O'zbekiston tuproqlari - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	69.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	29 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Munojat Isroyilova

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2024

4 Sotish

O'zbekiston tuproqlari

Sotib olish

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………..………2
I-BOB O’zbekistonning cho’l zonalari tuproqlari va ularning hususiyatlari
1.1. O’zbekiston tuproqlariga qisqacha tasnif……………………….…….5
1.2. O’zbekistonning cho’l, taqir tuproqlari va zonal tuproq tiplari ……. … 8
II-BOB. Farg’ona vodiysi tuproqlari hamda tuproq resusrlari
2.1 Bo’z va qo’n’gir tog’ tuproqlari ……………..………………………….18
2.2 O’zbekiston hududining yer osti suvlari ….………..……….………….. 21
2.3 yer osti suvlarining genetic turlari……. …………………...……………….23
Xulosa……………………………………………….……………………......27
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….......30
1

Kirish.
Т uproq — unumdorlik xususiyatiga ega bo‘lgan murakkab tabiiy hosila. Odamlar
qanday tuproqlar unumdor bo‘lishini juda qadim zamonlardayoq bilishgan.
Т uproqning hosil bo‘lishi yer yuzida qattiq tog‘ jinslarining yemirilib (nurab),
maydalanishidan boshlangan. Т og‘ jinslari yemirilib, hosil bo‘lgan mayda, g‘ovak
tog‘ jinslari hali tuproq emas. Ular tuproqning ona jinsi, tuproq hosil qiluvchi
jinslar deyiladi. Bularga urug‘ sepsangiz ko‘karib chiqsa ham, lekin o‘smaydi,
hosil bermaydi. Ona jinslarga tirik va o‘lgan organizmlar tushib, tog‘ jinslari
orasida chirisa, issiqlik, nam, havo va boshqalar ta’sir ko‘rsatsa, ona jinslar
o‘zgarib, asta-sekin tuproqqa aylanib boradi. Т uproqqa tushgan o‘simlik va
jonivorlarning qoldiqlari zamburug‘lar, bakteriyalar, ishqorlar ta’sirida
parchalanadi va yangi modda - chirindi (gumus)ga aylanadi.
2

Тuproqda yashaydigan chuvalchanglar, turli qurt-qumursqalar, yer qaziydigan
hayvonlar tuproqqa tushgan organik modda va chirindilarni tuproq ona jinsi bilan
aralashtiradi. Mikroorganizmlar faoliyati va suvning erituvchanlik xususiyati
ta’sirida kimyoviy moddalar (azot, fosfor, temir, kaliy, kalsiy va boshqalar)
o‘simlik ildizlari so‘rib oladigan eritmalar hosil qiladi. Shunday qilib, tuproq hosil
bo‘lish jarayoni to‘xtovsiz davom etadi.
Tuproqlar tarkibi, asosan, uch qismdan iborat: 1) tuproqning ona jinsi — har bir
joyda tarqalgan tog‘ jinslari; 2) tuproqning organik moddalari — o‘simlik, hayvon
qoldiqlari, mikroorganizmlar, tuproq hasharotlari, chirindi; 3) tuproq eritmasi —
o‘simliklar uchun zarur moddalar erigan suv (eritma). Har qanday tuproqning
unumdorligi ana shularga bog‘liq. Тuproqlarning eng muhim xususiyati ularning
unumdorligidir.
Тuproq qatlami shartli ravishda to‘rt qavatga ajratiladi. Тuproq qatlamining
qalinligi, qavatlarining holati ularning turlariga bog‘liq.
Тuproqlarning hosil bo‘lish jarayoniga yana iqlim sharoiti (issiqlik, namlik), relyef
va tog‘ jinslarining xususiyatlari ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham
turli xil tog‘ jinslari ustida va har xil iqlim sharoitida turli xil tuproqlar tarkib
topadi. Тuproqlarning ona jinsi (noorganik tarkibi — mayda tog‘ jinslari) katta-
kichikligi turlicha bo‘lgan zarralardan iborat bo‘ladi. Bularning hammasi
birgalikda tuproqning mexanik tarkibi deyiladi. Тuproqlar mexanik tarkibiga ko‘ra
gilli tuproq, qumoq tuproq, qumli tuproq, shag‘alli, chag‘ir toshli tuproqlarga
bo‘linadi.
Тuproq tarkibidagi gil va chirindilar bir-biriga yopishib, mayda kesakchalar hosil
qiladi. Shunday kesakchalar bor tuproqlar donador bo‘lib, unumdorligi oshadi.
3

Kesakchasiz tuproqlar mayda zarrali bo‘lib, havo va suvni yaxshi o‘tkazmaydi,
chirindilarning minerallarga aylanishi qiyin bo‘ladi.
Тuproqlarga organik va mineral o‘g‘itlar solish, o‘z vaqtida ishlov berish, sug‘orib
turish bilan ularning unumdorligini oshirish mumkin. Shunday yo‘llar bilan
unumdorligi oshirilgan tuproqlar madaniy tuproqlar deyiladi. O‘rta Osiyo
vohalarining tuproqlari asrlar davomida haydalib, turli o‘g‘itlar solinib, sug‘orilib,
vaqtida sho‘ri yuvilib, ishlov berilib, madaniy tuproqlarga aylantirilgan. Lekin
tuproqlar suv yuvib ketishi dan, shamol uchirishidan, sho‘r bosib ketishdan,
ifloslanishdan saqlanmasa, ularning tarkibi buzilib, unumdorligi yo‘qoladi.
Тurli tabiat zonalarining o‘ziga xos iqlim sharoitida tarkib topgan tuproqlar bir-
biridan farq qiladi. Yer yuzida arktika tuproqlari, tundra tuproqlari, kulrang, sur,
qora, kashtan, qo‘ng‘ir, bo‘z, sariq, jigarrang, qizil tuproqlar mavjud. Тog‘li
o‘lkalarda tekislikdan tog‘larga ko‘tarilgan sari, tabiiy sharoitning o‘zgarishi bilan
birga, tuproqlar ham o‘zgaradi.
O rta Osiyoning sug orma dehqonchilik mintaqalari tuproqlari sug oriladiganʻ ʻ ʻ
tuproklar tarzida tasniflanadi. Yangi Tuproq tasnifida sug orish ta sirida tuproq
ʻ ʼ
jarayonlari xarakterining tubdan o zgarganligini hisobga olib, ular alohida tuproq
ʻ
tipi sifatida ajratilgan. Bunda tuproqning zonal joylanish holati, sug orish ta sirida
ʻ ʼ
o zgarganlik darajasi, avtomorflik va gidromorflik sharoitlari e tiborga olinadi.
ʻ ʼ
Zonal joylanish holati sug oriladigan tuproqning ma lum kenglik zonasi yoki
ʻ ʼ
balandlik mintaqasiga mansubligini ko rsatadi. Shunga ko ra, O rta Osiyoning
ʻ ʻ ʻ
tekislik qismi sur tusli qo ng ir, qumli cho l, taqirli va taqir, shuningdek, gidromorf
ʻ ʻ ʻ
sharoitda ularga yo ldosh o tloqi, botqoqio tloqi va botqoqi tuproqlar tarqalgan
ʻ ʻ ʻ
ch>;l zonasi sifatida qaraladi. Balandlik mintaqasi sistemasining quyi qismi — tog
ʻ
oldi va tog etagi tekisliklarida och tusli tipik va to q tusli sur tuproqlar, daryo
ʻ ʻ
vodiylari hamda sazlarda esa sur tuproq mintaqasining gidromorf, o tloqi,
ʻ
botqoqio tloqi va botqoqi tuprokdari rivojlangan. Bu zona va mintaqachar
ʻ
4

sharoitida rivojlangan sug oriladigan tuproqlar profilida tabiiy zonal tuproqningʻ
ba zi belgi va xususiyatlari saklanadi. Shu asosda sug oriladigan tuproqlarning
ʼ ʻ
quyidagi tiplari ajratilgan: cho l zonasining o tloqivoha, botqoqivoha va taqirli
ʻ ʻ
voha; sur tuproklar mintaqasining o tloqivoha; botqoqivoha, sur voha tuprokdari.
ʻ
Voha tuproqlarining rivojlanish etapi yoki bosqichlari tipchalar bilan ifodalanadi.
Tuproklar o zining tabiiy tuproq belgilarini saklagan holda, ya ni tip darajasida
ʻ ʼ
sugoriladigan sur tuproqlar, sug oriladigan sur tusli qo ng ir tuproklar va shu kabi
ʻ ʻ ʻ
deb, agar tuprokda yangi sharoitga xos bo lgan belgilar paydo bo lsa, tipcha
ʻ ʻ
darajasiga bo zvoha, taqirli voha tuproklar va shu kabi deb ataladi. Bundan ham
ʻ
kichik taksonomik birlikka, ya ni turkum va xillarga sho rlanish, sho rtoblanish,
ʼ ʻ ʻ
tuproq hosil qiluvchi ona jins, granulometrik tarkibiga qarab ajratiladi.
I-BOB O’zbekistonning cho’l zonalari tuproqlari va ularning hususiyatlari
1.1. O’zbekiston tuproqlari ga qisqacha tasnif
Respublikamizda shimoldan janubga va tekislik qismidan tog` oldi qiya
tekisliklari, tog`larga tomon tabiat o’zgarib, kenglik zonalari va balandlik
mintaqalarini hosil qiladi. Har bir zona va mintaqada ro’y beradigan tabiiy
geografik jarayonlar bir-biridan albatta farq qiladi. Binobarin, o’ziga xos tuproqlar
qoplami shakllanadi.
O’zbekiston tabiatining murakkabligi-relyefi, tog` jinslari, iqlim, gidrologik va
gidrogeologik sharoitlarining xilma-xilligi respublikamizda turli xil tuproqlarning
vujudga kelishiga sabab bo’lgan.
O’zbekiston hududining kenglik zonasi tuproqlarini asosan cho’lning qo’ng`ir tusli
sur tuproqlari, taqirli va qumli cho’l tuproqlari tashkil etsa, balandlik
mintaqalarining tuproqlari, adirlarning bo’z tuproqlari, tog`larning qo’ng`ir va jigar
rang tuproqlari, tog` yaylovlarining och qo’ng`ir va o’tloq tuproqlaridan iboratdir.
5

Bulardan tashqari katta maydonlarda vohalarning madaniy tuproqlari hamda
intrazonal tuproqlar tarqalgan.
O’zbekiston tekislik qismining juda issiq va qurg`oqchil iqlimi sharoitida cho’l
kenglik zonasi vujudga kelgan. Bu zonaning turli joylarida iqlimga, shuningdek
gidrologik va biologik sharoitlar majmuiga bog`liq ravishda cho’l zonasining turli
tuproqlari joylashgan. Cho’l zo’nasidagi sur-qo’ng`ir, tarqirli, qumli, o’tloq va
botqoq tuproqlar hamda sho’rxoklar tekisliklarda ekstraarid, juda kontinental iqlim
sharoitida paydo bo’lgan.
O’zbekistonning kenglik zonalari tuproqlarida organik moddalar oz bo’ladi,
aksincha bu erda tuproqning sho’rlanishi uchun sharoit qulay. Bu zonalarda
fizikaviy nurash kuchli bo’lgani uchun tuproq ona jinsi aksari holatlarida
uvalangan dag`al tog` jinslaridan tarkib topgan.
Umuman tuproqlarning hosil bo’lishida iqlim bilan bir qatorda xilma-xil ona
jinslarning va ular xossalarining, shuningdek relef, grunt suvlari, ularning sayoz
yoki chuqurligi ham katta ta’sir etadi. Shuning uchun bir zonaning o’zida bir-biriga
o’xshamagan turli-tuman tuproqlarning tarkib topishi mumkin. Relef va
gidrogeologik sharoitlarning o’zgarishi ta’sirida zonal tuproqlar orasida azonal
tuproqlar-o’tloq, o’tloq-botqoq, botqoq, sho’rxok hamda turli darajada sho’rlangan
tuproqlar vujudga keladi.
O’zbekistonning asosiy tuproq turlari quyidagi 5 ta guruhga birlashtirilgan:
I. Avtomorf tuproqlar guruhi (grunt suvining sathi 5 metrdan pastda yotadi:
1. Taqirli (taqir tuproq va taqirlar).
2. Qo’ng`ir tusli sur tuproqlar.
3. Qumli cho’l tuproqlar.
6

4. Bo’z tuproqlar.
5. Och qo’ng`ir tusli tuproqlar.
6. Jigar rang va to’q qo’ng`ir tusli tuproqlar.
II. Yarim gidromorf tuproqlar guruhi (grunt suvining sathi 2-5 m chuqurda):
7. O’tloq-bo’z va o’tloq-qumli, o’tloq-taqir tuproqlar.
8. Bo’z-o’tloq, qumli-o’tloq va taqir-o’tloq tuproqlar.
III. Gidromorf tuproqlar guruhi. (grunt suvining sathi 2 metrdan yuqorida yotadi):
9. O’tloq tuproqlar.
10. Botqoq-o’tloq tuproqlar.
11. O’tloq-botqoq va botqoq tuproqlar
IV. Sho’rxoklar:
12. Qoldiq sho’rxoklar, shu jumladan taqirli sho’rxoklar.
13. Tipik sho’rxoklar.
14. Sho’rxok-o’tloq tuproqlar.
15. Sho’rxok-botqoq- o’tloq tuproqlar.
16. Sho’rxok o’tloq-botqoq va botqoq tuproqlar.
7

V. Sug`oriladigan tuproqlar:
17. Yangi o’zlashtirilgan tuproqlar.
18. Sug`oriladigan tuproqlar.
19. Qadimdan sug`oriladigan tuproqlar.
Ayrim tuproqshunoslar O’zbekistondagi cho’l zonasi bilan adir balandlik
mintaqasi tuproqlari orasida eni 5-10 km keladigan oraliq (o’tkinchi) tuproqlar
zonasini ajratadilar. Masalan. taqirli-bo’z, sur-qo’ng`ir bo’z, qumli-bo’z tuproqlar
zonasi.
O’zbekistondagi tuproqlar sho’rlanganlik darajasiga qarab sho’rlanmagan (2 m
chuqurlikda tuz miqdori 0,3 % dan oshmasa), chuqur sho’rlangan (tuz miqdori 0,3
% dan ko’p bo’lgan qatlam 100 sm dan past yotsa), sho’rtob (eng ko’p tuz tuproq
kesimining pastki 30-100 sm qismida to’plangan bo’lsa), sho’rlangan (eng ko’p tuz
tuproq kesimining yuqori qismida to’plangan bo’lsa) kabi guruhlarga ajratiladi.
O’zbekiston tuproqlari ulardagi tuzning tarkibiga qarab sho’rlanish turlariga
ajratiladi. Sug`orib ekin ekiladigan hududlarda tuproqlarning sho’rlanganlik
darajasini bilish ham muhim ahamiyatga ega. Agar tuproqlar yuzasiga to’plangan
zararli tuzlar miqdori 3 % dan oshsa, bunday tuproqlar sho’rxoklar deb ataladi.
1.2. O’zbekistonning cho’l, taqir tuproqlari va zonal tuproq tiplari .
Cho’l zonasi O’zbekistonning markaziy va shimoliy qismlarini o’z ichiga olib,
uning maydoni respublika maydonining 61,16 % ini tashkil etadi. Bu zona dengiz
sathidan 0-400 m mutlaq balandlikda joylashgan. Cho’l zonasining shimoliy qismi
mo’’tadil, janubiy qismi quruq subtropik iqlim mintaqasida joylashgan. Shuning
uchun cho’llar O’zbekistonda shimoliy va janubiy zonalarga bo’linadi. Ular bir-
biridan ekologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Shimoliy cho’l bilan janubiy cho’l
8

o’rtasidagi chegara Ustyurtning janubi, Quyi Amudaryo (Nukus sh.), Shimoliy
Qizilqum bo’ylab o’tadi. Shimoliy cho’llarda yog`in umuman oz va yil fasllariga
bir tekisda taqsimlangan. Tuproqda sklet elementining ko’pligi o’simlikning
yakkam-dukkam o’sishiga sabab bo’ladi. Shimoliy cho’llarda toshloq cho’llar
katta maydonlarni egallaydi.
Janubiy cho’llar esa iqlimi, o’simlik va hayvonot dunyosining rivojlanishi tarixi
hamda tarkibi jihatidan Old Osiyo cho’llarining davomi bo’lib, ular shimoliy
cho’llardan farq qiladi. Yog`inlar yil fasllariga bir xil taqsimlanmagan, bahor va
qishda yog`in ko’p yog`adi, yoz esa nihoyatda quruq keladi. Yog`inning yil bo’yi
ana shunday notekis yog`ishi natijasida tuproq hosil bo’lish jarayoni, o’simlik va
hayvonot dunyosi rivoji mavsumga qarab o’zgaradi.
Cho’l mintaqasining yozda juda issiq va qurg`oqchil iqlimi, o’simliklarning siyrak
ekanligi sharoitida tuproqlar hosil bo’lish jarayoni juda sust bo’ladi.
O’zbekistonda cho’l hududi mutlaq balandligiga ko’ra ikki turga- pastki cho’l
(mutlaq balandligi 0-250 m) va yuqori cho’lga (250-400 m) bo’linadi.
Respublikamiz cho’l tuproqlari batafsil o’rganilib, ularning tasnifi tuzilgan va
cho’lda quyidagi tuproq tiplari ajratilgan.
I. Zonal tuproqlar tiplari:
1. Qo’ng`ir tusli sur tuproqlar.
2. Qumli cho’l tuproqlari.
3. Taqirli tuproqlar.
II. Intrazonal tuproqlar tiplari:
9

1.O’tloq tuproqlar.
2.Botqoq tuproqlar.
3.Sho’rxoklar.
4.Taqirlar.
Vohalarda sug`oriladigan o’tloq tuproqlari, botqoq va taqirli tuproqlar ajratiladi.
O’zbekiston cho’l zonasi 27004 ming gektar, shundan 40 % maydonida qo’ng`ir
tusli sur tuproqlar, 36 % da qumliklar, 5,4 % da taqirli, 3,18 % da qumli tuproqlar
va 0,5 % da taqirlar tarqalgan.
Qo’ng`ir tusli sur tuproqlar . Bu tuproq tipi O’zbekistonda tog` oldida prolyuval
tekisliklarda, qadimgi qoldiq platolarda (Ustyurt, Devxona, Qizilqumdagi qoldiq
tog` etaklari) tarqalgan. Uning maydoni 11025 ming gektar. Shundan atigi 30 000
gektarida sug`orib ekin ekiladi. Qo’ng`ir tusli sur tuproqlar toshloq cho’l va
platolarga xos tuproqlardir. Turli miqdordagi elyuviy yotqiziqlari, chaqiq toshlar,
prolyuviy yotqiziqlaridagi chag`ir toshlar va allyuviy yotqiziqlarning silliqlangan
mayda shag`al toshlari bu tuproqlarni sklet tuproqlarga aylantiradi. Cho’lda
iqlimning quruq va issiq, o’simliklarning kam hamda siyrak bo’lishi tufayli
tuproqdagi biologik jarayonlar sust kechadi. Shuning uchun qo’ng`ir tusli sur
tuproqlarda chirindi juda kam -0-10 sm qatlamda o’rtacha 0,29 % ni , 40-50 sm
chuqurlikda esa 0,14 % ni tashkil etadi. Bu tuproq tipi ko’pincha sho’rtob bo’ladi,
er yuzasidagi o’simlik massasi 0,5 tG`ga ni tashkil etadi, xolos. Bu esa mayda
mollarni boqish imkonini beradi. Tuproqning ustki qatlamida kalstiy korbonat,
pastki qatlamida (40-60 sm) sulfat tuzlaridan gips to’planadi. Chirindiga
aylanadigan bir yillik o’simlik qoldiqlari 75-140 gG`m 2
ni tashkil qiladi.
Qumli cho’l tuproqlari (1-rasm)
10

Qumli cho’l tuproqlari Qizilqum, Quyi Zarafshon, Qashqadaryo, Markaziy
Farg`ona, Mirzacho’l va Quyi Amudaryodagi qumli tekisliklarda tarqalgan.
Maydoni 1370 ming gektarni tashkil etadi. Bu tuproqlar yuzasi qalinligi 0-8 sm
gacha sochilma qumlardan iborat bo’lib, o’simlik ildizlari bu erda shoxlaydi.
Strukturali gorizont 8-12 sm chuqurlikda joylashgan, unda o’simlik ildizlari
shoxlaydi va sur rangdagi dog`lar uchraydi. Qumli cho’l tuproqlarida chirindi va
ozuqa moddalar kam. Chirindi miqdori 0,3-0,6 % ni tashkil etadi. Bunday
tuproqlardan dehqonchilikda maxsus agrotexnika tadbirlarini qo’llash bilan
unumdorlikni oshirib, foydalanish mumkin. Qumli cho’l tuproqlarida chirindiga
aylanadigan bir yillik o’simlik qoldiqlari 372 gG`m 2
ni tashkil etsa ham chirindiga
kambag`al, chunki bu tuproqlarda biologik jarayonlar qisqa muddatda juda tez
o’tadi.
Taqirli tuproqlar asosan tog` oldi tekisliklarida, daryo vodiylari va deltalarida,
shuningdek qum tepalari oralig`idagi past tekis maydonlarda, qadimgi allyuval
tekisliklarda tarqalgan. Bu tuproqlar tarqalgan katta maydonlar Amudaryo,
11

Qashqadaryo deltalarida, Sirdaryo vodiysining o’rta qismida joylashgan.
Respublikada bu tuproq tipining maydoni 1780 ming ga. Tuproq ona jinsi turli
xildagi yotqiziqlar bo’lib, ko’pchiligini gil-qumoq jinslar tashkil etadi. Allyuval
tekisliklardagi tuproqlar o’tmishda tuproq paydo bo’lishining gidromorf bosqichini
o’tgan. Bu bosqich tog` etagidagi prolyuvial tekisliklarda paydo bo’lgan taqirli
tuproqlarda kuzatilmagan, shuning uchun ularda tuz to’planmagan.
Taqirli tuproqlarda o’simliklar juda siyrak, shuning uchun ularda chim hosil
bo’lmaydi. Chirindiga aylanadigan 1 yillik o’simlik qoldiqlari 108 gG`m 2
ni tashkil
etadi, xolos.
Taqirli tuproqlarning ustki 2-6 sm qalinlikdagi qatlami yoriqlar bilan parchalangan
qatqaloqlardan iborat bo’lib, ular ko’pincha qum bilan qoplanib yotadi. Uning
ostida qatlamli strukturaga ega bo’lgan och tusli qo’ng`ir rang, qalinligi 5-12 sm li
qatlam bo’ladi. Uning ostida esa qalinligi 20-30 sm li strukturasiz, zichlashgan
qatlam va, nihoyat, eng quyida tuproq paydo bo’lishi jarayonida unga o’zgarmagan
ona jins qatlami yotadi. Taqirli tuproqlarda gipsli gorizont yaxshi ifodalanmagan.
Ularda chirindi qatlamining umumiy qalinligi 20-30 sm ga boradi, chirindi 0,5-1,0
% ni tashkil etadi. Ayrim o’tloq-taqirli allyuvial tuproqlarda chirindi 1,2-1,5%
gacha boradi. Taqirli tuproqlar ayrim joylarda sho’rlangan bo’lib, ularning sho’rlik
darajasi 0,3-2,0 % orasida bo’ladi.
Taqirli tuproqlarda sug`orib dehqonchilik qilish mumkin, bunda taqirlardagi kabi
qalin qatqaloq paydo bo’lmaydi. Tuproq unumdorligini oshirish uchun bir qator
meliorativ choralarni amalga oshirish lozim. Jumladan tuproq strukturasini
mahalliy o’g`it yordamida yaxshilash, qatqaloqni yo’qotuvchi ishlov berish,
sho’rlangan erlarni yuvish va qayta sho’rlanishning oldini olish, nam to’plash
uchun yaxob berish va h.k
Taqirlar ham cho’l zonasining o’ziga xos tabiiy hosilalaridan biridir. Taqirlar
o’simlik o’smaydigan, yuzasi turli yo’nalishdagi tartibsiz yoriqlar bilan
12

parchalangan berch qatqaloqli suvsiz gil tekisliklardir. Taqirlar Amudaryo,
Qashqadaryo, Zarafshon etaklaridagi, qumliklar orasidagi qadimgi allyuval
tekisliklarda, mayin gilli pastliklarda, delyuviy bilan qoplangan pastlik erlarda
katta maydonlarni egallab yotadi. I.P.Gerasimova taqirlarni er yuzasini davriy
ravishda suv bosishi oqibatida goh sho’rlanib, goh sho’ri yuvilib turishi tufayli
paydo bo’lgan zonal tuproq deb hisoblaydi.
Taqirlar uchun xos morfologik belgilar: yuza qismida qalinligi 2-3 sm bo’lgan
berch, tartibsiz ko’rinishda yorilib-yorilib ketgan qatqaloq qatlamining mavjudligi,
uning ostida och qo’ng`ir tusli, birmuncha yumshoq, g`ovakroq mayda
tangachasimon strukturali 8-13 sm qalinlikdagi qatlam va bu qatlam ostida
qo’ng`ir tusli zichlashgan hamda vertikal yoriqchalari bo’lgan tuzli qatlamlarning
borligi.
Taqirlar og`ir mexanik tarkibli, umumiy chirindi miqdori 0,4-0,7 % gacha,
tarkibida azot va fosfor kam bo’ladi, qatqaloq qobiqda ko’pincha tuz bo’lmaydi.
Taqirlar strukturasiz va juda zich bo’lganidan suvni yomon o’tkazadi. Taqirlar
berch, chirindi va ozuqa moddalari kam, sho’rlangan va sho’rtoblangan
bo’lganligidan ularni dexqonchilikda o’zlashtirish ancha qiyin.
O’zbekistonning cho’l zonasida sizot suvlari yuzada joylashgan erlarda gidromorf
tuproqlar vujudga kelgan. Ular asosan o’tloq, botqoq, o’tloq-botqoq tuproqlar va
sho’rxoklardan iborat. Bu tuproqlar daryo vodiylarida va deltalarida katta
maydonlarni egallaydi. Tog` etagidagi qiyaliklarda va ayrim daryo yoyilmalarida
kam minerallashgan, karbonatlarga boy sizot suvlari taqsirida zax o’tloq tuproqlar
hosil bo’lgan.
O’tloqi tuproqlar uchun chirindi miqdorining ozligi, o’ta karbonatligi hamda
kuchsiz ishqoriy ekanligi, donadorligi, turli darajada sho’rlanganligi xosdir.
Tuproqda chirindi qatlamining chuqurligi 40 sm ga etadi, chirindi miqdori 1-2 %
dan 4 % gacha boradi. O’tloqi tuproqlardan qishloq xo’jaligida yaxshi
13

foydalaniladi.
Botqoq tuproqlar O’zbekistonning cho’l zonasida kam tarqalgan, chunki ularning
hosil bo’lishi va rivojlanishi uchun sharoit qulay emas, o’ta zax erlar kam. Bunday
tuproqlar respublikamizda daryolarning hozirgi zamon deltalarida, qayirlarida, ko’l
bo’ylarida uchraydi. Botqoq tuproqlarning yuqori qatlamlari och ko’kimtir,
kulrang bo’ladi va unda chala chirigan o’simlik qoldiqlari mavjud. Bu tuproqlar
tarqalgan erlarni tez-tez suv bosib turganligidan va murakkab meliorastiya talab
qilganligidan dehqonchilikda juda kam foydalaniladi.
Sho’rxoklar va sho’rxokli tuproqlar O’zbekistonning cho’l zonasida daryolarning
deltalarida, qayir usti terrasalarida, konussimon yoyilmalarning chekkalarida,
qadimgi quruq o’zanlarda, ko’llar o’rnidagi botiqlarda, Orol bo’yidagi pastliklarda
tarqalgan. Umumiy maydoni 1270 ming ga.
Sho’rxoklarning paydo bo’lishiga er yuziga yaqin joylashgan yoki bir vaqtlar
yuzada bo’lgan minerallashgan sizot suvlari hamda tuproq ona jinslari tarkibidagi
suvda eriydigan har xil tuzlar va, nihoyat, dengiz, ko’l sohillaridagi turli sho’rlar va
tuzlarni shamol uchirib kelishi asosiy sabab bo’ladi. Tuproqda tuz to’planishida
biologik jarayonlar ham ishtirok etadi. Bunda galofit o’simliklar ildizlari orqali
tuproqning chuqur qatlamlar1idagi suvda erigan tuzlarni so’rib oladi va o’simlik
qoldiqlarining chirishi natijasida tuproqda tuz to’planadi.
Dehqonchilik qilinadigan hududlarda ekinlarni me’yoridan ko’p sug`orilganda
sho’r er osti suvlari sathi ko’tarilib, tuproqlarda tuzlarning to’planishiga va
sho’rlanishga sabab bo’ladi.
Sho’rxoklardagi tuzlar xilma-xil bo’lib, ularning tuproqdagi umumiy miqdori 3-4
% gacha boradi.
14

Yog`inlarning kamligi tufayli eng «keksa» sho’rxoklardagina tuzlar qisman pastki
qatlamlarga yuviladi. Bunday sho’rxoklardan foydalanish uchun bir qator
meliorativ va agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Bunday
tadbirlarning asosiysi sho’r yuvishdir.
Sho’rlangan tuproqlar (2-rasm)
15

Voha tuproqlari cho’l zonasidagi o’tloqi, botqoq-o’tloq va sho’rxoklarni
o’zlashtirib, ko’p yillar davomida ishlov berish natijasida hosil bo’ladi. Ularda
qalin agroirrigastion qatlam hosil bo’ladi.
Voha-botqoq tuproqlari ilgarigi botqoqlar o’rnida paydo bo’ladi, taqirli voha
tuproqlari ko’hna allyuval yotqiziqlar ustida vujudga keladi, uning mexanik tarkibi
sug`orish natijasida ancha og`irlashadi.
Adir, tog` oldi qiyaliklarida va tog` etaklaridagi tekisliklarda bo’z tuproqlar
mintaqasi joylashgan. Bu tuproqlar tog` etaklari va quyi yonbag`irlari bo’ylab
cho’zilib ketgan lyossli tekisliklarda juda yaxshi rivojlangan. Ular tog`li
o’lkalarning tuproqlaridan hisoblanadi va tog` yonbag`irlaridagi eng quyi tuproq
mintaqasini hosil qiladi. Bu mintaqada pastdan yuqoriga tomon tabiiy sharoitning
o’zgarishiga qarab eng past erlarda och tusli bo’z tuproqlar, undan balandroqda
oddiy, yuqori qismida to’q tusli bo’z tuproqlar tarqalgan. Bo’z tuproqli erlar
Chirchiq-Ohangaron havzasida 250-400 metrdan 1200-1300 metrgacha,
respublikamizning janubiy hududlarida 1500-1600 m gacha balandlikda uchraydi.
Bo’z tuproqlar karbonatli tuproqlar bo’lib, hamma qatlamida ozmi ko’pmi
karbonat uchraydi, lekin eng ko’pi 100-140 sm chuqurlikda bo’ladi. Bu hol tuproq
unumdorligini oshiradi. Bo’z tuproqlarda chirindi tuproqning ustki qatlamida
to’planadi va bu qatlamning qalinligi 15-18 sm ga boradi. Grunt suvlari chuqurda
yotganligi uchun oddiy va to’q tusli tuproqlar deyarli sho’rlanmagan bo’ladi. Och
tusli bo’z tuproqlar grunt suvi yuza joylashgan erlarda sho’rlanib, sho’rxoksimon
bo’z tuproqlarga, ba’zan esa sho’rxoklarga aylanadi. Bo’z tuproqlar mineral
tarkibining asosiy qismini lyoss jinslar tashkil etadi.
Och tusli bo’z tuproqlar 250-400 metr balandliklarda-Mirzacho’l, Farg`ona
vodiysining adirlarida va konussimon yoyilmalarida, Zarafshon, Surxondaryo,
Qashqadaryo vodiylarining yuqori terrasalarida tarqalgan va bu erlar lanshaftiga
ko’ra tog` cho’li mintaqasiga ( yuqori cho’lga) kiradi. Och tusli bo’z tuproqli erlar
16

maydoni 2590 ming ga. Bu tuproqning ustki (4-5sm da) qatlami och kulrang,
tangasimon strukturali, engil soz jinslardan iborat, mexanik tarkibi har xil, och
sozdan qumoqqacha o’zgaradi. Chirindili qatlamida chirindi miqdori tuproqning
mexanik tarkibiga bog`liq holda 2 % gacha bo’ladi, undan pastga esa kamayib
boradi. Umuman chirindili qatlamning chuqurligi 70-80 sm gacha boradi, sug`orib
o’g`itlar solinsa, bu tuproq unumdor tuproqqa aylanib yaxshi hosil beradi. Har bir
gektar erdagi chirindinig umumiy miqdori 50-60 tonnaga teng. Och tusli bo’z
tuproqlarning yuqori qatlamida suvda eriydigan tuzlar miqdori 0,1 % ni tashkil
qiladi, chuqurlashgan sari bu miqdor biroz ortadi. Bu tuproqlar sizot suvlari oqimi
yomon bo’lgan hududlarda sug`orilganda ikkilamchi sho’rlanishi mumkin.
O’zbekistonda och tusli bo’z tuproqlar maydoni 2592 ming gektarni tashkil etadi.
Amudaryo etagi, Zarafshon, Chirchiq-Ohangaron, Qashqadaryo va Surxondaryo
vodiylaridagi qadimiy obikor dehqonchilik qilinadigan joylarda vohalar vujudga
kelgan. Vohalardagi bo’z tuproqlar uzoq vaqt ishlov berilishi natijasida madaniy
tuproqlarga aylangan.
Oddiy bo’z tuproqlar tog` chala cho’l mintaqasida tarqalgan. U joyiga qarab 300-
600 m balandlikdagi tog` etaklarida, baland tekisliklar, qirlar, past tog`larda
rivojlangan, ayrim joylarda 800 metrgacha balandliklarda ham uchraydi. Oddiy
bo’z tuproqning maydoni 3050 ming gektar bo’lib, tarqalgan maydoniga ko’ra
balandlik mintaqasi tuproqlari ichida birinchi o’rinda turadi. Bu tuproqda chirindi
och tusli bo’z tuproqdagiga nisbatan ko’proq -1,5-2,5 % hamda chirindili qatlam
bir oz to’q tuslidir. Quyi qatlamida chirindi oz bo’lsada 60-80 sm chuqurlikkacha
uchraydi. Bu tuproq tipida chirindining umumiy miqdori 1 gektarda 80-100
tonnani tashkil etadi, tuzli va gipsli qatlam ancha pastda yotadi. Oddiy bo’z
tuproqda och tusli bo’z tuproqqa nisbatan nam bilan biroz yaxshi ta’minlanganligi
uchun efemerlar qalinroq o’sadi. Oddiy bo’z tuproqlar mintaqasida asosan obikor
dehqonchilik rivojlangan.
17

To’q tusli bo’z tuproqlar tog`larning 600-1000 m, ba’zi joylarda 1200-1400 m
gacha mutlaq balandlikdagi yonbag`irlarida tarqalgan.
II-BOB. Farg’ona vodiysi tuproqlari hamda tuproq resusrlari
2.1 Bo’z va qo’n’gir tog’ tuproqlari.
O’zbekistonda bu tipdagi tuproqlarning maydoni 1050 ming gektarni tashkil etadi.
To’q tusli bo’z tuproqning yuqori qatlamida chirindi ko’proq (3-4 %) bo’lganidan
to’q tusda bo’ladi va chirindili qatlam 80-120 sm chuqurgacha tushadi. Bu
tuproqning ishqori yaxshi yuvilgan, shu sababli u sho’rlangan emas, gipsli qatlam
esa 2-3 m pastda yotadi. Bu tuproq mintaqasida nam ko’p bo’lgani uchun o’simlik
yanada qalin o’sadi. Shuning uchun bu erda chirindining tuproqdagi miqdori 1
gektar erda 130 tonnagacha boradi. Ayrim joylarda undan ham ko’p. Bu tuproq
tarqalgan hudud tabiiy nam etarli bo’lgan bahorikor erlar hisoblanadi.
Bo’z tuproqlardagi namlik rejimi vegetastiya davri uzoq davom etadigan ekinlar
uchun noqulay. Chunki bunday ekinlar avji etiladigan paytda tuproqda nam tugab
qoladi. Shu sababli bo’z tuproqda sug`orib dehqonchilik qilish lozim yoki
vegitastiya davri qisqaroq bo’lgan bahorikor ekinlarni etishtirish mumkin. Obikor
dehqonchilik asosan och tusli va oddiy bo’z tuproqli erlarda rivojlangan. Lekin
bo’z tuproqlar mintaqasida relefning past-balandligi, o’r-qirligi sug`orish ishlarini
ancha qiyinlashtiradi. Buning ustiga yilning iliq davridagi samarali haroratlar
18

yig`indisining to’q tusli tuproqlar tarqalgan hududlarda kamligi paxtaning 100 %
pishib etlishini ta’minlamaydi.
Bo’z tuproqlar mintaqasidagi voha o’tloq tuproqlari cho’l zonasidagi ana shunday
tuproqlardan chirindisining ko’pligi, tuproqning donadorligi va sho’rlanishining
kamligi bilan ajralib turadi. Tuproqning sho’rlanishi faqat och tusli bo’z
tuproqlarda uchraydi. Voha o’tloq tuproqlarining haydaladigan qismida chirindi
1,5-2 % ni, ayrim erlarida 2,5 % ni tashkil etadi. Shuning uchun bu tuproqlarda
sug`orib ekin ekib, mo’l hosil olish mumkin.
Tog` quruq dashtlar mintaqasida jigar rang va qo’ng`ir tog`-o’rmon tuproqlari keng
tarqalgan . Bu mintaqa 1000-1200 m balandlikdan boshlanib, G`arbiy Tyanshan
tog`larida 2000-2200 m, Hisorda 3000-3500 m mutlaq balandlikkacha. Bu
tuproqlar tarqalgan maydon 1660 ming ga.
Jigar rang tuproqlar o’tloq dasht tuprog`i bo’lib, daraxt va butalar o’sgan joylarda
tarkib topadi. Tuproq hosil qiluvchi jinslar turli tusdagi delyuvial gil va
qumoqlardan, ba’zi joylarda lyossdan, chag`irtosh va shag`allardan iborat. Jigar
rang tuproqning yuza qatlamida chirindi ko’p ekanligidan u qo’ng`ir-jigar rang
yoki to’q qo’ng`ir tusda bo’ladi. Chirindi miqdori 15 sm chuqurlikkacha o’rta
hisobda 4-5 % ni , ayrim joylarda 8-10 % ni tashkil etadi. 1 metr chuqurda esa 0,5
% ga tushib qoladi. Relefining murakkabligidan jigar rang tuproqli erlardan
dehqonchilikda foydalanish ancha qiyin. Tekis erlarda bahorikor dexqonchilik
rivojlangan bo’lib, ekinlardan deyarli muttasil bir xilda yuqori hosil olinadi.
Qo’ng`ir tog` -o’rmon tuproqlari tog` quruq dashtlari mintaqasining ancha sernam,
keng bargli o’rmon o’sadigan birmuncha balandroq erlarida tarkib topgan bo’lib,
chirindiga boyligi bilan ajralib turadi. Bu tuproqlarda chirindi yuqori qatlamida 8-9
%, ba’zan 12 % gacha boradi. Sernam erlarda to’q-qo’ng`ir tusli tog`-o’rmon
tuproqlari vujudga kelgan. Umuman bu tuproqlar ancha unumdor.
19

Bu mintaqa iqlimi sernam va salqin bo’lganligi uchun sero’t yozgi yaylov vujudga
kelgan, bahorikor dexqonchilik qilinadi, bog`lar bunyod etilgan.
Baland tog`-o’tloq dashtlaridagi och tusli qo’ng`ir tuproqlar mintaqasi
O’zbekistonda 2500-2600 m mutlaq balandliklardan boshlanadi. Bu tuproqlar
tarqalgan maydon 540 ming gektarni tashkil etadi. Bu mintaqada tub tog` jinslari
er yuziga yaqin yotganligi uchun tuproq qatlamining qalinligi 1 metrdan oshmaydi.
Tub tog` jinslari er yuziga chiqib yotgan joylarda tuproq qoplami shakllanmagan.
Bu tuproq asosan qattiq tub jinslar va elyuviy ustida, qisman sklet delyuval
yotqiziqlar ustida rivojlangan.Qalin o’tloqlar ostida hosil bo’lgan och tusli
qo’ng`ir, karbonatsiz subalp o’tloq dasht tuproqlarida chirindi miqdori uning
yuqori qatlamida 5-6 % ni tashkil etadi. Bu mintaqada vegitastiya davri qisqa,
dehqonchilik uchun harorat etishmaydi. Lekin yozgi yaylov sifatida foydalanish
uchun sharoit qulay.
Alp mintaqasi O’zbekistonda 3000-3500 m mutlaq balandlikdan boshlanadi. Bu
erdagi alp o’tloqlari tagida chirindili va torfli, ishqori yuvilgan tog` o’tloq
tuproqlari hosil bo’lgan. Ular qatlami juda yupqa va tutash tuproq qatlamini hosil
qilmaydi. Bu mintaqada tuproq hosil bo’lish jarayoni uchun sharoit juda noqulay.
Bunga haroratning pastligi, vegetastiya davrida sovuqlarning tushib turishi va shu
tufayli o’simlikning kamligi va siyrakligi sabab bo’ladi.
Allyuvial tuproqlar O’zbekiston hududida qadimdan o’zlashtirib dehqonchilik qilib
kelingan vohalarda tarkib topgan. Minglab yillar davomida vohalarda, shuningdek
daryolarning etagida er beti 1-2 metr va undan ham qalinroq daryo oqiziqlari bilan
qoplangan. Allyuval tuproqlar ana shunday joylarda vujudga kelgan. Cho’l
zonasidagi allyuvial tuproqlar o’tloq, o’tloq-botqoq va allyuvial botqoq
tuproqlardan iborat bo’lib, Xorazmda, Quyi Amudaryoda va Quyi Zarafshonda
20

katta maydonga ega.Bu tuproqlar serkarbonat, chirindisi oz, faqat o’tloq-allyuvial
tuproqlardagina chirindi 1-2 % etadi.
Sug`oriladigan o’tloq-allyuval tuproqlar sho’rlanmagan, qumoq, gilli erlarda esa
sho’rlangan bo’ladi. Daryo qayirlaridagi o’tloq-botqoq va allyuvial-botqoq
tuproqlarning hammasi sho’rlangan. Agarda tuproqda nam kamayib, u qurib qolsa
(Quyi Amudaryodagi kabi), u paytda tuproq tipik cho’l tuproqqa, taqir va taqir tipli
tuproqlarga aylanadi.
Allyuval tuproqlar bo’z tuproqlar mintaqasida ham uchraydi. Ular bu erda o’tloq-
allyuvial, sho’rlangan o’tloq-allyuvial va allyuvial-botqoq tuproqlar deb yuritiladi.
Bu tuproqlar O’rta Zarafshonda, Chirchiq-Ohangaron vodiysida, Farg`ona
vodiysining sharqiy qismida katta maydonlarni egallaydi.
Hozir O’zbekistonda 4,3 mln. gektarga yaqin erda sug`orib ekin ekilmoqda.
Bunday erlarda tuproqlarning tabiiy holati ancha o’zgargan. Obikor dehqonchilik
qilinayotgan hududlarda (er yuzidan 2 m balandlikkacha) mikroiqlim o’zgaradi,
havoning nisbiy namligi oshadi va harorati biroz pasayadi, tuproqdagi namlik
rejimi, mikroflora tarkibi, chirindi miqdori va tuproq qatlami bo’yicha chirindining
hamda ozuqa moddalarning taqsimlanishi, tuproq mexanik tarkibi va fizik
xossalari o’zgaradi. Bu omillar, shuningdek, erni muttasil haydash va o’g`itlash
kabi tadbirlarning birgalikda ta’siri oqibatida tuproqning turli qalinlikdagi o’ziga
xos ustki qatlami vujudga keladi. Bu qatlam agroirrigastion qatlam deb ataladi.
Binobarin qadimdan sug`orma dexqonchilik qilinadigan erlardagi tuproqlarning
tabiiy tuproqlardan farqi katta bo’ladi. Bu tuproqlarni olimlar sug`oriladigan
tuproqlar tipiga kiritadilar va ularni madaniy tuproqlarning alohida bir turi deb
ta’riflaydilar. Sug`oriladigan bo’z, o’tloq, taqirli tuproqlar ana shular
jumlasidandir.
2.2. Tuproq resurslari.
21

O’zbekistonning yer fondidan qishloq xo’jaligida keng foydalaniladi. Respublika
hududi 2001 yil 1 yanvar ma’lumotiga ko’ra 44896,9 ming gektar yer bo’lib,
shundan qishloq xo’jaligi uchun yaroqli yerlar maydoni 25736 ming gektar ga
teng, bu respublika yer fondining 57,9% ini tashkil etadi. O’zbekiston butun yer
fondining 9,6 % ini yoki 4277,6 ming gektarni sug`orib ekin ekiladigan yerlar
tashkil etadi. Sug`oriladigan yerlarning 57 % i tekislik cho’l zonasiga, qolgan 43 %
i tog` oldi, tog` mintaqasiga to’g`ri keladi. Sug`orib ekin ekiladigan tuproqlarning
60 % dan ko’prog`ini avtomorf tuproqlar tashkil etadi. Mexanik tarkibiga ko’ra
ularning asosiy qismi og`ir qumoqli va gilli, 10 % i yengil, 20% i esa o’rtacha
mexanik tarkibli tuproqlardir. Hozirgi kunda sug`oriladigan erlarning 46 % i
sho’rlangan, 8 % i suv va 15 % i shimol eroziyasiga uchragan.
O’zbekistonda 2001 yil 1 yanvari ma’lumotiga ko’ra lalmi yerlar maydoni 750,1
ming gektar. Ular yillik yog`in miqdori 200 mm dan ortiq bo’lgan hududlarda
joylashgan. Lalmi yerlarning 12,1 %i tabiiy nam bilan ta’minlanmagan, 74,5 % i
nam bilan to’liq ta’minlanmagan va 13,4 % nam bilan ta’minlangan.
O’zbekistonda tabiiy yaylovlar 2001 yil 1 yanvar ma’lumotlariga ko’ra 22131,1
ming gektarni tashkil etadi, shundan 87 % i suv bilan ta’minlangan. Yaylovlarda
mollarni tartib-qoidalarga rioya qilmay boqish, ular sonining normadan ko’pligi,
quduqlar atrofida ko’plab to’planishi, yaylovdagi butalarni va o’tlarni yoqish,
xashak va o’tin uchun ko’plab qirib olinishi, cho’lni sanoatchilar tomonidan
o’zlashtirishning jadallashuvi, geologlarning me’yoriga amal qilmay olib
borayotgan ishlarining kengayishi, cho’lda ko’plab og`ir texnikadan foydalanish
cho’l o’simliklarining kambag`allashishga, ayrim yerlarda esa o’simlik qoplami va
tuproq qatlamining buzilishiga sabab, bo’lmoqda. Natijada O’zbekistonda keyingi
20 yil ichida yaylovlar mahsuldorligi 21 % ga kamaygan, buzilgan yaylov maydoni
2001 yil 1 yanvarga kelib 7356 ming gektarni tashkil etdi.
22

O’zbekistonda yer fondining 18,2 % i (8073,2 ming ga) o’rmon fondiga, 17 % i
(7596,1 ming ga) zahiradagi yerlarga to’g`ri keladi.
2.3. Farg’ona vodiysi tuproqlari
Farg‘ona vodiysi cho‘ziq tuxumsimon ko‘rinishga ega bo‘lgan, qozonsimon
relyefli cho‘kma pastqamlik bo‘lib, maydoni G‘arbdan Sharqga 300 km. gacha,
Shimoldan Janubga esa 70-120 km. gacha cho‘zilgan. Bu cho‘kmaga nisbiy
balandliklarning keskin farqi xarakterli. Relyefning bunday shakli hamda G‘arbdan
9- 10 km masofani ochiqligi, G‘arbiy shamollarning bemalol kirib kelishi va uzoq
vaqt saqlanib qolishiga imkon yaratadi. Vodiyning markaziy qismi Markaziy
Farg‘ona cho‘llariga to‘g‘ri keladi. Atrofida chala cho‘l mintaqali bo‘z tuproqlar
zanjiri joylashgan. Farg‘ona vodiysining butun tarixi “qattiq oqimlar”ning olib
kelinishi va yotqizilishi, geokimyoviy birikmalarning harakatlanishi va to‘planishi
bilan bog‘liq. Gipsli, arziqli va sho‘xli zonalar yagona migratsiya oqimi yo‘lidagi
baryerlar xisoblanib, ularning shakllanishi murakkab jarayonlar kompleksi ta’sirida
turli faollik va jadallikda sodir bo‘lgan. Vodiy tuproq qoplamlari rivojlanishining
barcha bosqichlarida tuz to‘planish jarayoni vaqti-vaqti bilan katta maydonlarda
yoki tektonik ta’sir ostida harakatlanish areallarini o‘zgartirgan holda, ma’lum bir
kichik xududlarda, aloxida bir litologik - geomorfologik va gidrogeologik
rayonlarda shakllana borgan. Hozirda Markaziy Farg‘ona yerlaridagi tuproqlarning
turli darajada sho‘rlanish holatlari va sho‘rlanish genezislari sodir bo‘lgan [7, 12].
23

Shunday qilib, Farg‘ona tog‘lar oralig‘i cho‘kmasining tabiiy shart-sharoitlari
(geomorfologik joylashuvi, litologik tuzilishi, gidrogeologiyasi, iqlimi,
litomorfotektogenezi) jamul-jamligi vodiy markaziy qismining tog‘lar o‘rami bilan
uzviy bog‘liqligi holida o‘ziga xos geterogen sho‘xli, arziqli va gipsli
sho‘rxoklangan va sho‘rlanmagan tuproqlardan iborat tuproq qoplamini yaratgan.
Farg‘ona vodiysi tuproq qoplami galogeokimyosining spetsifik xususiyati
tabaqalangan geokimyoviy oqim natijalarining neotektonika xodisalari ta’sirida
xiralanishida ifodalangan. Ko‘pincha, vodiyning bir xil gipsometrik satxdagi
maydonlarida kalsiy va magniy karbonatlaridan tashkil topgan qatlamlar ham,
karbonat va gips aralashmasidan iborat qatlamlar (arziq) ham, toza gipsli qatlamlar
ham va xatto har uchchala komponent va yengil eruvchan tuzlarning aralashgan
holatlari ham uchraydi. Shunday bo‘lsada, tadqiqotlarda aniqlanishicha
konussimon yoyilmalarning o‘rta qismi chegaralarida to‘la shakllangan sho‘xli
qatlami bo‘lgan tuproqlar, periferiya qismida esa arziq qatlamli tuproqlar va ko‘l-
prolyuvial tekisligi va qum daxalarida arziqli sho‘rxoklar rivojlangan. Farg‘ona
vodiysini o‘rab turgan adir va boshqa tog‘ oldi balandliklarini elyuvial-
akkumulyativ gipsli tuproqlar (bo‘z va sur qo‘ng‘ir tusli) band qilgan. Markaziy
Farg‘ona cho‘llarini o‘zlashtirish orqali sug‘orish ishlarini boshlanishi, Markaziy
Farg‘ona xududlarida sizot suvlari satxini ko‘tarilishiga va ular
mineralizatsiyasining ortishiga olib kelgan, natijada yangi o‘zlashtirilgan yer
maydonlari turli darajada sho‘rlanishga uchragan, ayrim joylarda gipsli, karbonatli
sho‘x va arziqli qatlamlarini shakllanishiga sabab bo‘lgan. Farg‘ona vodiysida
tarqalgan sug‘oriladigan o‘tloqi saz tuproqlar asosan, qadimdan ko‘p tarqalgan va
o‘zlashtirilgan hamda sug‘oriladigan xududlar Farg‘ona viloyatining Yozyovon,
Qo‘shtepa va Qo‘qon guruhi (Beshariq, Furqat, Dang‘ara, O‘zbekiston,
Uchko‘prik, Buvayda, Bog‘dod) tumanlari, Andijon viloyatining Ulug‘nor,
Bo‘ston tumanlari, Namangan viloyatining Mingbuloq tumanlarida keng tarqalgan.
Qo‘qon guruhi tumanlarida keng va katta maydonlarda tarqalgan tuproq tiplarini,
So‘x daryosi yoyilmasining o‘rta qismidagi (Dang‘ara tumani) qadimgi allyuvial
24

tekisliklarda rivojlangan eskidan va yangidan sug‘oriladigan o‘tloqi-saz tuproqlar
tadqiqotlarimiz hududi sifatida batafsil o‘rganishni taqazo etadi. Tuproqlar
sho‘rlanish darajasipi aniqlashda juda ko‘plab klassifikatsiyalar mavjud bo‘lib,
ularda sho‘rlanish ximizmi (tipi) xisobga olinmagan, shu boisdan sho‘rlanish
darajasini aniqlashda xato na kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgan, tuzlar zaxirasi
ko‘rsatkichlarida aniqliklar yetishmagan. Tuproqlar sho‘rlanish darajasini
aniqlashda tuzlar tarkibini (sho‘rlanish tiplarini) xisobga olish nixoyatda muhim
ko‘rsatkichlardan xisoblanadi. Chunki, tuzlarning bir xil meyorlaridagi miqdorlari
tuzlar ximizimiga bog‘liq holda, turlicha sho‘rlanish darajasini ifodalashi, ayni
vaqtda o‘simliklarga turlicha zaharli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, tuzlarning
quruq qoldiq bo‘yicha 0,8% ko‘rsatkichlaridagi miqdori sulfatli sho‘rlanish
tiplaridagi tuproqlarda kuchsiz sho‘rlangan, xlorid-sulfatli tipdagi sho‘rlanishda
o‘rtacha sho‘rlangan va sulfat-xloridli sho‘rlanish tiplaridagi tuproqlarda esa kuchli
sho‘rlanganlikni namoyon etadi. Tuzlarning bir xil miqdoriy ko‘rsatkichlarida
tuproqlar sho‘rlanish darajasining ortib borishi, sulfatli sho‘rlanishni sulfat-xloridli
sho‘rlanishigacha o‘zgarib borishi va mos ravishda xlor ioni miqdorining ortib
borishi bilan bog‘liq. Yerning sho‘rlanishi cho‘llanishning bir ko‘rinishidir.
Sho‘rlanish asosiy global muammolar, jumladan oziq-ovqat xavfsizligi, cho‘llanish
va biologik xilma-xillikni muhofaza qilish bilan kesishadi. Tuproqning sho‘rlanishi
tuproqdagi tuzlarning ko‘p bo‘lishi natijasida o‘simliklarning o‘sishi va
hosildorligini pasaytiradi va tuproqning biologik faolligiga salbiy ta’sir qiladi.
Sho‘rlangan tuproqlar o‘simliklarda osmotik stressni keltirib chiqaradi, suvning
o‘zlashtirilishini kamaytiradi va natriy va xloridning zaharli darajasini oshiradi.
Turli xil o‘simliklar turli darajadagi sho‘rlanishga chidamliligini namoyish etadi.
Sho‘rlanish ekin maydonlarini ishlab chiqarishdan olib tashlaydi, bu esa dunyo
miqyosida yiliga 0,3-1,5 million gektar maydonni tashlab ketishga olib keladi.
Tegishli drenaj bilan tuzlarni yuvish va tuproqni tiklash mumkin, ammo suv sathi
yer yuzasiga yaqin bo‘lgan joyda sho‘rlanish muammosi saqlanib qoladi [25].
Farg‘ona vodiysidagi tuproq eritmasi va grunt suvlari tarkibida natriy va magniy
25

sulfat tuzlari xukmronlik qiladi. Bu yerda ona jinslari va tuproqlarda gips
to‘planishi odatdagi hol xisoblanadi. Gipslashgan shoxli va arziqli tuproqlar vodiy
xududida katta maydonlarni tashkil etadi. Vodiy yerlarini o‘zlashtirish va uzoq
yillar mobaynida sug‘orishlar natijasida yer osti grunt suvlarning satxi ko‘tarilib,
tuproq gruntlarni chuqur qatlamlarida ming yillar davomida harakatsiz yotgan
tuzlar zaxirasini qayta taksimlanishi yangi sikli (bosqichi) boshlangan, vodiyni past
tekislik va botiqlik, ayniqsa Markaziy Farg‘onadagi massivlarni o‘zlashtirishga
yaxshi tayorlanmagani (sifatsiz planirovkalash, kam zovurlashganlik. keyinchalik
ortiqcha sug‘orishlar, noto‘g‘ri agrotexnika va boshq.) oqibatida bu yerlarda
ikkilamchi sho‘rlanish jarayonlari rivojlanib borgan, natijada ilgari grunt suvlari
chuqur joylashgan, sho‘rlanmagan tuproqlar kuchsiz, o‘rtacha va kuchli
sho‘rlangan tuproqlarga aylangan, ayrim yerlarda katta miqdordagi sho‘rxoklar
maydoni hosil bo‘lgan, ayrim dalalarni qishloq xo‘jaligi oborotidan chiqib ketish
holatlari qayd etilgan. Tuproqlar ikkilamchi sho‘rlanishining eng keskin holati,
kuchsiz zovurlashgan, yer osti oqimlari yaxshi ta’minlanmagan doimiy
sug‘oriladigan yerlarda kuzatilib, bu jarayonni tezligi va faoligi bir tomondan
xududni tabiiy sharoitlarini o‘ziga xosligi (geomorfologik-litologik tuzilishi,
gidrogeologik sharoitlari, tuproq gruntlar xarakteri tuz zaxiralarining miqdori va
ularni profil bo‘yicha tarqalishi), ikkinchi tomondan esa yerlardan foydalanish
xarakteri, birinchi navbatda sug‘orish sharoitlari bilan bog‘liq. Avstraliya janubida
chuqur ildizli ko‘p yillik mahalliy o‘simliklarning sayoz ildizli bir yillik ekinlar
bilan almashtirilishi suv sathining ko‘tarilishiga va asosiy ikkilamchi sho‘rlanish
muammosining rivojlanishiga olib kelgan. Hozirgi vaqtda landshaftlarni tiklash
ko‘p yillik o‘simliklarni (daraxtlar, butalar va yem-xashaklar) dehqonchilik
tizimiga qayta integratsiyalashuvini talab qilishi e’tirof etilgan. Shunga qaramay,
ko‘pgina hududlarda sho‘rlanish jarayonlari davom etadi, chunki mavjud ko‘p
yillik o‘simliklar yillik ekinlardan ko‘ra kamroq foyda keltiradi. [2] lar sho‘rga
chidamli o‘simliklar (galofitlar) o‘stirish orqali sho‘r yerlarning hosildorligini
qisman tiklashga qaratilgan tadqiqotlar olib borganlar. Ko‘pchilik olimlar
26

tomonidan sho‘rlangan tuproqlarda tuz konsentratsiyasini pasaytirish uchun
galofitlardan foydalanish sekin (eng yaxshi holatda) bo‘lishi mumkinligi
ta’kidlanadi. Tuzga chidamli ko‘p yillik o‘simliklar tomonidan yer osti suvlaridan
foydalanishning oqibatlaridan biri - ildiz zonasida tuzning to‘planishi xisoblanadi.
Bu o‘simlikning o‘sishi va uzoq muddatda omon qolishiga katta zarar etkazishi
mumkin.
Xulosa
O`zbekistonda turli tabiiy sharoit ta'sirida xilma-xil tuproq tiplari tashkil topgan,
tuproq qoplami balandlik mintaqasi va kenglik zonasini tashkil qilib joylashadi.
Cho`l mintaqasi O`zbekistonning 61,16 % ni ishg`ol qiladi va okean sathidan 400
m gacha bo`lgan hududlarni o`z ichiga oladi. Uning tekislik qismining chekka
shimoliy qismi mo`'tadil, qolgan qismi esa subtropik iqlim mintaqasiga kiradi.
Cho`l mintaqasining qattiq issiq va qurg`oqchil iqlim, siyrak o`simliklari sharoitida
tuproq hosil bo`lish jarayoni juda sust boradi. Cho`l tuproqlari quyidagi tiplarga
bo`lingan.
I. Zonal tuproq tiplariga - Qo`ng`ir tusli sur, qumli cho`l va taqirli tuproqlar kiradi.
II. Intronzonal tuproq tiplariga -o`tloq, botqoq, sho`rxoklar va taqirlar kiradi.
III. Sug`oriladigan yerlarda o`tloq - voha, botqoqli - voha, taqirli-voha tuproqlari
mavjud.
27

O`zbekistonning cho`l zonasi 27004 ming ga. shundan 40% maydonda qo`ng`ir
tusli sur tuproqlar, 36% qumliklar, 5,4% taqirli, 3,18% qumli tuproqlar va 0,5% da
taqirlar tarqalgan.
Qo`ng`ir tusli sur tuproqlar tog` oldidagi prolyuvial tekisliklarda, qadimgi qoldiq
platolarda va ularning etaklarida keng tarqalgan. Uning maydoni 11,4 mln. ga
shundan atigi 30 ming gektari sug`oriladi.
Taqirli tuproqlar asosan tog` oldi tekisliklarida, daryo vodiysi va deltalarida,
shuningdek qumliklar orasidagi pastliklarda, qadimgi allyuvial tekisliklarda
tarqalgan. Taqirli tuproqning ustki 2-6 sm qalinlikdagi qatlami darzlarga ajralgan
katkaloqdan iborat bo`lib, ular ko`pincha qum bilan qoplangan bo`ladi. Bu
tuproqda chirindili qatlamning qalinligi 20-30 sm ga boradi va chirindi miqdori 0,5
dan 1,0% gacha bo`lib, ayrim hollarda bu tuproqlar sho`rlangan bo`ladi.
TOG` OLDI CHO`L - DASHT VA QURUQ DASHT. O`zbekistonda tog` oldi
tekisliklarini va qiyaliklarini egallagan va bo`z tuproqlar tarqalgan mintaqadir.
Bo`z tuproqlar asosan och tusli, oddiy va to`q tusli bo`lib, qalin lyoss yotqiziqlari
ustida paydo bo`lgan. Tarkibida chirindi ko`p bo`lmasa ham zarralari mayda
bo`lib, suv va havoni yaxshi o`tkazadi. Bo`z tuproqlarning yuqori chegarasi
biologik va iqlimiy sharoitga ko`ra O`zbekiston shimolida (Chirchiq vodiysida)
1200-1300 m. dan janubida 1500-1600 m. dan o`tadi. Dengiz sathidan 250-400 m.
balandlikdagi joylardan bo`z tuproqlarning quyi chegarasi o`tkaziladi.
Och tusli bo`z tuproqlar yuqori cho`l zonasi bilan balandlik mintaqaning chegarasi
zonasida absalyut balandligi 250-400 (300-500)metrgacha bo`lgan joylarda
tarqalgan. Chimli qatlamida chirindi 2% gacha bo`lib, pastga tomon kamayib
boradi. Sug`orib o`g’itlar solinsa, unumdor tuproqqa aylanib, yaxshi hosil beradi.
Tipik bo`z tuproq O`zbekistonda 300-600 m balandda bo`lgan tog` etaklaridagi
baland tekisliklar, qirlar va pastak tog`larni ishg`ol etgan, ayrim joylarda 800 metr
28

balandliklarda uchraydi. Bu tuproqda och tusliga nisbatan chirindi ko`proq 1,5-
2,5% hamda chirindili ustki qatlami bir oz to`q tuslidir. Tipik bo`z tuproq
mintaqasi shartli lalmi zona hisoblanadi, bu yerda shuning uchun asosan obikor
dehqonchilik rivojlangan.
To`q tusli bo`z tuproq 600-1000m balandda bo`lgan tog` oldi qiyaliklarini ishgol
qiladi, ba'zan 1200-1400 m da ham uchraydi. To`q tusli bo`z tuproqning yuqori
qatlamida chirindi 3-4% bo`lganidan ancha to`q tusdir va chirindi tarqalgan qatlam
80-120 sm ga boradi.
O`rtacha balandlikdagi tog`larni ishgol qilgan jigar rang va qo`ng`ir tog` -o`rmon
tuproq tipli mintaqa shimoliy O`zbekiston tog`larida 1000-1200 m dan boshlanadi,
markaziy O`zbekistonda 2000-2200 m, janubiy O`zbekistonda 3000-3500 m
balandliklargacha tarqalgan.
Jigar rang tuproq birmuncha qurg`oqchil o`rmon va butazorlar hamda o`tloq-
dashtlarning tuproqlaridir. Bu tuproqning yuqori qismida chirindi ko`p bo`lganidan
(15 sm gacha 4-5% ayrim paytda 8-10 % gacha boradi) u qo`ng`ir jigar rang yoki
to`q qo`ng`ir tusdadir.
Qo`ng`ir tog`- o`rmon tuproqlari o`rtacha balandliklardagi ancha sernam, keng
bargli o`rmon o`sadigan bir muncha balandroq yerlarida tarkib topgan bo`lib,
chirindiga boyligi (yuqori gorizontda 5-9%, ba'zan 12% gacha) bilan ajralib turadi
Sernam yerlarda to`q qo`ng`ir tusli tog` - o`rmon tuproqlari vujudga kelgan.
Umuman bu tuproqlar ancha unumdor, chirindi miqdori ko`p. Lekin bu mintaqada
relyef murakkabligidan dehqonchilik qilish cheklangan.
Baland tog` o`tloq dashtlaridagi och tusli qo`ng`ir tuproq mintaqasi O`zbekiston
hududidagi eng so`ngi balandlik tuproq mintaqasidir. U 2600-3000 m dan
boshlanadi. Bu mintaqada ona jinslari yer yuzaga yaqin yetganligi uchun tuproq
29

qatlamining qalinligi 1 m dan oshmaydi. Gumus tuproqning yuqori qatlamida 5-
6% tashkil etadi.
O`zbekiston hududida qadimdan o`zlashtirilib dehqonchilik qilib kelingan vohalar
ko`p: Qadimgi vohalarda va daryolarning quyi qismida tuproq beti 1-2 m va undan
ham qalinroq daryo oqiziqlari bilan qoplangan. Cho`l zonasidagi allyuvial tuproq
o`tloq, o`tloq botqoq va botqoq-allyuvial tuproqlardan iborat bo`lib, Xorazmda
quyi Amudaryo va Quyi Zarafshonda eng ko`p uchraydi. Bu tuproqlar serkarbonat,
chirindisi oz. Sug`oriladigan o`tloq - allyuvial tuproqlar sho`rlanmagan,
qumoq,yerlarda esa sho`rlangan bo`ladi. Daryo qayirlaridagi o`tloq-botqoq va
botqoq-allyuvial tuproqlarning hammasi sho`rlangan bo`ladi.
Allyuvial tuproqlar bo`z tuproq mintaqasida ham uchraydi. Ular bu yerda o`tloq –
allyuvial deb yuritiladi va ular O`rta Zarafshonda, Chirchiq - Ohangaronda,
Sharqiy Farg`onada katta maydonni egaylaydi.
O`zbekistonning yer fondi qishloq xo`jaligida keng foydalaniladi. 32,3 mln. ga yer
qishloq xo`jaligi, korxonalar ixtiyorida, shundan 5 mln. ga dan ortigi haydalgan va
dehqonchilik qilinadi, qolgan qismi yaylov sifatida foydalaniladi. Sug`orib ekin
ekiladigan yerlar 1995 yilda 4220200 gektar bo`lib, shundan 1,6 mln. ga cho`l
zonasiga, qolgan qismi bo`z tuproqlar mintaqasiga to`g`ri keladi.
30

geografiya

Sotib olish