Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	83.9KB
Покупки	5
Дата загрузки	22 Апрель 2024
Расширение	docx
Категория	История

O‘zbekistonda amalga oshirilgan madaniy inqilob

o‘zbek xalqining ma’naviy dunyosida o‘ziga yo‘l topaolganicha yo‘q 10
.
1937-yilda O‘zbekiston san’ati ustalari o‘z muvaffaqiyatlarini Moskvada
o‘tkazilgan dekadada namoyish qildilar. Unda mashhur san’atkorlar Xalima
Nosirova, M.Qoriyoqubov, Domla Halim Ibodov, Mulla To‘ychi
Toshmuhamedov, Tamaraxonim, Abdulla Baxshi Nurillaev, Usta Olim Komilov,
Sora Eshonto‘raeva, Abror Hidoyatov, S.Tabibullaev va boshqalarning
chiqishlari har qancha ta’qib va taz’yiqlarga qaramasdan o‘zbek milliy san’ati
o‘z tarixiy an’analarini davom ettirayotganligini ko‘rsatdi.
20-30 yillarda kino san’ati sohasida deyarlik hech narsa qilinmadi, desa
bo‘ladi. Bunga mutaxassis kadrlarning «yo‘q»ligi asos qilib ko‘rsatildi. Asosiy
e’tibor omma o‘rtasida Markazdan yaratilgan «ishonchli» filmlarni namoyish
etishga qaratildi. Shu bois kino filmlarni namoyish etadigan nuqtalarni
ko‘paytirishga asosiy e’tibor berildi. Bunday nuqtalar 1924-yilda 18 ta bo‘lgan
bo‘lsa, 1940-yilda u 624 taga etdi 11
.
30-yillarda shovinistik siyosatining yorqin namunasi 1939-yilda yaratilgan
«Farg‘ona kanali» filmida o‘z aksini topdi. O‘zbek xalqining mehnat jasorati va
matonatini aks etirgan «buyuk» qurilishlardan biri Katta Farg‘ona kanali qurilishi
edi. O‘zbekistonning U.Yusupov boshchiligidagi o‘sha davrdagi rahbariyati
xalqning bu jasoratini tarixda qoldirmoqchi bo‘ladilar. Ana shu maqsad taqozosi
bilan U.Yusupovning taklifiga ko‘ra mashhur kinorejessyor Sergey Mixaylovich
Eyzenshteyn O‘zbekistonga kelgan. U Samarqand, Buxoro, Toshkent va
Qo‘qonda bo‘lib o‘zbek xalqining tarixi, madaniyati va urf-odatlari bilan
tanishadi. Shundan so‘ng Eyzenshteyn P.Pavlenko bilan hamkorlikda «Farg‘ona
kanali» stsenariyasini yozdi. Film ssenariysi hatto SSSR Kinematografiya davlat
qo‘mitasi tomonidan qabul ham qilingan. Eyzenshteyn o‘zbek san’atkorlarining
imkoniyatlarini to‘g‘ri baholay oldi. Va kinorejissyorlar shu paytga qadar biror
marta studiyaga taklif etmagan, kinoda birorta ham rol o‘ynamagan Muhiddin
Qoriyoqubov, Boborahim Mirzaev, Lutfulla Nazrullaev kabi qobiliyat sohiblarini
10
Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (O‘zbеkiston Sovеt mustamlakachiligi davrida) Uchinchi kitob. - Т.:
«Sharq», 2010. - B. 412.
11
Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (O‘zbеkiston Sovеt mustamlakachiligi davrida) Uchinchi kitob. - Т.:
«Sharq», 2010. - B. 414.
14

ekranga oldi. U Hikmat Latipov, Mirshohid Miroqilov, Nurxon Eshmuhamedov,
Abbos Bakirov, Shukur Burxonov kabi o‘zbek teatr arboblari bilan ishlash
niyatida ro‘yxat tuzdi. Ammo suratga olingan senariy filmga aylanmadi. Suratga
olingan kadrlar yo‘q qilib tashlangan.
«Farg‘ona kanali» filmi nega ekranga chiqmadi, nima sababdan u taqiqlab
qo‘yildi? degan savol shu paytga qadar muammoligicha qolmoqda. Bu to‘g‘rida
ba’zi bir taxminiy fikrlar bor. Jumladan, filologiya fanlari doktori Hamidulla
Akbarovning bu haqdagi xulosasi quydagicha: «Bizningcha 30-yillarning
ikkinchi yarimlarida, qatog‘on qilish avjiga chiqqan damlarda Amir Temurning
jangu- jadallarini tasvirlash «Xalqlar dohiysi» va uning homiylariga ma’qul
bo‘lmagan. Bundan ko‘rinadiki, o‘sha «g‘oyaviy» rahbarlar hayot haqiqatini
ham, ijodkor salohiyatini ham, xalqlar hayotidagi ulkan yangiliklarini ham,
o‘zlarining kayfiyatlaridan keyingi o‘ringa qo‘yishgan, barcha hayotiy
muammolarni kirdikorlari doirasida mushohada etishgan» 1
.
Xullas, «Farg‘ona kanali» kinofilmi Sovetlar mustamlakachilari ko‘ngliga
manzur bo‘ladigan film bo‘lmadi, shu bois u dunyo yuzini ko‘rmasdanoq
qatag‘onga uchradi.
O‘zbekistonda 20-30 yillarda tasviriy san’at sohasida ham qator yosh
mahalliy ijodkorlar etishib chiqdi. 1929 yilga kelib O‘zbekiston rassomlar soyuzi
tashkil etildi. Bu davrda O‘.Tansiqboev, Ch.Ahmarov, A.Abdullaev, M.Nabiev,
L.Abdullaev, Sh.Hasanova, R.Temurov, X.Rahmonov, B.Hamdamiy,
L.Nasriddinov va boshqalar katta ijodiy barkamollikka erishdilar.
Shunday qilib, yuqoridagi lavhalar shundan dalolat beradiki, Sovetlar
mustamlakachiligi sharoitidagi og‘ir vaziyat, ta’qib va taz’iq hamda
kamsitishlarga qaramasdan o‘zbek milliy madaniyati rivoj topdi, xalqimizning
ma’naviy dunyosi boyidi va yangi dovonlar oshdi.
15

I BOB. XX ASRNING BIRINCHI YARMIDA O‘ZBEKISTONDA AMALGA
OSHIRILGAN MADANIY INQILOB SIYOSATI.
I.1. 1920-1930 yillarda O‘zbekistonda fan, adabiyot va san’at.
O‘zbekistonda «madaniy inqilob» siyosati «shaklan milliy va mazmunan
sotsialistik» madaniyatni rivojlantirish qobig‘iga o‘rab amalga oshirildi. Albatta
bu Sovetlar Rossiyasining O‘rta Osiyoda yuritayotgan buyuk davlatchilik,
mustamlakachilik siyosatining tub mohiyatidan kelib chiqar edi. Bu o‘lkada
qo‘nim topgan xalqlarda esa eng ulug‘ va olijanob g‘oyalar qadimdan qaror
topgan. Bu yuksak darajada rivoj topgan vatanparvarlik, elparvarlik, mardlik,
jasurlik, imon-e’tiqodlilik, milliy va diniy qadriyatlarga sodiqlik, erk, hurlik va
ozodlikka tashnalik, bosqinchilar, mustamlakachilarga nisbatan cheksiz nafrat
kabilardir. Sovet bosqinchilari bunga 1917-1934 yillarda Turkiston xalqlarining
milliy istiqlol va ozodlik uchun olib borgan kurashlarini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rib
ishonch hosil qildilar. Shuning uchun ham mamlakatimiz halqlariga xos bo‘lgan
ana shu olijanob va ulug‘ fazilatlarni ularning ongidan siqib chiqarmasdan turib
Turkistonni o‘z asoratlarida uzoq saqlab qololmasliklarini bosqinchi jallodlar
yaxshi tushunar edilar. Bu vazifani amalga oshirish uchun esa tub erli musulmon
aholini tarixidan, tilidan, madaniyati va asrlar osha shakllangan milliy, diniy
qadriyatlaridan begonalashtirish va mahrum qilish lozim edi. «Shaklan milliy va
mazmunan sotsialistik» madaniyat uchun kurash daturi xuddi ana shu mudhish
vazifani bajarishga xizmat qildi. Mehnatkashlar ommasi ongiga ma’naviy ta’sir
qilishning barcha vositalari: Maorif, fan, adabiyot, san’at, ommaviy axborot
vositalari kabilar orqali ular ongida barcha milliyliklar siqib chiqarilib,
«sotsialistik», «baynalminalchilik» qobig‘iga o‘ralgan, aslida esa qullik, tobelik,
itoatkorlik, ruslashtirish-assimilyatorlik mafkurasi bosqichma-bosqich sistemali
tarzda singdirib borildi.
Sovetlar hukumati O‘zbekistonda mustamlakachilik tartib qoidalarini
mustahkamlash, Kompartiya mafkurasini keng omma o‘rtasida tarqatishda fan,
ilmiy tadqiqot yutuqlaridan ustamonlik bilan foydalandi. 1932-yilda tashkil etilgan
fan qo‘mitasi ana shu vazifalarga safarbar qilindi. Respublikada tashkil etilgan
Gidrometereologiya instituti, fan qo‘mitasi huzuridagi Geliotexnika laboratoriyasi
7

FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent:
Ma’naviyat, 2008. - B. 97.
2. Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. - Тошкент: Маънавият,
2008. -Б. 60.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
ПФ-4947-сонли Фармонига 1-илова. / Lex UZ.
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси
тўғрисида” 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони / Халқ
сўзи. 2017 йил 8 февраль. 28 (6722)-сони.
II. Mahalliy adabiyotlar:
1. Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (O‘zbеkiston Sovеt
mustamlakachiligi davrida) Uchinchi kitob. - Т.: «Sharq», 2010. - B. 412.
2. Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (O‘zbеkiston Sovеt
mustamlakachiligi davrida) - Т.: «Sharq», 2010. - B. 417.
3. Турoн тaриxи. Тўплaм.-.: 1993 йил, мaй, - 22 б.
4. Хакимов И. Қўшиб ёзиш - жиноят. // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. –
Т,.: 1989. - Б. 51.
5. Юнусова Х.Е. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати ва
унинг оқибатлари. - Тошкент: Зар қалам, 2005.
6. Юнусова Х . Е. ХХ асрнинг 80- йилларида Ўзбекистонда
ижтимоийиқтисодий жараёнлар ва маънавий ҳаёт . Тарих фан . Док . илм .
дар . олиш учун ёзилган дисс ... - Тошкент , 2009. - Б . 197-198.
III. Chet el adabiyotlari:
1. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. - Ленинград;
АН СССР, 1927. - 256 с.
2. Бендриков К. Е. Очерки по истории народного образования в
Туркестане (1865 - 1924). - М., 1960. - 592.
35

badiiy ijodiyot faoliyatida bu tashkilotlarning o‘ziga xos o‘rni albatta bor.
Progressiv ko‘z qarashdagi jadid ijodkorlar Munavvar Qori Abdurashidxonov,
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon, Hamza
Hakimzoda Niyoziy, Sadriddin Ayniy, Abdulla Qodiriy, Sidqiy Aziziy, Sidqiy
Xondaqliqiy, Tavallo, M.So‘fizoda, Abdulla Avloniy va boshqalar Oktyabr
to‘ntarishi g‘oyalarini qo‘llamasalarda Sovetlar boshqaruv idoralarida ishlab milliy
istiqlol manfaatlariga xizmat qilish, millatning dunyoviy siyosiy madaniyatini va
saviyasini oshirish uchun kurashni o‘z faoliyat maqsadlarining bosh mezoni qilib
oldilar. Albatta bu ishlarga bolshevik hukmdorlar hayrihoh bo‘lgan emaslar.
Aksincha jadid ijodkorlarning har bir qadamlarini sinchkovlik bilan kuzatib
borganlar. To‘garak va jamiyatlar faoliyatini ta’qib va taz’yiq ostiga olganlar,
nashr ishlari ustidan qattiq nazorat o‘rnatganlar. Jumladan, Abdurauf Fitrat
«Chig‘atoy gurungi» 1
ning ayrim majlislari qurolli qizil gvardiyachilarning nazorati
ostida o‘tganligini yozadi. Xuddi shuningdek, Zaki Validiy To‘g‘on ham o‘zining
«Xotiralarim»ida 20-yillarning boshida ziyolilar ustidan qattiq nazorat
o‘rnatilganligi vajidan Buxoroda Cho‘lpon bilan uchrasha olmaganligini eslaydi.
Ammo har qanday ta’qib va ta’zyiqqa qaramasdan haq va adolat yo‘lida kurashni
davom ettirdilar. Buni biz jadid ijodkorlarning adabiyot sohasidagi ko‘p qirrali
faoliyatlarida yanada to‘laroq ko‘ramiz. Ular badiiy ijodning barcha
yo‘nalishlarida: publitsistika, she’riat, drama, proza kabi sohalarida barakali iz
qoldirganlar.
Xalqni ilm ma’rifatga chorlash, milliy mustamlakachilikka nafrat, milliy
o‘zlikni anglashga da’vat, xalqni g‘aflat uyqusidan uyg‘otish istagi 20-yillardagi
jadidchilik adabiyotining bosh va yo‘naltiruvchi mavzusi bo‘lgan.
S.Ayniy 1919-yilda yozilgan «Turon marshi» deb nomlangan she’rida ham
Turonni uyg‘otishga chorlaganligining guvohi bo‘lamiz.
20-yillardagi jadid poeziyasi haqida gap borganda, so‘zsiz suratda
Abdulhamid Cho‘lponni chetlab o‘tib bo‘lmaydi. U shu yillar davomida o‘zining
«Uyg‘otish» (1922), «Buloqlar» (1924), «Tong sirlari» (1926), «Soz» (1935)
kitoblarini chop ettirdi. Shoirning ko‘pgina she’rlari «o‘zbek yosh shoirlari»
to‘plamida, «Adabiy parchalar», «Go‘zal yozg‘ichlar» kabi kitoblardan joy oldi
9

ichki nazorat va hisob - kitobning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi ortib borar edi. Bu
holatlar butun mamlakatda qo‘shib yozish degan illatlarni kuchaytirib yubordi.
X.Yunusovaning ilmiy tadqiqot ishida ta’kidlanishicha, SSSR FA olimlari
o‘tkazgan hisob - kitoblarga ko‘ra, qo‘shib yozishlar butun mamlakatda ishlab
chiqarilgan mahsulotning 3 foiziga teng bo‘lgan. Xomashyo yetkazish sohalarida
esa, qo‘shib yozishlar 5 foizdan 25 foizgacha bo‘lgan. Mamlakat iqtisodiyotidagi
holatlar boshqa ittifoqdosh respublikalarda ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, 1977-
yilda Belorussiya SSRda qo‘shib yozishga yo‘l qo‘yilganligi uchun 1075 kishi
jinoiy javobgarlikka tortilgan. Tojikiston SSRning Leninobod viloyatidagi qurilish
tashkilotlarida 1983 - 1984 yillarda 700 ming rubllik qo‘shib yozishga yo‘l
qo‘yilganligi aniqlangan. Ozarbayjon SSRda esa 1983- yilning o‘zida 667 sanoat
korxonasi va qurilish tashkilotlarida qo‘shib yozishga yo‘l qo‘yilgan. Moldaviyada
esa qo‘shib yozishlar nihoyatda avj olgan bo‘lsa-da, kishilar tobora ko‘proq
mansab kursilarini egallab borganlar. Biroq, mamlakat ijtimoiy - iqtisodiy va
siyosiy hayotidagi barcha salbiy illatlarning tub mohiyati tahlil etilmagan va ochib
berilmagan. Aksincha, ularga ayrim olib qaralgan mahalliy kadrlarning faoliyati
bilan bog‘liq tarzda milliy, mintaqaviy voqelik sifatidagina baho berildi. Mazkur
holatlar mansabni suiste’mol qilish, poraxo‘rlik, qo‘shib yozishlar avj olishiga olib
kelgan asosiy omillardan biri deb qaralgan 26
. O‘zbekiston mamlakatning asosiy
paxta xom ashyosi bilan ta’minlovchi mintaqasi bo‘lganligi sababli qo‘shib
yozishlar illati «rivojlangan» joy O‘zbekiston deb qaraldi va qo‘shib yozishlarga
qarshi mamlakat miqyosida katta harakatlar boshlanib, O‘zbekiston birinchi
nishonga olingan respublikalardan bo‘lib qoldi. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish
lozimki, darhaqiqat xalq xo‘jaligidagi qo‘shib yozishlar O‘zbekistonda mavjud
bo‘lib, aksariyat hollarda kolxoz va sovxozlarning mansabdor shaxslari tomonidan
qo‘shib yozishlar paxta tozalash korxonalarining tayyorlov tashkilotlariga
tayyorlanmagan va topshirilmagan paxtani topshirildi deb tovarsiz fakturalarni
tuzish yo‘li bilan amalga oshirilgan. Bunday qo‘shib yozishlarga kolxoz va
sovxozning brigadasida, bo‘limida tuzilgan, ichki xo‘jalik hisobga olish
26
Юнусова Х . ХХ асрнинг 80- йилларида Ўзбекистонда ижтимоийиқтисодий жараёнлар ва маънавий ҳаёт .
Тарих фан . Док . илм . дар . олиш учун ёзилган дисс ... – Тошкент , 2009. – Б . 197-198.
29

va Toshkent astronomiya observatoriyasi huzurida quyoshni o‘rganish bo‘limining
tashkil etilishi, irrigatsiya melioratsiya, tuproqshunoslik, agrotexnika va selektsiya,
kimyogarlik, geologiya va mineralogiya va boshqa sohalarda olib borilgan ilmiy
tadqiqot ishlari qanday maqsadlarni ko‘zda tutganligi endilikda hech kimga sir
emas.
1940-yilda SSSR FAsining O‘zbekiston filiali tashkil etildi. U respublikadagi
55 ta ilmiy-tadqiqot ishlariga rahbarlik qildi. 1940-yilda O‘zbekistonda 109 ta fan
doktori va 510 ta fan nomzodlari bor edilar. Barcha ilmiy tadqiqot institutlari
faoliyati Moskvadan turib boshqarilardi. Moskva buyurtmasini bajarar va
Moskvaga hisobot berar edi. O‘zbekistonda ilmiy tadqiqot tili rus tili edi.
XX asrning 20-30 yillarda O‘zbekistonda fan taraqqiyotiga munosib hissa
qo‘shgan juda ko‘p fidoyi olimlar faoliyat ko‘rsatdilar. Ana shunday olimlardan
biri, o‘zbek tarixchilari maktabini yaratgan Po‘lat Solievdir. U O‘zbekistonda, tarix
fanini rivojlantirishga katta hissa qo‘shdi va o‘z asarlarini eski o‘zbek yozuvi, arab
va fors tillarida yaratgan edi. Bu asarlar kutubxonalardan chiqarib tashlangan,
g‘oyaviy jihatdan buzuq va subutsiz asar sifatida yo‘q qilib yuborilgan. Faqat yirik
kutubxonalardagina ulardan ba’zi bir nusxalargina saqlanib qolgan 7
.
Po‘lat Solievning eng katta xizmatalridan biri-bu «O‘zbekiston tarixi» asarini
yaratganligi edi. Afsuski 1937-yilda u xibsga olingach bu qimmatli asar ham nom
nishonsiz yo‘qolib ketdi.
Xullas, 20-30 yillarda Sovetlar hukumati «buyuk saltanat»ga xizmat qiluvchi
fan rivojiga izn berar edi, xolos. Boshqacha bo‘lishi mumkin ham emas edi.
Sovetlar hukumati va Kompartiya mustamlakachilik, qullik va itoatkorlik
mafkurasini O‘zbekiston fuqarolari ongida shakllantirish va qaror toptirishning eng
ta’sirchan, vositalaridan biri sifatida adabiyot va badiiy ijod rivojiga katta e’tibor
berdi. Bu ish Kompartiyaning hayotda sinalgan g‘oyaviy- siyosiy quroli bo‘lgan
sinfiylik, partiyaviylik va sotsialistik realizm dasturi asosida olib borildi. Bu
dasturni amalga oshirishda O‘zbekiston Sovet hukumati va kompartiyasi 1928-
yilda o‘zi tashkil etgan «Qizil qalam» jamiyati tugatildi va uning o‘rniga O‘zAPP
(O‘zbekiston Proletar yozuvchilar uyushmasi) tashkil qilindi. 20-30 yillardagi
7
“Турoн тaриxи”. Тўплaм.-.: 1993 йил, мaй, - 22 б.
8

II.2. Sovetlar hukumatining islom diniga munosabati
Sovetlar hukumati va Kompartiya Turkistonda Oktabr harbiy to‘ntarishini
amalga oshirgan birinchi kundan boshlab xalqimizning milliy-diniy
qadriyatlarini g‘orat qilish yo‘lini tutdi. Bu mohiyatan tushunarli holdir. Chunki,
qizil mustamlakachilar xalqimizni milliy va diniy ma’naviyatini o‘zgartirmasdan
turib bu o‘lkada uzoq muddatda hukmronlik qila olmasliklarini yaxshi bilar
edilar. Ammo bu ishni bolsheviklar birdaniga emas, ayyorlarcha, asta-sekin
va bosqichma-bosqich amalga oshirib bordilar. Rossiya Sovet respublikasi XKS
1917-yil 20-noyabrda e’lon qilgan va V.I.Lenin imzolagan «Rossiya va
Sharqning barcha musulmon mehnatkashlariga» murojaatida: «Sizning din va
urf- odatlaringiz... bundan buyon erkin va dahilsiz...» 12
deb e’lon qilindi.
1918-yil 23-noyabrda esa V.I.Lenin imzosi bilan Cherkovni davlatdan va
maktabni cherkovdan ajratish haqida dekret e’lon qilindi. Bu dekret RSFSR va
SSSR Konstitutsiyalari asosida tuzilgan O‘zbekiston SSRning 1927 va 1937-
yillarda qabul qilingan Konstitutsiyalari uchun asos qilib olindi va vijdon
erkinligi g‘oyasi ilgari surildi. Amalda esa mutlaqo boshqa qonunlar hukmronlik
qildi. Lenindan keyingi ikkinchi kishi hisoblangan Trotsskiy bolsheviklarning
dinga qarshi kurash tadbirlarini buzish borasida ko‘pgina bema’niliklar,
tuturiqsizliklar qilgan. Dasturga ko‘ra dinga qarshi kurash maorif, ma’rifat,
targ‘ibot tushuntirish yo‘li bilan olib borilishi va partiyaviy ishning boshqa
mafkuraviy shakllari orqali olib borilishi kerak edi. Trotskiy esa bu ishga o‘ta
«revolyutsionlik» tusini bergan. Uning Lenin va Kalinin imzolari ostida VChK
raisi F.E.Dzerjinskiyga 1919-yil 1-mayda yo‘llagan ko‘rsatmasida Butun
Rossiya Ijroiya Komiteti va Xalq komissarlari kengashi qaroriga muvofiq imkon
boricha ko‘proq poplar va din yo‘q qilinsin, poplar kontrrevolyutsionerlar va
sabotajchilar sifatida qamoqqa olinsin va shavqatsizlik bilan hamma joyda otib
tashlansin, imkon boricha ko‘proq, cherkovlar yopib qo‘yilsin, ibodatxonalar
muhrlab qo‘yilsin va omborxonalarga aylantirilsin deyilgan 13
. Cherkovlarga va
12
Shamsutdinov R. Vatan tarixi. (O‘zbеkiston Sovеt mustamlakachiligi davrida) - Т.: «Sharq», 2010. - B. 417.
13
Ўзбекистон янги тарихи. Иккинчи китоб // Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. - Т.: Шарқ, 2000.-
Б. 271.
16

astronomiya, bioximiya, kibernetika, elektrotexnika, seysmologiya, falsafa va
huquq, san’atshunoslik, arxeologiya, Qoraqalpog‘iston kompleks ilmiy tadqiqot
instituta kabi katta ilmiy dargohlar tashkil qilindi. 1959-yilda O‘zbekistonda
birinchi atom reaktori ishga tushirildi. Bu institutlarda ilmiy tadqiqotlar blan bir
qatorda ilmiy kadrlar tayyorlash ham yo‘lga qo‘yildi. Ilmiy kadrlar tayyorlash
asosan aspirantura orqali amalga oshirildi. Aspirantlar soni yildan-yilga oshib
bordi. Birgina Fanlar akademiyasida ularning soni 1958-yilda 370 ta bo‘lgan
bo‘lsa, 1973 yilga kelib 839 kishiga yetdi. O‘zbekiston olimlarining hisoblash
matematikasi va texnikasi, radiotexnika, qattiq jismlar fizikasi va chala
o‘tkazgichlar sohasidagi tadqiqotlari muhim natijalarga ega bo‘ldi.
Yadro fizikasi problemalarini, kosmik nurlarni, samoviy jismlarni, ehtimollik
nazariyasini va matematik statistikani o‘rganishda, geofizikaning turli sohalarida
O‘zbekiston olimlari katta yutuqlarga erishdilar. Akademiya olimlari geologiya
fanining nazariy masalalarini hal etishga ma’lum darajada hissa qo‘shdilar. Er
bag‘rida yonilgi va metall qazilmalar paydo bo‘lishi va joylanishining
qonuniyatlarini ochib berishda geologlar erishgan yutuqlar Gazli hududida tabiiy
gazning katta konlarini, Chotqol-Qurama tizma tog‘larida, Shimoliy Nurota va shu
kabi joylarda rangli va nodir metallar konlarini topish uchun asos bo‘ldi.
70-80-yillarda mineralogiya va geoximiya, matematika, alkaloidlar kimyosi,
nazariy va amaliy mexanika, biologiya, geofizika va boshqa fanlar sohasidagi
tadqiqotlar muvaffaqiyatli davom ettirildi. 25
25
Ўзбекистоннинг янги тарихи . 2-китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Илмий муҳаррир
М.Жўраев. -Т.: Шарқ, 2000 – Б. 575-576.
27

II BOB. XX ASRNING IKKINCHI YARMIDA O‘ZBEKISTONDA
AMALGA OSHIRILGAN MADANIY INQILOB SIYOSATI
II.1. O‘zbekistonda 1950-1980 yillarda maorif va oliy ta’lim tizimi va
uning faoliyati.
Urushdan keyingi yillarda O‘zbekiston sovetlar hukumati maorif, fan va
madaniyatni rivojlantirishga e’tibor bermadi, deyishga hech qanday asos yo‘q.
Ammo bu tarmoqlar buyuk davlatchilik siyosati manfaatalariga bo‘ysundirilgan
holda olib borildi. Bu siyosatni «baynalminalchilik» va «shaklan milliy mazmunan
sotsialistik» deb atalgan shovinistik g‘oyalar asosida amalga oshirildi. Chunki
«baynalminalchilikka» tashqi shakl va tashviqot-targ‘ibot nuqtai nazaridan haqiqiy
baynalminalchilik g‘oyasi berilgan bo‘lsada, amalda sovetlar hukmronligi davrida
bu g‘oya har qanday milliylik va milliy manfaatni nazar-pisand qilmas, milliylik va
milliy manfaat g‘oyasi tarafdorlarini hech ikkilanmasdan iskanja ostiga olar va
qatag‘on qilar edi. «Shaklan milliy va mazmunan sotsialistik» madaniyat g‘oyasi
ham aslida mahalliy millatlar ongini zaharlash quroli bo‘lgan. Chunki «shakl»
shunchaki ishlatilgani holda asosiy maqsad g‘oya mazmun pardasiga o‘ralgan
bo‘lib, u miliy qadriyatlarni g‘orat qilib, «sotsialistik» niqob ostida ruslashtirish
manfaatlariga xizmat qilar edi. 1946-1990 yillarda O‘zbekistonda xalq ta’limi, oliy
va o‘rta maxsus ta’lim rivojini quyidagi raqamlar ko‘rsatdi: 1940-41 o‘quv yilida
5448 umumta’lim maktablari bo‘lib, ularda 1 million 651,1 ming o‘quvchi
ta’limtarbiya olgan bo‘lsa, 1987-1988 o‘quv-yilda 8111 umumta’lim maktablarida
o‘quvchilar soni 4 million 406,3 ming kishiga etdi, ya’ni taxminan uch yarim
barobarga yaqin ko‘paydi. 1990-yilda umumta’lim maktablari soni 9000 taga
etdi 18
.
1946-1985 yillar oralig‘ida Markaz ideologlari tomonidan o‘ylab topilgan ana
shu xayoliy va noilmiy aqidalar girdobida, butun mamlakatda bo‘lganidek,
O‘zbekistonda ham maorif, oliy ta’lim, ilm-fan, san’at o‘ta siyosiylashgan holda
rivojlanishga majbur qilindi.
Yana eng muhimi shundaki, bu davrda barcha milliy respublikalar va millatlar
18
Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (Uchinchi kitob); R. Shamsutdinov, Sh. Karimov – T.: Sharq, 2010 – B.
390-391.
20

axborot vositalari yordamida faqat Kompartiya mafkurasi keng jamoatchilik
ongiga singdirildi va milliy mustamlaka o‘lkalarida buyuk davlatchilik tartib-
qoidalari himoya qilindi. Oktyabr harbiy to‘ntarishidan keyingi dastlabki
kunlardan boshlab (1919-yildan e’tiboran) Kompartiyaga mulohifatdagi barcha
siyosiy partiyalar va ularning organlari taqiqlab qo‘yildi. 1917-yildayoq matbuot
senzurasi yo‘lga qo‘yilgan edi. 1922-yil 8-iyunda Sovet Xalq Komissarlari
senzuraning barcha turlarini birlashtirish maqsadida matbuot ishlari bo‘yicha
Bosh qo‘mita tuzishga qaror qildi 9
. Tez orada senzura bosh qo‘mitasi (Glavlit)
tashkil etildi va uning zimmasiga matbuotda e’lon qilinadigan barcha turdagi
axborotlarni qattiq nazorat ostiga olish vazifasi topshirildi. Sovet
mustamlakachiligi va Kompartiyaning mafkuraviy g‘oyalarini targ‘ibot va
tashviqot qiluvchi axborot vositalariga keng yo‘l ochildi, ular har tomonlama
qo‘llab-quvvatlandi. 1924-yilda O‘zbekistonda Sovetlar umuman kitob nashr
etmagan bo‘lsa, 1940-yilda 1219 kitob chop etildi, shundan 660 tasi o‘zbek
tilida. Ayniqsa Marks-Engels-Lenin-Stalin asarlari ko‘plab chop etildi. Jurnallar
1924-yilda 22 ta bo‘lgan bo‘lsa, 1940-yilda 52 taga etdi, shundan 19 tasi o‘zbek
tilida edi. Gazetalar 1924-yilda 26 ta edi, 1940-yilda u 200 tani tashkil etdi,
uning 124 tasi o‘zbek tilidagi gazetalar edi. Bundan tashqari rus tilida
Rossiyadan keladigan kitoblar, jurnallar, gazetalar, har xil to‘plamlar,
byulletenlar va boshqalar bu hisobga kirmaydi.
Sovet hukumati va Kompartiya bu sanalgan ommaviy targ‘ibot
vositalaridan tashqari radio, har xil madaniy oqartuv muassasalari, «bilim»
jamiyatlari orqali ham mehnatkash omma ongini zaharlar edi. Bolsheviklar hatto
an’anaviy milliy harakterdagi choyxonalargacha «qizillashtirgan» edilar.
Mamlakatimiz xalqlari qadimdan san’atga o‘ch ekanligi sir emas. Ammo
Sovet hukumati va Kompartiya bu borada ham o‘zining hukumronlik mavqeidan
foydalandi.
San’atni Kompartiyaning mafkuraviy quroliga aylantirdi. Bu borada
O‘zbekistonlik san’at xodimlarining Markaziy shaharlarda Sovetlar g‘oyasi
9
Ўзбекистон янги тарихи. Иккинчи китоб // Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. - Т.: Шарқ, 2000.
- Б. 268.
12

ajratadigan sadaqa mablag‘lar hisobidan amalga oshiriladigan bo‘lib qoldi. Oliy va
o‘rta maxsus ta’lim tarmoqlarining ahvoli ham bundan afzal emas edi. Maorif
tarmoqlarining o‘quv-texnika va metodik bazalarining nochorligini gapirmasa ham
bo‘ladi.
Maktablar va oliy o‘quv yurtlarida o‘qitiladigan fanlarning o‘quv dasturlari
Moskovda tayyorlanar va O‘zbekiston sharoitiga moslashtiriladi va u batamom
mustamlakachi sovetlar manfaatiga xizmat qilar edi.
Maktablar va oliy o‘quv yurtlarida o‘qituvchilar obro‘sining tushib ketishiga
olib kelgan omillar va sabablar nimalardan iborat?
Birinchidan , moddiy omildir. 50-yillardan e’tiboran o‘qituvchilik va
pedagoglik kasbiga nisbatan sovetlar hukumatining munosabati salbiy tomonga
keskin o‘zgardi, ularning mehnatiga to‘lanadigan haq jiddiy kamaytirildi.
Ikkinchidan , moddiy ishlab chiqarish birinchi darajali vazifa degan bahonada
va ta’limni ishlab chiqarish bilan bog‘lab olib borish degan vaj-karson asosida
maktab va oliy o‘quv yurtlarida ta’lim tarbiya bo‘shashib ketdi, u ikkinchi rejaga
surib qo‘yildi. Maktab o‘quvchilari va oliy o‘quv yurtlarining talabalari bir necha
oylab paxtani yagonalash, qator oralariga ishlov berish, terim mavsumiga va
chorva uchun em-hashak tayyorlash kabi ishlarga surunkali safarbar qilindilar.
O‘qituvchi-pedagoglar esa jamoa va davlat xo‘jaliklarining qo‘shimcha ishchi
kuchiga aylandilar, savodsiz va chalasavod zveno va brigada boshliqlari ular
ustidan xo‘jayin bo‘lib oldilar.
Uchinchidan , o‘qituvchi-pedagoglar mehnatiga munosib haq to‘lanmaslik va
moddiy etishmovchilik maktablar va oliy o‘quv yurtlarida ta’magirlik illatini
keltirib chiqardi. Bu hol o‘z navbatida ildiz otib har qanday jamiyatni ham ichidan
g‘orat qiluvchi, poraxo‘rlik deb atalmish vaboni gazak otishiga sabab bo‘ldi.
Natijada «ustoz otangdan ulug‘» degan muqaddas so‘z o‘z mantig‘ini
yo‘qotdi, yosh yigit-qizlar ko‘zi oldida tarbiyachi murabbiy-ustoz eng pastkash,
ta’magir va poraxo‘r kimsaga aylandi. Yoshlar bunday «ustozlar» tarbiyasi va
ta’limiga qiziqish u yoqda tursin, undan nafrat va hazar qiladigan bo‘lib qoldilar.
Sovetlar hukumati maktab va oliy o‘quv yurtlaridagi ta’lim-tarbiya jarayonida
buyuk millatchilik siyosatini avjiga mindirdi, ruslashtirish siyosatini yuritdi. Rus
25

va xalqning ma’naviy mulkiga aylandi. Bu ijod durdonalari Sovet ruhiyatdan
ancha uzoq bo‘lib, aksilsovet ohanglar bilan yo‘g‘irilgan edi 8
.
20-yillarda jadidchilik dramaturgiyasida o‘ziga xos o‘rni bo‘lgan
ijodkorlardan biri H.H.Niyoziy edi. Uning «Qahramon o‘g‘iz», «Farg‘ona
fojealari», «Muxtoriyat» kabi asarlari sovet adabiyoti qolipidan tashqaridagi
sahna asarlari edi. Shu boisdan ham Sovetlar hukmronligi davrida yaratilgan
o‘quv qo‘llanmalarida bu asarlar tilga ham olinmadi. Bundan tashqari
Hamzaning «Tuhmatchilar jazosi», «Kim to‘g‘ri?», «Maysaraning ishi»,
«Xolisxon», va boshqa asarlarni ham sovet dramaturgiyasining emas, balki
jadidchilik dramaturgiyasining namunalari qatoridagi asarlaridir. Chunki undagi
voqea xodisalar talqinida sotsialistik realizm belgilari ko‘rinmaydi, muallif
hayotiy voqea va hodisalarni xolisona va atroflicha tasvirlaydi, insonni insoniy
jozibalardan mahrum etuvchi sinfiylik sifat va harakterlarga murojaat etmaydi.
20-yillarda jadid ijodkorlar proza janrida ham qalam tebratdilar. Natijada
tarixda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan bir qator hikoyalar va romanlar paydo bo‘ldi.
Bular Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar», «Mehrobdan chayon», «Obid
ketmon» ro‘monlari, «Kalvak Mahdumning xotira daftaridan», «Toshpo‘lat
tajang nima deydi» kabi hikoyalari, S.Ayniyning «Buxoro jallodlari», «Odina»,
«Qulbobo yoki ozod», Mo‘minjon Muhammadjon o‘g‘lining «Turmush
urinishlari» kabi ro‘mon va qissalari shular jumlasidandir. Bu asarlarda
Turkistondagi mehnatkash ommaning ko‘p qirrali hayot kechmishlari qalamga
olingan, o‘lkaning kechagi eng dahshatli qorong‘u va mustamlakachilik davri
o‘tmishi la’natlanadi.
20-yillarda jadid ijodkorlar bilan bir qatorda Oybek, H.Olimjon,
G‘.G‘ulom, Uyg‘un, Usmon Nosir, Elbek, Botu, Abdulla Qahhor, H.Shams,
Oydin, Mirtemir, Komil Yashin, Sobir Abdulla kabi yosh qalam sohibalari
adabiyot maydoniga kirib keldilar. Bu jadidchilik adabiyoti beiz yo‘qolib
ketmaganligini ko‘rsatadi. Gap shundaki, 20-yillarning oxirlariga kelganda Sovet
hukumati va Kompartiya mafkuraviy kurashni keskin suratda kuchaytirdi,
8
Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (O‘zbеkiston Sovеt mustamlakachiligi davrida) Uchinchi kitob. - Т.:
«Sharq», 2010. - B. 410.
10

berishlari kerak edi. Haqiqatan ham shu yillarda paxta, chorva va boshqa sohalar
bo‘yicha qo‘shib yozishlar davlat rejalarini sun’iy ravishda bajarish usuli
bo‘libgina qolmay, millionlab so‘m davlat mablag‘larini suiste’mol qilish va talon-
taroj etishning sinalgan usuli edi. Poraxo‘rlik avjiga mingandi. Bunday qo‘shib
yozishlar, poraxo‘rliklarning asosiy ilhomchisi va tashkilotchisi Moskvaning o‘zi
bo‘lib, respublika, viloyat, tuman rahbarlari, davlat xo‘jaligi direktorlari, jamoa
xo‘jaligi raislari, paxta tayyorlash korxonalari va paxta tozalash zavodlari
rahbarlari bu ish bilan bog‘liq edilar. Ular asosli ravishda jinoiy javobgarlikka
tortildilar va sudlandilar. Shu bilan bir qatorda, qo‘shib yozishlarga bevosita
aloqador bo‘lmagan, bu ishga ongsiz sur’atda yoki tasodifan o‘ralashib qolgan,
rahbarlarning ta’siri va tazyiqi ko‘zbo‘yamachiliklarga noiloj qo‘shilib qolgan,
undan shaxsan hech qanday moddiy manfaatdor bo‘lmagan yuzlab va minglab
gunohsiz kishilar ham jabr ko‘rib, aziyat chekdilar. «O‘zbeklar ishi», «Paxta ishi»
bo‘yicha qancha odamning qamoqqa olinganligi to‘g‘risida turlicha ma’lumotlar
bor. Ba’zi manbalarda 22 ming, boshqasida 30 ming, hatto 48 ming odam hibsga
olinganligi ko‘rsatiladi. O‘zbekiston janubida shu jumladan, Qarshi cho‘li, Surxon
- Sherobod cho‘llarini o‘zlashtirib, Respublikaning janubida joylashgan
Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan XX asrning 80 - yillariga kelib,
o‘rtacha 1 million tonna paxta yetishtirish vazifasini kun tartibiga qo‘ydi.
Gektaridan olinishi lozim bo‘lgan hosildorlik yildan - yilga ortib borib, uni
bajarishning iloji bo‘lmagandan keyin, qo‘shib yozish degan bir illat paydo bo‘ldi.
Shu yo‘sinda O‘zbekistonda «paxta ishi», «o‘zbeklar ishi» degan uydurma vujudga
keldi. Bu ishning yaqqol ko‘zga tashlangani 1981- yilga to‘g‘ri keladi 28
.
Xullas, «paxta ishi», «o‘zbeklar ishi» siyosati markazning SSSR inqirozi
kuchayib ketib, tanazzul topishi muqarrar bo‘lgan davrdagi uydurmasi edi. Ushbu
o‘zbek xalqiga qaratilgan nohaq siyosat va ayblovdan O‘zbekiston xalqi, jumladan,
uning janubiy viloyatlari ahli juda og‘ir, tuzatib bo‘lmaydigan moddiy va ma’naviy
zararga duchor bo‘ldilar. Nohaq ayblangan kishilarni oqlash, adolatni qaror
toptirish uchun o‘zbek xalqiga mustaqillik zarur edi va mustaqillik tufayli nohaq
28
Юнусова Х.Е. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати ва унинг оқибатлари. - Тошкент: Зар
қалам, 2005.
31

Bular:
«Oktabr tantanasi», «SSSR Konstitutsiyasi kuni», «Qizil Armiya kuni»,
«V.I.Leninning tug‘ilgan kunini nishonlash», SSSR va O‘zbekiston SSRning
tashkil etilganligini nishonlash va hokazolar shular jumlasidandir. Milliy
kiyimlarda yurish, sunnat to‘yini qilish, o‘z ona tilida muloqotda bo‘lish eskilik
sarqiti va madaniyatsizlik ko‘rinishi deb baholanadigan bo‘ldi. Bolalar
bog‘chalaridan tortib to oliy o‘quv yurtlariga qadar bosqichlarda yoshlarni
xudosizlik (ateizm) ruhida tarbiyalash dasturlari, darslik va qo‘llanmalari ishlab
chiqildi.
Muqaddas Qur’oni Karim kitobini o‘qish u yoqda tursin, unga hatto ko‘z
tashlashning o‘zi kechirilmas katta gunoh hisoblangan. Qur’on kitobi nasroniylar
uchun rus tiliga tarjima qilindi, ammo o‘zbek tiliga musulmonlar uchun tarjima
qilinmadi. Faqat O‘zbekiston milliy mustaqillikka erishgach 1992-yilda u o‘zbek
tiliga o‘girildi.
Xotin qizlarni «ozodlikka chiqarish» bahonasida 1927-yilda respublikada
«Hujum» harakati boshlandi. Xotin-qizlar faolligini oshirish bobida ma’lum
ma’noda bu harakat ijobiy baholansada, uni tashkil etishdan ko‘zlangan bosh
maqsad reaktsion edi. Avvalo bu harakat mahalliy xalqlarning asrlar osha tarixan
shakllangan milliy an’ana va qadriyatlarini hisobga olmagan holda o‘tkazildi,
xotin-qizlarning ayollik sha’n-qadr-qimmatlari oyoq osti qilindi. Ko‘p hollarda
paranji chachvonni tashlash zo‘rlik bilan amalga oshirildi. Ikkinchidan «xotin-
qizlar ozodligi» uchun kurash bahonasida islom diniga qarshi kurash avj
oldirildi. Chunki «xotin-qizlar ozodligi»ning asosiy dushmanlari qilib islom
ruhoniylari ko‘rsatildi.
19

Jumladan Qoraqolpog‘iston respublikasi, Beruniy tumani hududidagi
payg‘ambar Muhammad (S.a.v.)ning do‘sti Sulton Vays boboga atab IX asarda
qurilgan maqbara va masjidning tillodan yasalgan jihozlari, har xil buyumlari
30-yillarda talon-taroj qilindi. Madrasa esa buzib tashlandi.
1935-yilga oid ma’lumotlarga qaraganda Buxoro shahridagi Devonbegi
madrasasida Buxoro yodgorliklarini saqlash komissiyasining ish yuritish xonasi,
ekskursiya bazasi joylashtirilgan. Ko‘kaldosh madrasasi va Devonbegi
xonaqosida Buxoro shahar muzeyi bo‘limi joylashdi. Masjidi Kalondan g‘alla
ombori sifatida foydalanganlar, Qo‘shmadrasada paxta saqlangan.
Xuddi o‘sha 1935-yilgi ma’lumotlarda ta’kidlanishicha, Mir Arab
madrasasi, Bahovuddin Naqshband mozori va masjidi va boshqalar diniy
markazlar sifatida qoralab kelingan. 1938-yilda Beshkentda antiqa «tarixiy
voqea» ro‘y berdi. Shu kuni tuman firqa va ijroiya qo‘mitalarining qo‘shma
hay'ati majlisi bo‘ladi. Unda Mamanazarov, Jmak, Otaboev, Jovliev, Aslanova,
Doroshenko, Shaxobiddinovlar qatnashgan. Qo‘shma hay'at «Kasbi» qishloq
sovetsidagi qo‘hna masjid haqidagi masalani ko‘rib chiqadi. Qabul qilingan
qarorda: «...qishloqdan maydonda foydalanmay xarob bo‘lib ketgan machit
Stalin nomli jamoa xo‘jaligi a’zolarining roziligi bilan machitning kerakli
g‘ishtlari olinib, boshqa kerakli joyga xarjlansin va shuning tasdig‘i javobi
O‘zSSR Markaziy Ijro Qo‘mitasining hay'atidan so‘ralsin» 17
, deyilgan edi. Ana
shu tariqa qadimiy tarixiy obidalar, machit va madrasalarni buzish, g‘ishtlarini
«kerakli» joylarga ishlatish, jamoa xo‘jaliklarining «roziligi» bilan butun
O‘zbekiston hududidagi na faqat 20-30 yillarda balki undan keyingi yillarda ham
an’anaviy tus olgan edi.
Islom diniga qarshi kurash bahonasida xalqimizning qadimiy urf-odatlari,
madaniyati, qadriyatlariga hujum boshlandi. «Ro‘za hayiti», «Qurbon hayiti»,
«Navro‘z» kabi xalq bayramlari taqiqlandi, hatto Islomgacha ham xalqning eng
sevimli taomi bo‘lib kelgan «Sumalak»ni payg‘ambar taomi sifatida taqiqlab
qo‘ydilar. Uning o‘rniga yangi sovet bayramlari va tantanalari joriy qilindi.
«Sharq», 2010. - B. 410.
17
Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (O‘zbеkiston Sovеt mustamlakachiligi davrida) Uchinchi kitob. -Т.:
«Sharq», 2010. - B. 417.
18

Mundarija:
Kirish .................................................................................................................................................................. 2-6
I bob. XX asrning birinchi yarmida O‘zbekistonda amalga oshirilgan
madaniy inqilob
siyosati ............................................................................................................................................ 7-19
I.1. 1920-1930 yillarda O‘zbekistonda fan, adabiyot va san’at ...................................... 7-15
II.2. Sovetlar hukumatining islom diniga munosabati ....................................................... 16-19
II bob. XX asrning ikkinchi yarmida O‘zbekistonda amalga oshirilgan
madaniy inqilob siyosati .................................................................................................................... 20-
32
II.1. O‘zbekistonda 1950-1980 yillarda maorif va oliy ta’lim tizimi va uning
faoliyati ........................................................................................................................................................... 20-27
II.2. XX asrning 80-90 yillarda O‘zbekiston SSRda amalga oshiriligan qabohatlar
yoxud «o‘zbeklar ishi» ......................................................................................................................... 28-
32
Xulosa ............................................................................................................................................................. 33-34
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxati .......................................................... 35-36
1

respublikalarda ongli, madaniyatli, hurfikrli kishilarni bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik
haqidagi mahfiy ko‘rsatmalar bejiz emas edi. 1985-yilda oliy o‘quv yurtlari soni 42
taga etdi. 20

Oliy o‘quv yurtlariga shunday kishilarni qabul qilishga erishish kerakki, ular
xalqning omi qatlamidan bo‘lishsin va ularni mutaxassislik bo‘yicha chuqur bilim
olish emas, balki faqat diplom qiziqtirsin» 21
. Sovetlar hukumronligi yillarida
O‘zbekistonda ham ana shu ko‘rgazmada kelib chiqqan holda xalq maorifiga, oliy
va o‘rta maxsus ta’limga rahbarlik qilindi. Bu hol albatta o‘zining salbiy
natijalarini bermay qolmadi.
O‘zbekiston xalq ta’limi, o‘rta maxsus va oliy ta’lim tarmoqlari qoldiq
printsipiga asosan mablag‘ bilan ta’minlanganlar. Shu boisdan ular juda nochor
moddiy ba’zaga ega edi. Respublikada ta’lim uchun ajratilgan kapital mablag‘ning
o‘sish dinamikasi bu fikrni yaqqol isbotlaydi. Ta’lim uchun ajratilgan kapital
mablag‘ hajmi 1960-yilda 282 million so‘m, 1970-yilda 951 million, 1980-yilda
1,925 million, 1985-yilda 2,619 million va 1987-yilda 2,935 million 22
so‘mga teng
bo‘lgan. Boshqacha aytganda fan, madaniyat va xalq ta’limga sarflanadigan
xarajatlarni ja’mini birga qo‘shib hisoblaganda ular byudjet mablag‘larining 2,7
foizdan nariga o‘tmas edi 23
. Shu boisdan ham 80-yillarga kelib O‘zbekiston
umumta’lim, o‘rta maxsus va oliy ta’lim tarmoqlarining moddiy bazasi juda og‘ir
va nochor ahvolda edi. 1990-yildagi yozma manbalarning ma’lumotlariga
qaraganda respublikadagi har to‘rt maktabdan biri avariya holatida bo‘lgan, 2895
sinf xonasi poli, 3302 sinfning shifti bo‘lmagan. 50 foiz maktablarida ovqatlanish
uchun sharoit, vodaprovod va kanalizatsiya bo‘lmagan. 1 million 200 ming
o‘quvchi ikki smenada, Qoraqalpog‘istonda, Toshkent va Farg‘ona viloyatlaridagi
35 maktabda darslar uch smenada olib borilgan. Maktablarni yillik ta’mirlash va
yangi o‘quv yiliga tayyorlash ishlari asosan otaliq tashkilotlari va ota-onalar
20
Ўзбекистон тарихи ( олий ўқув юртларининг номутахассис факултетлари талабалари учун дарслик ).
Р.Ҳ.Муртазаеванинг умумий таҳрири остида. -Т.: Янги аср авлоди, 2003, - Б. 355-356.
21
Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (Uchinchi kitob); R. Shamsutdinov, Sh. Karimov – T.: Sharq, 2010, –
B. 391-392.
22
Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (Uchinchi kitob); R. Shamsutdinov, Sh. Karimov – T.: Sharq, 2010, –
B. 391-392.
23
Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (Uchinchi kitob); R. Shamsutdinov, Sh. Karimov – T.: Sharq, 2010, –
B. 393.
24

II.2. XX asrning 80-90 yillarda O‘zbekiston SSRda amalga oshiriligan
qabohatlar yoxud «o‘zbeklar ishi».
XX-asrning 80-yillarida SSSR davlatida ko‘plab o‘zgarishlar ro‘y berdi.
Ayniqsa, 1982-1985 yillar bularni o‘z ichiga oladi. Leonid Brejnov 1982-yilning
noyabr oyida vafot etdi. Ungacha L.Brejnov KPSS MK bosh sekretari lavozimida
ish yuritgan edi. 1982-1984-yillarda Yuriy Andropov, 1984-1985-yillarda
Konstantin Chernenko Sovet Ittifoqiga rahbarlik qildi. 1985-yil 11-martda Mixail
Gorbachyov KPSS MK Bosh sekretari, 2-iyulda Andrey Gromiko SSSR Oliy
Soveti Prezidiumi raisi lavozimlariga saylandi. Gorbachov 1985-yildan
mamlakatda qayta qurish siyosatini boshladi. Bunga sabab, XX asrning so‘nggi
choragiga kelganda o‘zida butun boshli xalqlar va millatlarni birlashtirgan sobiq
Ittifoq hududida iqtisodiy va ijtimoiy qiyinchiliklar yuzaga kela boshladi. Ittifoqqa
kiruvchi davlatlar fuqorolari ongida mustaqillika bo‘lgan intilish va harakat paydo
bo‘lib, o‘sib bordi.
XX asrning so‘nggi o‘n yilliklariga kelib mamlakat ichki hayotini qamrab
olgan jiddiy iqtisodiy nuqsonlar qishloq xo‘jaligini o‘z domiga torta boshladi.
O‘zbekiston SSR ham mamlakatning asosan xomashyo yetishtirib beradigan
mintaqasi hisoblangani sababli, respublika qishloq xo‘jaligi rivoji boshqa
ittifoqdosh respublikalarga nisbatan ancha og‘ir, ziddiyatli jarayonlar ta’sirida
qoldi. O‘ta markazlashtirilgan boshqaruv, «umumxalq manfaatlarini» ro‘kach qilib
olib borilgan siyosat O‘zbekiston SSR qishloq xo‘jaligini, shu sohada band bo‘lgan
aholining ijtimoiy, iqtisodiy ahvolini ham nihoyatda og‘irlashtirib yubordi. O‘rta
Osiyo, ayniqsa O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining «Paxta» xomashyo kompleksi
atrofida rivojlantirishi bu yillarda o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsata boshlagan edi. Yillar
davomida partiyaning paxta hosildorligini oshirish uchun ketma - ket berib kelgan
besh yillik rejalari yerlarning chala o‘zlashtirib, belgilangan vaqtda «topshirishga»,
yerning meliorativ holatini buzilishiga, ketma - ket bir xil ekinlar ekib, katta
miqdordagi sarf - harajat qilinishiga sabab bo‘la boshladi. Biroq, bu sarf -
harajatlar o‘zini oqlamas, markaz esa besh yillik paxta planini bajarishni qat’iy
turib talab qilar edi. Natijada olinadigan real daromad to‘liq bo‘lmas,
buyruqbozlik, qattiq nazorat, tazyiq o‘tkazish kuchayib borar, kamomad, o‘g‘rilik,
28

jarayon- lar» to‘g‘risidagi mavzularda dare o‘tishi lozim bo‘lgan soatlarda rus
madaniyatining «progressiv» ahamiyatini ko‘rsatib berishga majbur bo‘ldilar.
Nihoyatda boy va ko‘hna o‘zbek xalqi tarixini o‘rganishga 52 soat ajratilgan holda
boshlang‘ich maktablarda rus tili va adabiyoti predmetlari uchun 1600 soat
ajratildi.
70-80-yillarda O‘zbekiston maktablarida ahvol sifat jihatidan o‘zgarmay
qolaverdi. Maktablar jahon tajribalaridan, zamonaviy texnika va o‘qitish
vositalaridan foydalanmadi. Ularning moddiy-texnika bazasi yaxshilanmadi.
To‘g‘ri, bu yillarda maktablar, o‘quvchilar, o‘qituvchilar soni yildan-yilga
ortib bordi, son ko‘rsatkichlari kishini hayratga solar darajasida ortdi. Masalan,
O‘zbekistonda 1945-1946 o‘quv yilida jami 4525 maktab bo‘lib, ularda qariyb 998
ming o‘quvchi o‘qigan bo‘lsa, 1970-1971 o‘quv yilida respublikaning umumiy
ta’lim maktablari soni 7072 taga, ularning o‘quvchilari esa 3 mln. 164 ming
kishiga etdi 19
.
Olingan kitoblarning 8-10 foizgina respublikada nashr etilgan bo‘lib,
qolganlari chetdan keltirilib, ularning aksariyati rus tilida edi. Madaniy-ma’rifiy
muassasalar moliyaviy jihatdan davlat nazorati chetda qolganligi uchun bunday
muassasalar ko‘pincha jamoatchilik asosida qurildi. Masalan: 1961 yili
O‘zbekiston kasaba uyushmalari tashkilotlari tomonidan jamoatchilik asosida 45
madaniyat va texnika universitetlari, 5 ta xalq teatrlari, 1.258 jismoniy tarbiya
jamoalari ish olib bordi.
O‘zbekistonda ta’lim tizimini yaxshilash uchun o‘nlab qarorlar qabul
qilinardi. Biroq, bu qarorlar milliy maktablarda to‘liq bajarilmasdi. Maktablar
urushdan keyin ham darsliklar bilan to‘liq ta’minlamadi. Moddiy o‘quv bazasi
rusiyzabon maktablarnikidan ancha past edi.
O‘rta maktabni bitiruvchilari orasida erta turmushga berilishi tufayli qizlar
kamchilikni tashkil qilar edi. Maorifni rivojlantirishda mahalliy millatlarga past
nazar bilan qarash sovet tuzumi siyosatining pinhona faoliyatiga yashiringan edi.
Keyingi yillarda ochilgan arxiv ma’lumotlarida sobiq ittifoqdagi
19
Ўзбекистоннинг янги тарихи . 2 - китоб . Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида . Илмий муҳаррир
М . Жўраев . - Т .: Шарқ , 2000 – Б .570-571.
23

kollejlarida tarix fani darslarida, o‘lka tarixini o‘rganishda, oliygohlarning Tarix
yo‘nalishlari talabalari uchun «O‘zbekiston tarixi» fanidan ma’ruza matnlari
tayyorlashda, amaliy mashg‘ulotlar olib borishda foydalanish mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi . Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6

yuborilgan, ularning ko‘pchiligi halok bo‘lgan- di. Xususan, 1947-yilda respublika
bo‘yicha 4 ming o‘qituvchi etishmasdi. Tuman xalq maorifi bo‘limlari mudirlari,
maktab direktorlari va ta’lim bo‘yicha direktor muovinlarning 60%dan ko‘prog‘i
tegishli ma’lumotga ega emasdi. 1950-yilda 7125 maktab o‘qituvchilarga
muhtojlik sezardi.
O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining 1957-yil 1-oktyabrdagi sessiyasida
«O‘zbekiston SSRda majburiy yetti yillik ta’limni to‘liq amalga oshirish
to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi maktablarda ta’lim tizimini
takomillashtirishga qaratilgan dastlabki qadam bo‘ldi. YAngi qonunga ko‘ra
umumta’lim maktabi hamma uchun majburiy bo‘lib qoldi. Biroq bu bilan
respublika maktablarida mavjud bo‘lgan kamchiliklar barham topmadi. Aksincha,
maktab haqiqiy hayotdan ajralib qoldi, o‘quv- chilarga berilayotgan bilimlar
fantexnika taraqqiyoti dara- jasiga to‘g‘ri kelmasdi. Shuning uchun ham 1959-yil
martda O‘zbekiston Oliy Soveti «Maktabning hayot bilan aloqasini mustahkamlash
va respublikada xalq ta’limi tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risida» yangi qonun
qabul qildi. Ammo, sovet mustabid tuzumiga xos bo‘lgan boshlangan ishni oxiriga
etkazmaslik odati bu gal ham muammoni hal qilish yo‘lida to‘g‘anoq bo‘lib xizmat
qildi, oqibatda xalq ta’limida ahvol o‘zgarmadi.
60-yillar O‘zbekistonda «rivojlangan sotsializm» bosqichi deb e’lon qilindi.
Jamiyat mamlakat rahbariyatidan ijtimo- iqtisodiy va madaniy-ma’rifiy sohalarda
jiddiy sifat o‘zgarishlarni amalga oshirishni kutmoqda edi. Biroq, amalda unday
bo‘lmadi. Lekin buning o‘rniga siyosiy rahbariyat aqida- parastlikni,
ommaviysiyosiy ishlarni avj oldirdi. Xalq ta’lim tizimi ham ana shu «girdobga»
tashlandi.
Rasmiy hokimiyat soxta proletar baynalmilalligini amalda kuchaytirish
maqsadida maktablarda rus tili va adabiyotini keng- roq o‘qitishga urg‘u berdi.
Natijada 60-yillarda O‘zbekiston tarixi, o‘zbek tili va adabiyoti, chet tillari,
musiqa va qo‘shiq- chilik darslari hajmi keskin qisqardi va ular o‘quv rejasida
belgilanganidan haftasiga 16,5 soatga kamayib ketdi. Ulardan bo‘shagan soatlarda
esa rus tili va adabiyoti predmeti o‘qitildi. Masalan, o‘qituvchilar «XIX asr
ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida o‘zbek adabiy-badiiy muhiti», «Milliy madaniy
22

madaniyatini o‘zida mujassamlashtirgan yagona «sovet madaniyati»
yaratilganligining e’tirof etilishi SSSRga birlashtirilgan barcha xalqlar
ma’naviyatining bundan keyingi yo‘nalishini belgilab berdi. Ushbu davrda
madaniyatga xos, uning rivojlanishi uchun muhim omil bo‘lgan erkin- lik,
demokratiya batamom yo‘q qilindi. Madaniyat, ayniqsa, milliy madaniyatning
«rivoji» maxsus qolipga solindi. Siyosiy o‘lchovlarga, kommunistik mezonga
javob bermagan har qanday asar yo‘qqa chiqarildi, uning muallifi esa jamiyatga
yaroqsiz shaxs sifatida «chetga surib» qo‘yildi.
Ayni paytda, 1946-1985 yillarni o‘zbek madaniyati uchun to‘liq tushkunlik
davri deyish ham xato bo‘lur edi. Chunki bu davrda mafkuraviy tazyiqlar, qolipga
solishlar kuchaygan bo‘lsa-da, madaniyat ma’lum darajada rivojlandi. Bu yillarda
yaratilgan ijobiy ishlar, omma orasida olib borilgan mada- niy-ma’rifiy tadbirlar
o‘ta siyosiylashgan va mustabid tuzum uchun xizmat qilgan bo‘lsa ham, u baribir
o‘zbek xalqining shu davrdagi milliy madaniyati bo‘lib qoldi, xalqning madaniy-
ma’rifiy saviyasini oshirishga xizmat qildi. Xususan, bu maorif, oliy ta’lim
muassasalariga tegishlidir.
Respublika xalq ta’limi urushdan keyingi yillarda bir qator jiddiy
qiyinchiliklarni engib o‘tishiga to‘g‘ri keldi. Urush yillarida ta’lim tizimiga e’tibor
berilmadi. Ana shu «odat» urushdan keyingi dastlabki yillarda ham davom etdi.
Urush davrida o‘qishga jalb etilmagan maktab yoshidagi bolalarni urushdan
keyingi dastlabki yillarda ta’lim tizimiga tortish juda muhim masala bo‘lib qoldi.
Bundan tashqari, urush yillarida ta’lim sifati ham juda pasayib ketgan bo‘lib,
20yillardagi qoloq uslublarda olib borilardi. Bu esa o‘quv- chilarni o‘qishdan
bezdirar, o‘qishni tashlash va sinfda qolish hollari ko‘paymoqsa edi. Masalan,
1945/46 o‘quv yilida O‘zbekiston maktablaridagi o‘quvchilar soni rejadagi 1 mln.
10 ming kishi o‘rniga 823 ming kishidan iborat bo‘ldi. Sinfda qolgan o‘quvchilar
soni ham ko‘p bo‘lib, 1946-yilda u barcha o‘quvchilar- ning 37%ini tashkil etardi.
Ayniqsa qiz bolalarni maktabga jalb qilish, ularni o‘qishni tugatguncha ushlab
turish alohida muammo sifatida ko‘ndalang bo‘lib turardi.
O‘qituvchi xodimlar masalasi urushdan keyingi yillardagi eng jiddiy
muammolardan biri edi. CHunki malakali o‘qituvchilar asosan urush ga
21

ruxoniylarga qarshi teror o‘tkazishda Lenindan ham Stalindan ham ko‘proq
aybdor Trotskiyning o‘zi edi. Joylarda esa bu sohada trotskiychilar peshqadamlik
qilganlar. Ular O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekistonda ham ana shunday bemani,
noqonuniy ishlarni qilganlar.
1929-yil boshida L.M.Kaganovich imzosi bilan joylarga diniy tashkilotlar
birdan-bir legal harakat qilayotgan va ommaga ta’sir ko‘rsatuvchi aksilinqilobiy
kuchdir, degan direktiva yuborildi. Joylardagi bolshevistik tashkilotlar uchun
ushbu hujjat din va dindorlarga munosabati uchun birdan bir asos bo‘ldi. Sovet
hukumati va Kompartiya «din-xalq uchun afyundir» degan g‘oyaga amal qildi.
Dindorlar ta’qib va taz’yiq ostiga olindi. Diniy kitoblar «reaksion» deb e’lon
qilindi. Diniy kitoblarni yo‘qotish bahonasida arab imlosiga asoslangan eski
o‘zbek imlosidagi barcha kitoblar yo‘q qilindi. Machitlar va madrasalar buzib
tashlandi. Hatto peshtoqi, devori, eshik yoki ustunlarida arab imlosida yozuvi
bo‘lgan binolarga ham qiron keltirildi. Saqlanib qolgan ba’zi machit va
madrasalar ham boshqa maqsadlarda foydalanildi: mineral o‘g‘itlar saqlanadigan
omborxona, kerosin sotadigan do‘kon, temirchixona kabilarga aylantirildi.
«Hatto, Alloh taoloning uyi hisoblanmish masjid xudosizlar uyiga aylantirilgan.
Ya’ni unda ateizm muzeyi ochilgan edi» 14
.
20-yillarning oxirlarida Qarshi shahrida madrasalarni qamoqxonalarga
aylantirgan ekanlar. «Xoja Abdulaziz madrasasida avaxtada yotganlarida xibsga
olingan bechoralarni yo‘q joydagi azoblar bilan qiynar ekanlar, Qish vaqtida,
deng, madrasa xovuzining muzini yorib, bandilarni suvga solib qiynar
ekanlar...» 15
.
Sovet tarixida masjid va madrasalarga ommaviy suratda qiron keltirish ikki
marta bo‘lgan. Biri 1934-1939 yillarda va ikkinchisi 1954-1955 yillarda. 1929-
1939 yillar orasida faqat birgina Turkiston hududining o‘zida 14,000 masjid
yoptirilib buzdirilgan. Shayxlar, imomlar va boshqa diniy arboblar jazolangan:
qamoqqa olingan, surgun qilingan va o‘ldirilgan 16
.
14
Ўзбекистон янги тарихи. Иккинчи китоб // Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. - Т.: Шарқ, 2000.
- Б. 269.
15
Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (O‘zbеkiston Sovеt mustamlakachiligi davrida) Uchinchi kitob. - Т.:
«Sharq», 2010. - B. 410.
16
Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (O‘zbеkiston Sovеt mustamlakachiligi davrida) Uchinchi kitob. -Т.:
17

hamda turl vositalar yordamida respublikada jinoiy ishlarni boshlab yuborishi
oqibatida mahalliy aholi va kadrlar qiynoqlarga duchor bo‘ldi, ularning haq -
huquqi poymol etildi. Inomjon Usmonxo‘jayev rahbarligi davrida O‘zbekistonda
«O‘zbеklar ishi», «Paxta ishi» nomi ostida sovetlar qatag‘on siyosatining yangi
to‘lqini amalga oshirildi. Moskvadan yuborilgan Gdlyan va Ivanov guruhi
O‘zbekistonning boshiga tushgan kulfat bo‘ldi. Guruh a’zolari hech kim bilan
hisoblashib o‘tirmay odamlarni qamash bilan shug‘ullandi. O‘zbekistonda
qonunchilik buzildi, o‘zboshimchalik va qatag‘onchilikning yangi davri avj oldi.
Ming-minglab iqtidorli, rahbarlik mahoratini puxta egallagan rahbar kadrlar,
paxtakorlar, ter to‘kib mehnat qilgan halol kishilar qamoqqa olindi.
O‘zbekistonning, o‘zbek xalqining sha’ni-shavkati va qadr-qiymatini oyoq osti
qilindi. Buni anglamagan, ayrim mahalliy rahbar xodimlar o‘zboshimcha
qonunbuzarlarga yordamlashdilar. Markaz o‘ylab topgan «paxta ishi», «o‘zbek
ishi» siyosatining asorati keyingi davrlarda ham yaqqol ko‘zga tashlandi. Bu kabi
siyosatlarning barchasi mahalliy aholi xohishlari, huquq va manfaatlariga zid
ravishda,qo‘pol suratda markaz topshirig‘i bilan shafqatsizlarcha olib borilgan.
Sho‘rolarning «madaniy inqilob» tadbiri jamiyatning barcha jabhalari
qatorida ilm-fan, madaniyat, san’at, maorif, oliy ta’lim sohalarini ham o‘z izmiga
solgan edi. Ta’lim-tarbiyaning o‘choqlari bo‘lgan milliy maktablarga ham bu
siyosat o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkazmasdan qolmadi. Sovet hokimiyatining
dastlabki yillaridanoq an’anaviy ta’lim tizimini yo‘q qilish avj oldirildi.
34

mazkur mavzuning ayrim jihatlari alohida holda tadqiq etilgan maqolalar bilan
cheklangan bo‘lib, yahlit tarzda ilmiy o‘rganilmagan.
Kurs ishini yoritishda sovet hukumati davrida yaratilgan adabiyotlar
alohida o‘rin tutadi. A. Fitrat, V.V. Bartold, T.N. Qoriniyozov, K.E. Bendrikov,
I.M. Mo‘minov, V.B. Lunin, M.Abdullayev, A.I. Ishanov, Y.Abdullaev,
I.Irgashev, A.Muhammadjonov, Sh.Ismoilov, L.I. Abdusamadov, N.M.
Rahmonov, B.Qosimov, R.Rahimov, E.Karimov, X.Boltaboyev,
N.Karimovlarning asar, adabiyot, dissertasiya, maqolalarida XX asrda
O‘zbekiston SSRda madaniy ahvol, ta’lim tizimining ahvoli va boshqa sohadagi
isloxotlar xaqida qimmatli ma’lumotlar berilgan 5
.
Mustaqillik yillariga kelib hurfikrlilik, hukmron mafkura tazyiqlaridan
xalos bo‘lib, ilgari mahfiy tutilgan tarixiy manbalardan foydalanish imkoni
tarixiy haqiqatni tiklashda muhim rol o‘ynadi. By davrda o‘rganilayotgan
masalaning mohiyati, mazmuniga yangicha yondashuvlar shakllanib, uni
xolisona baholash dolzarb ahamiyat kasb eta boshladi. Ushbu davr
tadqiqotchilari qatoriga R.Shamsutdinov, T.Orifjonov, D.A. Alimova,
G.Solijonova, R.H. Karimov, Q.Rajabov, Sh.Hayitov, R.Sharipov, U.Dolimov,
G.Tursunmetova, D.Ziyayeva va boshqalarning tadqiqot, asar, adabiyot va
maqolalarida O‘zbekistonda madaniy hayot, ta’lim tizimi, bu sohadagi isloxotlar,
ularning natijalari, sovet davrida an’anaviy ta’lim tizimidagi muammolar,
ularning sabab va oqibatlari yoritib berishga xarakat qilingan 6
.
5
Фитрат А. Ўзбек адабиёти намуналари. Биринчи жилд. - Самарқанд -Тошкент, 1928.
Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. - Ленинград; АН СССР, 1927. - 256 с.
Қориниёзов Т. Н. Совет Ўзбекистони маданияти тарихидан очерклар. - Т.: Фан, 1956. - 510 б.
Бендриков К. Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865 - 1924). - М., 1960. – 592 c.
Мўминов И. М. Ўзбекистон ижтимоий-фалсафий тафаккури тарихидан. - Т.: ЎзР ФА., 1960. - 288 с.
Лунин B. Б. Средняя Азия н доревалюционном и советском востоковедении. - Т.: Фан, 1968. - 408 с.
Ишанов А. И. Бухарская Народная Советская Республика. - Т.: Узбекистан, 1969. - 392 с.
Абдуллаев Й. Эски мактабда хат-савод чиқариш. -Тошкент, 1966. - 149 с.
Мухаммаджонов А. Школа и педагогическая мысль узбекского народа XIX - начале XX века. - Ташкент,
1981.
Исмаилов Ш. Народное образование в Узбекистане в конце XIX начале XX века. - Ташкент, 1981.
Абдусамадов А. И. Социал тараққиёт ва ислом. - Т.: Ўзбекистон, 1984. - 151 б.
Қосимов Б. Абдурауф Фитрат - халқ фарзанди // Саодат. - Тошкент, 1989.
Каримов Э. Фитратнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкен, 1990. -№ 3. - Б. 45.
Болтабоев Х. Номаьлум Фитрат // Ёшлик. - Тошкент, 1990. - № 4 . - Б. 34-37.
Каримов Н. Жадидчилик нима? // Санъат. - Тошкент. 1990. - №12. - Б. 5-10.
6
Шамсутдинов Р., Расулов Б. Туркистон мактаб ва мадрасалари тарихи (XIX аср охири XX аср бошлари). -
Андижон: Андижон давлат университети, 1995. -152 б.
Орифжонов Э. К. XX аср бошида Бухоро амирлиги халқ таълимидаги ўзгаришлар ва муаммолар. - Т.:
Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1997. - 59 б.
4

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, totalitar tizim jarayonida o‘lkadagi madaniy - ma’rifiy
ishlar e’tibordan chetda qolmadi. 20 - 30 yillarda savodsizlikni tugatish, ta’lim -
tarbiya ishlari astoydil qo‘lga olindi. Sanoat ishlab chiqarishining ishchi kadrlarga
talabini qondirish uchun fabrika, zavodlar qoshida maxsus o‘quv yurtlari ochildi.
Respublikada madaniy - oqartuv muassasalarining soni 20 - 30 – yillardan
boshlab ortib bordi. Achinarlisi shundaki, respublikada ta’lim - tarbiya, madaniy -
ma’rifiy ishlar «Shaklan milliy, mazmunan sotsialistik» shiori ostida olib borildiki,
asl maqsad «baynalmilalchilik» niqobi bilan pardalanib, o‘lkaga rus madaniyatini,
ularning turmush tarzini tarqatishdan iborat bo‘ldi. Bularning oqibatida ko‘p asrlar
davomida arab alifbosida yaratilgan tariximiz, madaniyatimizni o‘rganishdan
respublikaning tub aholisi mahrum bo‘ldi. Bundan tashqari, «Hujum» harakati
oqibatida o‘zbek xotin - qizlari jahon taraqqiyotiga tortilgan holda, ikkinchi
tomondan, ular industriyalashtirish girdobiga keng jalb qilinib, o‘zlarining tabiiy
burchlarini bajarish hamda Sharqona fazilatlaridan mahrum bo‘ldilar. Madaniy -
ma’rifiy muassasalar kompartiyaning g‘oyalarini, sotsialistik mafkurani omma
o‘rtasida keng tarqatish yuzasidan faol ishlar olib bordi.
Ta’lim - tarbiya, ilmiy - tadqiqot ishlarining miqdoriy ko‘rsatkichlari
qanchalik yuqori bo‘lmasin, ular Markazga qaramligi sababli o‘zlarining ish
faoliyatida kompartiya mafkuraviy tazyiqidan chetga chiqolmadilar. O‘quv
dasturlari, ayniqsa ijtimoiy fanlar haddan tashqari siyosatlashtirildi. O‘tmishda
dunyoga mashhur bo‘lgan, jahon fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan
ajdodlarimiz nomi esga olinmadi, millatimizning boy tarixi va adabiyoti
o‘qitilmadi. Chunki, maktab, oliy ta’lim tizimining asl maqsadi O‘zbekiston
misolida butun jahonga sovet davlati milliy siyosatining tantanasini ko‘rsatishdan
boshqa hech narsa emas edi. Bu tizim respublikaning Markazga qaramligini yana
ham kuchaytirdi.
XX asr 80 - yillari boshlarida Ittifoq miqyosida boshlangan ijtimoiy - siyosiy
muammolar, uning chekka hududlari - O‘zbekiston viloyatlarini ham chetlab
o‘tmadi. Markazning bu muammolarni mahalliy boshqaruv idoralarining
mas'uliyatsizligi va boshqa sun'iy ayblovlar evaziga haspo‘shlash yo‘lidan borishi
33

Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishining maqsadi XX asrda
sovet hukumatining O‘zbekiston SSRda amalga oshirgan madaniy siyosati va
uning oqibatlarini ilmiy jihatdan o‘rganish va tegishli xulosalar chiqarishdan
iborat.
Ko‘zlangan ushbu umumiy maqsaddan kelib chiqib, tadqiqotda quyidagi
vazifalar belgilandi:
- O‘zbekistonda «madaniy inqilob», ta’lim tizimidagi o‘zgarishlar va
muammolar;
- f an, adabiyot va san’atning yangicha yo‘nalishdagi taraqqiyoti;
- «sovet maktablari»ning tashkil etilishi, faoliyati va asosiy maqsadlari va
mohiyatini yoritish;
- mamlakatda amalga oshiriligan qabohatlar yoxud «o‘zbeklar ishi»;
- mavzuga oid adabiyotlarni o‘rganish va tahlil etish natijasida xulosalar
chiqarish.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishini o‘rganish va tahlil
qilishda dialektikaning umumfan - mantiqiy, tizimli yondashuv va analiz-sintez
uslublari hamda maxsus tarixiy - tarixiy-genetik, xronologik va tarixiy qiyoslash
uslublaridan foydalanildi. Shuningdek, tarixiy bilmoqning xolislik, sababiylik
(determinizm), tarixiylik va tizimlilik (sistemali) tamoyillaridan ham
foydalanildi. Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va
tanqidiy nuqtai nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda
voqealar tarixiylik, tadrijiylik, sivilizatsion yondashuv usullari asosida
umumlashtirildi va tahlil etildi.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishi ma’lumotlaridan
umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik liseylar, o‘rta maxsus kasb-hunar
Салижанова Г. Ф. Учебно-просвтитсльские очаги в Туркестане, их общественное значение (конец XIX
начало XX в.): Автореф. Дисс. канд. ист. наук. - Ташкент, 1998. - 28 б.
Каримов Р. Х - XIX аср охири - XX аср бошлари Бухорода маданий ҳаёт / Бухоро тарих саҳифалари. -
Бухоро, 1999. - Б. 182-190.
Ражабов Қ. Жадидлар - истиқлолчилик ҳаракатининг ғоявий раҳнамолари/ Ўзбекистон тарихи: янги нигоҳ.
Жадидлар миллий мустақилликка қадар. Давра суҳбати материаллари. - Тошкент: Элдинур, 1998. - Б. 24.
Ражабов Қ., Ҳайитов Ш. Усмон хўжа. - Т.: Abu matbuot konsalt, 2011. - 36 б.
Шарипов Р. Туркистон жадидчилик ҳаракати тарихидан. - Т.: Ўқитувчи, 2002. - 176 б.
Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. - Т.: Университет, 2006. - 125 б.
Турсунметова Г. XX аср бошларида Туркистон таьлим-тарбия тизимида жадид мактаблари / Тарихий
хотира маьнавият асоси. - Бухоро, 2008. - Б. 227-228.
5

KIRISH
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi . 1991-yilga kelib xalqimizning asriy
orzulari ro‘yobga chiqdi, O‘zbekiston mustaqillikka erishdi. Mustaqillik
sharoitida jamiyatdagi yangi islohotlarni amalga oshirish jarayonida, jamiyat
a’zolarini erkin, demokratik tafakkur va milliy g‘oya ruhida tarbiyalash
vazifalarini bajarishda tarix fanining ahamiyati ortib bormoqda. Istiqlol yillarida
O‘zbekiston tarixining ko‘pgina masalalari o‘zining yangi, ilmiy jihatdan xolis
va haqqoniy yechimini topa boshladi. Bu ayniqsa, bir necha o‘n yillar davomida
soxtalashtirilib, bir yoqlama talqin qilib kelingan sovet davri tarixini o‘rganishda
yaqqol ko‘zga tashlanadi.
O‘zbekiston davlat suverenitetiga erishganidan keyin o‘zbek xalqi tarixini,
avvalo, mamlakat tarixshunosligida buzib ko‘rsatilgan sovet davri tarixini milliy
mustaqillik mafkurasi nuqtai nazaridan tanqidiy mushohada qilish uchun zarur
shart-sharoit yuzaga keldi.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tarixiy xotira
to‘g‘risida - «Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib
o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo‘qotish va qurbonlari,
quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi,» 1

- deya haqli ravishda qayd etgan.
Vatanimiz tarixining sovet mustamlakachiligi davri bilan bog‘liq
sahifalariga bugungi kun nuqtai nazaridan xolisona baho berish dolzarb ahamiyat
kasb etadi. Chunki, xalqimiz ma’naviyatining yuksalishida tadqiq etilayotgan
sovet davri tarixini hozirgi mustaqillik davri bilan qiyosiy taqqoslash milliy
istiqlolni yanada munosib qadrlash imkonini beradi. Zero, erkin va farovon
hayotni yuksak ma’naviyatsiz qurib bo‘lmaydi.
Ma’lumki, sovet hokimiyati va kommunistik partiyaning hukmronligi
yillarida ma’naviy-siyosiy, mafkuraviy yakkahokimlik tufayli tarixchi
olimlarning haqiqatni yoritish imkoniyati yo‘q edi. Milliy istiqlol yillarida
Vatanimiz tarixini haqqoniy, ilmiy asosda o‘rganish davlat siyosati darajasiga
1
Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008. - B. 97.
2

IV. Darslik va adabiyotlar:
1. Ўзбекистон тарихи (олий ўқув юртларининг номутахассис
факултетлари талабалари учун дарслик). Р.Ҳ.Муртазаеванинг умумий
таҳрири остида. -Т.: Янги аср авлоди, 2003, - Б. 355-356.
2. Ўзбекистон янги тарихи. Иккинчи китоб // Ўзбекистон совет
мустамлакачилиги даврида. - Т.: Шарқ, 2000. - Б. 269.
3. Ўзбекистоннинг янги тарихи . 2- китоб . Ўзбекистон совет
мустамлакачилиги даврида . Илмий муҳаррир М . Жўраев . - Т .: Шарқ ,
2000 - Б .570-576.
V . Internet sahifalari :
https :// zenodo . org / records /7657356
https://fayllar.org/yil-ozbekistonda-paxta-ishi-va-uning-oqibatlari.html
https://cyberleninka.ru/article/n/sovet-hokimiyatining-ozbekistonda-yuritgan-
qatagon-siyosati-va-uning-oqibatlari
36

ayblangan kishilarning yuzlari yorug‘bo‘lib, mustabid tuzum qamoqxonalariga
bardosh berib, sog‘-omon qolganlari o‘z oilalariga qaytib kelishga muvaffaq
bo‘ldilar. Azob-uqubatlarga chiday olmay olamdan o‘tganlari esa, qatag‘on
qurbonlari singari oqlanib, ularning farzandlari oldidagi munosib nomlari tiklandi,
insoniy qadriyatlari o‘rniga qo‘yildi.
32

ko‘tarildi.
Zero, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti e’tirof etganidek,
«... ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo‘lmish ilmu ma’rifat, ta’lim va
tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb
bilgan 2
. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, turli sohalar
kabi ta’lim sohasiga, malakali kadrlar tayyorlashga jiddiy e’tibor berilmoqda. Bu
esa hukumatimiz tomonidan qabul qilinayotga qarorlar, farmonlar, qonunlar,
dasturlar va amalga oshirilayotgan isloxatlarda nomoyon bo‘lmoqda. Xususan,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» 2017-yil 7-fevraldagi
PF- 4947-sonli farmoni 3
asosida 2017 - 2021-yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar
strategiyasi tasdiqlandi. Xarakatlar strategiyasining maqsadi olib borilayotgan
islohotlar samaradorligini tubdan oshirishdan, davlat va jamiyatning har
tomonlama va jadal rivojlanishini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratishdan,
mamlakatni modernizatsiyalash va hayotning barcha sohalarini
erkinlashtirishdan iboratdir. Harakatlar strategiyasida O‘zbekiston
Respublikasini 2017 - 2021-yillarda rivojlantirishning beshta ustivor yo‘nalishi
belgilangan 4
. Harakatlar strategiyasining «Ijtimoiy sohani rivojlantirish» deb
nomlangan to‘rtinchi yo‘nalishning 4.4.-bandi «Ta’lim va fan sohasini
rivojlantirish» deb nomlangan.
Muammoning tarix fanida hozirgacha o‘zining chuqur ilmiy va xolisona
bahosini olmaganligi, ushbu muammoga oid ko‘plab tarixiy manbalar
hanuzgacha o‘rganilmaganligi, ular orqali ijtimoiy, ma’naviy vokelikniig
ko‘plab masalalariga oydinlik kiritishga erishish mumkinligi o‘rganilayotgan
mavzuning dolzarbligini asoslab beradi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Tarixiylik nuqtai nazaridan
2
Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. - Тошкент: Маънавият, 2008. - Б. 60.
3
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони / Халқ сўзи. 2017 йил 8
февраль. 28 (6722)-сони.
4
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармонига 1-
илова. / Lex UZ.
3

ma’lumotlari, so‘ngra zavod paxta punktining tovarsiz yozilgan, bir tomondan -
kolxoz va sovxoz tomonidan, ikkinchi tomondan - paxta tozalash sanoati korxonasi
tomonidan rejaning bajarilganligi to‘g‘risidagi davlat hisoboti ko‘rsatilgan
ma’lumotlarni balanslashtirgan tovarsiz kvitansiyalar asos qilib olingandi. Zavod
direktori va buxgalteri ushbu ma’lumotlardan rejani bajarishgani to‘g‘risidagi
hisobot ma’lumotlarini oshirish uchun foydalanishgan va ularni respublika paxta
tozalash sanoati vazirligiga hamda statistika boshqarmasiga topshirganlar 27
.
Buning ustiga respublikada yetishtirilgan mahsulotlarning o‘z qiymatidan bir
necha marta past bahoda sotilishi, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ko‘p qismi
xom ashyo tariqasida sotilib, boshqa joylarda iste’mol qiymatlariga aylanishi
respublika byudjetiga ham sezilarli ta’sir etar edi. XVI Plenum (1984-yil) va
O‘zbekiston Kompartiyasining XXII syezdi qarorlari bilan respublikadagi yetuk,
har tomonlama tajribaga ega bo‘lgan rahbar kadrlar ishdan olindi. Ming-minglab
odamlar hibsga olindi. Qanchadan-qancha oilalar xonavayron qilindi. Natijada,
odamlarda loqaydlik, ertangi kunga ishonchsizlik kayfiyati paydo bo‘ldi. Ishlab
chiqarish maromi buzildi. Siyosiy parokandalik oddiy oila tashvishidan tortib,
umumdavlat ahamiyatiga molik bo‘lgan masalalargacha barcha-barchasini boshi
berk ko‘chaga kiritib qo‘ydi. «Paxta ishi», «qo‘shib yozishlar» masalasi ham aslida
1983-yilda boshlangan. O‘zbekiston Kompartiya MQsining XVI Plenumi va unda
Inomjon Usmonxo‘jayevning Markazdan O‘zbekistonga kadrlar bilan «yordam
berish»ni so‘rab qilgan murojatidan so‘ng bu ish avj oldi. O‘zbekistonga yuzlab,
minglab kadrlar yuborildi. Bular - Anishchev, Ogarok, Klepikov, Satin,
Nesterenko, Buturlin, O.Gaydanov, E.Didarenko, Lyubimov, Kalinichenko,
Korolyov, Maydanyuk, Mavrin, Litvinenko, Ivanov, Galkin, Kartashyan va
boshqalardir. «Paxta ishi» bo‘yicha juda ko‘p guruhlar tashkil qilindi.
Mahalliy xalqning «harakter va psixologiyasi»ni yaxshi bilgan amaldorlar bu
guruhlarga tub yerlik prokuror va tergovchilarni bosh qilib, ularga «yaxshi
konsultatsiya»lar berdilar va shu tariqa sopini o‘zidan chiqardilar. Yuqori saviyada
«maslahat» olgan guruh a’zolari amaliy ishga tushib ketdilar. Ular 70-80-yillarda
mamlakatda keng tus olgan qo‘shib yozishlar bo‘yicha jinoyatchilarni aniqlab
27
Хакимов И . Қўшиб ёзиш – жиноят . // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги . – Тошкент , -№11, 1989. – Б . 51.
30

tilini o‘rganish uchun ajratilgan soatlar bir necha barobar oshirilib, ta’limning
barcha tizimlarida bu tilni «ikkinchi ona tili», «dohiy Lenin so‘zlagan til» sifatida
o‘rganish majburiy qilib qo‘yildi, u davlat imtihonlari va oliy o‘quv yurtlariga
kirish imtihonlariga kiritildi. Aksariyat oliy o‘quv yurtlarida darslar asosan rus
tilida olib borildi. Hatto ijtimoiy-gumanitar fanlarni ham rus tilida o‘qitish
«tashabbusi»ni ko‘tarib chiqqan jamoalar bo‘ldi.
Maktabdan tortib oliy o‘quv yurtlariga qadar mahalliy millat vakillariga rus
tilini o‘rganish majburiyati yuklandi. Rus tilida so‘zlashuvchi millatlarimiz
o‘g‘ilqizlariga maktab oliy o‘quv yurtlarida o‘z istak-xoxishlariga ko‘ra chet
tillardan birini tanlab egallashliklari uchun barcha shart-sharoitlari yaratib berilgan
bo‘lsa, mahalliy millat vakillari uchun bunday imkoniyat yo‘q edi. Ular oliy
maktabda ham faqat rus tilini o‘rganishlari kerak edi. Umumta’lim va oily o‘quv
yurtlarida majlislar, yig‘ilishlar rus tilida olib boriladigan bo‘lib ketdi. Bu majlis va
yig‘inlarda ona tilida so‘zlash qoloqlikka va millatchilikka yo‘yilardi. Maktablar,
oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida haftada bir marta rus tili kunlari tashkil etish
odat tusiga aylandi. Shu kuni yigit-qizlar o‘zaro faqat rus tilida muomala qilishga
majbur edilar, o‘z ona tillarida esa gaplashishlari mumkin emas edi. Maktablar,
oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlaridagi barcha binolar, xonalar va yotoqxonlar
asosan rus tilida tashviqot va targ‘ibot ko‘rgazma qurollari va shiorlar chaqiriqlar
bilan bezatilar edi. Rus filologiya fakultetlarida milliy guruhlarga stipendiya 15
foiz qo‘shib berilishi joriy etilgandi. Bu ishlarning hammasi birga qo‘shilib milliy
manfaat va qadriyatlarimizning toptalishi va oyoq osti bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Kompartiya va Sovetlar esa munofiqona siyosat yurgizib respublika rahbariyatiga
qarshi har xil tuhmat va bo‘htonlar uyushtirib, o‘zlarini O‘zbekiston xalqlarining
Manfaat va maqsadlari uchun kurashuvchi qilib afkor ommani gangitib, fitnachilik
o‘yinlarini amalga oshirib turdilar. Bu «o‘yinlar» maorif va ta’lim sohasida ham
qo‘llanildi. 24

50-60-yillarda O‘zbekistonda yadro fizikasi, kimyo, o‘simlik xom ashyosi va
paxta, suv problemalari hamda gidrotexnika, neft va gaz, o‘lka meditsinasi,
24
Ўзбекистоннинг янги тарихи . 2- китоб . Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида . Илмий муҳаррир
М . Жўраев . - Т .: Шарқ , 2000. – Б . 573.
26

ruhida o‘qitib «maxsus» tayyorgarlikdan o‘tkazilishi diqqatga loyiqdir. 1924-yil
Moskvada O‘zbekiston maorif instituti huzurida drama studiyasi tashkil qilingan
edi. Yevgeniy Vaxtangov rahbarligidagi bu studiyada rus teatri «ustalari»
mashg‘ulotlar olib borganlar. O‘sha yili O‘zbekistonlik san’atkorlardan Mannon
Uyg‘ur, Etim Bobojonov, Abror Hidoyatov, Sora Eshonto‘raeva, Sa’dullaxon
Tabibullaev, Lutfullo Narzullaev, Zamira Hidoyatova va boshqalar bu studiyaga
o‘qishga yuborildilar va 1927-yilda ular Toshkentga qaytib keldilar. O‘zbek
san’atkorlari keyinchalik ham Rossiyaning Markaziy shaharlariga «o‘qish
uchun» muntazam yuborilib turdilar. 1924-yilda O‘zbekistonda 2 ta teatr bor edi.
1940-yilda ularning soni 45 taga etdi. Bu teatrlar sahnalarida yuqoridan berilgan
buyurtma sahna asarlari bilan bir qatorda milliy ruh va mavzularda, jadidchilik
g‘oyalarida yozilgan dramalar ham sahnalashtirilgan edi. 20-30 yillarda zo‘r
muvaffaqiyat bilan xalq orasida e’tibor qozongan sahna asarlari qatoriga
Hamzaning «Maysaraning ishi», Fitratning «Qiyomat kuni», «Abulfayzxon»,
A.Cho‘lponning «Cho‘riqiz isyoni», «Yorqinoy», «Zulimkor», asarlari, «Layli
va Majnun», «Farxod va Shirin», «Tohir va Zuhra» kabi musiqaviy dramalarni
kiritish mumkin.
O‘zbekiston qo‘shiqchilik va musiqa san’atida ham o‘zining tarixiy
an’anasiga ega. Oktyabr harbiy to‘ntarishidan keyingi davrda ham o‘zbek
qo‘shiqchiligi va musiqa san’atida nomdor shaxslar bo‘lganligi sir emas.
Xalqimiz Samarqand, Buxoro, Toshkent, Farg‘ona, Qo‘qon va Xorazm san’ati
dovrug‘ini jahonga tanitgan Ota Jalol Nosirov, Domla Halim Ibodov, Hoji
Abdurahmon Umarov, Abduqodir Ismoilov, Matyusuf Xarratov, Sheroziy,
Hojixon Boltaev, Ahmadjon Umirzoqov va ularning shogirdlari: Qori Siroj
Yusupov, Hoji Rahimberdi, Xushkomil, Usto Muqus, Eshon Rahmatxoja,
Muhiddin Mavlonov, Bobo Sharif, Qodir Avliyo, G‘ulom Qodir va boshqalar
ijodi bilan haqli suratda faxrlanadi.
O‘zbek milliy madaniyatidan uzoq va unga begona bo‘lgan xor kapellasi,
opera san’atini xalq orasiga olib kirish kabi harakatlar ham omma o‘rtasida
moddiy va ma’naviy kuchga ega bo‘lmadi. Bu san’at turlari hozirga qadar ham
13

yo‘qsil adabiyotining gegemonligi uchun kurash bahonasida aslida ulug‘
davlatchilik, mustamlakachilik siyosati kuchaytirildi. 30-yillarga kelib
jadidchilik adabiyotining rivojlanishi uchun hamma imkoniyatlari mutlaqo yopib
qo‘yildi. Shu boisdan ham bu davrda Abdulla Qodiriyning «Mehrobdan chayon»
(1929) va Cho‘lponning «Kecha va kunduz» (1935-1937) ro‘monidan boshqa
jadid adabiyotidan namuna tariqasida ko‘rsatishga arziydigan asar chop etilmadi.
Bu davrda o‘ziga xos zamon zayliga mos yangi yo‘nalishdagi asarlar paydo
bo‘ldi, shakl va mazmun sohasida bir qancha yangiliklar vujudga keldi. Ammo
shu narsaga imon keltirish kerakki, vaziyat qanchalik og‘ir bo‘lsada badiy ijodda
hamma janrlarda xalq obrazi yetakchi o‘rinda bo‘ldi.
Ayni paytda 30-yillarda qizil saltanat mustamlakachiligi siyosatiga
mamlakatda avj olib ketgan ma’mur buyruqbozlik, siyosiy qatag‘onlik bilan
bog‘liq illatlar qo‘shilib jamiyat dahshatli bir tusga kirdi. Bu adabiyotda ham o‘z
aks sadosini topdi. Jamiyat hayotidagi kamchilik va nuqsonlardan ko‘z
yumish, «xalqlar dohiysi» sha’niga madhiyabozlik, «buyuk og‘a» va
Kompartiyaga hamdusanolar o‘qish odatiy tusga kirdi. «Qizil O‘zbekiston»
gazetasining 1937-yil 29-noyabr sonida yozilishicha 26-noyabrda Toshkentda
Sovet yozuvchilari uyida respublika yozuvchilarining umumiy yig‘ilishi bo‘lgan.
Unda O‘zbekiston Respublikasi prokurori Sheyndlin SSSR Oliy Sovetiga
saylovlar munosabati bilan Sovet yozuvchilarining vazifalari to‘g‘risida ma’ruza
qiladi..
Ma’ruzadan keyin muzokaralar boshlanadi. Shoir va yozuvchilar Oliy Sovet
deputatligiga nomzodi ko‘rsatilgan partiyasiz bolsheviklar sha’niga she’r va
ocherklardan parchalar o‘qib kim o‘zarga o‘ziga xos musobaqa uyushtirganlar.
G‘afur G‘ulom Sovet Ittifoqi Qahramoni Papaninga, Maqsud Shayxzoda
I.Stalinga, Hasan Po‘lat K.Voroshilovga, Zafar Diyor L.I.Kaganovichga, Amin
Umariy Usmon Yusupovga bag‘ishlab yozgan she’rlarini o‘qib berganlar.
Yig‘ilishda hammasi bo‘lib nomzodi ko‘rsatilgan deputatlar sha’niga 45 ta she’r
va bitta ocherk o‘qilgan. Xullas, 30-yillarga kelib O‘zbekistonda badiy adabiy
ijod og‘ziga qulf urildi va o‘zi zanjirband etildi.
Sovet hukumati va Kompartiya to‘rtinchi hokimiyat sifatida ommaviy
11

O‘zbekistonda amalga oshirilgan madaniy inqilob

Купить