O’zbekiston xalq tabobatining dorivor o’simliklari va ularning ilmiy tibbiyotdagi ahamiyati - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	2.3MB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

O’zbekiston xalq tabobatining dorivor o’simliklari va ularning ilmiy tibbiyotdagi ahamiyati

Купить

KURS ISHI
O’zbekiston xalq tabobatining dorivor
o’simliklari va ularning ilmiy tibbiyotdagi
ahamiyati
1

Reja:
I. Kirish
II. Adabiyotlar sharxi
2 .1. Xalq tabobatida ishlatiladigan dorivor o’simliklarning o’rni
2.2. Dorivor o’simliklarning ilmiy tibbiyotdagi ahamiyati
III. Tajriba qismi .
3.1. Na’matak o’simligi haqida
3.2. Valeriana o’simligi haqida
IV. Xulosa.
V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
2

I. Kirish
Hammaga ma’lumki xalq tabobati (xalq va an’anaviy tibbiyot) ning asosiy
dorivor vositalarini dorivor o‘simliklar tashkil qiladi. Insonlar qadim zamonlardan
beri o‘simliklardan dorivor vosita sifatida foydalanib kelganlar. Chunki ular o‘z
atrofidagi tabiatda o‘zlariga zarur bo‘lgan ovqat, ichadigan suvni qidirib
topganlaridek, tinchlik ber mayotgan kasalliklariga davo qidirishlari, ularning
tabiiy talablari bo‘lgai. Shuning uchun inson atrofini o‘rab tur gan o‘simliklar
dunyosi uning kasalliklarini davolashda asrlar davomida birinchi va eng oson
topiladigan birdan-bir yagona shifobaxsh vositasi bo‘lgan. Masalan, qadimgi
xaqlar tabobatida ham dorivor vosita sifatida avvalo o‘simliklardan, so‘ngra
hayvon mahsulotlari va mineral moddalardan foydalanganlar. «Bu o‘rinda,
chamasi jamoa qozonlarida inson organizmiga (kasal va sog‘lom holatida)
tonuslovchi, mustahkamlovchi, tozalovchi va kuch beruvchi ta’sirlarni ko‘rsatish
maqsadida ovqatlarni tayyorlashda o‘simliklardan ksng foydalangan tajribasi o‘z
ta’sirini ko‘rsatgan bo‘lsa kerak».
Demak «Dorivor o‘simliklarni ishlatish butunlay inso niyat jamoasining
tajribasi bo‘lgan», shuning uchun «tib biyot boshlanishida hammani, har bir
kishining vazifasi bo‘lgan, faqatgina ko‘p bo‘lmagan qobiliyatlilarni kasbi
bo‘lgan". Insoniyat madaniyatining eng qadimgi yozma yodgorliklarining
ko‘rsatishicha inson tomonidan dorivor vosita sifatida o‘simliklardan foydalanish
tarixi juda qadimiy va albatta yozuv paydo bo‘lishdan oldin boshlangan. S h uning
uchun ham inson o‘zini-o‘zi o‘simlik yordamida davo lagan vaqtini aniqlash qiyin.
Chamasi u ibtidoiy odam bi lan tengdir. Ehtimol er yuzida inson iaydo
bo‘lishidan an cha burun ba’zi o‘simliklarni shifobaxsh xususiyatlaridan hayvonlar
«foydalanganlardir». Haqiqatdan ham ba’zi farmakologik faol ta’sirga ega bo‘lgan
o‘simliklarni hayvonlar iste’mol qilgan hollar tarixda ma’lumdir. Assu riyada
topilgan eng qadimgi -sopolga bitilgan birinchi yozma manbalarda xam dorivor
o‘simliklar to‘g‘risida ma’lumotlar bo‘lgan. Assuriyalilar dorivor o‘simliklarning
shifo baxsh xususiyatlariii yaxshi bilganlar, ulardan davolanish maqsadida
3

foydalanganlar. Assuriyalilar dorivor o‘sim liklar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z
navbatida asosan shu merlar va bobilliklardan olganlar, keyinchalik bu
ma’lu motlar assuriyaliklardan misrliklarga o‘tgan. Eramizdan - miloddan 4000 yil
avval misrliklar - Misrning dorivor o‘simliklari mantiqiy tasvirini tushirganlar.
Ovrupada qa dimiy tibbiyot sifatida yunon tibbiyotini qabul qilshgan.
4

II. Adabiyotlar sharxi
2 .1. Xalq tabobatida ishlatiladigan dorivor o’simliklarning o’rni
Insonlar avvalo o‘z atrofida o‘sadigan o‘simliklardan dorivor vosita sifatida
foydalanganlar. SHuning uchun xar qaysi erning dorivor o‘simliklari bo‘lgan.
Uzoq vaqtlar davomida bu dorivor o‘simliklar xayot sinovidan o‘tganlar,
saralanganlar va eng samaralilari to‘g‘risidagi ma’lumot lar shu er (shu
xudud)ning o‘zida og‘zaki avloddan avlodga o‘tgan. Qachonki xalqlar orasida
aloqalar tuzilib, mollar almashina boshlangandan so‘ng dorivor o‘simliklar
to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham bir xalqdan ikkinchisiga o‘ta boshlay di. Bu esa har
bir erning dorivor o‘simliklar assorti mentini xam erli flora turlari, ham
chetdan kelgan o‘simliklar hisobiga boyishga olib keladi (1-jadval).
Horijiy mamlakatlardan keltirilgan dorivor o‘simliklar va ularning
mahsulotlari ro‘yxati
1-jadval
№ Hindiston mamlakatidan
Qora murch Piper nigrum L.
Qalampirmunchoq
daraxti Eugenia caryophyllata
(Thunb)
Kardamon Amomum meleguete Rosc
Kuchala daraxti Strychnos nux vomica
Xitoy mamlakatidan
Tangut rovochi Rheum palmatum L. var
tanguticum Maxim.
Dolchin (koritsa) Cinnamomum tamala Ness
Kamforali dolchin Cinnamomum camphora (L.)
Amerikadan
5

Xin daraxti Cinchona Succiruba Pav.
Kauchuk daraxti Hevea brasiliensis Muell.
Kakao daraxti Theobroma Cacao L.
Tamaki Nicotiana tabacum L.
Kola daraxti Cola nitida (Went.)
Afrikadan
Eritroksilon koka Erythroxylon Coca Lam.
Strofant kombe Strophanthus Kombe
Fizostigma Physostigma venenosum Balf.
Sano Cassia acutifolia Del.
Avstraliyadan
Evkalipt daraxti Eucalyptus cinerea F.v.
Muell.
1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki: Hindiston bilan savdo aloqani o‘rnatilishi
arab davlat lari va Ovrupa tibbiyot amaliyotiga murch, qalampirmunchoq,
kardamon, kuchala, chaulmug‘rol moyi va boshqalar, Xitoy bi lan aloqa esa
rovoch, dolchin, muskus, kamfora va boshqa sh unga o‘xshash dorivor
vositalarni berdi. Amerikani ovru paliklar tomonidan kashf qilinishi tibbiyotni bir
qancha yangi dorivor o‘simliklar, jumladan xin daraxtining po‘st log‘i, kauchuk,
kakao, chilim tamaki, qoqa va boshqalar bilan boyitdi; tropik Afrika davlatlaridan
Ovrupa tibbiyot ama liyotiga kola yoig‘og‘i, strofant urug‘i, fizostigma mevasi,
Avstraliyadan evkalipt barglari olib kelib qo‘shildi. Natijada arab tibbiyoti
dorivor vositalar assortimenti Grek tibbiyotiga ma’lum bo‘lgan dorilardai tashqari
6

Eron, Misr, Hindistonda ishlatiladigan hamda keyinchalik arablar yan gidan bosib
olib ishg‘ol qilgan davlatlar (Shimoliy Afrika davlatlari, Ispaniya va boshqalar)
dorivor o‘simliklari hisobiga boyidi. So‘ngra, arablar hozirgi O‘rta Osiyo va
Qozog‘iston territoriyasida qadimdan joylashgan davlat larni bosib olgandan
so‘ng bu dorivor vositalar xazinasi shu xalqlarga ham xizmat qila boshladi.
Shunday qilib, uzoq davrlar davomida insonlar kasal liklarini davolash
uchun o‘simliklarni tanlab olish masa lasiga tayangan tajribalar asosida va ongli
ravishda yondo shish hamda ota-bobolarimizning boy tajribalarini avaylab saqlash
va ularni avloddan-avlodga etkazib berish na tijasida hozirgi O‘rta Osiyo
territoriyasida o‘zining an’ analariga va dorilar vositasiga, jumladan dorivor
o‘simliklariga ega bo‘lgan xalq tabobati vujudga keldi. Bu tabobat uzoq asrlar
davomida, ehtimol boshlanish davrida grek tibbiyoti, keyinchalik arab an’anaviy
tibbiyoti ta’sirida taraqqiy etgan. Shuning uchun ham u o‘z amaliyotida
kasal larni davolashda mahalliy dorivor o‘simliklar bilan bir qatorda ko‘p
miqdorda xindlar, arablar va boshqa chet xalqlarning dorivor vositalaridan
foydalangan.
Hozirgi kunda an'anaviy tibbiyot (xalq tabobati) xalq zakovati bilan
sug’orilgan juda boy va ulkan tajriba bilimlar majmuasidir. U ilmiy (rasmiy)
tibbiyotni yangi, samarali dorivor preparatlar bilan boyituvchi bitmas tuganmas
manbadir. Xalq tabobatining bu soxadagi qimmati, tutgan o‘rni bebaxodir. Buning
uchun misol tariqasida hozirgi zamon tibbiyotida qo‘llaniladigan shifobaxsh
o‘simliklarni ko‘pchiligi o‘z vaqtida xalq tabobati dorivor vositalar xazinasidan
olinganligini yoki xozirgi zamon ilmiy tibbiyotining o‘zi xalq tabobati asosida
taraqqiy etganini eslash kifoyadir.
O‘zbekiston xalq tabobatida ishlatiladigan va Respublikada yovvoyi holda
o‘sadigan hamda o‘stiriladigan o‘sim liklardan bir qanchasining farmakologik
ta’siri va kimyoviy tarkibi chuqur o‘rganildi. Natijada ularning ayrimla ri
rasmiy tibbiyotda dorivor vosita sifatida ishlatish uchun ruxsat etildi va
ishlatilmoqda:(2-jadval)
7

O‘zbekiston florasidan ilmiy tibbiyotga joriy qilingan yangi dorivor
o‘simliklar
2-jadval
Oddiy isiriq Peganum harmala L.
Turkiston
arslonquyrug‘i Leonurus turkestanica
Turkiston adonisi Adonis turkestanica Adolf.
Teshik dalachoy Hypericum perforatum L.
Dag‘al dalachoy Hypericum scabrum L.
Regel qo‘ziqulog‘i Phlomus regeli Willd.
Gulbandli kiyik o‘ti Ziziphora pedicellata Pazij et
Vved.
Gangituvchi bozulbang Lagochilus inebrians Rgl.
Mayda gulli tog‘rayhon Origanum tytthanthum
Gontsch
Dorivor tirnoqgul Calendula officinalis L.
Sertuk xandeliya Handelia trichophylla
(Shrenk)
Samarqand bo‘znochi Helichyrisum maracandicum
M.Pop.
Do‘lana turlari Crataegus sp.
Itburun na’matak Rosa canina L.
Sariq andiz Inula grandis Schrenk.
Danakli oqquray Psoralea drupacea Bge.
Anjir Ficus carica L.
8

Makkajo‘xori Zea mays L.
Ketma-ket gulli
termopsis Thermopsis alterniflora
Qalampir yalpiz Mentha piperita L.
Mayda qirqilgan bargli
ferula Ferula tenuisecta L.
Viktor ungerniyasi Ungernia Victoris Vved.
Tubulg‘ibargli
bo‘ymodaron Achillea filipendulina Lam.
Dorivor qashqarbeda Melilotus officinalis Desr.
Itsigak Anabasis aphylla L.
Tik o‘suvchi bo‘rigul Vinca erecta Rgl. et Schmalh.
Parpi Aconitum soongoricum Stapf.
Jut Corchorus olitorius L.
Otquloq Rumex confertus Willd.
Oddiy isiriq, Tur kiston arslonkuyrug‘i, Turkiston adonisi, teshik (oddiy)
dalachoy, dag‘al dalachoy, Regel qo‘ziqulog‘i, gulbandli kiyik o‘t, gangituvchi
buzulbang, maydagul tog‘rayhon va soxta yantoq o‘simliklarining o‘ti (er usti
qismi), dorivor tirnoqgul, sertuk xandeliya va Samarqand bo‘znochi gullari,
do‘lana va itburun na’matak mevalari, sariq andiz va danakli oqqu ray
il di zl ari (yer ost i or ganl ari) , anjir bar gi va mak kajo‘xori onalik ustunchasi
og‘izchasi bilan, termopsis va boshqalar shular jumlasidandir
Keyingi bir necha o‘n yillar davomida butun dunyoda tibbiyot sohasida
o‘simliklarga, ayniqsa, xalq tabobati dorivor o‘simliklariga bo‘lgan qiziqish tobora
9

oshib bormoq da. Ko‘pchilik ilmiy markazlarda o‘simliklar har tarafla ma va
chuqur o‘rganildi va natijada bir qancha yangi, yuqori samarali fitopreparatlar
yaratildi.
1960-1990 yillar ichida sobiq Sovet davlatida 100 dan ortiq fitopreparatlar
yaratildi va tibbiyot amaliyotiga jo riy etildi. Shulardan bir qismi yuqorida
aytilganlarga dalil sifatida bu yerda keltirildi: avisan, aymalin, alanton, askorutin,
asmatin, befungin, beosid, gindarin, gossi pol, kaleflon, kardiovalen, qarotolin,
kellin, konvafla vin, laminarid, linetol, mukaltin, novoimanin, pastinatsin,
plantaglyusid, raunatin, rozevin, rutin, salvin, solsolidin, flakorbin, floverin,
xlorofillipt, esflazid va boshqa lar. Xalq tabobatida qo‘llaniladigan dorivor
o‘sim liklarga bo‘lgan qiziqishning oshib borishi va ularni o‘rga nish faqat o‘z
tibbiyotida qadimdan an’anaviy ravishda ko‘plab dorivor o‘simliklar qo‘llab
kelgan davlatlar (Hindis ton, Xitoy, Vetnam, Birma, Filipgaga, arab davlatlari,
boshqa Janubi — Sharqiy Osiyo davlatlari, Afrika davlat larida)gina emas, balki
kimyoviy sintez yo‘li bilan ko‘plab dorilar olishi mumkin bo‘lgan kimyo -
farmatsevtika sanoati yaxshi taraqqiy etgan davlatlarda ham kuzatilmoqda.
2.2. Dorivor o’simliklarning ilmiy tibbiyotdagi ahamiyati
An’anaviy tibbiyotda dorivor o‘simliklarga bo‘lgan qizi qishning oshib
borishini quyidagi sabablar bilan tushun tirish mumkin:
1. Uzoq vaqt davomida uzluksiz ravishda har qanday sin tez yo‘li bilan
olingan (sintetik) dorivor preparatlarni iste’mol qilish ayrim organlar
funksiyasi (bajaradigan ishi) va tuzilishini turli buzilishlarga olib keladigan
manbaa ekanligi aniq bo‘lib qoldi.
Masalan, g‘arbda ayrim uyqu dorilarni qabul qilish bi lan bog‘liq bo‘lgan
nogiron bolalarning tug‘ilishi, ba’zi do rilarning rak kasalligi sababchisi bo‘lishi
(konserogenli gi), uzoq vaqt davomida antibiotiklarni qabul qilish natijasida kelib
10

chiqqan mikoz kasalliklari, devinkan prepa ratini ko‘p qabul qilish natijasidagi
jinsiy ojizlik va boshqalar sintetik dorivor preparatlarni sistematik ra vishda ko‘p
qabul qilishning asoratlaridandir.
2. O‘simliklardan tayyorlangan Galen, yangi Galen va bosh qa
o‘simliklarning yig‘indi dorivor preparatlari qabul qi linganda organizmga
shifobaxsh ta’sirini sof xoldagi yolg‘ iz bitta modda emas, balki mazkur
erituvchida erib, o‘sim likdan ajralib chiqqan biologik faol moddalar (asosiy
ta’sir etuvchi va u bilan birga uchraydigan yo‘ldosh moddalar) yig‘indisi
kompleks ta’sir ko‘rsatadi. Bu yo‘ldosh mod dalar asosiy ta’sir etuvchi
moddaning ta’sir kuchini oshi rish yoki cho‘zishi, yoxud suvda erishini
kuchaytirib, uni orga nizmga so‘rilishini, demak ta’sir qilishini tezlatishi mum kin,
bazan esa, asosiy ta’sir etuvchi moddalarni zaxarli kuchini pasaytiradi.
Bulardan tashqari, o‘simliklardan yig‘indi va tozalan gan yangi Galen
preparatlarini olish ancha oddiy, maxsus va murakkab texnologik uskunalarni
talab qilmaydi va shu ning uchun toza, yagona bir moddani ajratib olishdan ko‘ra
iqtisodiy jihatdai ancha arzon va qulaydir.
3. Bu masalada kuyidagi vaziyatlarning ahamiyati katta va ular hisobga
olinishi shart. Dorivor o‘simliklar insoniyat tarixini boshidan boshlab ular
tarafidan shifobaxsh vo sita sifatida ko‘llanilib keladi.
Insonlar o‘simliklarning davolash xususiyatlariga o‘rga nib qolganlar va
ishonadilar, zarur bo‘lgan paytlarda ular ning yordamidan foydalanganlar.
Bulardan tashqari, dori vor o‘simliklar aholi yashaydigan joylarda, insonlar
atro fida o‘sadi, ularni yig‘ib olish, quritish oson va hamma ning qo‘lidan keladi.
Ulardan dori tayyorlash qiyin emas va uy sharoitida ham bajarsa bo‘ladi. Eng
muhimi, ko‘pchilik dorivor o‘simliklar zaharli emas, ulardan tayyorlangan
shifobaxsh preparatlarni uzoq vaqt davomida surunkali kasalliklarni davolash
uchun iste’mol qilsa bo‘ladi. SHunda ham shifobaxsh o‘simliklarni noxush,
keraksiz, qo‘shimcha va allergik ta’sirlari kuzatilmaydi.
11

Butun dunyo xalqlarining an’anaviy tibbiyotida qo‘llani ladigan dorivor
o‘simliklar shu kunlarda ham ko‘pchilik olimlariiig jiddiy e’tiborini o‘ziga
tortmokda. C h unki, ularni har taraflama va chuqur o‘rganish ko‘pincha yaxshi
na tijalarga olib kelmokda. Yangi biologik faol moddalar ajratib olish va ular
asosida yangi, samarali fitoprepa ratlar yaratish yo‘lga ko‘yilmokda yoki ma’lum
bo‘lgan bio logik faol moddalarning yangi manbaalari topilmoqda. Pirovardida
tibbiyot amaliyoti yangi dorivor preparatlarga ega bo‘lmokda. Xalq tabobatida
qo‘llaniladigan dorivor o‘sim liklarning farmakologik tasiri o‘rganilganda ularning
hammasi o‘zini tabobatda ishlatilishini tasdiklaydi deyish qiyin va albatta xato
bo‘ladi. Lekin o‘tkazilgan farmako logik, keyinchalik klinik sharoitidagi
o‘rganishlar an’ana viy tibbiyotda ishlatiladigai dorivor o‘simliklarning ko‘n chiligi
o‘zlarini ishlatishlarini tajribalarda tasdiqlash larini ko‘rsatmoqda. N.R.Farisvort,
O.Lkrsle va boshqalarning (39) tekshirishlari shunday natijalarga olib kel di.
Mualliflar ilmiy tibbiyotda qo‘llaniladigan 119ta fitopreparatlar (o‘simliklardan
olingan) ni ta’siri yoki ishlatilishini ularning olinadigan manbalari -o‘simlik-
larini ananaviy tibbiyotda qo‘llanishi bilan solishtirib ko‘rishgan. Natijada 119
fitopreparatlardan 78 (65,54 %) tasini hozirgi zamon ilmiy tibbiyotida qo‘llanishi
va ular ni olish manbalari bo‘lgan dorivor o‘simliklarni an’ana viy tibbiyotda
ishlatilishi bir xil ekanligini kuzatganlar. Misol tariqasida quyidagi preparatlarni
va ularni olin gan maibalari - o‘simliklarini keltirish mumkin: bahorgi adonisdan -
adonizid; belladonadan -atropin; ko‘knoridan - kodein, morfin -papaverin; kuzgi
savrinjondan -kolxitsin; may marvaridguldan -konvallyatoksin; kulrang
rauvolfiya dan -rezerpin; ilon rauvolfiyadan -rezerpin; qizil an gishvonaguldan -
digitalin va gitalin; ipekakuanadan —eme tin; qalqonsimon podofillumdan -
podofillotoksii; oddiy qizilmiyadai -glitsirrizin; qora mingdevonadan -
giossia min;tishli kelladan -kellin; katta kelladan -ksantotoksin; Ledger sinxonasi
(xin daraxti)dan -xinin;oq toldan -salits in; o‘tkirbarg sano va torbarg sanolardan -
A va B sennozidlar; oddiy silibumdan -silimarin; shokolad daraxtidan -
teobramin; choydan -teofillin; dorivor valerianadan -va lepotreatlar; kichik
bo‘riguldan -vinkamin va boshqalar.
12

Yuqorida keltirilgan dalillar ilmiy tibbiyot amaliyo tida qo‘llash uchun
yangi samarali dorivor preparatlar yaratishda an’anaviy tibbiyotni boy meroslarini
o‘rganishni qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini yaqqol ko‘rsatadi.
Bizning an’anaviy tibbiyotimiz hozirgi O‘rta Osiyo territoriyasida uzoq vaqtlar
va turli tibbiyot sistemalar ta’ sirida taraqqiy etdi. U o‘zining an’anasiga,
dorilariga boy xazinasiga va dunyoga mashxur ulug‘ arboblariga egadir. Bizning
an’anaviy tibbiyotimiz birinchi galda yurtdoshimiz buyuk Abu Ali Ibn Sino nomi
hamda uning butun dunyoga mashhur asari - "Kitab al - Qonun Fi t -tibb"
bilan bog‘liqdir. An’anaviy tibbiyotda ishlatil gan hamda hozirgi kunda turli
kasalliklarni davolash uchun xalq tabobatida qo‘llanilayotgan dorivor o‘simliklar
bitmas-tuganmas boylikdir. Ularning soni ko‘p. Lekin hozir gi kunda etarli
darajada o‘rganilmagani uchun ilmiy tib biyotda ularning bir qismidangina
foydalaniladi.
III. Tajriba qismi .
3.1. Na’matak o’simligi haqida
Na'matak mеvasi - Fructus rosae
O’simlikning nomi. Na'matak turlari - Rosa sp.
Oilasi. Ra'noguldoshlar - Rosaceae.
Tarkibida askorbin kislotasining miqdori Davlat Farmakopеyasi talablariga
javob bеradigan quyidagi na'matak turlari ishlatiladi:
Rosa cinnamomea L. - sh, korichno`y (may na'matagi)
Rosa acicularis - sh. iglisto`y (tikanli na'matak)
Rosa davurica - sh. daurskiy (Dauriya na'matagi)
Rosa Beggeriana - sh. Bеggеra (Bеggеr na'matagi)
Rosa Fedtschenkoana - sh. Fеdchеnko (Fеdchеnko na'matagi)
13

Rosa Canina - itburun na'matagi va boshqalar
Na'matak turlari bo’yi 2 m ga еtadigan tikanli buta. Novdasi yaltiroq, qo’ng’ir -
qizil yoki qizil - jigarrang tusli po’stloq bilan qoplangan. Po’stloqda na'matak
turlariga qarab har xil kattalikdagi va soni har xnl tikonlar bo’ladi. Bargi toq patli,
poyada bandi bilan kеtma - kеt o’rnashgan. Bargchasi 5 - 7 ta bo’lib tuxumsimon
shakli, arrasimon qirrali, qo’shimcha barglari bor. Gullari yirik, yakka yoki 2 - 3
tadan shoxchalarga o’rnashgan. Guli qizil, pushti, sariq yoki oq rangli, xushbo’y
hidli. Guloldi barglari lantsеtsimon. Kosachabargi va tojbargi 5 tadan, otalik va
onaliklari ko’p sonli. Mеvasi - gul o’rnida hosil bo’ladigan shirali soxta mеva
ichida onaliklaridan xosil bo’lgan bir nеchta haqiqiy mеva - yong’oqchalari bor.
Yong’oqchalari o’tkir uchli, sеrtuk burchaksimon shaklga ega.
May oyidan boshlab gullaydi, mеvasi avgust - sеntyabrda pishadi.
Rosa Beggeriana va Rosa Fedtschenkoana lardan boshqalari Еvropa, Sibir,
Uzoq Sharqlarda kеng tarkalgan. Rosa Beggeriana va Rosa Fedtschenkoana bular
O’rta Osiyo tog’larida uchraydi.
Mahsulot tayyorlash. Mеvasi avgust
oyi oxiridan boshlab kеch kuzgacha
yig’iladi. Sovuq tushganda vitamin S
kamayib kеtadi. Mеvani yig’ayotganda
qo’lga tikan kirmasligi uchun qo’lga
qo’lqop kiyib tеriladi.
Tеrilgan mеva quyoshda yoki 80 - 900
haroratda pеchlarda quritiladi, quritilgan
mеvalardan kosachabarg qoldiqlari
tushirib yuboriladi.
Na'matak mеvasidan dorivor
prеparatlar olish uchun ho’lligicha tеzda
14

farm. zavodlarga yuboriladi.
Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot har xil shakldagi (sharsimon,
tuxumsimon yoki cho’ziq) va katta - kichiklikdagi (uzinligi 0,7 - 3 sm, diamеtri 0,6
- 1,7 sm), to’q sariq - qizil yoki to’q qizil rangli soxta mеvadan iborat. Soxta
mеvaning uchida tеshikchalari bor. Mahsulotning ustki tomoni yaltiroq, burishgan,
ichi xira. Yong’oqchalari qattiq, sariq rangli, tuklar bilan qoplangan. Mahsulot
hidsiz, nordon - shirin, bir oz burishtiruvchi mazasi bor.
Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Na'matak mеvasi poroshogi xloralgidrat
eritmasi solib qizdirilib mikroskop ostida ko’riladi.
Na’matak mevasining poroshogi
1 - mеva epidеrmisi qalin dеvorli xujayralar.
2 - mеva yumshoq qismida parеnxima xujayralari druzlar saqlaydi.
3 - mevaning yumshoq qismining hujayralaridagi karotinoidlar va druzlatr
4 - yong’oqchaning toshsimon hujayralari
5- 2 xil tuklar bor. Yirik qalin dеvorli, yupqa dеvorli ingichka tuklar.
5 - o’tkazuvchi to’qima bog’lamlarining elementlari
15

Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 4 - 6, ba'zan 18% gacha vitamin S, 203%
mg % vitamin V2, K, vitamin R, 12 - 18 mg % karotin, 18% qandlar, 4,5%
oshlovchi moddalar 2% atrofida limon va olma kislotalar, 3,7% pеktin moddalar
bor.
Ishlatilishi. Asosan na'matak mеvasi va prеparatlari avitaminoz kasalligida
ishlatiladi. Na'matak urug’idan olingan yog’ kuygan tеri kasalliklari hamda rеntgеn
nurlari ta'sirida kuygan joylarni davolashda ishlatiladi.
Dorivor prеparatlari. Askorbin kislota - vitamin C - poroshok, tablеtka, ampula
holida chiqariladi. Mеvadan damlama, ekstrakt, sharbat tayyorlashadi. Mеva -
karotolin tarkibiga kiradi.
Tibbi y otda na'matakni yana bir turi - itburun (Rosa Canina L.) mеvasi ham
ishlatiladi. Bu na'matak mеvasi kosachabarglarini pastga qarab yo’nalganligi va
pishgandan so’ng tushib kеtishi bilan farq qiladi. Shuning uchun itburun
mеvasining yuqori qismida tеshikchalari bo’lmaydi.
Kimyoviy tarkibi. Itburun vitamin C kam saqlovchi na'matak turlariga kiradi.
Mеva tarkibida 0,2 - 2,2% gacha vitamin C , K, B 2, R, va 4 - 12 mg % karotin va
boshqa moddalar bor.
Ishlatilishi. Xolosas prеparati jigar kasalligini davolashda ishlatiladi. Urug’lari
siydik haydovchi dori sifatida ishlatiladi. Urug’dan yog’ - olishda ham
foydalaniladi
Askorbin kislotani sifat rеaktsiyasi yordamida aniqlash
Dorivor mahsulotlar tarkibidagi vitaminlarni, asosan, xromatogarfik usul
yordamida aniqlanadi. Bu usul bo’yicha na'matak mеvasidagi askorbin kislota
quyidagicha aniqlanadi:
0,5 g na'matak mеvasini chinni hovonchada maydalanadi va ustiga 5 ml suv
quyib, aralashtirib, 15 minutga qadar tindiriladi, so’ngra ajratma filtrlanadi. Silufol
plastinkasining start chizig’iga tayyorlangan ajratmadan kapillyar (shisha qil
16

naycha) yordamida tomiziladi. Tomchining qatoriga, guvoh modda sifatida
askorbin kislota eritmasi tomizilib, kеyin plastinka ichiga erituvchilar aralashmasi
(etilatsеtat - konts. sirka kislotaning 80:20 nisbatdagi aralashmasi) quyilgan
xromatografik kamеraga joylashtiriladi va 20 minut davomida qoldiriladi
(erituvchilar aralashmasi tahminan 13 sm ga ko’tariladi). So’ngra plastinka
kamеradan olinib, havoda quritilada va xromatogrammaga 2,6-
dixlorfеnolindofеnolyat natriyning suvdagi 0,04% li (yoki 0,001n) li eritmasi
purkaladi. Natijada guvoh sifatidagi va ajratmadagi askorbin kislotalar pushti
fonda bir xil balandlikda joylashgan ikkita oq dog’lar sifatida ko’rinadi. Karotin
esa adsorbtsion xromatografiya usuli bilan aniqlanadi.
Mahsulot tarkibidagi askorbin kislota miqdorini aniqlash
Askorbin kislota miqdorini aniqlash, uning oksidlovchilar yordamida
oksidlanish xususiyatiga asoslangan. Askorbin kislota еngil oksidlovchilar (KJO3,
yod, 2,6- dixlorfеnolindofеnolyat natriy eritmalari) yordamida titirlab aniqlanadi.
Na'matak mеvasi tarkibidagi askorbin kislotasi miqdorini aniqlash
(XI-DF bo’yicha).
Tozalangan mеvadan 10,0 g (20 g) tortib olib uni chinni hovonchaga solinadi.
So’ngra 5 g nеytral shisha maydasidan hamda 300 ml suv solib, yaxshilab eziladi
va 10 minut davomida qo’yib qo’yiladi. Kеyinchalik aralashtirib, filtrlanadi. 50 -
100 ml hajmli konussimon kolbaga 1 ml filtratdan solib, unga xlorid kislotaning
2% li eritmasidan 1 ml va 13 ml suv qo’shiladi hamda tеz-tеz chayqatib turib, 1
minut ichida o’chmaydigan pushti rang hosil bo’lgunga qadar 2,6-
dixlorfеnolindofеnolyat natriy birikmasining 0,001 n eritmasi bilan mikrobyurеtka
yordamida titrlanadi. 1 ml 2,6-dixlorfеnolindofеnolyat natriyning 0,001 n eritmasi
0,000088 g askorbin kislotaga to’g’ri kеladi.
Askorbin kislotaning absolyut holigacha quritilgan mahsulotdagi protsеnt
miqdori (x) quyidagi formula yordamida aniqlanadi: a - 2,6-
17

dixlorfеnolindofеnolyat natriyning 0,001n eritmasini titrlash uchun kеtgan ml
miqdori;
F - 2,6- dixlorfеnolindofеnolyat natriyning 0,001n eritmasini to’g’rilash
faktori;
b - mahsulotdan tayyorlangan eritmaning ml miqdori;
C - titrlash uchun olingan ajratmaning ml miqdori;
P - taxlilga olingan mahsulotning g miqdori;
d - mahsulotning namligi, protsеnt.
3.2. Valeriana o’simligi haqida
Val е riana ildizpoyasi bilan ildizi - Rhizomata cum radicibus valerianae
Dorivor valeriana – Valeriana officinalis L, valerianadoshlar (Valerianaceae)
oilasiga mansub, ko‘p yillik o‘t o‘simlik, ildizpoyasi qisqa va ko‘pgina mayda
ildizchalar bilan qoplangan bo‘lib, yer ostida tik joylashgan.
Ildizpoyadan birinchi yili ildizoldi to‘pbarglar, ikkinchi yilidan boshlab poya
o‘sib chiqadi. Poyasi tik o‘suvchi 1.5-2.0 metrgacha yetadi. Silindrsimon, mayda
qirrali shoxlanmagan (ba’zan yuqori qismlari shoxlangan), ichi kovak, yuqori
qismi tuksiz, pastki qismi esa tuklar bilan qoplangan. Bargi oddiy, toq patli
ajralgan, 4-11 juft sigmentlar (bo‘lakchalar)dan iborat. Ildizoldi barglari uzun
bandli bo‘lsa, poyadagi barglar bandi poyaning yuqori qismiga yetgani sari qisqara
boradi. Barglari poyada qarama-qarshi joylashgan. Gullari mayda, hidli, poya
uchida qalqonsimon yirik ro‘vakchaga to‘plangan. Kosacha barglari gul ichiga
qarab qayrilgani sababli aniq bilinmaydi. Gultojisi varonkasimon besh bo‘lakli,
uchi ichkariga qayrilgan, oq yoki pushti rangli, otaligi 3 ta onalik tuguni 3 xonali,
pastda joylashgan. Mevasi – cho‘ziq tuxumsimon, och qo‘ng‘ir pista. Valeriana
o‘simligi urug‘ini 1000 donasining og‘irligi – massasi 0.4-0.6 grammni tashkil
qiladi. May oyining oxiridan boshlab avgust – senyatbr oylarigacha gullaydi.
18

Valeriana turkumiga kiruvchi turlar
polimorf o‘simliklar hisoblanadi.
Dunyoda yovvoyi holda ularning 250 ga
yaqin turlari qayd qilingan. Shimoliy va
Janubiy Amerika, Yevropa va Osiyoning
tog‘li mintaqalarida tarqalgan.
Sobiq ittifoq hududida 23 tur, O‘rta Osiyoda 12 tur, Respublikamizda esa 3 tur
uchraydi. Valeriana turlari tabiatda tarqoq holda uchragani bois tabiiy zaxiralari
farmatsevtika sanoati hamda aholi talabini qondiraolmaydi. Tabobatda asosan
dorivor valeriana – Valeriana officinalis L, ishlatiladi, mazkur tur maxsus
xo‘jaliklarda ekib o‘stiriladi. Dori vositalari tayyorlash uchun valerianani ildizi va
ildizpoyasi ishlatiladi. Buni dorishunoslik amaliyotida “Valeriana ildizi” deb
atashadi.
Valerianani urug‘lari pishib yetilgandan so‘ng, yer ostki qismlari kovlab
olinadi. Plantatsiyalarda o‘stirilgan valerianani vegetatsiyani ikkinchi yili maxsus
konstruksiyali pluglar yordamida yoki ketmonlar vositasida kovlab yig‘ib olinadi
va ildizpoyasi poyadan ajratiladi.
Kuzda yer shudgor qilinib, molalanib tekislanadi, chizellanib begona o‘tlar
qoldiqlaridan tozalangan maydonga 60 sm kenglikda egat olinib, har bir gektar
yerga 7-8 kg miqdorda urug‘ sepib chiqiladi, qadalgan urug‘ning chuqurligi 1-1.5
smdan oshmasligi kerak. Valeriananing urug‘i sovuqga chidamli bo‘lib, tuproq
harorati 50 ℃ bo‘lganda unib chiqadi. Ammo urug‘ unib chiqishining optimal
darajasi 15-20 ℃ ni tashkil qiladi. Ob-havo sharoiti yaxshi bo‘lgan davrlarda urug‘
yerga qadalgandan so‘ng 15-20 kun o‘tib urug‘ unib chiqadi. Vegetatsiyaning
ikkinchi va kelasi yillarida yerdan qor ketgan zahoti valeriana maysalari unib
chiqadi. Valerianani parvarish ishlari maysalar orasini yumshatish, chopiq
qilishdan boshlanadi. Unib chiqgan nihollar mahalliy va mineral o‘g‘itlar bilan
oziqlantirilib chiqiladi.
19

Har bir gektarga 30-40 kg dan azot va fosforli mineral
o‘g‘itlar berish tavsiya etiladi. Valerianaga ishlov berish
davrida, uning yerosti ildizpoyasi va ildizlari massasi katta
bo‘lishligi uchun, o‘sib chiqgan gul poyalari olib
tashlanadi. Valerianani urug‘dan tashqari ko‘chatlari orqali
ham ko‘paytirish mumkin.
Buning uchun maxsus niholxona (pitomnik) tashkil qilinib ko‘chatlar yetishtiriladi
va yetilgan niholchalar ochiq yerga ko‘chirilib o‘tkaziladi. O‘tqazilgan har bir
nihol oralig‘i 10-15 sm bo‘lishligi va zudlik bilan sug‘orilishi kerak. Valerianani
ildizlari vegetatsiyani ikkinchi yilining ohirida, o‘simlik urug‘lari pishib
yetilgandan so‘ng kovlab olinadi. Har bir gektar maydondan 15-20 sentnerdan
quruq holda ildiz kovlab olinadi. Yig‘ib olingan mahsulot tuproqdan tozalanib,
mahsus idish yoki savatlarga solib suvda yuviladi. Suvi selgishi uchun biroz vaqt
ochiq yerda qoldiriladi va havo kirib turadigan joyda yoki qurutgichda 35-40 ℃ da
quritiladi. Valeriananing ildizi va ildizpoyasi ho‘lligida hidsiz va oqish bo‘lib,
quritilgandan so‘ng qo‘ng‘ir ranga aylanadi hamda o‘ziga xos “valeriana hidi”ga
ega bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar quritish davrida yuz bergan fermentatsiya jarayoni
natijasidir. Umuman olganda, farmatsevtika sanoati korxonalari ehtiyojlarini
dorivor o‘simliklar xomashyosi bilan to‘la-to‘kis, uzliksiz ta’minlash, hamda
dorivor o‘simliklar homashyo bazasini yaratish uchun ularni ekib o‘stirish, hamda
ularning ekin maydonlarini kengaytirib, dorivor o‘simliklar dehqonchiligini
respublikamizda rivojlantirish, qishloq xo‘jaligimiz fanlari oldidagi asosiy
vazifalardan hisoblanadi.
Maxsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor maxsulot kalta, vertikal, konussimon,
ichi g’ovak yoki bo’sh ildizpoya va mayda, stilindrsimon ildizlardan iborat.
yovvoyi xolda o’sadigan valeriananing ildizpoyasi va ildizi plantastiyalarda
o’stiriladiganlariga nisbatan kichikrok bo’ladi. Yovvoyi valeriana
ildizpoyasining uzunligi 1—3 sm, diametri 1—2 sm, ildizining uzunligi 4—3
sm, diametri 1—2 mm, plantastiyada yig’ilgan ildizpoyaning uzunligi esa 5
sm, diametri 3 sm, ildizning uzunligi 20 sm bo’ladi. Maxsulot och yoki to’q
20

qo’ngir rangli bo’lib, o’ziga xos o’tkir xidi va yoqimli achchiqroq mazasi
bor.
Kimyoviy tarkibi. Valeriana o‘simligini ildizi va ildizpoyasi tarkibida 0.5-2%
efir moyi va sof holda izovalerian kislotasi bo‘ladi. Valeriananing efir moyi asosan
ingichka ildizlarda, izovalerian kislota esa, yug‘on va qari ildizpoyalarda ko‘proq
bo‘ladi. Bu moy tarkibida izovalerian kislotaning barniol spirti bilan hosil qilgan
murakkab efiri – barniolizovalerianat, shuningdek barniolning sirka, chumoli
kislotalari bilan hosil qilgan murakkab efiri hamda terpeniol, pinen, kamfen,
azulen, kessil spirti (proazulen), limonen, sof holdagi barneol, izovalerian kislota
va boshqa birikmalar bo‘ladi.
Bornilizoval е rionat Valtrat
Mahsulot tarkibida efir moyidan tashqari 0.01% ga yaqin alkoloidlar (xatinin,
valerin, aktenidin va boshqalar), uchuvchan asoslar, valerid glikozid pochul spirti,
oshlovchi moddalar, sanoninlar, qandlar, olma, sirka va boshqa kislotalar bo‘ladi.
Valerianani bizning respublikamiz sharoitida kuzda va erta bahorda ekish tavsiya
etiladi. Ayrim mintaqalarda, hususan yog‘ingarchilik ko‘p bo‘ladigan Rossiyaning
bir qator viloyatlarida yoz oylarida ham ekish mumkin.
Ishlatilishi. Valeriana preparatlari nerv sistemasini tinchlantirish
(uyqusizlikda, nerv qo’zg’alishi davrida va boshqa nerv kasalliklarida) hamda
yurak faoliyatini taribga solish (regulyastiya kilish) uchun ishlatiladi.
21

Dorivor preparatlari. Damlama, nastoyka, qaynatma, valeriana nastoykasi,
quruq ekstrakt, validol (tabletka yoki eritma holida chiqariladi). Valeriana
nastoykasi yurak kasalligida ishlatiladigan kardiovalen va boshqa preparatlar
tarkibiga kiradi. Valeriananing maxsuloti nerv sistemasini tinchlantiruvchi va
me'da kasalliklarida ishlatiladigan choylar — yig’malar tarkibiga kiradi.

22

IV. Xulosa.
O’zbekiston dorivor o’simliklarga boy o’lka hisoblanadi. Men yoritmoqchi
bo’lgan mavzu ham aynan dorivor o’simliklar haqida bo’ldi. Tabiatda keng
tarqagan va dorivor o’simlik sifatda ro’yxatga olingan o’simliklarni o’rganish har
bir farmasevt zimmasiga ulkan vazifa yuklaydi.
Kurs ishimni amaliy qismida ilmiy va nafaqat ananaviy tibbiyotda keng
qo’llaniluvchi o’simlik namatak va valeriana o’simliklarini to’la o’rgandim. Ushbu
o’simliklar farmakognoziya kursida efir moyi saqlovchi o’simliklar sifatida
ro’yhatga olingan bo’lib, hozirda ular asosida sintezi yo’lga qo’yilgan ko’plab dori
preparatlari mavjud. Xususan valeriana tabobatda yurak va qon-tomir kasalliklarini
oldini olish hamda davolashda, ayniqsa asab sistemasini tinchlantirishda dorivor
o‘simliklar va ulardan olinadigan dori vositala ri keng miqyosda ishlatiladi.
Namatak mevasi esa avitaminozni davolashda, urug’idan olingan yog’ kuygan tеri
kasalliklari hamda rеntgеn nurlari ta'sirida kuygan joylarni davolashda ishlatiladi.
Umuman olganda, farmatsevtika sanoati korxonalari ehtiyojlarini dorivor
o‘simliklar xomashyosi bilan to‘la-to‘kis, uzliksiz ta’minlash, hamda dorivor
o‘simliklar homashyo bazasini yaratish uchun ularni ekib o‘stirish, hamda ularning
ekin maydonlarini kengaytirib, dorivor o‘simliklar dehqonchiligini
respublikamizda rivojlantirish, qishloq xo‘jaligimiz fanlari oldidagi asosiy
vazifalardan hisoblanadi.
23

V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. Internet ma’lumotlari: « Med-info.uz » nashri ©
2. Хolmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent.
Fan , 2007.
3. Государственая фармакопея – Изд. Х I . – Вып. 2. Общие методы
анализа. Лекарственое растительное сырье. - М.: Медицина, 1990.
4. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002
5. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003
6. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T.
«ToshDAU» 2002
7. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособ. для студ. вузов /
В.Н.Ковалев, Н.В.Попова, В.С.Кисличенко и др. – Х.: Изд-во НФаУ «Золотые
страницы», 2003.
8. Очиқ электрон кутубхона http :// orel . rsl . ru
9. Trease and Evan’s Pharmacognosy (14th edition). – London WB Sanders
Company Limited, 1996.
10. Фармакогнозия: Учеб. пособ. для студ. высш. учеб. завед. /
В.Н.Ковалев, В.С.Кисличенко, И.А.Журавель и др. – Х.: Изд-во НФаУ, 2007.
– C .-115-126.
11. Ковальов О.У., Павл i й Т.У. и др. Фармакогноз i я с основами б i ох i м ii
рослин .- Харк i в, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000.
12. Машковский М.Д. Лекарственые средства: М.: Новая волна, 2002. –
Т.
24

13. П y латова Т.П., Холматов Х.Х. Фармакогнозия амалиёти. – Т.: Ибн
Сино, 2002. – 360 б
25

O’zbekiston xalq tabobatining dorivor o’simliklari va ularning ilmiy tibbiyotdagi ahamiyati

Купить