Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	62.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	История

O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi Rim tаriхchilari asarlari manba sifatida

ahamiyatga ega bo ldi. Imperiya vujudga kelgan davr yani miloddan avvalgiʻ
I-asr — milodiy I-asrda imperiya va imperator shaxsiyati ilohiylashtiriddi,
IV-V -asr faylasuflari Platon va Aristotel asarlarini tashviq qildilar.
Rim respublikasi davrining lotin ilmiy adabiyoti yodgorliklari juda
ham kam. Miloddan avvalgi I-asrda Aristotel asarlariga sharxlar yaratilgan.
I-asr oxirlarida astronomiya va matematikaga qiziqish ortgan. Ptolemeyning
mashhur "Almagest" asarida olamning geotsentrik sistemasi bayon etildi.
Sharqda astrologiya keng tarqalgan. Diafantning "Arifmetika" (taxminan III-
asr), III-IV-asrlarda Papp Aleksandriyskiyning "Matematika to plami"
ʻ
asarlari mashhur bo lgan. Ilmiytexnika adabiyotlari, asosan, qishloq
ʻ
xo jaligi, veterinariya, harbiy texnikaga bagishlandi.
ʻ
Miloddan avvalgi I-asr oxirida Vitruviyning "Arxitektura haqida 10
kitob" asari shuhrat qozondi. Harbiy texnika sohasidagi boy tajriba: lager va
qal alar qurish masalalari adabiyotlarda yoritildi. Tibbiyot bilan bog liq
ʼ ʻ
ravishda botanika rivoj topdi. Dioskoridning 600 dorivor o simlik haqidagi
ʻ
bayoni o rta asrlarda ham keng foydalaniddi. Vrach, anatom, fiziolog Galen
ʻ
butun Yevropada tibbiyot rivojida katta rol o ynadi. Ilmiy adabiyotlar
ʻ
qiziqarli qilib badiiy yozilganligi bilan ham diqqatga sazovor. Rim
davlatining hududiy o sishi miloddan avvalgi III-I-asrlarda geogragiya .
ʻ
bilimlari taraqqiyotiga imkon berdi. Imperator Avgust davrida jahonning
katta geografik haritasi ishlandi. Miloddan avvalgi 37 yilda jamoat
kutubxonasi tashkil qilindi, imperiyaning oxirgi asrida ularning soni 28 taga
yetdi. 3
Qadimgi Rimda miloddan avvalgi III-asr va milodiy III-asrlarda huquq
keng rivoj topib, qonunlar yaratishda yuristlar katta rol o ynadilar.I-III-asr
ʻ
larda turli ijtimoiy tabaqalarning qarashlarini aks ettirgan 2 huquq maktabi
3
Alimuhamedov, Muhammadjon Rahimov, Abduxalil Mavrulov “Antik adabiyo’t tarixi” Toshkent, 1975.
11

va voq е alarni buzib ko`rsatilganligi s е zilib turadi. L е kin, shunga qaramay, u
antik dunyo tarixi bo`yicha k е ng ma'lumot b е ruvchi qomusiy asar sifatida
e'tiborga sazovordir.
«Oddiy tarix»da O`rta Osiyo va O`zb е kistonning xam kadimiy tarixi,
unda yashagan xalqdar (masalan, skiflar va b.q.) Oks (Amudaryo), Yaksart
(Sirdaryo) va ularning skifcha nomlari, Baktriya va uning tabiiy boyliklari,
Antioxiya shaharlarining barpo etilishi haqida kimmatli ma'lumotlar bor.
Polibiy (miloddan avvalgi 201 — 120-yy.) — yirik yunon tarixchisi; 40
kitobdan iborat «Umumiy tarix» asari bilan mashhur. Polibiyning tilga
olingan asari Yunoniston, Mak е doniya, Karfag е n, Misr, Suriya va Rimning
220—146- yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`z ichiga oladi. Asar
umumiy tarix yo`nalishida yozilgan. Afsuski, uning katta kismi sakdanmagan
— bizgacha faqat 1—5-kitoblarigina е tib k е lgan, xolos.
Polibiyning «Umumiy tarixi» daliliy ma'lumotlarga boyligi,
vok е alarning nisbatan xolisona yoritilishi bilan alohida ahamiyatga egadir.
Mazkur asarda Oks (Amudaryo) va Yaksart (Sirdaryo) haqida, Antiox I
ning Baqtriya podshosi Eftid е mga karshi harbiy yurishi haqida muhim
ma'lumotlar bor.
«Umumiy tarix» ning matni 1889—1905 yillar orasida to`rt jildda
L е yptsigda chop etilgan. Uning inglizcha (V.R. Paton; London, 1922—1927;
ikkinchi nashri: London, 1957—1960) varuscha (F.G. Mishch е nko, 1—3-
jildlari. Mos kva, 1890—1899) tarjimalari mavjud.
Umuman olganda, O`rta Osiyo va O`zb е kistonning qadimiy tarixini
o`rganishda qadimiy Yunoniston va Rim tarixchilarining asarlari b е nihoyat
qimmatlidir.
Efor (miloddan avvalgi taxminan 405—-330-yillar). Klavdiy Ellian
(taxminan milodning 170—235-yillari), al е ksandriyalik Klim е nt (milodning
29

II.Bob. O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi Rim tаriхchilari asarlari
manba sifatida.
2.1.Qadimgi Yunon Rim adabiyoti o’rganish
I-II-asrlarda raqslar sahnalashtirildi, siyosiy voqealarga oid tomoshalar
ham ko rsatila boshladi. Asta-sekin maishiy kichik kurinishlar murakkabʻ
syujetli spektakllarga aylana bordi. Sirklarda tomoshalar, amfiteatrlarda
gladiatorlarning janglari bilan bir katorda ovchilarning hayvonlar bilan
olishuvlari, ommaviy ov lavhalari, dengiz janglari va boshqa ham ko rsatila
ʻ
boshladi. Imperiya davrida badiiy dramalar o rniga qon to kiladigan
ʻ ʻ
tomoshalarga ishtiyoq kuchaydi. Rim teatri, ayniqsa, dramaturgiyasi jahon
teatri va dramaturgiyasi rivojiga katta hissa qo shdi.
ʻ 5
Shuning uchun antik
adabiyotni o‘rganishni ham uni yaratgan xalqlar hayotini o‘rganishdan
boshlash lozim bo‘ladi. Bu xalqlar qadimgi Yunonlar va rimliklardir.
Miloddan oldingi II mingyillikda Yunoniston hududi va Egey dengizidagi
orollarda ikki yirik markazlar nomi bilan Krit-Mikena deb atalgan, qadimgi
madaniyat paydo bo‘lgan. Qadigi Yunonlarning tasavvuri bo‘yicha
“muqaddas” Olimp tog‘iga makon qurgan ma’bud va ma’budalar haqidagi
miflar ham aynan shu davrda yaratilgan. Krit-Mikena adabiyotining birinchi
davri xalq og‘zaki ijodining uzoq asrlarini qamrab olgan bo‘lib, m.o. IX
asrda yakunlanadi. Ushbu davr ijodi namunalari bizgacha etib kelmagan va u
haqidagi ba’zi ma’lumotlarni keyingi davr adabiyotidan, Qadimgi Misr va
Xett hujjatlaridan (Kichik Osiyoga hujum qilgan qabilalarning nomlari
“axayvasha” va “danauna” tarzida berilgan bo‘lib, Homerning eposlarida
ular Yunonlarning “axey” va “danay” qabilalari deb ataladi) topish mumkin.
Arxaik davrda bir necha asrlar davomida shakllangan va m.o.VI asrda yozib
olingan Homerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlari to‘laligacha etib
5
Turg’Unboyeva, M., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O’QITISHDA “O’TTIZ YILLIK URUSH” NING AHAMIYATI. Scientific
progress , 1 (5).
14

Qadimgi Attika komediyasi. Aristofan (m.o. 445/446-385 y.).
Miloddan oldingi V – IV asrlar butun Yunoniston, xususan, Afina davlati
uchun kuchli ijtimoiy va madaniy taraqqiyot davri bo‘lgan. Ammo, shu bilan
birga, demokratiya tuzumining ziddiyatlari, ayrim ijtimoiy guruhlar
o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar keskinlashib bordi. Dastlabki komediyanavis
shoirlar o‘zlarining asarlarida ana shu nuqsonlarni fosh etishga, kulgi va
satira yordamida ularni bartaraf etishga intilganlar. Shunday qilib, “Qadimgi
Attika komediyasi” deb atalmish maxsus adabiy oqim maydonga keldi.
O‘tkir siyosiy jo‘shqinlik, demokratiya dushmanlariga qarshi murosasizlik –
qadimgi attika komediyasining asosiy xususiyatidir. Mazkur janrda ijod
qilgan ko‘pdan-ko‘p shoirlar orasida faqat uch kishining nomi bizga ma’lum.
Bular – Kratin, Evpolid va Aristofandir.
Qadimgi Yunon komediyanavis shoirlari orasida bir necha asarlari
bizga qadar etib kelgan yagona shoir Aristofandir. Uning ijodida
komediyaning mazmun ko‘lami benihoya kengaydi, shakliy jihatdan
yuksaklikka ko‘tarildi. Aristofanning hayoti haqida bizgacha juda kam
ma’lumot etib kelgan. Shoir taxminan miloddan avvalgi 445/446 yili Attika
viloyati yaqinidagi Egina orolida tug‘ilgan. U o‘zining adabiy faoliyatini
juda erta boshlagan va 20 yoshga yetar-yetmas komediyanivislar
musobaqasida qatnashib ikkinchi o‘rinni egallagan. Qirq yilcha davom etgan
ijodiy faoliyati davrida qirqdan ortiq asar yozgan. Aristofanning
komediyalaridan 11 tasigina u yoki bu darajada saqlanib qolingan bo‘lib,
ular ijtimoiy-tarixiy davr bilan bog‘liq ravishda uch davrga bo‘linadi:
a) Birinchi davrda (427-421y, Peloponness urushining birinchi
bosqichi) – urushlardan charchab, ruhiy umidsizlikka tushgan oddiy dehqon,
o‘zi bilan o‘zi sulh tuzib, tinch hayot nashidasini surishi haqidagi
“Axarnliklar”(425); davrning taniqli siyosatchilaridan biri Kleon satira
22

II.Bobga xulosa
Strabon «G е ografiya»sida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va
Marg`iyonaning tabiiy holati, shaharlari, qisman ularga borish yo`llari; Oxa
(Xarrirud), Oks va Yaksart daryolari haqida, O`rta Osiyo va O`zb е kistonning
qadimiy xalqlari: saklar, massag е tlar, daylar, atasiyalar, toxarlar hamda
xorazmliklar va ularning k е lib chiqishi, bu xalqlarning turmushi, urf-odati va
e'tikodi, shuningd е k Parfiya va Baqtriyaning miloddan avvalgi III asrning
birinchi choragidagi ichki ahvoli va o`zaro munosabatlari haqida muhim va
qimmatli ma'lumotlar uchratamiz. Strabonning mazkur asari 1844 va 1848
yillari Kra m е r va Myull е r tarafidan (maxsus xarita va tarxlar bilan qo`shib)
nashr qilingan. Uning n е mischa (Grosskurd; B е rlin, 1831—1834) hamda
ruscha (F.G. Mishch е nko; Mosk va, 1879, G.A. Stratanovich; Moskva, 1964)
tarjimalari ham mavjud. Ptol е m е y Klavdiy (taxminan 90—160 yy.) —
mashhur qomusiy olim; Al е ksandriyada yashab ijod qilgan. Jahonga mashhur
«Almag е st» — «Al-majastiy» (18 kitobdan iborat; astronomiya va
trigonom е triya ilmlarini o`z ichiga oladi), «Optika» (5 kitobdan iborat),
«G е rmanlar haqida tushuncha» (3 kitobdan iborat) va, nihoyat, «G е ografiya»
shular jumlasidandir. L е kin, Ptol е m е yga shon-shuhrat k е ltirgan asarlari
«Almag е st» («Al-majas tiy») va «G е ografiya»ning (8 kitobdan iborat)
birinchi kitobi, aniqrog`i uning 24-bobi jahon mamlakatlarini tavsiflashga
bag`ishlangan va oila ilmiy qimmatga ega. Shunisi muximki, asarda
shaharlar, mamlakatlar va ularning koordinatalari k е ltirilgan; 27 ta xarita
ilova qilingan. Umuman, Ptol е m е yning «G е ografiya»oila Girkaniya,
Marg`iyona, Baktriya, So`g`diyona hamda skiflar mamlakatining g е ografik
holati, Baktriya va So`g`diyonaning mashhur shaharlari, shuningd е k o`sha
mamlakatlar va ular bilan tutash o`lkalar va ularning axolisi haqida asl va
qimmatli ma'lumotlar k е ltirilgan.
31

munosabatlar, ularning xatti-harakatlari, qarama-qarshiliklar va ularning
echimi tasvirlanadi.
Yunon dramaturgiyasining barcha turlari – tragediya, komediya,
satirlar dramasi dehqonlarning homiylari bo‘lgan ma’budalar Demetra va
Kora sharafiga kuylagan qo‘shiqlar hamda may, shodlik va hosildorlik
ma’budi, taka qiyofasidagi Dionisga bag‘ishlangan marosimlar asosida
maydonga kelgan. Afsonalarda hikoya qilinishicha, Dionis Zevs bilan
Semela degan qizdan tug‘ilgan. Dionis o‘zining odamsifat, ammo dumdor,
echki tuyoq hamrohlari – satirlar bilan birga dunyoni kezib yurgan
paytlarida, insonning og‘ir va g‘amgin hayotini ko‘radi-da, odam bolasini
baxtiyor va xushnud qilish niyatida, ma’budlar taomi amvroziyani keltirib
bermoqchi bo‘ladi. Ma’budlar buni sezib qolgach, Dionis amvroziyani erga
ko‘mib qochadi. Birmuncha vaqtdan so‘ng bu yerda tok navdalari unib
chiqadi, uning mevalari odamlarga baxt va shodlik keltiradi. Bundan
qahrlangan Zevs, o‘g‘lini Olimp tog‘idan badarg‘a qiladi. Erda Dionis og‘ir
musibatlar chekib, vafot etadi. O‘g‘lining o‘limidan so‘ng Zevs uning
gunohlaridan kechib, Dionisni ma’budlar qatoriga qabul qiladi. Dionis
odamlarga har yili ikki marta o‘z sharafiga bayram o‘tkazishni vasiyat
qiladi. Shundan e’tiboran Dionis hosildorlik, may, shodlik va sarxushlik
rahnamosi bo‘lib qoladi. Ularga bag‘ishlangan maqtov qo‘shiqlar –
difiramblarni kuylovchi xorga shoir Fespis birinchi akterni qo‘shgandan
so‘ng u dramatik janrga aylandi. Tragediya prolog (ekspozitsiya)dan
boshlangan va orxestrga xor chiqib, tomoshabinlarga voqeaning mohiyatini
aytib bergan. Shundan keyin dialogik qismlar – akterning korifey (xorning
rahbari) bilan yoki ikki-uch akterning suhbatlari bilan davom etgan va
“eksod” (xotima) bilan yakunlangan. Aristotelning yozishicha, tragediya
“trago” va “oide” so‘zlaridan kelib chiqib, “taka qo‘shig‘i” ma’nosini
19

yaratildi. Qo‘llanmadagi yozuvchi-shoirlar haqidagi ijodiy-biografik
ma’lumotlarga tartib berishda N.Tronskiy, A.Jirmunskiy,
A.Alimuhammedov, O.Qayumov singari mualliflarning darslik va
qo‘llanmalariga murojaat qilindi.
Mavzuning o’zlashtirish darajasi: Qo‘llanma-xrestomatiya butunlay
benuqson degan fikrdan yiroqmiz. Vaholanki, qo‘lingizdagi kitob chet el
adabiyoti bo‘yicha rejalashtirilgan qo‘llanmaning 1- qismi bo‘lib, u haqida
bildirilgan barcha fikr, mulohaza, takliflar mualliflar tomonidan keyingi
qismda inobatga olinishi mumkin.
Chet el adabiyoti olamiga qiladigan sayohatingiz barchangiz uchun
hayrli, mazmunli va samarali bo‘lsin.
Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga Qadimgi dunyo tarixida Rim
davlatining adabiyotini bilan tanishtirish.
Kurs ishining vazifasi : O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi Rim
tаriхchilari asarlari manba sifatida.
Kurs ishining ob'ekti : Qadimgi Yunon Rim adabiyoti o’rganish
Kurs ishining predmeti : Rim adabiyoti orqali O’rta Osiyo tarixini
o’rganish
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

va talabalar uchun qulaylik yaratish maqsadida qo‘llanmadagi materiallarga
quyidagicha tartib berildi:
1. Tarixiy-adabiy davr haqidagi ma’lumotlar (masalan, Yevropa
Uyg‘onish davri adabiyoti);
2. Yozuvchi va shoirlarning hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlar
(masalan, Sofokl ijodi)
3. Chet el adabiyoti bo‘yicha ijodkorlarning o‘zbek tiliga tarjima
qilingan asarlari yoki ulardan parchalar
4. Mavzular bo’yicha nazorat savollari
5. Jaxon adabiyoti tarixi (G‘arbiy Yevropa) bo‘yicha test savolllari
6. Adabiyotlar ro’yhati
Demak, talabalarning chet el adabiyoti bo‘yicha o‘nlab manbaalarga
murojaat qilishiga o‘rin qolmaydi. Lekin talabalarimiz faqat mazkur
qo‘llanma – xrestomatiya doirasidan chetga chiqmasinlar deyish ham
noto‘g‘ri bo‘lardi. Chunki qo‘lingizdagi kitobda chet el adabiyoti bo‘yicha
talaba bilishi lozim bo‘lgan minimal ma’lumotlar hamda ma’lum bir
davrdagi adabiy jarayon haqida tasavvur bera oladigan asarlar yoki
asarlardan parchalar jamlangan.
Qo‘llanmadan nazariy, amaliy va seminar mashg‘ulotlarida ham
foydalanish mumkin. Kitobning yaratilishida davlat ta’lim standartlari, chet
el adabiyoti bo‘yicha namunaviy o‘quv dasturlari asos qilib olindi.
Talabalarda xorijiy mamlakatlar adabiy jarayoni haqidagi tasavvurni
shakllantirish murakkab va mas’uliyatli vazifa sanaladi. Xorij adabiyotini
yaxshi bilish, tahlil qila olish ko‘nikmasi qiyoslash orqali o‘zbek adabiyotini
yanada teran his qilishga yordam beradi.
Qo‘lingizdagi kitob ana shu mas’liyatli vazifani ado etish maqsadida
3

parchalar – Aristofanning yuksak mahoratidan darak beradi. Rus tanqidchisi
V.G.Belinskiyning ta’kidlashicha, Aristofan – eng olijanob, g‘oyat musaffo
va qadimgi Yunonistonning eng so‘nggi ulug‘ shoiri bo‘lgan.
1954- yili Jahon Tinchlik Kengashining qaroriga binoan Aristofanning
2400 yilligi nishonlandi.
2.2. O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi Rim tаriхchilari asarlari
manba sifatida.
Qadimgi yunon va Rim manbalari. O`rta Osiyo, shuningd е k
O`zb е kistonning qadimgi va an tik davrdagi tarixini o`rganishda qadimgi
Yunoniston va Rim tarixchilari hamda g е ograf olimlarining asarlari muhim
manba bo`lib xizmat kiladi. Ulardan ayrim va muhimlariga qisqacha to`xtab
o`tamiz.
X е radot (miloddan avvalgi 490—480 yillar o`rtasi — 425 y.) — yirik
qomusiy olim; tarix fanining «otasi», asli Kichik Osiyoning Galikarnas
shaxridan, 455—447 yillari Е vropa, Osiyo va Misr bo`ylab sayohat qilgan.
X е radot Ellada va Sharq mamlakatlari (Liviya, Misr, Assuriya, Vavilon,
Eron va Skifiya) ning qadim zamonlardan to miloddan avvalgi 479 yilgacha
bo`lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9 kitobdan iborat «Tarix»
nomli asari bilan shuxrat topgan. Bu asar umumiy tarix yo`nalishida yozilgan
birinchi asar hisoblanadi. Shu bois ham X е radot, Sits е ronning (miloddan
avvalgi 106—43 yy.) so`zlari bilan aytganda, tarix fanining «otasi»
hisoblanadi.
X е radot garchi o`zi bayon etayotgan voq е alar ustida chuqur mulohaza
yuritmasa ham, ularni to`g`ri bayon etishi, o`zga xalqlar va mamlakatlar
24

kelgan yagona namunalar hisoblanadi. 10 yil davom etgan Troya urushi va
undan keyingi o‘n yillik voqealari aks etgan bu dostonlar epik qo‘shiqlar va
rivoyatlar asosida maydonga kelgan. Agar epos – insonni o‘rab turgan olam
va undagi voqealar haqida hikoya qilsa, lirika shaxsning ichki dunyosini
hamda shoir va lirik qahramonning kechinmalarini ochib beradi. “Lirika”
atamasi torli cholg‘u asbobi lira nomidan kelib chiqqan bo‘lib, “musiqa
jo‘rligida ijro etilgan she’r” degan ma’noni anglatadi. Lekin, bu atama ancha
keyin – m.av. III-II asrlarda Aleksandriya olimlari tomonidan iste’molga
kiritilgan. Unga qadar “Melika” (melos-qo‘shiq) atamasi torli cholg‘u,
birinchi navbatda 7 torli lira jo‘rligida ijro etiladigan qo‘shiqlarni ifoda
etgan. Qadimgi Yunon she’riyatida lirikaning ikki asosiy turi shakllangan
bo‘lib, bular yakka xonanda tomonidan ijro etiluvchi – monodik lirika va
ko‘pchilik tomonidan kuylanuvchi xor lirikasi . Shoir Pindarning asarlari xor
lirikasining ilk namunalari bo‘lsa, monodik lirikani Sapfo
va Anakreont she’rlarida kuzatish mumkin. Yunonlar lirik she’riyatni
qo‘shiq, musiqa va hatto raqs bilan bog‘liq ravishda tasavvur qilganlar. Asta-
sekin lirikaning yamb va elegiya deb atalgan turlari faqat o‘qishga
moslashtirilgan janrga aylanib bordi.
Qadimgi Yunon she’riyatida qofiya bo‘lmagan. Lirik asarlar
ohangdorligini ta’minlovchi yagona vosita vazn bo‘lgan. Shu bois poeziyada
vazn turlari takomillashib borgan. Alkey va Sapfo singari shoirlar nomi bilan
ataluvchi vazn turlari jahon she’riyatidan abadiy o‘rin egallagan.
Miloddan oldingi VII-VI asrlar she’riyatida shaxsning fikr va o‘ylarini
diniy-axloqiy yondashuv asosida talqin etish kuchli edi. M.o. VI asrda
Ioniyada bayoniy uslubdagi proza dunyoga keldi. Tarixiy va oddiy kishilar
obrazlari aks etgan novellalar va Ezop nomi bilan bog‘liq masallar yaratildi.
Afina madaniyatining rivojlangan davri m.o. V-IV asrlarga to‘g‘ri kelib,
15

folkloridan juda kam namunalar saqlanib qolgan bo‘lsa ham, shularga
asosan qadimda Yunon xalqining anchagina boy og‘zaki adabiyoti
bo‘lganligini aniqlash mumkin. Ibtidoiy jamiyat kishilarining tabiat haqidagi
tushunchalarini ifoda etuvchi afsona va asotirlar yig‘indisi qadimgi Yunon
mifologiyasi tashkil etadi. 6
Antik davr madaniyatining, jumladan, Yunon mifologiyasining jahon
xalqlari taraqqiyotiga ko‘rsatgan ta’siri beqiyosdir. Yunon xalqining miflari
umumbashariy madaniyatning asoslaridan biri bo‘lib, u hozirgi zamon
kishisining tasavvuri va tafakkuri tarziga chuqur kirib borgan.
Mif(Yunoncha mythos – rivoyat, hikoya, masal) – xalq xalq og‘zaki
ijodining eng qadim davrlarida paydo bo‘lgan, voqelik(olam)haqidagi
tasavvurlarni konkret obrazlar vositasida aks ettiruvchi rivoyaviy asarlardir.
Mifologiya ko‘plab miflardan tashkil topadi. Miflar olam va odam haqidagi
hikoyalar bo‘lsa-da, ularni tom ma’noda so‘z san’ati hodisasi deb
bo‘lmaydi. Ular qadimgi odamlar uchun tafakkur shakli bo‘lib, miflar
vositasida olam sir-sinoatlari (olamning yoki insonning yaratilishi, quyosh
chiqishi va botishi, shimol esishi va momaguldirak sababi va h.)ni bilishga
intilganlar. Deylik, Yunonlar chaqmoq chaqishini Zevsning, dengizdagi
dahshatli dovullarni Poseydonning g‘azablangani bilan izohlaganlar, inson
taqdiridagi turfa evrilishlarda ilohlarning aralashuvini ko‘rganlar.
Qadimgi Yunon mifologiyasi erda hayotning paydo bo‘lishini,
tabiatdagi hodisalarning yuz berishi sabablarini tushuntirishga bo‘lgan
urinishi sifatida, inson o‘z atrof-muhitidagi o‘rnini aniqlashga ojiz bo‘lgan
davrda paydo bo‘lgan edi. Miflar yaratilishining o‘zi insonning ijodga va
o‘z-o‘zini bilib olishga qo‘ygan ilk qadami edi. Tadrijiy suratda Yunon
6
Ashirova, N. X. Q., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O’RGANISHDA QADIMGI HINDISTON
MADANIYATINING O’RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress , 1 (5).
17

— respublika tuzumi tarafdorlari bilan prinsipat tarafdorlari o rtasida kurashʻ
davom etdi, bu jarayon sud ishlariga ham o z ta sirini ko rsatdi. Avgustdan
ʻ ʼ ʻ
boshlab imperatorlar yirik yuristlarni hal qiluvchi ovozga ega qilib, yuridik
konsultatsiyalarni ularga topshirdilar. Imperator xizmatida bo lgan bu
ʻ
yuristlar o z navbatida imperatorlarning cheksiz huquklarini himoya qildilar.
ʻ
Tarix fani rivoji yilning muhim voqealari tavsiflangan annallardan
boshlanadi.
Miloddan avvalgi taxminan 130-yilda annallar 80 kitobdan iborat bo lib
ʻ
"Katta annallar" nomi bilan tayyorlangan. Ilk tarixchilar annalchilar deb
atalgan. Dastlabki yetuk tarixchi Poliyen miloddan avvalgi II-asrda yashagan.
Uning Yunoniston, Makedoniya, Kichik Osiyo, Suriya, Karfagen va Rimning
40 kitobdan iborat tarixini yaratdi. Tit Liviyning "Rim tarixi", Yuliy
Sezarning Galliya urushlari, fuqarolar urushi haqidagi kitoblari, Sallyustiy,
Korneliy Nepot kabi sarkardalarning ko p sonli biografik asarlari ma lum.
ʻ ʼ
Imperiya davrida Korneliy Tatsit badiiy didaktik ruhdagi "Annallar" va
"Tarix" (Avgustning vafotidan Domitsianning vafotigacha, 14 yildan 96
yilgacha bo lgan voqealar) nomli asarlarini yaratdi. II-asr boshlarida tarixiy
ʻ
biografik janr rivojlandi. Plutarx, imperator Adrianning kotibi bo lgan
ʻ
Svetoniylar atoqli kishilarning biografiyalarini yaratdilar. Yunon
tarixchilaridan Arian Rimdagi fuqarolar urushi tarixini, Dion Kassiy kadimgi
davrlardan 229 yilgacha bo lgan Rim tarixini yaratdilar. Antik davrning
ʻ
so nggi yirik tarixchisi Ammian Marsellin (4-asr) imperator Yulian davri
ʻ
tarixiga oid asarlari bilan mashhur. Imperiyaning so nggi davrida xristian
ʻ
tarixchiligi vujudga keldi.
Rim davlatining adabiyoti haqidagi namunalari (miloddan avvalgi 5
—4-asrlar) saqlanmagan. Keyingi ma lumotlarga qaraganda u davrlarda
ʼ
she riyat (ibodat, nikoh qo shiqlari, marsiyalar) asosiy o rin egallagan.
ʼ ʻ ʻ
12

grammatika, ritorika maktablari vujudga keldi. Milodiy I-asrda qizlar uchun
grammatika maktablari tashkil topdi. Ritorika maktablarida 13—19 yoshdagi
bolalar o qitildi. Bu maktablar, asosan, notiqlik san atini o rgatar edi.ʻ ʼ ʻ
Maktablarda huquq, falsafa, tarix, she riyatdan ta lim berilar edi. II-asrdan
ʼ ʼ
huquqshunoslik guruhlari tashkil topdi. Imperator Mark Avreliy davrida II
asrda Afinada oliy maktablar tashkil etildi. Bunday maktablar keyinchalik
Rimning g arbiy viloyatlarida ham vujudga keldi.
ʻ 2
Respublika davrida ta lim xususiy tarzda olib borildi, unga davlat
ʼ
aralashmadi, biroq imperiya davrida u nazorat ostiga olindi. O qituvchilar
ʻ
davlat xizmatchilari bo lib, maosh oladigan bo ldilar. 362 yildan boshlab
ʻ ʻ
o qituvchilarni imperator tasdiqladi. Rim shahari davlatdan yirik O rta
ʻ ʻ
dengiz davlatiga aylanguncha murakkab taraqqiyot bosqichlarini bosib o tdi.
ʻ
Afina, Iskandariya, Pergam va boshqa yunon ilmiy va madaniy markazlar
ham shu davlat tarkibiga kirib, etrusk, yunon, shuningdek, ellinizm davri
madaniyatlari ta sirida boyidi. Rim fuqorolari juda ko p xudolarga e tiqod
ʼ ʻ ʼ
qilganlar, turli narsalarning , Mars, buloq, o rmon, daraxt, joylarning va
ʻ
ekinlarning ilohiy homiysi — ma budasi mavjud deb ishonganlar. Bu
ʼ
ma buda va homiylar dastlab qiyofasiz, keyinchalik etrusk va yunon dinlari
ʼ
ta sirida inson qiyofasida tasvir etilgan. Ularga qurbonlik qilib turilgan. Mars
ʼ
hudosi sharafiga hosilni oshirishni so rab sigir qurbonlik qilingan. Ibtidoiy
ʻ
dinlarga e tiqod qilgan kishilar chakalakzor, tog , maydonlarda ibodat
ʼ ʻ
qilganlar Ibodat qilinadigan joylarda s mehroblar ishlangan. Ibodatxonalar
qurish odati rimliklarga etrusklardan o tgan. Mars xudosi dastlab dala va
ʻ
hosil xudosi, keyinchalik — urush xudosi hisoblangan. Diana, Venera (bog ,
ʻ
hosildorlik ma budasi, keyinchalik — Afrodita — muhabbat va go zallik
ʼ ʻ
ma budasi), Fortuna (kismet ma budasi), Feroniya (yer ma budasi) kabi
ʼ ʼ ʼ
2
S. Utchenko. “Rim Respublikasining inqirozga uchrashi”, Moskva, 1965
9

O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi Rim tаriхchilari asarlari manba
sifatida.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.Qadimgi dunyo tarixida Rim davlatining adabiyoti ............................................................................. 5
1.1.Rim adabiyoti ......................................................................................................................................... 5
1.2.Qadimgi dunyo tarixida Rim davlatining adabiyoti ................................................................................ 7
II.Bob.O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi Rim tаriхchilari asarlari manba sifatida. ........................... 14
2.1.Qadimgi Yunon Rim adabiyoti o’rganish .............................................................................................. 14
2.2. O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi Rim tаriхchilari asarlari manba sifatida. ............................... 24
II.Bobga xulosa ........................................................................................................................................... 31
Xulosa ........................................................................................................................................................ 32
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 33
Asosiy adabiyotlar ..................................................................................................................................... 33
Qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati. ............................................................................................................... 33
1

zaminining turfa viloyatlarida vujudga kelgan
ayrim asotirlardan qahramonlar va ularga homiylik qilgan ma’budlarning
taqdirlari haqida butun boshli turkumlar tarkib topgan. Yurt kezib yurgan
aed – qo‘shiqchilar tomonidan ijro etilgan barcha afsonalar, madhiyalar va
qo‘shiqlar zamonlar o‘tishi bilan Homer, Hesiod va boshqa ko‘plab shoirlar
tomonidan dostonlarga aylantirilgan. Eramizgacha V asrda yashagan
qadimgi buyuk Yunon shoir-dramaturglari – Esxil, Sofokl, Evripidlar o‘z
tragediyalarini xudolar va qahramonlar haqidagi qadimgi asotirlar
mazmuniga asoslanib yaratgan edilar.
Zamonlar o‘tishi bilan olam haqidagi mifologik tasavvurning o‘rnini
ilmiy bilimlarga va tabiat hodisalarini o‘rganish natijalariga asoslangan
qarashlar egalladi. Ilgari sirli tuyulgan ko‘plab hodisalar ilmiy jihatdan
asoslab berildi. Biroq shunga qaramay, miflar yo‘qolib ketmadi, ular o‘z
hayotini adabiyotda davom ettirdi. Zevs, Prometey, Gerakl va boshqa
qadimgi miflarning qahramonlari, turli davr yozuvchilarining asarlarida
umrlarini davom ettirdilar.
Qadimgi Yunon dramasi. Miloddan oldingi VII-VI asrda
shakllangan Yunon quldorlik jamiyati V asrda o‘zining yuksak taraqqiyot
bosqichiga ko‘tarildi. V-IV asrlar adabiyoti Afina shahri joylashgan viloyat
nomi bilan “Yunon adabiyotining attika davri” deb ataladi. Afina davlatini
boshqargan Perikl(500-429) poytaxtga butun Yunonistondan faylasuf, olim,
shoir, xaykaltaroshlarni to‘pladi.
Taraqqiyot bosqichi mobaynida barcha xalqlar qo‘shiq aytib, raqs
tushib bajaradigan turli rasm-rusumlar bo‘lgan. Drama adabiyotning alohida
turi sifatida antik davrda shakllandi. Dramada asosiysi hikoya yoki bayon
qilish eias, harakat bo‘lgan (Yunoncha drama so‘zi “harakat” ma’nosini
bildiradi). Dramada ishtirokchilar o‘rtasidagi o‘zaro suhbatlar – dialoglar,
18

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Adabiyotning inson ma’naviy kamolotidagi
o‘rni beqiyos ekanligi hech qanday isbot talab etmaydigan haqiqat. Shu bois
yosh avlodga adabiyot tarixini o‘rgatish barobarida ularning ma’naviy
dunyosini boyitish, yuksak umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash,
kitobxonlik va mutoalaa madaniyatini oshirish talab etiladi. Hozirgi
globallashuv sharoitida, axborot texnologiyalarining tez suratda taraqqiy
etishi, xususan internet tizimining har bir xonadonga kirib kelishi ostonasida
bo‘y ko‘rsatayotgan turli ma’naviy-mafkuraviy tahdidlarga qarshi
kurashishda ham so‘z san’atining o‘rni beqiyos. Shundan kelib chiqib,
adabiyot bo‘yicha darslik va o‘quv qo‘llanmalarni zamonaviy talablar
bo‘yicha qayta ko‘rib chiqish, o‘qitishning ilg‘or texnologiyalaridan
foydalanish zarurati paydo bo‘lgan.
Oliy ta’lim tizimida asosan filologik yo‘nalishlar dasturiga kiritilgan
“Chet el adabiyoti”, “Jahon adabiyoti”, “Tili o‘rganilayotgan mamlakat
adabiyoti” singari fanlar bo‘yicha o‘zbek tilida darslik va o‘quv
qo‘llanmalari yaratish masalasi ham o‘ta dolzarb hisoblanadi. Mazkur fanlar
bo‘yicha mukammal dasturiy qo‘llanmaning yo‘qligi bois o‘quv jarayonida
turli noqulayliklar yuzaga kelmoqda. Hususan, ma’lum bir adabiy davr,
yozuvchilar ijodi yoki badiiy matn bilan ishlashda talaba oldida bir qator
muammolar paydo bo‘lmoqda.
Qo‘lingizdagi qo‘llanma – xrestomatiya yuqoridagi singari
muammolarga barham berish maqsadida mazkur soha bo‘yicha ko‘p
yillardan buyon talabalarga saboq berib kelayotgan mutaxassislarning
tajribalaridan kelib chiqib yaratildi.
Chet el adabiyoti bo‘yicha mashg‘ulot olib boruvchi professor-o‘qituvchilar
2

ularni birmuncha o‘zgartirib, moslashtirib, shular misolida o‘z davrlarining
muhim masalalarini hal etishga intilganlar, mifologik qahramonlarning
kurash va to‘qnashuvlari, ularning xatti-harakatlari o‘sha davr
tomoshabinlari uchun axloq va odobning namunasi, ijtimoiy xulqning
andazasi sifatida talqin etilgan; ana shu afsonaviy qahramonlarning
qilmishlari timsolida tragediyanavis shoirlar o‘z zamondoshlarini yuksak
ma’naviylik, vatanga sadoqat, insoniy burch g‘oyalarida tarbiyalashni
ko‘zlaganlar. 8
Yunon tragediyalarining tuzilishiga doir. Yunon tragediyasiga xos
maxsus atamalar jahonning hamma tillarida o‘z holicha qoldirilib
kelinmoqda. Bu ularning ilmiy aniqligini saqlaydi. O‘zbek tilida ham ular
tarjima qilinmay, asosan o‘z holicha olindi.
Parod va stasim – asardagi asosiy qismlarning chegaralari hisoblanib, biri –
xorning harakat maydoniga – sahnaga kiraverishidagi, biri – unga kirgandan
keyingi ashulasidir.
Epsodiy – personajlarning dialoglari, ya’ni voqealar qismi, unda xor ham bir
personaj sifatida ishtirok etadi.
Prolog – paroddan oldin keladigan ibtido. Bu atama, ma’lumki, hozirgi
adabiyotda ham o‘z ma’nosida qabul qilingan.
Eksod – hozir qo‘llaniladigan epilogga yaqin, xotima ma’nosida. Antik
eksoddan keyin xor ashula aytmaydi.
Xorning ashulalari odatda strofa va antistrofaga bo‘linadi, bularning shakliy
ayirmasi yo‘q, faqat ashula qismlarini bildiradi. Ashulaning so‘nggi qismi
epod deb ataladi.
8
Rahimberdiyev, A. E. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O’RGANISHDA ELAM
DAVLATCHILIGINING O’RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress , 1 (5).
21

b) Avgust davri – Rim she’riyatining gullab yashnashi (m.av. 43-14 y)
IV. Rim adabiyotining kumush davri – imperator Trayan vafotiga qadar (14-
117 y.)
IV. Kech imperatorlik davri (117-476 y.)
1.2.Qadimgi dunyo tarixida Rim davlatining adabiyoti
Rim davlatining adabiyoti haqidagi namunalari (miloddan avvalgi 5—
4-asrlar) saqlanmagan. Keyingi ma lumotlarga qaraganda u davrlardaʼ
she riyat (ibodat, nikoh qo shiqlari, marsiyalar) asosiy o rin egallagan.
ʼ ʻ ʻ
Miloddan avvalgi II-asr oxirlaridan Rim lirikasining ilk asarlari maydonga
keldi. Shu davrlarda yaratilgan asarlardan Plavt va Terentiy komediyalari
to la saqlangan. Sitseron faoliyati Rim adabiyoti uslubining shakllanishida
ʻ
muhim rol o ynadi. Lukretsiy, Katull muhabbat va do stlik mavzularidagi
ʻ ʻ
she rlari bilan tanildilar. Imperiyaning ravnaqi va inqirozi davrida Rim
ʼ
madaniyati Yunon madaniyati bilan parallel, lekin mustaqil rivojlandi. Bu
davrda Ovidiy "Muhabbat ilmi", "Metamorfozalar" kabi o lmas asarlari bilan
ʻ
Rim adabiyoti rivojiga salmokli hissa qo shdi. Adabiyot yangi uslublar bilan
ʻ
boyidi. IV-V-asrlarda xristian adabiyoti rivojlandi.
Qadimgi Rim — qadimgi davlatlardan biridir. Rivoyatga ko ra Rim shahriga
ʻ
aka-uka Romul va Rem tomonidan miloddan avvalgi 754-753 yilda asos
solingan. Rivoyatlarda VIII-VI -asrlarda hukmronlik qilgan yetti podshoh
qayd etilgan. So nggi podshoh Tarkviniy Takabbur quvilgach, respublika
ʻ
tuzumi o rnatilgan (miloddan avvalgi 510/509 yil). Miloddan avvalgi III-asr
ʻ
o rtalariga kelib, butun Italiya hududini tobe etgan Rim yirik davlatga
ʻ
aylangan. U O rta dengiz havzasida gegemon bo lishga intilgan, bu Rimni
ʻ ʻ
Karfagen bilan to qnashuviga sabab bo lgan. Puni urushlaridan so ng
ʻ ʻ ʻ
7

qilingan “Chavandozlar” (424); qarz botqog‘idan qutilish uchun sofistlardan
ta’lim olgan qahramon haqidagi “Bulutlar”
(423); sudlashishni yaxshi ko‘ruvchi qariya haqidagi “Arilar” (422);
qo‘ng‘izda Olimp tog‘iga chiqib, kuch bilan tinchlik ma’budasini erga olib
tushgan musallaspaz to‘g‘risidagi “Tinchlik” komediyalari yozilgan.
b) Ikkinchi davr (414-405 yy.) 421-yildan 414-yilgacha fanga hech
qanday ma’lumot ma’lum emas. Bu yillarda asosan ijtimoiy-satirik
mavzularda komediyalar yozilgan bo‘lsa kerak, deb taxmin kilish mumkin.
Ikkinchi davrda osmon va yer o‘rtasida qushlar bilan hamkorlikda shahar
qurgan ikki afinalik haqidagi “Qushlar” (414), ayollarning urushga qarshi
isyoni haqidagi “Lisistrata” (411), Evripid kulgu ostiga olingan “Ayollar
Fesmoriy bayramida” (411) va yana Evripid tanqid qilingan “Qurbaqalar”
(405) komediyalari yozilgan.
v) Uchinchi davr (392-388 y)da asosan maishiy, utopik ideallar
ulug‘langan komediyalar yozilgan, ularda dialoglar xordan ustunlik qiladi.
“Ayollar xalq yig‘inida” (392), “Boylik”, “Plutos” (388) komediyalari
shunday asarlar sirasiga kiradi.
Aristofanning ijodi asosan uzoq davom etgan urushlar davriga, buning
natijasida Afina demokratik davlatining to‘xtovsiz emirilib, inqrozga uchray
boshlagan paytiga to‘g‘ri kelgan. Bu paytdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
ziddiyotlar, ma’naviy, aholoqiy, falsafiy muammolarning keskinlashuvi
shoir ijodida o‘zining yorqin ifodasini topgan. Uning asarlaridagi ajoyib
dramatik holatlar, qahramonlar qiyofasini tavsiflash mahorati,
komediyalariga sochib yuborilgan hazil-mutoyibalar, favqulotda pichinglar,
oxori to‘kilmagan qochiriqlar, beqiyos so‘z o‘yinlari, shuningdek barcha
asarlariga xos sodda, tiniq, o‘ynoqi va muxtasar til, rohatbaxsh lirik
23

dramatik janrlar, ayniqsa, tragediya rivojlandi. Afina demokratiyasining
qaror topishi davrining yirik shoiri Esxil o‘z tragediyalarida ijtimoiy va
axloqiy masalalarni qalamga olgan bo‘lsa, Sofokl erkin inson timsolini
yaratdi. Komediya an’anaviy shakllarni saqlagani holda, yangi ijtimoiy-
satirik mazmun bilan boyidi, taraqqiy etdi. Bu davrda Aristofan asarlari
Yunon siyosiy va madaniy hayotida o‘tkir satira sifatida maydonga chiqdi.
Individuallashgan personajlar bilan bir qatorda umumlashma hajviy obrazlar
paydo bo‘ldi. Miloddan oldingi II asrda Rim istilosi natijasida Yunoniston
madaniy hayoti tushkunlikka yuz tutib, faqatgina milodning birinchi asriga
kelib, jonlanish paydo bo‘ldi va IV asrda qadimgi Yunon adabiyoti inqirozga
uchradi.
Qadimgi Yunon adabiyoti quyidagi davrlarga bo‘linadi:
1. Krit-Mikena yoki Egey madaniyati(miloddan oldingi 2 ming yillikdan
miloddan oldingi XII asrgacha).
2. Homer davri adabiyoti(m.o. IX-VIII asrlar).
3. Yunon adabiyotining arxaik davri(m.o. V asr boshlarigacha).
4. Antik davr – m.o. V-IV asrlar. Ellin polislarining gullab-yashnash
davri.
5. Ellinizm davri(ellin jamiyati adabiyoti) – m.o. VI-I asrlar.
6. Rim imperiyasi davridagi Yunon adabiyoti – m.o. I asr oxiridan.
Qadimgi Sharq va Yangi davr Yevropa adabiyotini bir-biri bilan
bog‘lab turuvchi antik davr, Yunon adabiyoti o‘z ahamiyati jihatidan jahon
adabiyotining bir bo‘lagi hisoblanadi.
Qadimgi Yunon miflari. Barcha xalqlarning adabiyoti singari Yunon
adabiyoti ham og‘zaki xalq ijodi zaminida paydo bo‘lgan. Yunon
16

Xulosa
Adabiyotning paydo bo’lishini insoniyatning paydo bo’lishi bilan
bog’lashadi. Adabiyot insonning ijtimoiy va ma’naviy ehtiyoji mahsulidir.
Eng qadimgi davrlardan to bugungacha insoniyat badiiyat namunalari ila
hayotni muqoyasa qilib kelgan. Dunyo xalqlarining o’ziga xos sajiyasi
(xarakteri) aynan adabiyotda bo’y ko’rsatadi.
“Jahon adabiyoti” fanida antik jamiyat va uning insoniyat tarixida tutgan
o‘rni haqida ma’lumot beriladi. Yunon adabiyoti, uning mifologik asosi,
qahramonlik eposi, yunon tragediyasi va komediyasi haqida tushuncha
beriladi. Rim, Provans adabiyoti va uning ritsar lirikasining rivojidagi o‘rni
tushuntiriladi.
Ellinizm madaniyati ta sirida rivojlangan Rim musiqasida tantanavorʼ
galaba bilan bog liq- to y, ziyofat, diniymarosim qo shiqlari bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Imperiya davrida poytaxtga ko p mamlakatlardan ijrochilar (yunon, suriya va
ʻ
bobillik sozandalar, aleksandriyalik ashulachi, andalusiyalik raqqosalar va
h.k.) to plangan. Rimda puflama sozlardan tibiya buksina, tuba va boshqa,
ʻ
torli sozlardan kifara, arfa tipidagi psalterium trigonon (uchburchak arfa),
sambika, lira turlaridan barbitos, pektis, magadis, urma sozlardan kimvol va
boshqa, shuningdek, gidravlos bo lgan. Qadimgi Rim cholg u musiqasi
ʻ ʻ
rivojida teatr janri — pantomima muhim rol o ynagan. Sirk va teatr aktyorlari
ʻ
katta xor ansambllari, orkestrlar jo rligida chiqishgan. Harbiy legionlarning
ʻ
puflama sozlar orkestrlari bo lgan. Shoir, ashulachi va sozandalar
ʻ
musobaqalari o tkazilgan.
ʻ
32

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati.
1. A.Asqarov. O’zbyek xalqining etnogyenyezi va etnik shakllanishi
T.: 2007
2. A.Asqarov mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya O’zIF
jurnali T.: 1996 № 6 son 70-71 byetlar
3. A.Asqarov Qadimgi Xorazm tarixiga oid ba’zi bir masalalar.
“O’zbekiston etnologiyasi yangicha qarashlar va yondashuvlar” T.:2004 76-84 b.
4. B.A.Axmyedov. O’zbyekiston tarixi manbalari.-T.: «O’qituvchi». 2001.
5. O’zbyekiston tarixi. R.X.Murtazayeva taxriri ostida.-T.: 2003.
33

I.Bob.Qadimgi dunyo tarixida Rim davlatining adabiyoti
1.1.Rim adabiyoti
Miloddan oldingi IV asrning oxiri – III asrning boshlarida Rim davlati
Italiya erlarining asosiy qismini egallab, qulchilik asosiga qurilgan
demokratik polis tuzumini joriy etdi va bir necha asr davomida jahongirlik
siyosatini olib bordi. Birin-ketin Sitsiliya, Karfagen, Makedoniya(m.o.148
y), Yunoniston(m.o.146 y), Ispaniyaning bir qismini o‘zlariga tobe qildilar
va Kichik Osiyoning g‘arbiy qirg‘oqlarida mustahkam o‘rnashib oldilar.
Shunday qilib, II asr o‘rtalarida Rim dunyoning eng qudratli davlatiga
aylandi. 1
Yunon xalqi inqirozga yuz tutgan bir davrda, O‘rta Yer dengizining
g‘arbiy qirg‘og‘ida antik dunyo adabiyotining ikkinchi tarmog‘i – Rim
adabiyoti paydo bo‘la boshladi. Mazkur adabiyot lotin tilida yaratildi. Rim
adabiyoti Yunon adabiyoti erishgan barcha yutuqlardan, va shu bilan birga,
ellinizm davri adabiyotining bu xazinaga qo‘shgan qator yangiliklardan
to‘la-to‘kis foydalanib, ham shaklan, ham mazmunan yana bir daraja yuqori
bosqichga ko‘tariladi va, keyinchalik, yangi dunyo Yevropa adabiyotiga
kuchli ta’sir ko‘rsatishga qodir bo‘lgan qudratli bir adabiyotga aylandi.
Uyg‘onish davrining ijodkorlari, XVII asr yozuvchilari o‘z faoliyatlarida
asosan Rim adabiyoti namunalariga taqlid etadilar. G‘arbiy Yevropada
XVIII asrga qadar antiklik Rim davri bilan bog‘liq holda talqin etildi.
Yunonlarning odat-taomillari, asbob-anjomlari, kiyim-kechaklari
rimliklarning turmushiga juda tez kira boshladi. Rimning madaniy hayotida
Yunonlarning xizmati singmagan deyarli hech qanday soha bo‘lmagan
deyish mumkin. Hattoki birinchi Rim shoiri Liviy Andronik (m.av.284-204
1
M. Sergeyenko, “Qadimgi Rim hayoti” Moskva , 1964;
5

tarixiga hurmat nuqtai nazaridan qarashi bilan ba'zi tarixchilardan ajralib
turadi.
X е radotning mazkur asarida O`rta Osiyonning qadimiy xalqlari bo`lmish
agrippaylar, iss е donlar, massag е tlar, daylar va saklar haqida, ularning
turmushi, urf-odatlari hamda qo`shni mamlakatlar (Eron va b.q.) bilan
alokalari haqida qimmatli ma'lumotlar uchratamiz.
«Tarix»ning Sht е yn tarafidan tayyorlangan tanqidiy matni 1869—1871
yillarda chop etilgan. Asar ingliz (Roulinson, London, 1856—1860 yy.)
hamda rus (F.G. Mishch е nko, Moskva, 1858—1860 yy.) tillariga tarjima
qilingan. 1982 yilda asarning mamlakatimiz tarixiga oid qismlari zarur
izoxlar bilan A.I. Davatur, D.P. Kallistov hamda I.A. Shishova tomonidan
yangidan nashr etilgan.
Diodor (miloddan avvalgi 90—21-yillar). Yirik tarixchi olim; asli
Sitsiliyaga karashli Argiriya shaxridan. Dio dor «Tarixiy kutubxona» nomli
40 kitobdan iborat asar yozib koldirgan. Umumiy tarix yo`nalishida yozilgan
bu asar asosan Yunoniston va Rimning kadim zamonlardan to milodning I
asr o`rtalarigacha bo`lgan tarixini o`z ichiga oladi. Asarda Sharq xalqlari,
shuningd е k, O`rta Osiyo va O`zb е kistonning qadimiy xalqlari (skiflar, saklar,
massag е tlar, baktriyaliklar va b.q.), O`rta Osiyo — Eron munosabatlari
haqida qimmatli ma'lumotlar bor.
Diodorning mazkur asari ko`p jihatlari bilan ko`chirma (kompilyativ)
xisoblanadi. Muallif Efor, Polibiy asarlaridan k е ng foydalangan. Bundan
tashqari, ko`p hollarda bayon etilayotgan voq е alar uzviy bog`lanmay qolgan.
Shunga qaramay, Diodorning «Tarixiy kutubxona» si dalillarga boy va ilmiy
ahamiyatga egadir.
«Tarixiy kutubxona» to`la holda bizning zamonimizgacha е tib
k е lmagan. Uning faqat 15 kitobi — qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va
25

Kvint Kurtsiy Rufning mazkur asarida O`rta Osiyoning Iskandar
Zulqarnayn qo`shinlari tomonidan istilo kilinishi, O`rta Osiyo xalqlarining
ch е t el bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan, Spitam е n boshliq qo`zg`olon
k е ng yoritib b е rilgan.
«Buyuk Iskandarning tarixi» 1841 yili Myutz е l, 1867 yili T. Nyold е k е
va 1885 yili Fog е l tomonidan nashr etilgan. Ruscha yangi tarjimasi B.C.
Sokolov taxriri ostida chop etilgan (M., 1963 y.).
Gay Pliniy S е kund (24—79 y.) — rimlik mashhur yozuvchi, tarixshunos
olim va davlat arbobi; 79 yili mashhur V е zuviy vulqonining otilib chiqishi
natijasida yuz b е r gan umumxalq foj е asi vaqtida halok bo`lgan.
Gay Pliniy S е kund — s е rmahsul olim. Uning 20 kitob dan iborat
«G е rmanlarning urushlari», ikki jilddan ibo rat «Pomponiy S е kundning
hayoti» va 37 kitobdan iborat «Oddiy tarix» nomli kitoblar yozib
qoldirganligi ma'lum. Pliniyning g е rmanlar tarafidan R е yn va Dunay bo`ylari
mamlakatlarining bosib olinishi tarixidan bahs yurituvchi «G е rmanlarning
urushlari» nomli asari bizning davrimizgacha е tib k е lmagan, l е kin bu asar
Korn е liy Tatsitning (taxminan 56—117-yy.) «Solnomalar» imp е rator
Oktavian Avgust vafotidan (milodning 14-yili) N е ronning halok
bo`lishigacha (milodning 68 yili) bo`lib o`tgan voq е alarni o`z ichiga oladi
hamda «G е rmaniya» (unda g е rman va boshqa qabilalarning tarixi bayon
etilgan) nomli asarlari uchun birinchi manba bo`lgan. «Pomponiyning
hayoti»da Pliniy sobiq boshlig`i Pomponiy S е kundning hayoti va faoliyati
haqida hikoya qiladi. Bu asar ham bizning zamonimizgacha е tib k е lmagan.
«Oddiy tarix» Gay Pliniy S е kundning shoh asari hisoblanadi va unda
antik dunyo tarixi, iqtisodiy ahvoli hamda madaniyati bayon etilgan. Asar
ayrim kamchilik va nuqsonlardan ham xoli emasdir. Masalan, muallifning
o`z manbalariga jiddiy va tanqidiy munosabatlarda bo`lmaganligi, ayrim dalil
28

anglatadi. Yunon shoir-dramaturglari, jumladan – Esxil, Sofokl, Evripidlar
ham o‘z tragediyalarini xudolar va qahramonlar haqidagi qadimgi asotirlar
mazmuniga asoslanib yaratgan edilar.
Bayramlardagi hushchaqchaq hazillardan “comos” va “oide”
(komediya), ya’ni masxarabozlar qo‘shig‘i paydo bo‘lgan. Keyinroq
tragediya va komediya o‘rtasida “satirlar dramasi” shakllandi. Bu janrning
ijodkori m.o. V asrda yashagan shoir Pratim xisoblanadi.
Dramaning barcha turlari diniy marosimlardan paydo bo‘lganligi sababli,
qadimgi Yunonlar bularning barchasiga yuksak e’tiqod bilan qaraganlar.
Teatr tomoshalari davlat tasarrufidagi muhim siyosiy hamda tarbiyaviy
tadbirlardan biri sanalgan. Ikkinchidan, Dionisiy marosimlari bilan bog‘liq
bo‘lganligi uchun ushbu tomoshalar yiliga uch marotaba o‘tkazilgan va bir
necha kun davom etgan. Yunonlar bu marosimlarga shunchaki bir ermak deb
emas, balki muhim diniy bayram deb qaraganlar. Qadimgi Yunonistonda
barcha o‘yinlar singari, teatr
tomoshalari ham musobaqa shaklida o‘tkazilgan. Tragediyanavis shoirlar
mazmunan bir-biri bilan bog‘liq 3 ta tragediya va 1 ta satirlar dramasini
xakamlar hay’atiga taqdim etganlar. Komediyanivis shoirdan faqat bitta asar
talab etilgan. 7
Yunon adabiyotining barcha janrlari kabi, tragediyaning mavzulari ham
asosan mifologik afsonalardan olingan. Agarda dastlabki davrlardan bu
mavzular Dionis haqidagi rivoyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan bo‘lsa,
keyinchalik shoirlar boshqa ma’budlar va qahramonlar haqidagi afsonalarga
murojaat qila boshlaganlar. Biroq, shu bilan birga, tragediya mualliflari
mavzu tanlaganlarida ham, faqat zamona talablariga hamohang miflarni olib,
7
Yoriqulov, A. S. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O’QITISHDA HIND SIVILIZATSIYASI
O’RNI. Scientific progress , 1 (5).
20

I.Bobga xulosa
Miloddan avvalgi II-asr oxirlaridan Rim lirikasining ilk asarlari
maydonga keldi. Shu davrlarda yaratilgan asarlardan Plavt va Terentiy
komediyalari to la saqlangan. Sitseron faoliyati Rim adabiyoti uslubiningʻ
shakllanishida muhim rol o ynadi. Lukretsiy, Katull muhabbat va do stlik
ʻ ʻ
mavzularidagi she rlari bilan tanildilar. Imperiyaning ravnaqi va inqirozi
ʼ
davrida Rim madaniyati Yunon madaniyati bilan parallel, lekin mustaqil
rivojlandi. Bu davrda Ovidiy "Muhabbat ilmi", "Metamorfozalar" kabi
o lmas asarlari bilan Rim adabiyoti rivojiga salmokli hissa qo shdi. Adabiyot
ʻ ʻ
yangi uslublar bilan boyidi. IV-V-asrlarda xristian adabiyoti rivojlandi. 4
Teatr san atining vujudga kelishi hosil bayramlari tantanalari bilan
ʼ
bog liq. Miloddan avvalgi taxminan 33 yillarda xalq hajviy tomoshalari
ʻ
vujudga kelgan. Bunday tomoshalar — atellanalar ko pincha 4 doimiy
ʻ
personajdan iborat bo lib, dastlabki paytlarda niqob kiygan yoshlar,
ʻ
keyinchalik professional artistlar ijrosida namoyish qilingan. Miloddan
avvalgi 240-yillarda yunon originallari asosida ilk dramalar, keyinroq yunon
mualliflarining tragediya, komediyalari sahnalashtirilgan.
Miloddan avvalgi II-I-asr boshlarida quyi tabaqalarga mansub Rim
fuqarolarining hayoti aks ettirilgan tomoshalar ko rsatila boshladi. Ilk tosh
ʻ
teatr binosi miloddan avvalgi 55—52 yillarda kuriddi. Artistlar ozod
qilinganlar va qullardan iborat bo lib, truppalarga uyushgan. Erkaklar ayol
ʻ
rollarini ham bajarishgan. Respublikaning so nggi asrida tragik aktyor Ezop
ʻ
va komik aktyor Rossiy shuhrat qozongan.
4
Omonov, A. O. O., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA FRIGIYA PODSHOLIGINING
13

6. Sa’dullayev A.S. Qadimgi O’zbyekiston tarixi manbalardan.-T.: 1996.
7. A.YU. YAkubovskiy O’zbyek xalqining yuzaga kyelishi masalasi
haqida T.: 1941
8. Karim SHoniyazov. O’zbyek xalqining shakllanish jarayoni T.: 2001
74-102 byetlar
9. Istoriya Uzbyekistana 1955 str.89
10. S.P. Tolstov Po dryevnim dyeltam Oksa i YAksarta M.: 1962 g str. 5
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
34

y) ham Yunonistonlik bo‘lgan. Yunon maktablarida izohli o‘qishda asosan
Homer dostonlaridan foydalanilgan. Shu bois Liviy Andronik “Odisseya”
dostonini lotin tiliga tarjima qilgan. Mazkur tarjima Rim adabiyotining
birinchi yozma yodgorligi bo‘lishi bilan birga, qariyb ikki asr davomida
maktablarda asosiy o‘quv kitobi bo‘lib xizmat qilgan.
XVII asr klassitsizm tragediyalariga xos bo‘lgan “libos” Esxil,
Sofoklga qaraganda ko‘proq Rim dramaturgi Seneka ijodi ta’sirida
shakllangan bo‘lgan bo‘lsa, mazkur davr Yevropa eposi Homer dostonlari
ta’sirida emas, Vergiliyning “Eneida”si asosida yaratildi.
Rim she’riyatining oltin asri m.o. I asrning o‘rtalaridan melodiy I
asrning boshlarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda Rim
tarixining muhim voqealari sodir bo‘ldi. Fuqarolar urushi davomida m.o. 31-
yili Aksium yaqinidagi jangda siyosiy arbob va sarkarda Mark Antoniyning
qo‘shini, keyinchalik Avgust faxriy unvonini olgan Oktavian askarlari
tomonidan tor-mor etildi. Oktavian Avgust Rim imperiyasining yagona
hukmdoriga aylandi.
Rim adabiyotining bu davrida publitsistika gullab-yashnadi, buyuk Rim
shoirlari – Goratsiy, Vergiliy, Ovidiylarining she’riy asarlari yozildi.
Goratsiy lirikasi, Vergiliy va Ovidiyning epik dostonlari Rim she’riyatining
oltin meros bo‘lib qoldi.
Rim adabiyotini lotin tili taraqqiyoti davrlariga mos ravishda quyidagi asosiy
davrlarga ajratish mumkin:
I. Qadimgi davr – Rimda Yunonlar namunasi asosidagi adabiyot paydo
bo‘lguniga qadar (m.av.240 yilga qadar)
II. Arxaik davr – Sitseron adabiy faoliyatiga qadar (m.av.240-81 yillar) III.
Rim adabiyotining oltin davri:
a) Sitseron davri – Rim nasrining gullab yashnashi (m.av. 81-43 y)
6

II asri), Korn е liy Tatsit (taxminan milodning 56—117-yillari), Ks е nofont
(taxminan miloddan avvalgi 430—355-yillar), Plutarx (mi lodning 46—127-
yillari), Poli е n (milodning II asri) va boshkalarning asarlari ham ana shunday
qimmatga ega dir.
G е ograf olimlardan Strabon va Ptol е m е y asarlari ham zo`r ilmiy
qimmatga egadir.
Strabon (miloddan avvalgi 63 — milodning 23 y.) kadimgi
Yunonistonning atokli g е ograf olimlaridan; asli amosiyalik (Pont
podsholarining qarorgoxdaridan); mo`'tabar va badavlat oiladan chiqqan;
mashhur yunon faylasufi Aristot е lning (miloddan avvalgi 384—322-yy.)
shogirdi; kariyb 80 yil umr ko`rgan.
Strabonni dunyoga tanitgan narsa uning 17 kitobdan iborat «G е ografiya»
nomli asari bo`ldi. Asarning 1—2-kitoblari «Mukaddima» d е b ataladi va
unda g е ografiya ilmi va uning hokimlar, sarkardalar va savdogarlar
faoliyatidagi o`rni va roli haqida gap boradi; Eratosf е n, Pos е y don va
Polibiyning Е r tuzilishi haqidagi ta'limoti tanqid qilinadi; Е r yuzini tavsiflash
haqida umumiy tushuncha b е riladi. 3—10-kitoblarida Е vropa
mamlakatlarining tavsifi (shundan 8—10-kitoblar Ellada va unga tutash
mamlakatlarga bag`ishlangan) b е rilgan. Asarda Osiyo mamlakatlariga ham
katta o`rin b е rilgan. Bu 11—16-kitoblarni o`z ichiga oladi. Asarning so`nggi,
17-kitobi Afri ka mamlakatlariga bag`ishlangan.
Strabon yuqorida aytib o`tilgan Polibiyning «Umu miy tarix»ini davom
ettirib, unga miloddan avvalgi 146— 31-yillar orasida bo`lib o`tgan
voq е alarni qo`shgan. Afsuski, bu muhim asar bizning zamonimizgacha е tib
k е lmagan, l е kin uning ayrim qismlari, xususan O`rta Osiyo tarixidan xabar
b е ruvchi ayrim parchalar olimning «G е ografiya» siga kirib qolgan va
binobarin, saklangan.
30

xudo (ma buda)larga umumitalyan xalqlarining xudolari deb qaralgan.ʼ
Ayrim xudolarga ma lum tabaqalar, ma lum kasb egalari ko proq e tiqod
ʼ ʼ ʻ ʼ
bilan qaraganlar. Mars, chavandozlar Neptunga, savdogarlar Merkuriyga,
qullar Dianaga ko proq e tiqod qilishgan. Yunon madaniyati ta sirida
ʻ ʼ ʼ
ko pgina diniy urfodatlar tarqalgan. Miloddan avvalgi III-asrda yer osti
ʻ
xudolari sharafiga har 100 yilda bir marta o yinlar, har yili esa ekin xudosi
ʻ
Saturin sharafiga dala ishlari tugagandan so ng dekabr oyida bayram
ʻ
o tkazilgan. Miloddan avvalgi II-asr oxiri — I-asrlarda Isida (qad.
ʻ
misrliklarning hosildorlik va onalik ma budasi), Osiris (kad. misrliklarning
ʼ
o simlik, oy, Nil suvlari xudosi, shuningdek, narigi dunyoning podshosi deb
ʻ
ham e tiqod qilingan) kabi Sharq ma budalariga ham e tiqod qilina
ʼ ʼ ʼ
boshlandi. Miloddan avvalgi I—milodiy I-asrlardan hukmronlik qilayotgan
va ilohiylashtirilgan marhum imperatorlarga sig inish joriy qilindi. Qullar va
ʻ
kambag allar rasmiy xudolardan tashqari ko proq mehnat ahli rahnamosi deb
ʻ ʻ
bilgan Pan -cho ponlar homiysi, chorvachilik xudosi, Silvan -o rmon, dala
ʻ ʻ
xudosi kabi xudolarga ibodat qilishardi. Asta-sekin Sharq xudolariga e tiqod
ʼ
va ishonch kuchaydi. Shu tarzda Rim dinlari tushkunlikka uchrab, IV-asr
oxirlarida imperator Feodosiy turli ma jusiy urfodatlarni man qildi, shu
ʼ
bilan Rim dinlari barham topdi.
Rimda ellinizm davri Yunoniston falsafasi ta sirida rivoj topdi. Rim
ʼ
falsafasining ilk davri polis mafkurasining inqirozi bilan bog liq bo lib, bu
ʻ ʻ
paytlarda tafakkur din va mifologiyadan xalos bo ldi. Bu davr miloddan
ʻ
avvalgi III-I –asrlarga to`g`ri keladi. Kar Lukretsiy miloddan avvalgi 99 —
55yillarda yashagan. Uning "Narsalarning tabiati haqida" poemasida Epikur
(miloddan avvalgi 342— 270) ta limotini yoqladi, atomistik materializmni
ʼ
she riy shaklda tavsifladi, mayda zarralar — atomlardan tashkil topgan olam
ʼ
hamisha harakatda deb ta kidladi, uning bu asari materializm rivojida muhim
ʼ
10

afsonalari haqida hikoya qiluvchi 1—5-kitoblari, Yunoniston hamda Rimning
Yunon-Eron urushlari (miloddan avvalgi 500—449 yy.) da to miloddan
avvalgi 301 yilgacha bo`lgan tarixini o`z ichiga olgan 11— 20- kitoblarigina
saklangan, xolos. Asar 1774—1775 yillari I. Al е ks ее v tomonidan (olti
qismda) va 1874—1875 yillari F. G. Mishch е nko tarafidan ikki qism qilib
nashr etilgan.
Pomp е i Trog (milodgacha I — milodning I asrlari o`rtasida yashab
o`tgan) — «Filipp tarixi» asari bilan mashhur bo`lgan Rim tarixchisi. 44
kitobdan iborat bu asar afsonaviy Assuriya podsholari zamonidan to Rim
imp е ratori Av gust (miloddan avvalgi 63—milodning 14-yili) davrigacha
dunyoda bo`lib o`tgan voq е alarni bayon kiladi, l е kin asosiy e'tibor
Yunonistonning mak е doniyalik Filipp II (miloddan avvalgi 359—336-yy.) va
Iskandar Zulqarnayn davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etishga
karatilgan.
Mazkur asarning qimmati shundaki, u bir talay noma'lum kitoblarga
suyanib yozilgan; Rim, Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bo`lishi va
tarixini k е ng yoritib b е rgan. Muhimi shundaki, muallif bunday davlatlar ning
oxir-okibatda inkirozga uchrashini aytadi. L е kin, Pomp е i Trogning tarixiy
jarayon va uning taraqqiyotiga karashlari id е alistikdir, chunki u tarixni
harakatga k е ltiruvchi kuch urf-odat va taqdir d е b hisoblagan.
«Filipp tarixi» da skiflar, Baktriya, Iskandar Zulqarnayn davrida
Baktriya va So`g`dda qurilgan shahar va katta imoratlar, Iskandar Zulqarnayn
vafotidan k е yin yuz b е rgan voq е alar, parfiyaliklarning k е lib chiqishi, Parfiya
podsholigining tashkil topishi, parfiyaliklarning urf-odatlari; Baktriya,
Parfiya va Midiyaning o`zaro munosabatlariga oid muxim ma'lumotlar
mavjud.
26

miloddan avvalgi 146 yil Karfagen ustidan g alaba qozongan. Rim, O rtaʻ ʻ
dengiz havzasining eng yirik davlatiga aylangan. Yirik yer egaligi va
qulchilikning rivojlanishi dehqonlar ommasini xonavayron bo lishiga,
ʻ
qishloq kambag allari, qullar qo zg olonining avj olishiga (Spartak
ʻ ʻ ʻ
qo zg oloni) sabab bo lgan. Rim shahri ko chalarida fuqarolar urushi
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlanib ketish xavfi tug ilgan. Rimning ijtimoiy-siyosiy hayotida
ʻ
miloddan avvalgi 1-asrda armiya va uning yo lboshchilari katta rol o ynay
ʻ ʻ
boshlaganlar. Milloddan avvalgi 49—45 yillardagi fuqarolar urushi davrida
Sezar davlatning mutlaq hukmdoriga aylangan. Milloddan avvalgi 44-yil
respublika tarafdorlarining fitnasi natijasida Sezar o ldirilgan. Fuqarolar
ʻ
urushining yangi davri Oktavian g alabasi bilan tugagan. U miloddan avvalgi
ʻ
27 yil senatdan Avgust unvonini olgan. Avgust hukmronligi davridan
boshlab Rim imperiyaga aylangan. Milodiy II-asrda Trayan davrida
imperiya sarhadlari o zining yuqori cho qqisiga yetgan. Bosib olingan
ʻ ʻ
yerlarda mahalliy aholining qo zg olonlari, ayni vaqtda varvarlarning
ʻ ʻ
mamlakat xududiga bostirib kirishlari bir qancha provinsiyalarni mustaqil
bo lib ajralib chiqishiga va imperiyani 395-yilda Sharqiy va G arbiy
ʻ ʻ
qismlarga bo linib ketishiga olib kelgan. 476 yil german yollanma askarlari
ʻ
sardori Odoakr G arbiy Rim imperiyasining so nggi imperatori Romul
ʻ ʻ
Avgustulni taxtdan ag dargan. Sharqiy Rim imperiyasi Vizantiya nomi bilan
ʻ
yana 1000 yilga yaqin mavjud bo lgan.
ʻ
Tarbiya va maorif qadimgi davrlarda bolalar oilada tarbiyalangan.
Miloddan avvalgi V-asrda ibtidoiy maktablar vujudga kelgan. Bolalar
maktabga 7 yoshdan qabul qilinib, 4—5 yil o qitilgan. Uyda va maktabda
ʻ
lotin, yunon tillari, yozish, o qish, hisob o rganilgan. Bolalar dastlab
ʻ ʻ
xonadonlarda o qituvchi yollab o qitilgan, keyinchalik maktablarda ta lim
ʻ ʻ ʼ
berishning yangi tizimi shakllandi. Miloddan avvalgi II-asrning 60-yillarida
8

Pomp е i Trogning mazkur asari Yustin (II—III asr) tarafidan qisqartirilib
kayta ishlangan shaklda bizning zamonimizgacha е tib k е lgan va Ruxl
tomonidan 1935 yili chop kilingan. Asarning ruscha tarjimasi (tarjimonlar
A.A. D е konskiy va M.I. Rijskiy) «V е stnik dr е vn е y isto rii» jurnalining 1954
yil 2—4- va 1955 yil 1-sonlarida bosilgan.
Arrian Flaviy (taxminan 95— 175-yy.) — yirik yunon yozuvchisi,
tarixchi va g е ograf olim; asli Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan.
«Iskandar haqida», «Parfiyaliklar xakida», «Hindiston» va 7 jildlik
«Iskandarning yurishlari» nomli kitoblar muallifi.
O`rta Osiyo va Eronning kadimiy tarixini o`rganishda Arrianning
so`nggi asari («Iskandarning yurishlari») muhim ahamiyat kasb etadi. Asarda
Iskandar Zulkarnaynning Eron, O`rta Osiyo va boshqa mamlakatlarga qilgan
istilochi-lik yurishlari tarixi batafsil bayon kilingan.
Asar pan е girizm ruxida yozilgan — muallif Iskandar Zulqarnayn va
uning faoliyatini ko`klarga ko`tarib ulug`laydi. Shunga qaramay, asar
Iskandar Zulkarnaynning harbiy yurishlari bo`yicha muhim va asosiy
manbalardan hisoblanadi. Mazkur asarning yana bir kimmatli tomoni shun -
daki, u ko`pgina qo`lyozma manbalar va rasmiy hujjatlar asosida yozilgan.
Arrian Flaviyning «Iskandarning yurishlari» asari n е mis (Myull е r;
L е yptsig, 1886 y.) hamda rus (Kor е nkov; Toshk е nt, 1912 y. va M. Е .
S е rg ее nko, M.—L., 1962 y.) tillarida nashr etilgan.
Kvint Kurtsiy Ruf (milodning I asri) — mashhur Rim tarixchisi;
Iskandar Zulkarnaynning Eron, O`rta Osiyo va boshka mamlakatlarga qilgan
harbiy yurishlari haqida 10 kitobdan iborat «Buyuk Iskandarning tarixi»
nomli asar yozib qoldirgan. Muallif Ptol е m е y Lag va Iskandar
Zulkarnaynning safdoshlari On е sikrit va Kallisf е nning xotira va asarlaridan
k е ng foydalangan.
27

O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi Rim tаriхchilari asarlari manba sifatida.

Купить