatigacha bo’lgan tarixni bayon etib
bergan. Jumladan, saljuqiylarning O’rta Osiyo siyosiy hayotiga tobora
ko’proq aralasha borish jarayonlari, ularning G’aznaviylar davlati bilan
bo’lgan munosabatlari, Saljuqiylar davlatining vujudga kelishi, qudratli
davlat birlashmasiga aylanib qo’shni hududlarni istilo etishlari,
saljuqiylarning buyuk sultonlaridan Alp Arslon ( 1063-1072 ) , sulton
Malikshoh ( 1072-1092 ) , sulton Sanjar ( 1118-1157 ) , 1092-1118 yillarda
Saljuqiylar davlatining ichki siyosiy hayoti haqida batafsil tadqiqotlar olib
borgan.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini tadqiq etgan
tarixchilardan yana biri R. Raxmonaliyev hisoblanadai. R. Raxmonaliyevning
mashhur asarlaridan biri “Turkiylar saltanati. Buyuk sivilizatsiya” deb
nomlanadi. R. Raxmonaliyev mazkur asarida insoniyat sivilizatsiyasiga ulkan
hissa qo’shgan deyarli barcha turkiy sulolalar tarixini umumiy yoritib bergan.
Asarda O’rta O’siyo hududida hukmronlik qilgan bir qator qudratli turkiy
davlatlar tarixi ham alohida yoritilib o’tilgan. Jumladan, Qoraxoniylar
davlati, G’aznaviylar davlati, Saljuqiylar davlati, Xorazmshohlar davlati
tarixi, ushbu davlatlarning XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayotida tutgan
o’rni, ularning o’zaro munosabatlari qulay va ixcham tarzda bayon etib
berilgan.
Qo’shni respublikalarda ham O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy
hayoti tarixiga oid tadqiqot ishlari amalga oshirilib kelinmoqda. Xususan,
27

tarixini tadqiq etish ishlari taxminan XIX asrning 30-yillariga borib taqaladi.
Ular Qoraxoniylar davriga oid dastlabki numezmatik tadqiqotlar edi.
Qoraxoniylar tarixi muammolarini keng miqyosda tadqiq etish ishlari faqat
XX asrdagina amalga oshirildi. O.Qoraevning o’zi ta’kidlaganidek, aynan
V.V.Bartold o’z o’tmishdoshlari tadqiqotlarini tahlil qilib, taqqoslab O’rta
Osiyoda qoraxoniylar va kidanlar davri tarixiga oid ko’p ishlar qildi.
V.V.Bartold tadqiqotlari orqali bizni qoraxoniylar tarixidan xabardor qildi
hamda qoraxoniylar siyosiy hayotining eng muhim jihatlariga e’tibor berdi.
Kekin u iqtisodiy hayotni, shaharlar hayotini kam darajada o’rgandi.
O.Qoraev esa ushbu muammolar ustida tadqiqot olib bordi. Shuningdek
O.Qoraev tadqiqotlari davomida Qoraxoniylar davlatining kelib chiqishi,
davlat hukmdorlarining unvonlari, davlatning siyosiy tuzilishi, Qoraxoniylar
davlatining ikki qismga yani sharqiy qoraxoniylar hamda g’arbiy
qoraxoniylarga bo’linib ketishi, kidanlar (qoraxitoylar) va xorazmshohlar
o’rtasidagi kurash, ijtimoiy-iqtisodiy hayot, xo’jalik va madaniy hayoti
muammolariga katta e’tibor qaratgan. 5
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rgangan sovet
davri tarixchilaridan yana biri ozarbayjonlik Ziyo Musaevich Bunyodov
(1921-1997) dir. Z. Bunyodov o’z tadqiqotlarining bir qismini Anushtegin-
Xorazmshohlar davlati (1097-1231) tarixiga bag’ishladi2. Anushtegin-
Xorazmshohlar davlati tarixi Z. Bunyodovga qadar sovet davri
tarixshunosligida akademik V. V. Bartold tomonidan chuqur o’rganilgan edi.
Ammo V. V. Bartold tadqiqotlaridan so’ng ham Anushtegin-Xorazmshohlar
davlati tarixga oid bir qator qo’lyozma manbalarning mavjud ekaligigi
ma’lum bo’ldi. Z. Bunyodov o’sha manbalar ustida ham tadqiqot olib bordi.
Uning eng mashhur asarlaridan biri “Anushtegin-Xorazmshohlar davlati
(1097-1221)” deb nomlanadi. Muallif ushbu asarda ko’proq Xorazmshohlar
5
Караев О.К.“Арабские и персидские источники IX-XII вв.о киргизах и Киргизии”. – Ф.,1968.
17

Mustaqillik yillarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini o’rgangan
olimlardan Karim Shoniyozovdir. O’zbek xalqining etnik shakllanish
jarayoni yoritish K. Shoniyozovning asosiy tadqiqot mavzusi hisoblanadi.
Ammo K. Shoniyozov o’z tadqiqotlarida1 O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixi keng yoritgani alohida diqqatga sazovordir. K.
Shoniyozov O’rta Osiyo hududida XI-XII asrlarda hukmronlik qilgan bir
qator davlatlar jumladan, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar,
Xorazmshohlar hamda Qoraxitoylar davlatlari o’rtasidagi o’zaro
munosabatlarni ko’plab manbalar va adabiyotlar asosida yoritib bergan. XI
asr boshlaridan g’aznaviylar va saljuqiylar o’rtasida boshlangan siyosiy
mojorolarning asl sabablari, bu kurashning oxir-oqibatda qanday
yakunlangani, saljuqiylar siyosiy mavqeining mustahkamlanib Xuroson va
Movarounnahr hududlarini birin-ketin zabt etishlari, shuningdek
qoraxoniylarning g’aznaviylar va saljuqiylar hamda qoraxitoylar bilan
bo’lgan munosabatlari, qoraxitoylarning qanday qilib Movarounnahr
hududlarini qaramga aylantirishi masalalarini mohirlik bilan yoritib bergan.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi bilan qiziqqan yana
bir tadqiqotchilardan Nosir Muhammaddir. Nosir Muhammad o’zining
“Turon davlatlari va hukmdorlari”1 deb nomlangan asarida O’rta Osiyo shu
jumladan, O’zbekiston hududida faoliyat yuritgan davlatlar tarixiga to’xtab
o’tadi. Nosir Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari” asari
mustaqillik yillarida ikki marta nashrdan chiqdi. So’ngi ikkinchi nashri
tuzatish hamda to’ldirishlar bilan 2013 – yilda amalga oshirilgan. Nosir
Muhammad asarining bir qismi O’rta Osiyo hududida XI-XII asrlar faoliyat
ko’rsatgan bir – qator davlatlar shu jumladan, Qoraxoniylar davlati,
G’aznaviylar davlati, Saljuqiylar davlati, Xorazmiylar davlati, Qoraxitoylar
davlatlari tarixiga alohida – alohida to’xtaladi. Muallifning ta’kidlashicha
ushbu asarning yozilishiga asosiy turtki bo’lgan bo’lgan hodisa bu K. E.
20

Tojikistonlik tadqiqotchilardan yana biri Ali Mahmudiy A’lamiy ham
XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayotini o’rgangan tarixchilardan
hisoblanadi. Ali Mahmudiy A’lamiy 2011-yilda Dushanbe shahrida o’zining
“Eron va Xurosonning XI-XII asrlardagi o’zaro aloqalari” deb nomlangan
tarixshunoslik mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi2. Qiziq
tomoni shundaki Ali Mahmudiy A’lamiyning “Eron va Xurosonning XI-XII
asrlardagi o’zaro aloqalari” nomli nomzodlik dissertatsiyasi bilan yuqorida
ta’kidlab o’tilgan N. B. Najotovaning “XI-XII asrlarda G’aznaviylar va
Saljuqiylar o’zaro a’loqalari” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi umumiy
olganda ayni bir-xildagi voqae-hodisalarni o’z ichiga oladi. Sababi N. B.
Najotova dissertatsiyasida ham Ali Mahmudiy A’lamiyning dissertatsiyasida
asosan G’aznaviylar va Saljuqiylar davlatlarining o’zaro aloqalari yoritib
beriladi. Lekin shunday bo’lsada Ali Mahmudiy A’lamiyning tadqiqotida
mavzuni yoritishning o’ziga xos uslublaridan foydalanilgan.
Tojikistonlik tarixchilardan yana biri S. K. Mullajonov XI asr O’rta
Osiyo siyosiy hayotida muhim rol o’ynagan G’aznaviylar davlati tarixi ustida
tadqiqot ishlarini olib borgan. S. K. Mullajonov G’aznaviylar davlati tarixini
manbashunoslik tadqiqotlari asosida olib bormoqda. U o’z tadqiqotllarida1
G’aznaviylar davlati tarixiga oid birinchi darajali manbalarni tadqiq etgan.
29

Kirish
Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so’ng tariximizga bo’lgan
munosabat tubdan o’zgardi. Zero o’z o’tmishini yaxshi bilgan undan to’g’ri
xulosalar chiqargan xalqgina kelajak sari xotirjam qadam tashlay oladi.
Mustaqillik yillarida tariximizga bo’lgan e’tibor hukumat darajasigacha
ko’tarildi desak aslo xato bo’lmaydi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1998 – yil 27 iyuldagi “O’z FA tarix instituti faoliyatini
takomillashtirish haqidagi” qarori1dan so’ng haqqoniy tarixni yaratish, bu
jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e’tibor berish, qo’yilgan
muammolarni soha mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud
muammolar yechimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga
oshirildi.
Ushbu kurs ishida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixining tarixshunosligi yoritib beriladi.
Mavzuning dolzarbligi : O’rta Osiyo tarixini, jumladan XI-XII asrlar
tarixini o’rganish turli davrlarda ayniqsa, XIX asr ikkinchi yarmidan rus
tarixchilari, keyin Sho’ro davri tarixchilari tomonidan amalga oshirilib
borildi. Lekin bu davrlarda ayniqsa sho’ro davrida tarixni bir tomonlama
sinfiylik nuqtai-nazaridan yoritish avj oldi. XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy
tarixini qanday g’oya, mafkura, usullar vasitasida yoritilganligini tahlil etish
va tatqiq etish tarixshunoslik fani uchun juda muhim ahamiyatga ega.
Bundan tashqari mustaqil O’zbekistonda va xorij mamlakatlarda ushbu
davrni yoritishdagi yutuq va kamchiliklarni tatqiq etish ham muhimdir.
Mavzuning maqsadi va vazifalari : Ushbu kurs ishining maqsadi XI-
XII asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining eng samarali va so’ngi
usullari yordamida ochib berish, bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli
davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr
boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, XX
2

Kafesoglu, O. Turan, A. Sevim, H. N. Orkun va boshqalarni qo’shishimiz
mumkin.
Ularning ichida Umer Soner Hunkanning so’ngi yillarda chop etilgan
“Turk xoqonligi” deb nomlangan monografik asari1 alohida ahamiyatga
egadir. Muallif asarni yozishda shu davr tarixiga daxldor deyarli barcha
manba va adabiyotlardan foydalangan. Mazkur asar Qoraxoniylar davlati
tarixiga bag’ishlanib, unda davlatning tashkil topishidan to uning tanazzuliga
qadar bo’lgan davrning ijtimoiy-siyosiy voqealari bayon etib berilgan.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini Erdogan Merkil
yaxshi yoritib bera olgan. E. Merkil o’z tadqiqotlarida2 G’aznaviylar hamda
Saljuqiylar davlatlarining o’zaro munosabatlari ko’proq yoritgan.
Shuningdek Qoraxoniylar davlati tarixiga ham to’xtalib o’tadi.
Turkiyalik tarixchilar ayniqsa saljuqiylar mavzusiga katta e’tibor bilan
qaraganlar va tadqiq etganlar. Saljuqiylar davlati tarixini o’rganishga ayniqsa
I. Kafesoglu3, M. A. Koymen4 hamda O. Turan5 kabi tarixchilar katta hissa
qo’shganlar. Turkiyalik tadqiqotchilar Saljuqiylar davlati siyosiy hayoti,
davlat boshqaruvi muammolari, ijtimoiy-iqtisodiy masalalariga ahamiyat
berganlar. Sobiq Ittifoq davridan so’ng Rossiyada O’rta Osiyo tarixini tadqiq
etish ishlari davom etdi. Bu borada mashhur tarixchi-numezmatik olim Boris
Dmitryevich Kochnyev (1940-2002) ning tadqiqotlari1 alohida ahamiyatga
ega. B. Kochnyev o’z tadqiqotlarini sovet davrida boshlagan edi va u o’zi
boshlagan tadqiqot ishlarini sovet davridan keyingi davrlarda ya’ni to
umrining oxirlarigacha ( 2002-yilgacha ) davom ettirdi. B. D. Kochnyev
O’rta Osiyoda XI-XII asrlarda hukmronlik qilgan Qoraxoniylar davlati
tarixini numezmatik manbalar asosida juda yaxshi o’rgangan tarixchilardan
hisoblanadi. B. D. Kochnyev o’z ustozi Ye. A. Davidovich bilan
qoraxoniylar davri numezmatikasini puxta tadqiq etdi.
26

Bosvortning “Musulmon sulolalari” asari hisoblanadi. Muallif asarni
yozishda K. E. Bosvortning “Musulmon sulolalari” kitobi namunasidan
foydalanadi, ya’ni, asarning strukturaviy tuzilishi K. E. Bosvort kitobidan
farq qilmaydi. Nosir Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari”
kitobida huddi K. E. Bosvortning “Musulmon sulolalari” kitobidagi kabi
davlatlar tarixi bayon etilganidan so’ng davlatda hukmronlik qilgan
hukmdorlarning xronologik tarzda shajarasi berib boriladi. Umuman olganda
muallifning ushbu asari O’rta Osiyoning qadimgi davrdan to XX asrgacha
bo’lgan davrda mavjud bo’lgan deyarli barcha davlatlar tarixi shu jumladan,
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid qisqacha ta’rifdan
iboratdir. Muallif bu borada XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixshunosligida katta
o’zgarishlarni amalgam oshirgan deya olmaymiz. Nosir Muhammadning
“Turon davlatlari va hukmdorlari” asari tanqidiy, tahliliy jihatdan ko’rib
chiqishni taqozo etadi. 7
So’ngi vaqtlarda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi bo’yicha qilingan
muhim ishlardan biri Mahmudov Behzod Hamidovich tomonidan himoya
qilingan nomzodlik dissertatsiyasidir. Dissertatsiya mavzusi “Qoraxoniylar
davlatchilik tizimining xususiyatlari” deb nomlanib akademik A. R.
Muhammadjonov ilmiy rahbarligida O’zbekiston Milliy Universitetida 2010-
yilda himoya qilingan. Ushbu tadqiqot ishi mustaqillik yillarida Qoraxoniylar
davlati tarixi bo’yicha qilingan dastlabki yirik ilmiy tadqiqot ekanligi bilan
muhim ahamiyatga egadir. Shuni alohida ta’kidlashimiz lozimki B. H.
Mahmudov o’z tadqiqotida bir-qator yangicha fikrlarni ilgari surgan. B. H.
Mahmudov tadqiqotlari davomida V. V. Bartold, O. Pritsak, O. Qoraev kabi
yirik tarixchilarning ayrim fikrlariga qo’shilmaydi. Masalan Qoraxoniylar
davlatiga asos solgan qabilalarni aniqlash, davlatning tashkil topish davrini
aniqlash va boshqalar. U fikrlari ko’proq K. Sh. Shoniyozov xulosalariga
7
М . А . К o у m е n. “Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш . Alp Arslan ve zamai. Ankara, 2001.
21

O’zbekiston tаriхini o’rganishda ХI-ХII аsr manbalari.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.Chor Rossiyasi va Sho’rolar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixining o’rganilishi ...................................................................................................................... 5
1.1. XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixining o’rganilishi ...................................................................................................................... 5
1.2. Sobiq Ittifoq davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi ... 13
II. Bob Mustaqil O’zbekistonda va xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy
hayoti tarixining o’rganilishi ......................................................................................................... 19
2.1. Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
....................................................................................................................................................... 19
2.2. Xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixnavisligi ............ 22
Xulosa ............................................................................................................................................ 30
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: ............................................................................................... 33
1

Xulosa
XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini ilmiy asosda tadqiq
etish ishlarini XIX asrning ikkinchi yarmidan Chor Rossiyasi tarixchilari
boshlab berdi. Bunga Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati
bevosita ta’sir ko’rsatdi. Rossiya imperiyasi uchun o’zi bosib olmoqchi
bo’lgan O’rta Osiyoning tarixini bilish muhim edi. XIX asrning ikkinchi
yarmida rus sharqshunoslik maktabining vujudga kelishi XI-XII asrlar O’rta
Osiyo siyosiy hayoti tarixini ilmiy asosda o’rganila boshlashida muhim rol
o’ynadi.
XIX asrning oxirlari XX asr boshlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixini ko’plab manbalar asosida eng ko’p darajada tadqiq
etgan tarixchi V. V. Bartold hisoblanadi. V. V. Bartold O’rta Osiyoning XI-
XII asrlar tarixiga oid bir qator birinchi darajali manbalarni dastlabki bora
ilmiy asosda o’rgangan olimlardan bo’ldi. Bunda V. V. Bartold tarixiy
manbalarni o’zaro taqqoslash, analiz va sintez qilish, manba matnini tanqiday
tahlil qilish kabi yangi tadqiqot usullaridan keng foydalandi. Abulfazl al-
Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy”, Abu Nasr Muhammad ibn Abduljabbor al-
Utbiyning “Tarixi Yaminiy”, Izzuddin Abu-l-Xasan Ali ibn Muhammad Ibn
al-Asirning “Al-Kamil fi-t-ta’rix” kabi birinchi darajali manbalarni aynan V.
V. Bartoldgina dastlabki bora chuqur tahlil asosida tadqiq etgan tarixchidir.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi Sho’rolar davrida eng
ko’p darajada o’rganilgan. Aytish mumkinki XIX asr ikkinchi yarmi XX asr
boshlarida Chor Rossiyasida qo’lga kiritilgan dastlabki sharqshunoslik,
manbashunoslik hamda tarixshunoislik tadqiqotlari qo’lga kiritgan ilmiy
yutuqlar Sho’rolar davri tarixshunoslari uchun mustahkam poydevor
vazifasini bajarib berdi. Ushbu davrda mavzuga oid maxsus tadqiqotlar olib
borilgan. Lekin masalaning boshqa bir tomoni ham mavjud ya’ni Sho’rolar
30

V. V. Bartold o’zining “Manbashunoslik bo’yicha tadqiqotlar” ida O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga oid ayrim manbalari va tarixchilari
faoliyatiga ham alohida to’xab o’tadi. Masalan, Abu Said Gardiziyning
“Zayn ul-axbor” (“Xabarlar ko’rki”) asari xususida fikr yuritgan. Uning bu
tadqiqoti 1893-1894 yillarda O’rta Osiyoga qilgan ilmiy safari natijasi edi.
“Manbashunoslik bo’yicha tadqiqotlar” dan Gardiziyning “Zayn ul-axbor”
asaridan V. V. Bartold tomonidan ayrim xatolari to’g’irlanib ko’chirgan
arabiy matn va uning tarjimasi ham joy olgan1.
1.2. Sobiq Ittifoq davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixining o’rganilishi
Sobiq Ittifoq davri tarixshunosligida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar
siyosiy hayoti tarixiga oid ko’plab tadqiqotlar olib borilgan. Endilikda
mazkur davrda Chor Rossiyasidagi umumiy tadqqiqotlardan farqli mavzuga
oid maxsus tadqiqotlar soni biroz ko’paydi. Mana shunday maxsus
tadqiqotlar olib borgan Sho’rolar davri tadqiqotchi – olimlardan A. Yu.
Yakubovskiy, S. G. Agajanov, Ye. A. Davidovich, B. D. Kochnev, M. N.
Fyodorov, O’ Q. Qoraev, Z. M. Bunyodov kabi tarixchilarni alohida qayd
etish lozim bo’ladi. Ularning har – biri O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga
chuqur tadqiqotlar olib borishganlar. Lekin shunday bo’lsada bu davr
tarixshunosligi bir – tomonlamalik, yagona mafkuraning, ya’ni, kommunizm
mafkurasining ustivorligi sezilib turadi. Tarixni materialistik nuqtai –
nazardan yoritishga alohida ahamiyat berilgan. Tarixiy voqea – hodisani
bayon etishda sinfiylik g’oyalariga sodiq qolish, tarixda sinflar o’rtasida
kurashni sunniy tarzda bo’rttirib ko’rsatishga e’tibor qaratiladi.
O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rgangan
tarixchilardan yana biri turkmanistonlik Sergey Grigorevich Agajanovdir
(1928-1998) . U asosan Saljuqiylar davlati tarixi ustida tadqiqotlar olib bordi.
Uning olib borgan tadqiqotlari XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixini o’rganishda
13

oltinchi bobida O’rta Osiyoining XI-XII asrlar davri tarixi bayon qilib
beriladi1. Xususan, Movarounnahrda qoraxoniylar hukmronligining
o’rnatilishi, qoraxoniylar hamda g’aznaviylar o’rtasidagi munosabatlar,
Xorazm va Mahmud G’aznaviy munosabatlari, Xorazmning Mahmud
G’aznaviy tomonidan bosib olinishi, Xorazmshohlar saltanatining inqirozi
kabi masalalar bayon etiladi.
II. Bob Mustaqil O’zbekistonda va xorijiy mamlakatlarida O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi
2.1. Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy
hayoti tarixining o’rganilishi
Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti
tarixi kam o’rganilgan mavzulardan hisoblanadi. Qilingan ishlarning asosiy
qismi darsliklar, o’quv uslubiy qo’llanmalardan iborat bo’lib umumiy
O’zbekiston tarixining bir davri sifatida berib ketilgan. Ko’pincha o’zidan
oldingi tadqiqotchilarning fikrlari yana takrorladi. Mavzuga oid alohida ilmiy
ishlar barmoq bilan sanarli darajada kam qilingan. Mavzu bo’yicha Sho’rolar
davrida ko’pgina tadqiqotlar amalga oshirilgan edi lekin ularda o’sha davr
mafkurasi, tarixni yoritishda eskicha yondoshuvlar yaqqol namoyon bo’ladi.
Bugungi kunda esa O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini
yangicha dunyoqarash bilan, yangicha uslubiy yondoshuvlar bilan yoritish
muhim ahamiyatga egadir. 6
Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar o’rganganlardan
K. Sh. Shoniyozov, A. A. Asqarov, B. Ahmedov, A. S. Sagdullaev, A.
Muhammadjonov, R. Murtazaeva kabi tarixchilarni tilga olishimiz mumkin.
Lekin ushbu tarixchilarning ilmiy tadqiqot mavzulari bevosita O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi bo’lmagan.
6
М . А . К o у m е n. Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi”. 1. Kuruluj devri. Ank а ra,2000.
19

davlatining siyosiy hayoti tarixiga to’xtalib o’tadi. Bundan tashqari ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayotini ham o’rgangan. Asarda Xorazmshohlar
davlatining tashkil topishi, taxt uchun kurashlar, Xorazmshohlar davlatining
harbiy tuzilishi, Xorazmshohlar davlatidagi yuqori mansab egalari
shuningdek Xorazmshohlar davlatining Chingizxon boshchiligidagi mo’g’ul
qo’shinlari tomonidan bosib olinishi kabi voqea-hodisalar bayon etib
berilgan. Z. Bunyodov o’zining mazkur asarida Xorazmshohlar davlati
tarixiga oid manbalarning tahlili, yoki bo’lmasa manbalarni o’zaro taqqoslash
kaba masalalarga ko’p e’tibor qaratmaydi. Xatto, bu haqda muallifning o’zi
ham ta’kidlab o’tgan. Ammo, Z. Bunyodov Xorazmshohlar davlati tarixi
manbashunosligi ustida katta tadqiqot ishlarini olib bordi. U XI-XII asrlar
O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixiga oid Sadriddin al-Husayniyning “Axbor
ad-Davla as-Saljuqiya” asarini rus tiliga tarjima qilgan va unga sharhlar
tayyorlab nash ettirgan1. U yana turkiy sulolalardan qoraxoniylar tarixiga
ham qiziqib ko’rgan2.
Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki Z. Bunyodov Xorazmshohlar
davlati tarixiga oid qanchalik tadqiqotlar olib borgan bo’lmasin, lekin uning
barcha jihatlari to’laligicha yoritib berilgan deya olmaymiz.
XX asrning 50-yillarida sovet tarixshunosligida O’rta Osiyoning XI-XII
asrlar siyosiy hayoti tarixi bo’yicha bir qancha ishlar qilindi. Bularni keng
miqyosda olib borilgan tadqiqotlar deya olmaymiz albatta. Bunday
tadqiqotlarda ko’pincha eng muhim siyosiy voqealar o’z aksini topgan. O’rta
Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini qisman o’z ichiga olgan
asarlardan biri “O’zbekiston xalqlari tarixi” dir. Bu asar 1950-yilda nashrdan
chiqqan bo’lib, uni sovet davrining mashhur tarixchilari K. B. Trever, A. Yu.
Yakubovskiy hamda M. E. Voronsevlarning hammualifligida yozilgan. Asar
ikki qismdan iborat. Uning birinchi qismi O’zbekiston tarixining qadimgi
davridan to XVI asr boshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Asarning
18

O’zbekiston tаriхini o’rganishda ХI-ХII аsr manbalari.

Купить