Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 55.7KB
Покупки 2
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

792 Продаж

O’zbekiston tаriхini o’rganishda ХI-ХII аsr manbalari

Купить
O’zbekiston tаriхini o’rganishda ХI-ХII аsr manbalari. Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................... 2 I.Bob.Chor Rossiyasi va Sho’rolar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi ...................................................................................................................... 5 1.1. XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi ...................................................................................................................... 5 1.2. Sobiq Ittifoq davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi ... 13 II. Bob Mustaqil O’zbekistonda va xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi ......................................................................................................... 19 2.1. Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi ....................................................................................................................................................... 19 2.2. Xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixnavisligi ............ 22 Xulosa ............................................................................................................................................ 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: ............................................................................................... 33 1 Kirish Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so’ng tariximizga bo’lgan munosabat tubdan o’zgardi. Zero o’z o’tmishini yaxshi bilgan undan to’g’ri xulosalar chiqargan xalqgina kelajak sari xotirjam qadam tashlay oladi. Mustaqillik yillarida tariximizga bo’lgan e’tibor hukumat darajasigacha ko’tarildi desak aslo xato bo’lmaydi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 – yil 27 iyuldagi “O’z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qarori1dan so’ng haqqoniy tarixni yaratish, bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e’tibor berish, qo’yilgan muammolarni soha mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud muammolar yechimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi. Ushbu kurs ishida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligi yoritib beriladi. Mavzuning dolzarbligi : O’rta Osiyo tarixini, jumladan XI-XII asrlar tarixini o’rganish turli davrlarda ayniqsa, XIX asr ikkinchi yarmidan rus tarixchilari, keyin Sho’ro davri tarixchilari tomonidan amalga oshirilib borildi. Lekin bu davrlarda ayniqsa sho’ro davrida tarixni bir tomonlama sinfiylik nuqtai-nazaridan yoritish avj oldi. XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy tarixini qanday g’oya, mafkura, usullar vasitasida yoritilganligini tahlil etish va tatqiq etish tarixshunoslik fani uchun juda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari mustaqil O’zbekistonda va xorij mamlakatlarda ushbu davrni yoritishdagi yutuq va kamchiliklarni tatqiq etish ham muhimdir. Mavzuning maqsadi va vazifalari : Ushbu kurs ishining maqsadi XI- XII asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining eng samarali va so’ngi usullari yordamida ochib berish, bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, XX 2 asr 20-yillaridan shu asrning 80-yillari oxirlarigacha qilingan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu orqali tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo’shishdan iboratdir. XI-XII asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini yoritib berishda biroz e’tibordan chetda qolgan muammolarni topish va uni tarixchilar e’tiboriga havola etish ishning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Mavzuning vazifalari O’rta Osiyoning XI- XII asrlar siyosiy hayotini turli tuzum va jamiyatlarda qanday nuqtai- nazardan yoritilganligini o’rganish, turli g’oya va mafkuralarning tarix fani taraqqiyotiga ijobiy va salbiy ta’sirini o’rganish, XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoiti tarixini yoritish ishlariga eng muhim darajada hissa qo’shgan olimlarning tadqiqot ishlarini tahlil qilishdan iboratdir. Mavzuning tarixshunosligi: O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi ustida eng muhim tadqiqot ishlarini olib borgan olimlar qatoriga V. V. Grigorev1 , V. V. Bartold2, turkmanistonlik tarixchi S. G. Agajanov3, Ye. A. Davidovich1, B. D. Kochnyev2, qirg’izistonlik tarixchi O’. Q. Qoraev3, ozarbayjon tarixchisi Z. M. Bunyodov4, M. N. Fyodorov5, K. Kaen6, O. Pritsak7, T. Rays8, K. E. Bosvort9, turkiyalik tarixchilar E. Merkil10, U. S. Hunkan11, M. A. Koymen12, I. Kafesoglu, O. Turan13, A. Sevim, H. N. Orkun, tojikistonlik tarixchilardan N. B. Najotova14 Ali Mahmudiy A’lamiy15, S. K. Mullajonov16, o’zbekiston tarixchi B. H. Mahmudov17 kabi tarixchilarni kiritishimiz mumkin. Kurs ishi ob’ekti : Tadqiqot ob’ektiga O’rta Osiyoning XI-XII asrlar davri siyosiy hayoti tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida, Sho’rolar davrida, mustaqil O’zbekistonda hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha tadqiqot ishlari. 3 Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rtta paragraf, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4 I.Bob.Chor Rossiyasi va Sho’rolar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi 1.1. XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi Chor Rossiyasida O’rta Osiyo tarixini haqiqiy ilmiy asosda o’rganish ishlari XIX asrning o’rtalaridan boshlandi desak xato bo’lmaydi. Bu qiziqish Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati bilan ham bevosita bog’liq edi. Har-bir mustamlakachi davlat biror hududni bosib olmoqchi bo’lsa avvalo o’sha hududda yashovchi xalqlarning o’tmishi, urf-odatlari, tili, dini, madaniyatini o’rganishga harakat qiladi. XIX asr o’rtalaridan ayniqsa Chor Rossiyasining O’rta Osiyoga nisbatan tajovvuskorona siyosati yanada kuchaydi. Chor Rossiyasining O’rta Osiyoga yuborilgan missiyalari, harbiy ekspiditsiyalari tarkibida O’rta Osiyo tarixiga qiziquvchi tarixchilar ham bor edi. Chor Rossiyasida O’rta Osiyo tarixini tadqiq etish ishlariga Sankt- Peterburg Fanlar Akademiyasi shuningdek, Sankt-Peterburg Universiteti olimlarining hizmatlari katta bo’ldi. 1 Chor Rossiyasining O’rta Osiyoni zabt etishi natijasida esa O’rta Osiyo xalqlari tarixini yaxshi biladigan mutaxasislarga bo’lgan ehtiyoj yanada oshadi. O’rta Osiyoning bosib olinishi chog’ida va undan keyin davrlarda ko’plab rus tarixchi-sharqshunos olimlari O’rta Osiyoga tashrif buyurib tariximizni o’rganish ishlarini jiddiy sur’atda boshlab yuborishdi. Ular faqatgina davlat manfaatiga hizmat qilish uchungina O’rta Osiyo tarixini o’rgana boshladi desak xato bo’lar edi. Ular orasida O’rta Osiyo tarixiga qiziqadigan fidoiy olimlar ham ko’p edi. 1 В. П. Васильев. “История и древности восточной части Средней Азии от Х до ХIII века с приложением перевода китайских известий о Киданях, Джурджитах и Монголао – Татарах”.- ТВОРАО, Ч. IV, 1859. 5 Sankt-Peterburg Fanlar Akademiyasi a’zosi bo’lgan V. V. Zernov ( 1858-yildan a’zo ) O’rta Osiyo tarixi bo’yicha Chor Rossiyasidagi birinchi mutaxasis edi. Hali bu davrda O’rta Osiyo xalqlari tarixi G’arbiy Evropaliklarga deyarli ma’lum emas edi1. Keyinroq V. V. Grigorev, V. V. Radlov, N. Veselovskiy, V. V. Bartold va boshqa ko’plab O’rta Osiyo tarixi bo’yicha mutaxasis olimlar yetishib chiqdi. XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayotini o’rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi. XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixiga V. V. Grigorev, X. Vamberi, B. Dorn, V. V. Radlov kabi bir qator tadqiqotchilar katta qiziqish bilan qarab, uni ilmiy jihatdan o’rganishga o’z hissalarini qo’shishgan. Jumladan, X. Vamberi o’z asarida bir qancha arab-fors tilidagi manbalardan foydalangan holda qoraxoniylarning Buxoro shahrini zabt etishi, ularning qo’shni davlatlar ya’ni g’aznaviylar va saljuqiylar bilan o’zaro munosabatlariga oid siyosiy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni qayd etgan2. XIX asrning ikkinchi yarmidan O’rta Osiyo tarixini tadqiq etish ishlariga katta hissa qo’shgan tarixchilardan biri V. V. Grigorev hisoblanadi. V. V. Grigorev XIX asrda Sankt-Peterburg universitetining Sharq tarixi kafedrasining dastlabki tadqiqotchilaridan edi. V. V. Grigorev 1867-yildan to umrining oxirigacha ya’ni 1881-yilgacha rus Arxeologiya jamiyatining Sharq bo’limini boshqardi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Chor Rossiyasida tarix fanlarining rivojlanishida V. V. Grigorevdek tarixchilarning xizmati katta bo’ldi. U o’z tadqiqotlari bilan O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini ilmiy asosda o’rganganish ishlarini boshlab bergan dastlabki vakillardan hisoblanadi. Jumladan, V. V. Grigorev o’z tadqiqotida3 O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilgan Qoraxoniylar davlati tarixiga alohida qiziqqan va bu davlat tarixini qadimiy qo’lyozma manbalar asosida o’rgangan. 6 B. Dorn O’rta Osiyoning XI-XII asrlar davri numezmatikasiga doir tadqiqotlar olib borgan dastlabki tarixchi olimlardan hisoblanadi. Uning tadqiqotlari XI-XII asrlarda ( qoraxoniylar davrida ) zarb etilgan turli tanga pullarning tahliliga bag’ishlangan1. Uning izlanishlari natijasida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti haqida, jumladan, qoraxoniy hukmdorlari, ular tomonidan olib borilgan siyosat haqida ma’lumotlarga ega bo’lindi. B. Dorn tomonidan olib borilgan numezmatik tadqiqotlar O’rta Osiyoning XI-XII asrlar davri numezmatikasining keyingi taraqqiyotiga samarali ta’sir ko’rsatdi. B. Dorn boshlab bergan tadqiqotlarni keyinchalik sovet davrining mashhur numezmatlari Ye. A. Davidovich, M. N. Fyodorov, B. D. Kochnev kabilar davom ettirishdi. XIX asrning ikkinchi yarmidan O’rta Osiyo tarixini yadqiq etishga XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlari rus sharqshunosligi maktabida o’z o’rniga ega bo’lgan Baron Viktor Romanovich Rozen ( 1849 – 1908 ) ham o’z hissasini qo’shgan. U hali talabalik yillaridayoq O’rta Osiyo xalqlari tarixini qo’lyozma manbalar asosida o’rganishni boshlagan edi. V. R. Rozen birinchi darajali manbalarni o’rganish, tahlil etishga ahamiyat beradi. O’zi bir – qancha sharq tillarini o’rgangan edi. V. R. Rozen Turkistonda bo’lgan vaqtlarida O’rta Osiyo tarixi bilan bog’liq bo’lgan arab, fors va turkiy tillardagi qo’lyozma manbalarni yig’ish va ularni o’rganishga alohida e’tibor beradi. U O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga oid bir qator manbalarni jumladan: Izzuddin ibn al-Asir al-Jazariy (hijriy. 555-630 / milodiy 1160- 1233) ning “Al-Kamil fi-t-ta’rix” ( “Mukammal tarix” ) , Sadriddin Abul- Xasan Ali ibn Nosir al-Husayniyning “Axbor ad-daulat as-Saljuqiyya” ( “Saljuqiylar davlati to’g’risida xabarlar” ) , Imodiddin Muhammad ibn Muhammad al-Isfaxoniy (hijriy 519-597-yillar / milodiy 1125-yil 20-iyun- 1201-yil) ning “Nusrat al-fatra va usrat al-fitra” asarlarini o’rganadi. Bundan rashqari V. R. Rozen qoraxoniylar tomonidan Movarounnahrning zabt 7 etilishiga masalasiga oid alohida birinchi darajali manbalar asosida tadqiqotlar olib borgan1. V. R. Rozen XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlari rus manbashunoslik maktabining rivojlanishiga munosib hissa qo’sha oldi. 2 V. V. Radlov ( 1837 – 1918 ) ning turkiy xalqlarning tili, adabiyoti va etnik tarixini o’rganishga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot asarlari3 ham XI-XII asrlar davri tarixini o’rganishda katta ahamiyatga ega. Ammo tadqiqotchining ayrim fikrlari munozaralidir. V. V. Radlovning ta’kidlashicha Qoraxoniylar davlatiga uyg’urlar asos solganlar. Bu fikr haqiqatdan uzoqroq so’ngi tadqiqotlarga ko’ra Qoraxoniylar davlatining tashkil etilishida qarluqlarning o’rni katta bo’lgan. Aslini olganda Qoraxoniylar davlati bir qancha turkiy sulolalar konfederatsiyasidan iborat edi. XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixini ilk bora tadqiq etgan tarixchilardan yana biri V. P. Vasilevdir. V. P. Vasilev o’z tadqiqotlarida asosan O’rta Osiyoning sharqiy mintaqalarida sodir bo’lgan voqea-hodisalar haqida ma’lumotlar beradi. U o’z asarida4 qoraxoniylar hamda qoraxitoylar o’rtasidagi munosabatlarga ham to’xtalib o’tadi. Akademik V. V. Bartoldning “Turkiston mo’g’ul bosqini davrida” deb nomlangan mashhur asari O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri tarixshunosligiga oid juda muhim asardir. Asarda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayotida sodir bo’lgan voqealarga ham keng to’xtalib o’tilgan. Bu V. V. Bartold faoliyatidagi dastlabki yirik tadqiqot edi. Asarning birinchi qismi “Matnlar” deb nomlanib arab va fors tilidagi birlamchi manbalarni o’z ichiga olgan edi. “Matnlar” 1898-yilda Sankt-Peterburg shahrida nashr etilgan. Asarning ikkinchi qismi (“Turkiston”) ham Sankt-Peterburg shahrida 1900- yilda chop etilgan. Shu yilning o’zida “Turkiston” Sankt-Peterburg universiteti sharq tillari kafedrasiga Sharq tarixi magistri ilmiy darajasini 2 В. М. Запорожец. “Сельджуки”. Москва. “Воениздaт”. 2011 8 olish uchun tavsiya qilinadi. Dissertatsiya himoyasi 1900-yil 19-noyabrda (2- dekabr) bo’lib o’tdi. V. V. Bartoldning ushbu tadqiqotiga professor N. I. Veselovskiy yuqori baho bergan edi va Turkiston tarixi bo’yicha birorta tadqiqotchi xali bunday darajada ish qilmaganligini ta’kidlagan edi. O’sha paytda yana bir tarixchi professor V. A. Jukovskiy ham N. I. Veselovskiy singari ishning ilmiy ahamiyatiga yuqori baho bergan edi. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati yuqori ekanligini hisobga olib Sankt-Peterburg universiteti Kengashi V. V. Bartoldga Sharq tarixi doktori ilmiy darajasini berdi. Ingliz sharqshunosi E. Denison Ross 1928-yilda asarning inglizcha tarjimasi so’z boshisida V. V. Bartoldning “Turkiston” asari O’rta Osiyo tarixini o’rganishda yangi davrni boshlab berdi deb ta’kidlagan edi. Haqiqatan, V. V. Bartoldgacha O’rta Osiyoning deyarli faqat siyosiy hayoti tarixi bilan mashhur sharqshunoslar N. V. Xanikov, V. V. Grigorev, P. I. Lerx, N. I. Veselovskiy kabilar shug’ullanishgan, lekin ular alohida savollarga javob qidirishgan. V. V. Bartold tarix fanida birinchi bo’lib O’rta Osiyo tarixini yangicha usulda tadqiq etish ishini boshlab berdi1. V. V. Bartold asarining davriy chegarasi VIII-XIII asrlarni o’z ichiga oladi. Garchi asar nomi “Turkiston mo’g’ul bosqini davrida” deb nomlansada O’rta Osiyoning mo’g’ullar bosqini davrigacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayoti, O’rta Osiyo hududidagi davlatlar siyosiy hayoti, xalqaro munosabatlar masalalari ajoyib tarzda yoritib berilgan. V. V. Bartold o’z asarida X asrning oxiri XI asrning birinchi yarmida o’zaro ittifoqda bo’lgan turkiy xalqlarning Movarounnahrni istilo qilishi va ularning ko’chib kelishiga e’tibor qaratib o’tadi. Qoraxoniylar va Saljuqiylar kabi turkiy davlatlarga asos solinishi uning fikricha, Movarounnahr, Xorazm va Xurosonning o’rta asrlar davri voqeligini yangi bosqichga ko’tardi. Turkiy harbiy-ko’chmanchi boshqaruv tizimi, urug’-aymoqchilik tizimi markaziy davlat boshqaruvida ham o’zgarishlarga olib keldi. Qoraxoniylar va Saljuqiylar davlatlarining 9 tashkil topishi natijasida XI asrdan boshlab O’rta Osiyo ijtimoiy-siyosiy hayotida dehqonlarning (katta yer-mulk egalari) mavqei qanday pasayib borganligi, yangicha “iqto” tartibining ijtimoiy-siyosiy hayotda muhim ahamiyatga ega bo’lib borganligi masalalarini ham birinchi marta aynan V. V. Bartold yaxshi ochib bera oldi. XI asrdan O’rta Osiyoning siyosiy hayotida katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Movarounnahr va Xurosonda hokimiyatni turkiy sulolalar o’z qo’llariga olishdilar. 1005-yilda Somoniylar sulolasi to’la barham topdi. Xurosonda G’aznaviylar Movarounnahrda Qoraxoniylar davlatlari tashkil topdi. Bu kabi hodisalar V. V. Bartoldning “Turkiston mo’g’ul bosqini davrida” asarida keng bayon qilib berilgan. Shuningdek, asarda G’aznaviylar hamda Qoraxoniylar davlatlari o’rtasidagi munosabatlar, xususan, Qoraxoniylar davlati hukmdori Yusuf Qodirxon va G’aznaviylar davlati hukmdori Mahmud G’aznaviy o’rtasidagi diplomatik aloqalar, G’aznaviylar davlati bilan Xorazm Ma’muniylar davlati o’rtasidagi munosabatlar va Xorazmning Mahmud G’aznaviy tomonidan bosib olinishi, G’aznaviylar davlatining inqirozi, Qoraxoniylar hukmronligi davrida Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy hayot, davlat boshqaruvi masalalari, Qoraxoniylar bilan Saljuqiylar o’rtasidagi munosabatlar, Qoraxoniylar davlatining zaiflashuvi, XII asrning 30-yillaridan boshlangan qoraxitoylarning Movarounnahrga bosqinchilik yurushlari katta mahorat bilan yoritib berilgan. “Turkiston mo’g’ul bosqini davrida” asarining II bobida O’rta Osiyoning XII asr tarixini batafsil bayon qilinadi, III bobida esa XII asr va XIII asr boshlarida hukmronlik qilgan Xorazmshohlar (Anushteginiylar) davlatiga bag’ishlangan. Unda Xorazmshohlar davlatining qanday qilib saljuqiylardan mustaqil bo’lgani, uning qoraxitoylar bilan olib borgan munosabatlari, hukmdorlarning Xorazm, Movarounnahr hamda Xurosonda olib borgan 10 siyosatlari, qoraxitoylar hukmronligiga chek qo’yilishi kabi voqea-hodisalar bayon qilinadi. “Turkiston mo’g’ul bosqini davrida” asari ilmiy ahamiyatining kattaligi shundaki, muallif bu asarda arab, fors va turkiy tillarda o’rta asrlarda bitilgan birlamchi manbalarni bevosita tahlil qilib foydalangan. Bu borada u juda ko’plab qimmatli manbalarni o’rganib chiqdi. Lekin, shuni ham ta’kidlashimiz kerakki V. V. Bartold o’z tadqiqotiga oid barcha manbalarni ko’rib chiqqan deya olmaymiz. Chunki “Turkiston mo’g’ul bosqini davrida” asari nashrdan chiqqandan so’ng ishga oid yana boshqa manbalar ham bor ekanligi ma’lum bo’ldi. Akademik V. V. Bartoldning O’rta Osiyo tarixiga oid yana bir muhim ishi “Turkiylar; O’rta Osiyoning turkiy xalqlari tarixiga oid o’n ikki ma’ruza” deb nomlanadi. Unda O’rta Osiyoning barcha turkiy xalqlari tarixiga oid juda muhim ma’lumotlar mavjud. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi haqida ham ma’lumotlar mavjud. Xususan, XI-XII asrlarda hukmronlik qilgan bir-qancha turkiy sulolalar va ular o’rtasidagi munosabatlar haqida ma’lumotlar uchraydi. G’aznaviylar va Qoraxoniylar o’rtasidagi munosabatlarga to’xtalib quyidagi ma’lumotlarni keltiradi “Qoraxoniylarning G’aznaviylar bilan kurashi muvoffaqiyatsiz yakunlandi, ularning barcha yurushlari qaytarildi va ular katta yo’qotishlarga duchor bo’ldi. Amudaryoning shimolidagi bir- nechta viloyat Mahmud izmiga o’tdi. Mahmud o’zining oliy hokimiyatini butun sharq tan olishini va Qoraxoniylar ham xalifa bilan faqat uning yordamida aloqa qilishini xohlar edi. Bir vaqtning o’zida Mahmud Qoraxoniylar xoni bilan to’g’ridan-to’g’ri munosabatga kirishdi. Bu haqda tarixchi Gardizi alohida guvohlik berib o’tgan. Uning ma’lumotiga ko’ra Mahmud 1025-yili Qoshg’ar hukmdori Xorun Bug’roxonning o’g’li Yusuf Qodirxon bilan Samarqandning janubida uchrashadi”1. Shuningdek, Yusuf Qodirxonning 1032-yilda vafot etishi haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tadi. 11 “Turkiylar; O’rta Osiyoning turkiy xalqlari tarixiga oid o’n ikki ma’ruza” tayyorlashda V. V. Bartoldning eng ko’p murojaat qilgan manbasi Mahmud Qoshg’ariyning “Devoni lig’atit-turk” asaridir. Chunki turkiy xalqlar tarixini yoritishda “Devoni lig’atit-turk” asarining ahamiyati katta ekanligini V. V. Bartold o’sha vaqtlardayoq yaxshi tushunib yetgan edi. V. V. Bartold asarlar to’plamining “Manbashunoslik bo’yicha tadqiqotlar” deb nomlangan sakkizinchi jildi O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri manbashunosligi uchun nihoyatda qadrlidir. U 47 ta maqola va taqrizni o’z ichiga olgan. Ushbu tadqiqotlarning asosiy qismi V. V. Bartoldning O’rta Osiyo hamda Kavkazga qilgan hizmat safari hisobotlaridan iborat. V. V. Bartoldning ilmiy safarlari maqsadi va vazifasiga ko’ra turli-xil mazmunga ega. Shunday bo’lsada har-bir xizmat safari chog’ida mahalliy davlat kutubxonalari yoki ayrim shaxslarning xususiy kutubxonalarida saqlanayotgan qo’lyozmalar bilan albatta, tanishadi va uni yana tarixiy hujjatlar ham alohida qiziqtirgan. V. V. Bartold o’z ilmiy safarlari natijasida xali ma’lum bo’lmagan bir-qator birlamchi manbalarni ilm-fan olamiga namiyish etdi. Uning xisobotlari tadqiqotchilarga sharq manbalari bo’yicha juda boy materiallarni tuhfa etdi. Ko’plab sharq qo’lyozmalari tadqiqotchilari aynan V. V. Bartoldning xisobotlari natijasida musulmon O’rta Osiyosi tarixi manbalari bilan birinchi bora tanishdi. 3 U tarixiy manbalarni o’rganishda qo’lyozma matnini tanqidiy ko’rib chiqish, tahlil qilish kabi usullardan keng foydalandi. Bularni u sharqshunos ustozi V. R. Rozendan o’rganga edi. Uning arab, fors va turkiy tillardan yaxshi xabardorligi manbashunoslikdagi imkoniyatlarini yanada oshirdi. Filologiya sohasidagi bilimlari unga tarixiy manbalarning mazmun mohiyatini yanada chuqurroq anglashga imkon berdi. 3 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. (Перевод с арабского языка, примечания и коментарии П.Г.Булгакова, дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, ввдение и указатели Ш.С.Камолиддин), Ташкент- Цюрих, 2005. 12 V. V. Bartold o’zining “Manbashunoslik bo’yicha tadqiqotlar” ida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga oid ayrim manbalari va tarixchilari faoliyatiga ham alohida to’xab o’tadi. Masalan, Abu Said Gardiziyning “Zayn ul-axbor” (“Xabarlar ko’rki”) asari xususida fikr yuritgan. Uning bu tadqiqoti 1893-1894 yillarda O’rta Osiyoga qilgan ilmiy safari natijasi edi. “Manbashunoslik bo’yicha tadqiqotlar” dan Gardiziyning “Zayn ul-axbor” asaridan V. V. Bartold tomonidan ayrim xatolari to’g’irlanib ko’chirgan arabiy matn va uning tarjimasi ham joy olgan1. 1.2. Sobiq Ittifoq davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi Sobiq Ittifoq davri tarixshunosligida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid ko’plab tadqiqotlar olib borilgan. Endilikda mazkur davrda Chor Rossiyasidagi umumiy tadqqiqotlardan farqli mavzuga oid maxsus tadqiqotlar soni biroz ko’paydi. Mana shunday maxsus tadqiqotlar olib borgan Sho’rolar davri tadqiqotchi – olimlardan A. Yu. Yakubovskiy, S. G. Agajanov, Ye. A. Davidovich, B. D. Kochnev, M. N. Fyodorov, O’ Q. Qoraev, Z. M. Bunyodov kabi tarixchilarni alohida qayd etish lozim bo’ladi. Ularning har – biri O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga chuqur tadqiqotlar olib borishganlar. Lekin shunday bo’lsada bu davr tarixshunosligi bir – tomonlamalik, yagona mafkuraning, ya’ni, kommunizm mafkurasining ustivorligi sezilib turadi. Tarixni materialistik nuqtai – nazardan yoritishga alohida ahamiyat berilgan. Tarixiy voqea – hodisani bayon etishda sinfiylik g’oyalariga sodiq qolish, tarixda sinflar o’rtasida kurashni sunniy tarzda bo’rttirib ko’rsatishga e’tibor qaratiladi. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rgangan tarixchilardan yana biri turkmanistonlik Sergey Grigorevich Agajanovdir (1928-1998) . U asosan Saljuqiylar davlati tarixi ustida tadqiqotlar olib bordi. Uning olib borgan tadqiqotlari XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixini o’rganishda 13 muhim ahamiyatga egadir. S.G.Agajanovning mashhur asarlaridan biri “IX- XIII asrlar O’rta Osiyoning o’g’iz va turkmanlar tarixidan ocherklar” deb nomlanadi. Ushbu monografiya aniq faktlar asosida O’rta Osiyoning rivojlangan o’rta asrlar davri tarixini o’zida aks ettirgan ko’pgina arab va fors tilida yozilgan manbalar asosida tayyorlangani bilan yanada ahamiyatlidir. Asar nafaqat siyosiy hayot tarixi, balki o’sha davrning ijtimoiy-iqtisodiy, etnik tarixini ham o’z ichiga oladi. Asarda O’g’iz va turkman qabilalarining Saljuqiylar davlati ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o’rni ko’rsatib berilgan va shu bilan birga Saljuqiylarning kuchayishi ularning Movarounnahr va Xuroson olib borgan siyosatlari, ularning G’aznaviylar, Qoraxoniylar davlatlari bilan siyosiy munosabatlari ochib berilgan1. S.G.Agajanovning yana bir mashhur asari “XI-XII asrlarda Saljuqiylar va Turkmaniston” deb nomlanadi. Ushbu asarning ikkinchi bobi Saljuqiylar davlatining siyosiy tuzilishi deb nomlanib unda davlatining XI-XII asrlardagi siyosiy hayoti haqida batafsil ma’lumotlar beriladi2. Bu esa bizga XI-XII asrlardagi O’rta Osiyodagi siyosiy hayotni yanada yaxshiroq o’rganishimizda yordam beradi. Asarning mazkur bobida sulton hokimiyatidan tortib to vazirlar faoliyati, davlat organlarining faoliyati, saljuqiylar boshqaruvida muhim ahamiyatga ega bo’lgan beshta devonlik, ma’muriy boshqaruv, mahalliy boshqaruv, sud organlari haqida juda muhim ma’lumotlar keltiriladi. Shuni ham alohida qayd etib o’tish lozimki sovet davri tarixshunosligida S.G.Agajanovning tadqiqotlarigacha Sharqiy Saljuqiylar davlati tarixiga oid tadqiqotlar hali u darajada chuqur emas edi. Bundan tashqari ko’p xollarda sovet davri tarixshunosligida Saljuqiylar davlatining siyosiy tomonlari ko’proq o’rganilgan bo’lib davlatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga unchalik darajada katta e’tibor qaratilmas edi. S.G.Agajanov esa sovet davri tarixshunosligida birinchilardan bo’lib ushbu muammolar ustida keng ko’lamda tadqiqot ishlarini olib borgan tarixchi olimlardan hisoblanadi. 14 S.G.Agajanovning asari ham sovet davri tarixshunosligiga xos bo’lgan sinfiy kurash masalalarini ham o’z ichiga oladi. Yagona mafkuraning hukmronligi sovet tarixshunosligiga o’zining salbiy ta’sini ko’rsatmay qolmadi. Misol uchun S.G.Agajanovning “XI-XII asrlarda Saljuqiylar va Turkmaniston” asarining oxirgi uchinchi bobida sinfiy kurash masalalariga alohida e’tibor qaratib o’tiladi. Shunday bo’lsada S.G.Agajanovning tadqiqotlari hozirgi kuda ham o’zining ilmiy ahamiyatini yo’qotmagan. S.G.Agajanov Saljuqiylar davlati tarixiga oid yana ko’plab tadqiqotlar olib borgan1. U o’z ishlarining asosiy qismini Saljuqiylar davlati tarixiga oid muammolarni echishga qaratdi. 4 Sovet davri tarixshunosligida numezmatik tadqiqotlarning ham o’rni alohidadir. Ayniqsa, XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini o’rganishda numezmatik manbalarning ahamiyati katta. Sovet davrining mashhur numezmatiklaridan biri Yelena Abramovna Davidovich O’rta Osiyo tarixini numezmatik manbalar asosida tadqiq etdi2. Sovet davri numezmatiklaridan yana biri M. N. Fyodorovdir. M. N. Fyodorov ham huddi Ye. A. Davidovich kabi qoraxoniylar davri O’rta Osiyo tarixini numezmatik tadqiqotlar orqali o’rtgandi3. U numezmatik manbalar asosida Qoraxoniylar davlati siyosiy hayotini, qoraxoniylar va saljuqiylar o’rtasidagi munosabatlar, qoraxoniylar davlati hukmdorlari olib borgan siyosati kabi masalalarni tadqiq etdi. XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini o’rgangan tarixchilardan Boris Dmitryevich Kochnyev (1940-2002) olib borgan tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega. B.D.Kochnyev O’rta Osiyoning XI-XII asrlar ijtimoiy-siyosiy hayoti tarixini numezmatik manbalar asosida mohirona yoritib bera olgan tarixchi olimlardan hisoblanadi. B.D.Kochnyev deyarli butun faoliyatini O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilgan Qoraxoniylar 4 Караев О.К. “История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв)”. – Ф.,1983. 15 davlati numezmatikasini tadqiq etishga bag’ishladi. U tangalarni tadqiq etish orqali Qoraxoniylar davlatida hukmronlik qilgan hukmdorlarning shajarasini tuzib chiqa oldi. Bu esa Qoraxoniylar davlati tarixining eng muammoli jihati hisoblangan hukmdorlar shajarasi masalasini oydinlashtirdi. B.D.Kochnyev o’z tadqiqotlari bilan nafaqat numezmatika fani rivojini bir pog’onaga ko’tardi shuningdek, O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga qiziquvchi tarixshunoslar uchun ham juda muhim bo’lgan tadqiqotlar qoldirdi1. XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixini o’rganishga katta hissa qo’shganlardan qirg’izistonlik mashhur tarixchi Qoraev Omurqul Qoraevich ( 1930-2002 ) hisoblanadi. O.Q.Qoraev o’z tadqiqotlarining asosiy qismini O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan Qoraxoniylar davlati tarixini o’rganishga bag’ishladi. O.Q.Qoraev 1970-yillarning oxirlaridan boshlab Qoraxoniylar davlati tarixini o’rganishga jiddiy e’tibor qarata boshladi. U Qoraxoniylar davlati tarixiga oid tadqiqoti davomida mavzuga oid asosiy manbalarni va shuningdek mavzuga aloqasi bo’lgan turli-tuman manbalarni puxtalik bilan o’rgandi. 1983-yilda O.Qoraev o’zining “Qoraxoniylar xoqonligi tarixi. ( X-XIII asr boshlari )” nomli fundamental tadqiqotini nihoyasiga yetkazdi. O.Qoraevning ushbu monografiyasi sovet davri tarixshunosligi, sharqshunosligi hamda turkshunosligida Qoraxoniylar tarixiga oid dastlabki umumlashtirilgan tadqiqot edi. Oradan bir yil o’tib Uz SSR FA Abu Rayxon Beruniy nomli sharqshunoslik institutida Qoraxoniylar davlati tarixiga oid doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. O.Qoraev o’zining ko’pgina tadqiqotlari1 orqali XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixini o’rganish ishlariga katta hissa qo’shdi. Uning “Qoraxoniylar xoqonligi tarixi. (X-XIII asr boshlari)” nomli monografiyasida ko’lami keng bo’lgan savollar muhokama qilingan. Muallif tadqiqot manbashunosligining eng asosiy muammolarini o’rganishga batafsil to’xtalib o’tgan. Qoraxoniylar 16 tarixini tadqiq etish ishlari taxminan XIX asrning 30-yillariga borib taqaladi. Ular Qoraxoniylar davriga oid dastlabki numezmatik tadqiqotlar edi. Qoraxoniylar tarixi muammolarini keng miqyosda tadqiq etish ishlari faqat XX asrdagina amalga oshirildi. O.Qoraevning o’zi ta’kidlaganidek, aynan V.V.Bartold o’z o’tmishdoshlari tadqiqotlarini tahlil qilib, taqqoslab O’rta Osiyoda qoraxoniylar va kidanlar davri tarixiga oid ko’p ishlar qildi. V.V.Bartold tadqiqotlari orqali bizni qoraxoniylar tarixidan xabardor qildi hamda qoraxoniylar siyosiy hayotining eng muhim jihatlariga e’tibor berdi. Kekin u iqtisodiy hayotni, shaharlar hayotini kam darajada o’rgandi. O.Qoraev esa ushbu muammolar ustida tadqiqot olib bordi. Shuningdek O.Qoraev tadqiqotlari davomida Qoraxoniylar davlatining kelib chiqishi, davlat hukmdorlarining unvonlari, davlatning siyosiy tuzilishi, Qoraxoniylar davlatining ikki qismga yani sharqiy qoraxoniylar hamda g’arbiy qoraxoniylarga bo’linib ketishi, kidanlar (qoraxitoylar) va xorazmshohlar o’rtasidagi kurash, ijtimoiy-iqtisodiy hayot, xo’jalik va madaniy hayoti muammolariga katta e’tibor qaratgan. 5 O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rgangan sovet davri tarixchilaridan yana biri ozarbayjonlik Ziyo Musaevich Bunyodov (1921-1997) dir. Z. Bunyodov o’z tadqiqotlarining bir qismini Anushtegin- Xorazmshohlar davlati (1097-1231) tarixiga bag’ishladi2. Anushtegin- Xorazmshohlar davlati tarixi Z. Bunyodovga qadar sovet davri tarixshunosligida akademik V. V. Bartold tomonidan chuqur o’rganilgan edi. Ammo V. V. Bartold tadqiqotlaridan so’ng ham Anushtegin-Xorazmshohlar davlati tarixga oid bir qator qo’lyozma manbalarning mavjud ekaligigi ma’lum bo’ldi. Z. Bunyodov o’sha manbalar ustida ham tadqiqot olib bordi. Uning eng mashhur asarlaridan biri “Anushtegin-Xorazmshohlar davlati (1097-1221)” deb nomlanadi. Muallif ushbu asarda ko’proq Xorazmshohlar 5 Караев О.К.“Арабские и персидские источники IX-XII вв.о киргизах и Киргизии”. – Ф.,1968. 17 davlatining siyosiy hayoti tarixiga to’xtalib o’tadi. Bundan tashqari ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayotini ham o’rgangan. Asarda Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi, taxt uchun kurashlar, Xorazmshohlar davlatining harbiy tuzilishi, Xorazmshohlar davlatidagi yuqori mansab egalari shuningdek Xorazmshohlar davlatining Chingizxon boshchiligidagi mo’g’ul qo’shinlari tomonidan bosib olinishi kabi voqea-hodisalar bayon etib berilgan. Z. Bunyodov o’zining mazkur asarida Xorazmshohlar davlati tarixiga oid manbalarning tahlili, yoki bo’lmasa manbalarni o’zaro taqqoslash kaba masalalarga ko’p e’tibor qaratmaydi. Xatto, bu haqda muallifning o’zi ham ta’kidlab o’tgan. Ammo, Z. Bunyodov Xorazmshohlar davlati tarixi manbashunosligi ustida katta tadqiqot ishlarini olib bordi. U XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixiga oid Sadriddin al-Husayniyning “Axbor ad-Davla as-Saljuqiya” asarini rus tiliga tarjima qilgan va unga sharhlar tayyorlab nash ettirgan1. U yana turkiy sulolalardan qoraxoniylar tarixiga ham qiziqib ko’rgan2. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki Z. Bunyodov Xorazmshohlar davlati tarixiga oid qanchalik tadqiqotlar olib borgan bo’lmasin, lekin uning barcha jihatlari to’laligicha yoritib berilgan deya olmaymiz. XX asrning 50-yillarida sovet tarixshunosligida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi bo’yicha bir qancha ishlar qilindi. Bularni keng miqyosda olib borilgan tadqiqotlar deya olmaymiz albatta. Bunday tadqiqotlarda ko’pincha eng muhim siyosiy voqealar o’z aksini topgan. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini qisman o’z ichiga olgan asarlardan biri “O’zbekiston xalqlari tarixi” dir. Bu asar 1950-yilda nashrdan chiqqan bo’lib, uni sovet davrining mashhur tarixchilari K. B. Trever, A. Yu. Yakubovskiy hamda M. E. Voronsevlarning hammualifligida yozilgan. Asar ikki qismdan iborat. Uning birinchi qismi O’zbekiston tarixining qadimgi davridan to XVI asr boshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Asarning 18 oltinchi bobida O’rta Osiyoining XI-XII asrlar davri tarixi bayon qilib beriladi1. Xususan, Movarounnahrda qoraxoniylar hukmronligining o’rnatilishi, qoraxoniylar hamda g’aznaviylar o’rtasidagi munosabatlar, Xorazm va Mahmud G’aznaviy munosabatlari, Xorazmning Mahmud G’aznaviy tomonidan bosib olinishi, Xorazmshohlar saltanatining inqirozi kabi masalalar bayon etiladi. II. Bob Mustaqil O’zbekistonda va xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi 2.1. Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o’rganilishi Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi kam o’rganilgan mavzulardan hisoblanadi. Qilingan ishlarning asosiy qismi darsliklar, o’quv uslubiy qo’llanmalardan iborat bo’lib umumiy O’zbekiston tarixining bir davri sifatida berib ketilgan. Ko’pincha o’zidan oldingi tadqiqotchilarning fikrlari yana takrorladi. Mavzuga oid alohida ilmiy ishlar barmoq bilan sanarli darajada kam qilingan. Mavzu bo’yicha Sho’rolar davrida ko’pgina tadqiqotlar amalga oshirilgan edi lekin ularda o’sha davr mafkurasi, tarixni yoritishda eskicha yondoshuvlar yaqqol namoyon bo’ladi. Bugungi kunda esa O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini yangicha dunyoqarash bilan, yangicha uslubiy yondoshuvlar bilan yoritish muhim ahamiyatga egadir. 6 Mustaqil O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar o’rganganlardan K. Sh. Shoniyozov, A. A. Asqarov, B. Ahmedov, A. S. Sagdullaev, A. Muhammadjonov, R. Murtazaeva kabi tarixchilarni tilga olishimiz mumkin. Lekin ushbu tarixchilarning ilmiy tadqiqot mavzulari bevosita O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi bo’lmagan. 6 М . А . К o у m е n. Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi”. 1. Kuruluj devri. Ank а ra,2000. 19 Mustaqillik yillarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini o’rgangan olimlardan Karim Shoniyozovdir. O’zbek xalqining etnik shakllanish jarayoni yoritish K. Shoniyozovning asosiy tadqiqot mavzusi hisoblanadi. Ammo K. Shoniyozov o’z tadqiqotlarida1 O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi keng yoritgani alohida diqqatga sazovordir. K. Shoniyozov O’rta Osiyo hududida XI-XII asrlarda hukmronlik qilgan bir qator davlatlar jumladan, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar hamda Qoraxitoylar davlatlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni ko’plab manbalar va adabiyotlar asosida yoritib bergan. XI asr boshlaridan g’aznaviylar va saljuqiylar o’rtasida boshlangan siyosiy mojorolarning asl sabablari, bu kurashning oxir-oqibatda qanday yakunlangani, saljuqiylar siyosiy mavqeining mustahkamlanib Xuroson va Movarounnahr hududlarini birin-ketin zabt etishlari, shuningdek qoraxoniylarning g’aznaviylar va saljuqiylar hamda qoraxitoylar bilan bo’lgan munosabatlari, qoraxitoylarning qanday qilib Movarounnahr hududlarini qaramga aylantirishi masalalarini mohirlik bilan yoritib bergan. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi bilan qiziqqan yana bir tadqiqotchilardan Nosir Muhammaddir. Nosir Muhammad o’zining “Turon davlatlari va hukmdorlari”1 deb nomlangan asarida O’rta Osiyo shu jumladan, O’zbekiston hududida faoliyat yuritgan davlatlar tarixiga to’xtab o’tadi. Nosir Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari” asari mustaqillik yillarida ikki marta nashrdan chiqdi. So’ngi ikkinchi nashri tuzatish hamda to’ldirishlar bilan 2013 – yilda amalga oshirilgan. Nosir Muhammad asarining bir qismi O’rta Osiyo hududida XI-XII asrlar faoliyat ko’rsatgan bir – qator davlatlar shu jumladan, Qoraxoniylar davlati, G’aznaviylar davlati, Saljuqiylar davlati, Xorazmiylar davlati, Qoraxitoylar davlatlari tarixiga alohida – alohida to’xtaladi. Muallifning ta’kidlashicha ushbu asarning yozilishiga asosiy turtki bo’lgan bo’lgan hodisa bu K. E. 20 Bosvortning “Musulmon sulolalari” asari hisoblanadi. Muallif asarni yozishda K. E. Bosvortning “Musulmon sulolalari” kitobi namunasidan foydalanadi, ya’ni, asarning strukturaviy tuzilishi K. E. Bosvort kitobidan farq qilmaydi. Nosir Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari” kitobida huddi K. E. Bosvortning “Musulmon sulolalari” kitobidagi kabi davlatlar tarixi bayon etilganidan so’ng davlatda hukmronlik qilgan hukmdorlarning xronologik tarzda shajarasi berib boriladi. Umuman olganda muallifning ushbu asari O’rta Osiyoning qadimgi davrdan to XX asrgacha bo’lgan davrda mavjud bo’lgan deyarli barcha davlatlar tarixi shu jumladan, O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid qisqacha ta’rifdan iboratdir. Muallif bu borada XI-XII asrlar O’rta Osiyo tarixshunosligida katta o’zgarishlarni amalgam oshirgan deya olmaymiz. Nosir Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari” asari tanqidiy, tahliliy jihatdan ko’rib chiqishni taqozo etadi. 7 So’ngi vaqtlarda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi bo’yicha qilingan muhim ishlardan biri Mahmudov Behzod Hamidovich tomonidan himoya qilingan nomzodlik dissertatsiyasidir. Dissertatsiya mavzusi “Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari” deb nomlanib akademik A. R. Muhammadjonov ilmiy rahbarligida O’zbekiston Milliy Universitetida 2010- yilda himoya qilingan. Ushbu tadqiqot ishi mustaqillik yillarida Qoraxoniylar davlati tarixi bo’yicha qilingan dastlabki yirik ilmiy tadqiqot ekanligi bilan muhim ahamiyatga egadir. Shuni alohida ta’kidlashimiz lozimki B. H. Mahmudov o’z tadqiqotida bir-qator yangicha fikrlarni ilgari surgan. B. H. Mahmudov tadqiqotlari davomida V. V. Bartold, O. Pritsak, O. Qoraev kabi yirik tarixchilarning ayrim fikrlariga qo’shilmaydi. Masalan Qoraxoniylar davlatiga asos solgan qabilalarni aniqlash, davlatning tashkil topish davrini aniqlash va boshqalar. U fikrlari ko’proq K. Sh. Shoniyozov xulosalariga 7 М . А . К o у m е n. “Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш . Alp Arslan ve zamai. Ankara, 2001. 21 yaqinroq. B. H. Mahmudov o’zining qator tadqiqotlarida1 O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayotida muhim rol o’ynagan qoraxoniylar sulolasi tarixi bilan bog’liq bo’lgan muhim xulosalarini berib kelmoqda. B. H. Mahmudov o’zi tomonidan o’rganilgan mavzuning o’rganilganlik darajasini to’rt guruhga bo’ladi: 1. XX asrning 20-yillarigacha bo’lgan davrda olib borilgan tadqiqotlar. 2. Sho’rolar hukmronligi davrida olib borilgan tadqiqotlar. 3. Mustaqillik yillarida olib borilgan hamda davom ettirilayotgan izlanishlar, tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar. 4. Mavzuga oid xorijda amalgam oshirilgan tadqiqotlar2. 2.2. Xorijiy mamlakatlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixnavisligi Xorijiy mamlakatlar tarixshunosligida O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilgan XI-XII asr davlatlari tarixiga qiziqish asosan XIX asrning o’rtalaridan boshlangan. Mazkur davrdan boshlab XI-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilgan G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar davlatlari tarixini o’rganish ishlari boshlab yuborildi. Bu borada dastlabki davrda G’arbiy Yevropalik tarixchilar yetakchilik qilishdilar. G’arbiy Yevropada sharqshunoslik, manbashunoslik hamda turkshunoslik fanlarining rivojlana boshlashi ham O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan XI-XII asrlar davlatlari tarixining o’rganilishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixida muhim rol o’ynagan davlatlardan bo’lgan Saljuqiylar davlati tarixiga qiziqish XIX asrning o’rtalaridan anchagina kuchaydi. Saljuqiylar davlati tarixiga oid dastlabki maxsus tadqiqot ishlari fransuz tarixchisi Sh. Defremer tomonidan amalga oshirilgan edi. Sh. Defremer saljuqiylar sulolasining beshinchi sultoni 22 Berkyoriq (1094-1105) hukmronligi davri haqida tadqiqotlar olib borgan. Sh. Defremer tadqiqotlari 1853-yilda Parij shahrida nashr etilgan edi. XIX asrning oxirlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi bilan qiziqqan tadqiqotchilardan biri Stenli Len Pul hisoblanadi. Stenli Len-Pul o’z davrining mashhur sharqshunos va numezmatigi bo’lib musulmon sharq mamlakatlarida hukmronlik qilgan ko’plab sulolalar tarixiga alohida e’tibor qaratgan. Stenli Len-Pul o’z asarida1 musulmon mamlakatlarida hukmronlik qilgan deyarli barcha sulolalar tarixini qisqacha bo’lsada xronologik ketma-ketlikda keltirib o’tadi. Stenli Len-Pul asarida XI- XII asrlarda O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilgan bir-qator sulolalar tarixiga oid munim ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, asar Stenli Len-Pul asarining oltinchi, yettinchi hamda sakkizinchi boblari XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti haqidagi faktik ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Biz uchin mihim jihati G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar hamda Xorazmshohlar davlatlari tarixiga alohida-alohida to’xtalib o’tilganidir. Bu borada u biq-qator numezmatik va birinchi darajali qo’lyozma manbalardan foydalanadi. Stenli Len-Pul asari dastlab 1894-yilda nash etilgan edi. Keyinchalik ya’ni 1899-yilda esa V. V. Bartold tomonidan ingliz tilidan rus tiliga tarjima qilinib, o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilib chop ettirilgan edi. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixiga oid tadqiqotlar olib borgan tadqiqotchilardan biri ingliz tarixchisi A. Lembton edi. A. Lembton o’z asarlarlarida1 Saljuqiylar davlati tarixi ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, shuningdek davlat boshqaruvi, qo’shni davlatlar bilan bo’lgan munosabatlarni bayon qilib beradi. Bundan tashqari A. Lembton saljuqiy hukmdorlaridan Sulton Sanjar davri tarixiga ham alohida qiziqib ko’rgan, xususan Sulton Sanjar bilan qoraxoniylar, qoraxitoylar, g’uzlar o’rtasidagi 23 munosabatlar yaxshi yoritib bergan. A. Lembton o’z tadqiqotlarida birinchi darajali qo’lyozma manbalardan keng foydalangan. Mashhur fransuz sharqshunosi K. Kaen XX asr o’rtalarida XI-XII asrlarda Saljuqiylar davlati tarkibiga kirgan hududlarning siyosiy va ijtimoiy- iqtisodiy hayoti tarixini chuqur o’rgangan. K. Kaenning asosiy e’tibori saljuqiylar davrida O’rta Osiyo, Eron hamda Old va Kichik Osiyo tarixini o’rganishga qaratilgan edi. K. Kaen o’z tadqiqotlarida2 shuningdek Saljuqiylar davlatining harbiy yurishlari, Saljuqiylar davlatining davlat boshqaruvi, ularning XI-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida olib borgan siyosatiga alohida e’tibor bilan qaragan. O. Pritsak XX asr o’rtalarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid ilmiy tadqiqotlar olib borgan evropalik tarixchi olimlardan hisoblanadi. O. Pritsak o’zining tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlati tarixini yoritishga asosiy e’tibor qaratadi. U o’z asarida3 Qoraxoniylar davlatiga asos solinishi, qoraxoniylarning Movarounnahrni zabt etishi, qoraxoniylarning g’aznaviylar bilan bo’lgan munosabatlari, qoraxoniylarning davlat boshqaruvi kabi masalalarga to’xtalib o’tgan. 8 Evropalik tarixshunoslardan yana biri Tamara Rays XX asrninig ikkinchi yarmida o’z ilmiy tadqiqotlarining bir qismini O’rta Osiyoning XI- XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rganishga qaratgan. T. Raysning “Saljuqiylar Kichik Osiyoda” nomli asarida1 Saljuqiylar davlatiga asos solinishidan to ularning Kichik Osiyoni zabt etishlarigacha bo’lgan tarixi bayon etib beriladi. T. Rays asarida saljuqiylarning O’rta Osiyo hududida olib borgan siyosati haqida muhim ma’lumotlar bor. Jumladan, somoniylar va g’aznaviylar o’rtasidagi munosabatlar, g’aznaviylar va saljuqiylar o’rtasidagi munosabatlar, saljuqiylar hamda qoraxoniylar o’rtasidagi munosabatlar, mashhur Dandanakon jangi haqidagi malumotlar, saljuqiylar 8 C. Cahen. “The historiography of the Saljuqid period. HME. London, 1962. 24 davlat boshqaruvi, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti kabi masalalar ham o’rganilgan. Muallif voqea-hodisalarni ixcham va ravon qilib yetkazib bera olgan. Ingliz sharqshunosi K. E. Bosvort XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Sharq mamlakatlarida hukmronlik qilgan sulolalar tarixini yoritib bergan. Manchester Universiteti professori K. E. Bosvort o’zining “Musulmon sulolalari” asarida XIX asrning oxirlarida Stenli Len-Pul boshlab bergan Sharq mamlakatlari musulmon sulolalari tarixini xronologik ketma- ketlikda yoritib berish ishini davom ettiradi. Biz uchun muhim tomoni K. E. Bosvort o’z tadqiqotida2 O’rta Osiyo hududida XI-XII asrlarda hukmronlik qilgan turkiy sulolalar tarixini o’rgangan. U o’rta asrlar sharq qo’lyozma manbalaridan dastlabki tadqiqotlaridan birini 1967-yilda “Islamic Surveys” nomi ostida Edinburg universitetida nashr ettiradi. K. E. Bosvort o’z tadqiqotlarida numezmatik manbalardan keng foydalangan bu esa uning ishining qiymatini yanada oshiradi. Chunki ayrim sulolalarning jumladan, XI-XII asrlarda O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan qoraxoniylar sulolasining hukmdorlar shajarasi juda murakkab masalalardan hisoblanadi K. E. Bosvort o’zining kichik va puxta tadqiqoti orqali ushbu masalaga to’xtab o’tadi. Bunday masalalarni hal etishda numezmatik manbalarning o’rni kattadir. XX asrning ikkinchi yarmidan Tamara Talbot Rays O’rta Osiyoning XI- XII asrlar tarixiga qiziqib ko’rgan tarixchilardan hisoblanadi. Tamara Rays o’zining “Saljuqiylar. Kichik Osiyoni zabt etgan ko’chmanchilar” nomli asarida Saljuqiylar davlati tarixi bilan bir qatorda O’rta Osiyo hududida hukmronlik qilgan G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar davlatlari tarixiga ham to’xtalib o’tadi. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini o’rganish ishlariga turkiyalik tarixchilar ham salmoqli hissa qo’shishgan. Ularga Erdogan Merkil, Ozavdin Abdulkerim, Umer Soner Hunkan, M. A. Koymen, I. 25 Kafesoglu, O. Turan, A. Sevim, H. N. Orkun va boshqalarni qo’shishimiz mumkin. Ularning ichida Umer Soner Hunkanning so’ngi yillarda chop etilgan “Turk xoqonligi” deb nomlangan monografik asari1 alohida ahamiyatga egadir. Muallif asarni yozishda shu davr tarixiga daxldor deyarli barcha manba va adabiyotlardan foydalangan. Mazkur asar Qoraxoniylar davlati tarixiga bag’ishlanib, unda davlatning tashkil topishidan to uning tanazzuliga qadar bo’lgan davrning ijtimoiy-siyosiy voqealari bayon etib berilgan. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini Erdogan Merkil yaxshi yoritib bera olgan. E. Merkil o’z tadqiqotlarida2 G’aznaviylar hamda Saljuqiylar davlatlarining o’zaro munosabatlari ko’proq yoritgan. Shuningdek Qoraxoniylar davlati tarixiga ham to’xtalib o’tadi. Turkiyalik tarixchilar ayniqsa saljuqiylar mavzusiga katta e’tibor bilan qaraganlar va tadqiq etganlar. Saljuqiylar davlati tarixini o’rganishga ayniqsa I. Kafesoglu3, M. A. Koymen4 hamda O. Turan5 kabi tarixchilar katta hissa qo’shganlar. Turkiyalik tadqiqotchilar Saljuqiylar davlati siyosiy hayoti, davlat boshqaruvi muammolari, ijtimoiy-iqtisodiy masalalariga ahamiyat berganlar. Sobiq Ittifoq davridan so’ng Rossiyada O’rta Osiyo tarixini tadqiq etish ishlari davom etdi. Bu borada mashhur tarixchi-numezmatik olim Boris Dmitryevich Kochnyev (1940-2002) ning tadqiqotlari1 alohida ahamiyatga ega. B. Kochnyev o’z tadqiqotlarini sovet davrida boshlagan edi va u o’zi boshlagan tadqiqot ishlarini sovet davridan keyingi davrlarda ya’ni to umrining oxirlarigacha ( 2002-yilgacha ) davom ettirdi. B. D. Kochnyev O’rta Osiyoda XI-XII asrlarda hukmronlik qilgan Qoraxoniylar davlati tarixini numezmatik manbalar asosida juda yaxshi o’rgangan tarixchilardan hisoblanadi. B. D. Kochnyev o’z ustozi Ye. A. Davidovich bilan qoraxoniylar davri numezmatikasini puxta tadqiq etdi. 26 O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini o’rgangan rossiyalik tarixchilardan yana biri V. M. Zaparojes bo’lib, u asosan Saljuqiylar davlati tarixini o’rgangan. V. M. Zaparojes o’zining eng so’ngi tadqiqotlaridan birida ya’ni “Saljuqiylar” deb nomlangan asarida2 Saljuqiylar davlati hukmdorlarining O’rta Osiyoda olib borgan siyosiy faoliyati haqida ham ma’lumotlar keltiradi. V. M. Zaparojes o’z asarida o’g’uz qabilalari tarixidan to Kichik Osiyodagi Saljuqiylar davlatigacha bo’lgan tarixni bayon etib bergan. Jumladan, saljuqiylarning O’rta Osiyo siyosiy hayotiga tobora ko’proq aralasha borish jarayonlari, ularning G’aznaviylar davlati bilan bo’lgan munosabatlari, Saljuqiylar davlatining vujudga kelishi, qudratli davlat birlashmasiga aylanib qo’shni hududlarni istilo etishlari, saljuqiylarning buyuk sultonlaridan Alp Arslon ( 1063-1072 ) , sulton Malikshoh ( 1072-1092 ) , sulton Sanjar ( 1118-1157 ) , 1092-1118 yillarda Saljuqiylar davlatining ichki siyosiy hayoti haqida batafsil tadqiqotlar olib borgan. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini tadqiq etgan tarixchilardan yana biri R. Raxmonaliyev hisoblanadai. R. Raxmonaliyevning mashhur asarlaridan biri “Turkiylar saltanati. Buyuk sivilizatsiya” deb nomlanadi. R. Raxmonaliyev mazkur asarida insoniyat sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo’shgan deyarli barcha turkiy sulolalar tarixini umumiy yoritib bergan. Asarda O’rta O’siyo hududida hukmronlik qilgan bir qator qudratli turkiy davlatlar tarixi ham alohida yoritilib o’tilgan. Jumladan, Qoraxoniylar davlati, G’aznaviylar davlati, Saljuqiylar davlati, Xorazmshohlar davlati tarixi, ushbu davlatlarning XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayotida tutgan o’rni, ularning o’zaro munosabatlari qulay va ixcham tarzda bayon etib berilgan. Qo’shni respublikalarda ham O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid tadqiqot ishlari amalga oshirilib kelinmoqda. Xususan, 27 mustaqil Tojikiston respublikasida bir-qator tarixchi-olimlar mazkur davr tarixi bo’yicha nomzodlik yoxud doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilgan. Mana shunday tarixchilardan biri Najotova Nigina Baratovna bo’lib, u o’zining bir-qator tadqiqotlarida1 XI-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida sodir bo’lgan voqealarni yoritib bergan. N. B. Najotova 2011-yil Dushanbe shahrida, Tojikiston Milliy Universitetida “XI-XII asrlarda G’aznaviylar va Saljuqiylar o’zaro a’loqalari” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. N. B. Najotova G’aznaviylar va Saljuqiylar munosabati tarixi yoritilgan tadqiqot ishlarini quyidagi guruhlarga bo’lgan: 1. Sovet sharqshunoslari V. V. Bartold, A. Yu. Yakubovskiy, A. E. Bertels, V. Gordlevskiy, S. G. Agajanov, I. P. Petrushevskiy, L. Zaxoder, V. M. Masson, G. A. Pugachenkova, E. V. Rtveladze, S. P. Tolstov kabilar tomonidan amalga oshirilgan ishlar. Ular orasida muallif ayniqsa V. V. Bartold tadqiqotiga alohida urg’u beradi. 2. Mahalliy Tojikistonlik tarixchi-olimlarning tadqiqotlari. Muallif birinchi navbatda B. G’ofurov tadqiqotlarini alohida ta’kidlab o’tadi. Lekin B. G’ofurov tadqiqotlarida obyektivlikdan birozchekinish holatlarini ko’rish mumkin bo’lganidan muallif B. G’ofurov ishiga katta baho berganligi dissertasiyaning ilmiy saviyasini biroz bo’lsada kamaytiradi. Shuningdek, N. Nig’matov, D. Dovudova, T. Xo’janiyozovlarning tadqiqotlarini ham ta’kidlab o’tadi. 3. Eron va afg’on tadqiqotchilarining ishlari. Ularga S. Nafisiy, G. Insofpura, A. Parviza, G. Yusufiy, A. Bahromiy, A. Zarrinkuba, A. Sulaymona, M. Gubara, A. Pajvoka, G. Jaloliy, X. Xaliliy, A. Kuxzoda, A. Habibiy kabilarning tadqiqotlarini kiritgan. 4. G’arb mamlakatlari olimlari K. E. Bosvort, E. Braun, R. V. Bulliet, M. Valdman, A. Laust, E. K. Lembton, A. Mets kabilarning olib borgan tadqiqotlari1. 28 Tojikistonlik tadqiqotchilardan yana biri Ali Mahmudiy A’lamiy ham XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayotini o’rgangan tarixchilardan hisoblanadi. Ali Mahmudiy A’lamiy 2011-yilda Dushanbe shahrida o’zining “Eron va Xurosonning XI-XII asrlardagi o’zaro aloqalari” deb nomlangan tarixshunoslik mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi2. Qiziq tomoni shundaki Ali Mahmudiy A’lamiyning “Eron va Xurosonning XI-XII asrlardagi o’zaro aloqalari” nomli nomzodlik dissertatsiyasi bilan yuqorida ta’kidlab o’tilgan N. B. Najotovaning “XI-XII asrlarda G’aznaviylar va Saljuqiylar o’zaro a’loqalari” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi umumiy olganda ayni bir-xildagi voqae-hodisalarni o’z ichiga oladi. Sababi N. B. Najotova dissertatsiyasida ham Ali Mahmudiy A’lamiyning dissertatsiyasida asosan G’aznaviylar va Saljuqiylar davlatlarining o’zaro aloqalari yoritib beriladi. Lekin shunday bo’lsada Ali Mahmudiy A’lamiyning tadqiqotida mavzuni yoritishning o’ziga xos uslublaridan foydalanilgan. Tojikistonlik tarixchilardan yana biri S. K. Mullajonov XI asr O’rta Osiyo siyosiy hayotida muhim rol o’ynagan G’aznaviylar davlati tarixi ustida tadqiqot ishlarini olib borgan. S. K. Mullajonov G’aznaviylar davlati tarixini manbashunoslik tadqiqotlari asosida olib bormoqda. U o’z tadqiqotllarida1 G’aznaviylar davlati tarixiga oid birinchi darajali manbalarni tadqiq etgan. 29 Xulosa XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini ilmiy asosda tadqiq etish ishlarini XIX asrning ikkinchi yarmidan Chor Rossiyasi tarixchilari boshlab berdi. Bunga Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati bevosita ta’sir ko’rsatdi. Rossiya imperiyasi uchun o’zi bosib olmoqchi bo’lgan O’rta Osiyoning tarixini bilish muhim edi. XIX asrning ikkinchi yarmida rus sharqshunoslik maktabining vujudga kelishi XI-XII asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini ilmiy asosda o’rganila boshlashida muhim rol o’ynadi. XIX asrning oxirlari XX asr boshlarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini ko’plab manbalar asosida eng ko’p darajada tadqiq etgan tarixchi V. V. Bartold hisoblanadi. V. V. Bartold O’rta Osiyoning XI- XII asrlar tarixiga oid bir qator birinchi darajali manbalarni dastlabki bora ilmiy asosda o’rgangan olimlardan bo’ldi. Bunda V. V. Bartold tarixiy manbalarni o’zaro taqqoslash, analiz va sintez qilish, manba matnini tanqiday tahlil qilish kabi yangi tadqiqot usullaridan keng foydalandi. Abulfazl al- Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy”, Abu Nasr Muhammad ibn Abduljabbor al- Utbiyning “Tarixi Yaminiy”, Izzuddin Abu-l-Xasan Ali ibn Muhammad Ibn al-Asirning “Al-Kamil fi-t-ta’rix” kabi birinchi darajali manbalarni aynan V. V. Bartoldgina dastlabki bora chuqur tahlil asosida tadqiq etgan tarixchidir. O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi Sho’rolar davrida eng ko’p darajada o’rganilgan. Aytish mumkinki XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Chor Rossiyasida qo’lga kiritilgan dastlabki sharqshunoslik, manbashunoslik hamda tarixshunoislik tadqiqotlari qo’lga kiritgan ilmiy yutuqlar Sho’rolar davri tarixshunoslari uchun mustahkam poydevor vazifasini bajarib berdi. Ushbu davrda mavzuga oid maxsus tadqiqotlar olib borilgan. Lekin masalaning boshqa bir tomoni ham mavjud ya’ni Sho’rolar 30 davri tarixshunosligi Chor Rossiyasi davri tarixshunosligidan keskin farqlanadi. Sho’rolar davri tarixshunosligida tarixiy voqea-hodisani materialistik nuqtai-nazardan yoritish masalasi ustivor ahamiyat kasb etadi. Tarixni sinfiylak qarashlar bilan yozish, tarixiy tadqiqotlar jarayonida markscha-lenincha g’oyalarga sodiq qolish kabi masalalarga alohida e’tibor bilan qaralgan. Sovetlar davrida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid tadqiqotlarning eng yaxshilari asosan Sobiq Ittifoq tarkibiga kiruvchi O’rta Osiyo respublikalari tarixchilari tomonidan olib borildi. Bunga misol qilib biz turkmanistonlik tarixchi S.G.Agajanov, qirg’izistonlik tarixchi O.Q.Qoraev kabilarni aytishimiz mumkin. Ushbu tarixchilar O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi bo’yicha maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. Lekin ular O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini o’z davlatlari tarixidan kelib chiqqan holda yoritishga harakat qilganlar. Masalan, S.G.Agajanov O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixini yoritishda o’g’uz va turkman qabilalari tarixi, Saljuqiylar davlati tarixiga katta e’tibor qaratadi. O’g’uz va turkmanlarning O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixida tutgan o’rnini alohida ko’rsatishga harakat qiladi. O.Q.Qoraev esa Qoraxoniylar davlatiga katta urg’u beradi. O.Q.Qoraevning asosiy tadqiqot mavzusi ham aynan Qoraxoniylar davlati tarixi hisoblanadi. O.Q.Qoraevning ayrim fikrlari masalan, Qoraxoniylar davlatining tashlik topish davri, Qoraxoniylar davlatiga qaysi qabilalar asos solganligi kabi masalalarga yondoshuvi eng so’ngi tadqiqotlarga unchalik muvofiq kelmaydi. S.G.Agajanov hamda O.Q.Qoraevlarning olib borgan tadqiqotlari XX asrning 60-80 yillarida O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi bo’yicha olib borilgan eng samarali tadqiqotlardan hisoblanadi. Har ikkala tarixchi ham mazkur davr tarixi bo’yicha doktorlik dissertatsiyasini himoya qilishgan. Ularning ilmiy tadqiqotlari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. 31 Mustaqillik yillarida O’zbekistonda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid tadqiqotlar juda kam olib borildi va bu muammo hozirgi kungacha davom etmoqda. O’zbekiston tarixchilari O’rta Osiyoning XI-XII asrlar tarixi bilan bog’liq muammolarga duch kelganlarida ko’p hollarda Sho’rolar davrida amalga oshirilgan tadqiqot ishlaridan foydalanishmoqda. Ushbu davr tarixini qo’lyozma manbalar asosida tadqiq etish ishlari deyarli amalga oshirilmayapti. Faqat, so’ngi vaqtlarda B. H. Mahmudov tomonidan amalga oshirilayotgan tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega. B. H. Mahmudovning Qoraxoniylar davlati bo’yicha yoqlagan nomzodlik dissertatsiyasi mustaqillik yillarida qilingan eng dastlabki ishlardan bo’ldi. Xorijiy mamlakatlarda O’rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga qiziqish asosan XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. XIX asrda O’rta Osiyoning o’rta asrlar tarixi jumladan, XI-XII asrlar tarixi bilan Stenli Len Pul hisoblanadi. Uning musulmon sulolari tarixiga bag’ishlangan kitobi hatto, Chor Rossiyasi tarixchilarini ham qiziqtirgan. Stenli Len Pulning musulmon sulolalari bo’yicha qilgan ishlarini XX asr o’rtalarida K. E. Bosvort davom ettirdi. K. E. Bosvortning Musulmon sulolalari asari Stenli Len Pul asaridan mazmun va shakl jihatidan katta farq qilmaydi. O’rta Osiyo respublikalari orasida so’ngi vaqtlarda mavzuga oid eng ko’p tadqiqotlarni Tojikistonlik tarixchilar amalga oshirmoqdalar. Ali Mahmudiy A’lamiy, N. B. Najotova, S. K. Mullajonov kabilarning ilmiy ishlarini misol qilib olishimiz mumkin. Ammo, ushbu tadqiqotchilarning ishlarini tahliliy jihatdan ko’rib chiqish lozim. Chunki, Tojikistonda so’ngi vaqtlarda qilinayotgan tadqiqotlarda tarixni sun’iy tarzda bo’rttirib ko’rsatish holatlari uchrab turibdi. 32 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: Kitoblar va turkum nashrlar 1. С.Г.Агаджанов. “Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии в IX-XIII вв”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”, 1969. 2. С.Г.Агаджанов “Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв.”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”. 1973. 3. С.Г.Агаджанов “Восстание огузов 1156 г. и падение Восточно- Сельджукского государства”. Ашхабад, 1956. 4. С.Г.Агаджанов “Основные проблемы истории огузских племен Средней Азии”. ФИТН. Л., 1967. 5. B. Ahmedov “O’zbekiston tarixi manbalari” T, “O’qituvchi”, 2001 6. В.В.Бартольд. “Туркестан в эпоху монгольского нашествия”. Соч. т. I. Изд. “Восточной литературы”, М, 1963. 7. В. В. Бартольд, “Работы по истории востоковедения”. Соч. т. IX. Изд. “Наука”, М, 1977. 8. В.В.Бартольд. “Общие работы по истории Средней Азии”. Соч. т. II. ч. 1. Изд. “Восточной литературы”, М, 1963. 9. В. В. Бартольд. “Тюрки; Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии”. Алматы, Изд. “Жалын”. 1998. 10. В. В. Бартольд, “Работы по источниковедению”. Соч. т. VIII. Изд. “Наука”, М, 1973. 11. К. Э. Босворт. “Мусулманские династии”. Москва. Изд. “Наука”. 1971. 12. Буниятов З.М. “Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов”. (1097-1231) . М. 1986. 33 13. Буниятов З.М.Садр-ад-дин Али ал-Хусайни. Ахбар ад-даулат ас- селджукиййа (зубдат ат-таварих) фи ахбор ал-умара ва-л мулук ас- селджукиййа). Издание текста, перевод, введение, примечания и приложения З.М. Буниятова. М., 1980. 14. В. П. Васильев. “История и древности восточной части Средней Азии от Х до ХIII века с приложением перевода китайских известий о Киданях, Джурджитах и Монголао – Татарах”.- ТВОРАО, Ч. IV, 1859. 15. В. М. Запорожец. “Сельджуки”. Москва. “Воениздaт”. 2011 16. Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. (Перевод с арабского языка, примечания и коментарии П.Г.Булгакова, дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, ввдение и указатели Ш.С.Камолиддин), Ташкент-Цюрих, 2005. 17. Караев О.К. “История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв)”. – Ф.,1983. 18. Караев О.К.“Арабские и персидские источники IX-XII вв.о киргизах и Киргизии”. – Ф.,1968. 19. М . А . К o у m е n. Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi”. 1. Kuruluj devri. Ank а ra,2000. 20. М . А . К o у m е n. “Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш . Alp Arslan ve zamai. Ankara, 2001. 21. C. Cahen. “The historiography of the Saljuqid period. HME. London, 1962. 22. C. Cahen. “Le Malik-nameh et I’histoire des origines Seldjucides”. Oriens, vol. II. 1949. 23. A. Lembton. “Landlord and Peasant in Persia”. London, 1953. 24. A. Lembton. “Islamic Sosiety in Persia. London. 1954. 25. С. Лен-Пуль “Мусулманские династии: Хронологические и генеологические таблицы с историческими ввдениями”. Перевод с 34 англиского с примечаниями и дополнениями В. В. Бартольда. Москва. Изд. “Восточная литература”. 2004. 26. A. Madraimov, G. Fuzailova. “Manbashunoslik” T, “O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati”, 2008. 27. E. Mercil. “Gazneviler Devleti tarihi”. Ankara, 2007. 28. E. Mercil. “Seljuklularda hukumdarlik alametleri”. Ankara, 2007. 29. E. Mercil. “Sultan Gazneli Mahmud”. Ankara, 1987. 30. О . Turan. “Seljuklular ve islamiyet”. Istanbul, 1998. 31. В. Р. Розен. “Список персидским, турецко-татарским и арабским рукописям Библиотеки И. СПБ. Университета”. Ч. II, арабские сочинения, - ЗВОРАО, т. III. 1889. 32. В. В. Радлов. “Опыт словаря тюркских наречей” Т. I. Ч. 2. – СПб., 1893. 33. O.Pritsak . Die Karachaniden . Berlin, 1953. 34. T. T. Rice. “The Seljuks in Asia Manor”. London. 1961. 35. К. Б. Тревер, А. Ю. Якубовский, М. Э. Воронцев. “История народов Узбекистана”. (С древнейших времен до начала XVI века). Т. Изд. АН УзССР. 1950 36. K. Sh. Shoniyozov. “Qarluq davlati va qarluqlar”. Toshkent. “Sharq”. 1999. 37. K. Sh. Shoniyozov. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni”. Toshkent. “Sharq”. 2001. 38. Omer Soner Hunkan. “Turk hakanligi”. Istambul, 2007. 35

O’zbekiston tаriхini o’rganishda ХI-ХII аsr manbalari.

Купить