O’zbekistonda davlatning pul-kredit siyosati, maqsadi va dastaklari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	156.7KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

148 Sotish

O’zbekistonda davlatning pul-kredit siyosati, maqsadi va dastaklari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPULIKASI OLIY FAN VA
INAVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT
INSTITUTI
KURS ISHI
IQTISODIYOT NAZARIYASI
MAVZU: O’zbekistonda davlatning pul-kredit
siyosati, maqsadi va dastaklari

14v-23 GURUH TALABASI ESHONQULOVA DILBAR
KAFEDRA MUDIRI:Dr M.A. MANSUROV_______________
ASSISTENT: N. XOLMEDOVA ________________________
TOSHKENT 2023
1

REJA:
I-BOB Tashqi Iqtisodiy Faoliyat
1.1Tashqi iqtisodiy faoliyati milliy bankining qisqacha tavsifi
1.2 Makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishni ta’minlashda pul-
kredit siyosatining o‘rni
II-BOB Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va
mexanizmlari (inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishning
ahamiyati)
2.1 O‘zbekistonda inflyatsion targetlash rejimini joriy etish
istiqbollari
2.2 Pul-kredit siyosatining oraliq rejimi
2.3. Inflyatsion targetlash rejimini joriy qilish bo‘yicha mavjud
muammolar, xatarlar va cheklovlar
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Mamlakatimiz iqtisodiyoti modernizatsiyalash, tarkibiy o’zgartirishlar va
inqirozga qarshi choralar dasturini amalga oshirish milliy bank tizimi rivojlanishini
ta’minlashning zamonaviy usullaridan foydalanishni taqozo etmoqda. Shuningdek,
bankning moliyaviy tahlillarini avtomatlashtirishga juda katta e’tibor berilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5349-sonli Farmoniga ko’ra
“Kiberxavfsizlikni ta’minlash va tarmoqlar, dasturiy mahsulotlar, axborot tizimlari
va resurslarini joriy qilishni ta’minlash bo’yicha kompleks choralarni amalga
oshirish, shaxsiy va biometrik ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash va saqlash
bo’yicha texnologiyalarning qo’llanishini tartibga solishda ishtirok etish” belgilab
qo’yildi.
Tijorat banklari moliyaviy tahlillarini amalga oshirishda blokcheyn
texnologiyasidan foydalanish ish vaqtidan va sifatdan yutishga xizmat qiladi.
“Blokcheyn - texnologiyalari (ma’lumotlarning taqsimlangan reyestri
texnologiyalari), "sun’iy aql", superkompyuterlar imkoniyatlaridan foydalanish,
shuningdek, kripto-aktivlar b о ‘yicha faoliyat jahonning k о ‘plab mamlakatlarida
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish y о ‘nalishlaridan biri hisoblanadi. "Blokcheyn"
texnologiyalari nafaqat iqtisodiyotning k о ‘plab sektorlariga, balki davlat
boshqaruvi tizimiga va boshqa jamoatchilik munosabatlariga asta-sekin joriy
etilmoqda.’’
Milliy iqtisodiyotda bozor infratuzilmasining rivojlangan bo’g’inlaridan biri
bank tizimidir. Bank tizimining milliy iqtisodiyotda tutgan o’rni kata bo’lib, uning
samarali faoliyat yuritishi boshqalarga nisbatan tarmoqlarga jiddiy ijobiy ta’sir
etadi
Mustaqillik yillarida Bank iqtisodiyot tarkiban chuqur qayta qurilishini
ta’minlovchi loyihalarni moliyaladi
Yurtboshimiz tomonidan barcha sohalar qatori ekologik muammolarni hal
etish, atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida ham amalga oshirilishi lozim bo lganʻ
ustuvor vazifalar belgilab berildi. Xususan, iqlim o zgarishlari, ekologik
ʻ
muammolarni hal etishda kuch va imkoniyatlarni birlashtirish, bu boradagi barcha
sa y-harakatlarni uyg unlashtirish, global muammolarning milliy va mintaqaviy
ʼ ʻ
darajadagi yechimlarini topish zarurligi ta kidlab o tildi.
ʼ ʻ
Shu o rinda davlatimiz rahbari tashabbusi bilan Orol dengizining qurigan
ʻ
tubida o rmonlashtirish ishlarini olib borish yuzasidan uzoqni ko zlab amalga
ʻ ʻ
oshirilgan ishlar bunday tabiiy ofatlarni yumshatishga, oldini olishga xizmat
qilishini alohida ta kidlash lozim.
ʼ
Bu borada maxsus rezolyutsiyasini hayotga tatbiq etishga doir tizimli va
kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirishimiz lozimligi, shuningdek, Birlashgan
3

Millatlar Tashkilotining yangi ekologik siyosati asoslarini tashkil etishga
qaratilgan Butunjahon ekologiya xartiyasini ishlab chiqish borasidagi
faoliyatimizni jadallashtirish kerakligi qayd etildi.
Umuman olganda, davlatimiz rahbari tomonidan Yangi O zbekistonʻ
taraqqiyot strategiyasi bo yicha ilgari surilgan takliflarning ro yobga chiqarilishi
ʻ ʻ
mamlakatimiz yanada taraqqiy etishiga, xalqimiz farovonligi ta minlanishiga,
ʼ
tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
4

I-BOB TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT
1.1Tashqi iqtisodiy faoliyati milliy bankining qisqacha tavsifi
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki
mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.Karimov 1991 yil sentabr oyida chiqargan
Farmon bilan tashkil etilgan.
Bank oldiga mamlakatimiz kompaniyalarining tashqi savdo operatsiyalari
bo‘yicha xalqaro andozalar darajasida xizmat ko‘rsata oladigan , O‘zbekiston
iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni, ilg‘or texnologiyalarni jalb etishga qodir
bo‘lgan moliya muassasasi yaratish vazifasi qo‘yilgan. Mohiyatan, bugungi kunda
O‘zmilliybank mamlakatimiz bank tizimining xalqaro moliya bozorlaridagi
“tashrifnoma”si bo‘lib qoldi. Konservativ, puxta o‘ylangan siyosatga tayanib,
Bankni boshqarishning samarali mexanizmlarini, o‘sish strategiyasini ishlab
chiqdi. Bu holat unga dadil va jo‘shqin rivojlanib, professional moliya muassasasi,
o‘z mijozlarining ishonchli sherigi sifatida mustahkam obro‘ga ega bo‘lish
imkonini berdi.
Bank bozor o‘zgartishlarini amalga oshirishda faol yetakchilik qilib
kelmoqda. Loyihalarni moliyalash, universal tijorat, investitsiya va jamg‘arma
banklari funksiyalarini eng maqbul tarzda uyg‘unlashtirib ishlayotgan
O‘zmilliybank O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga muvaffaqiyatli kirib borishiga
yordam bermoqda.
Mamlakatimiz mustaqillik yillarida iqtisodiy rivojlanishi dinamikasi Bank
tarixida aks etgan. O‘zmilliybank mamlakatimiz bank xizmatlari bozorida
peshqadamlik qilayotgani, barqaror rivojlanayotgani, uning depozit bazasi
beto‘xtov o‘sib borayotgani , xorijiy kredit yo‘nalishlari keng ko‘lamda jalb
etilayotgani O‘zmilliybank O‘zbekiston iqtisodiyotining amalda barcha
tarmoqlariga mansub investitsiya loyihalarini moliyalashda faol qatnashishida
yordam berdi.
Mustaqillik yillarida Bank iqtisodiyot tarkiban chuqur qayta qurilishini
ta’minlovchi loyihalarni moliyaladi. Bular, neft va metallarni qazib olish hamda
qayta ishlash, qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, kimyo sanoati hamda mineral
o‘g‘itlar ishlab chiqarish, to‘qimachilik sanoati, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini
qayta ishlash, sayyohlik, havo va temir yo‘l transporti, aloqa, kichik va o‘rta
biznesni rivojlantirish loyihalari va O‘zbekiston iqtisodiyotining yangi qiyofasini
shakllantiruvchi boshqa ko‘plab loyihalardir.
5

Mamlakatimiz bank sho’basi jadal rivojlanayotgan sharoitda Milliy bank
O‘zbekistonda va Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib hisob yuritish xalqaro
andozalariga mos keladigan yangi hisobvaraqlar rejasidan foydalanishga o‘tdi.
2004 yilda “Globus” avtomatlashtirilgan bank tizimini amalga kiritish ishlari
nahoyasiga yetdi. Hozirgi kunda bu tizim Bankning barcha bo‘lim va filiallarida
amal qilmoqda.
Mamlakatimizning iqtisodiy muhim hisoblanuvchi barcha mintaqalarida
joylashgan 90ta filiali keng doiradagi xizmatlar ko‘rsatilishini ta’minlamoqda.
Shuningdek, Milliy bank Moskva shahrida o‘zining “Aziya-Invest Bank” sho‘ba
bankiga ega. Milliy bank keng doirada yuritayotgan faoliyat ichki va xalqaro bank
operatsiyalarining amalda barcha sohalarini qamrab olgan. Endi u xalqaro
andozalar darajasida bank xizmatlari ko‘rsatish imkonini beruvchi zamonaviy bank
texnologiyalarini rivojlantirmoqda.
Bank xalqaro moliya tashkilotlari, xorijiy banklar va eksport-import
agentliklari ajratayotgan kredit yo‘nalishlaridan foydalanish maqsadida korporativ
xizmatlar ko‘rstib, ular bilan aloqalarni kengaytirish hamda mustahkamlash
borasida aniq maqsadli siyosat yuritmoqda. Xususan:
Tashqi savdo faoliyati. Milliy bank O‘zbekistondagi butun tashqi savdo
oborotining 70%dan ortig‘i bo‘yicha xizmat ko‘rsatmoqda. Bunda eksport-import
bo‘yicha kreditlashning bo‘nak to‘lovlari qaytarilishi, kontraktlar ijro etilishi
yuzasidan kafolatlar berish, veksellarni diskontlash, forfeyting , faktoring,
o‘zbekistonlik eksportchilarga bevosita bank kreditlari berish, loyihalarni
moliyalash, eksport-kredit agentliklari ishtirokida eksport-importni moliyalash
kabi mexanizmlari qo‘llanilayapti. To‘lov muddati suriladigan akkreditivlar
qo‘llanilmoqda, mijoz tovarni yetkazib berayotganda va sotayotganda mablag‘larni
konsignatsiya shartlarida bir martalik konvertatsiyalash ishlari amalga
oshirilayapti;
Loyihalarni moliyalash. Milliy bank loyihalarni moliyalashda yangi
korxonalar qurish, ishlab turganlarini modernizatsiyalash yoki texnik qayta
qurollantirish (jumladan, mashina-uskunalar sotib olish, qurilish-montaj va boshqa
ishlarni bajarish), shuningdek ishlab chiqarish hamda xizmat ko‘rsatish sohasi
obektlari normal faoliyat yuritishini ta’minlash uchun zarur xom ashyo va
materiallarning bir qismini sotib olish ko‘zda tutilgan investitsiya loyihalarini
moliyalashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Kreditlar iqtisodiyotning ustuvor
tarmoqlarida tarkibiy o‘zgartishlarni ta’minlovchi eng muhim investitsiya
loyihalarini moliyalash uchun mo‘ljallangan. Yirik xalqaro moliya muassasalari
kredit yo‘nalishlarining aksariyat qismi tijorat asosida, bevosita hukumat
kafolatlari taqdim etmasdan jalb qilinmoqda;
Investitsiyalashga doir bank ishi. O‘zmilliybank investitsiya banki sifatida
mamlakatimizda infrastrukturasi rivojlangan, O‘zbekistondagi iqtisodiy
6

islohotlarni faol qo‘llab-quvvatlayotgan, moliya hamda sanoat sho’balari
rivojlanishiga yordam berayotgan eng katta bank hisoblanadi. Bankning
investitsiya portfeli to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoati, qurilish, agrobiznes ,
transport va sayyohlik, moliya sho’basi korxonalarining aksiyalarini qamrab olgan.
Kichik biznes va hususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, uning investitsiya
loyihalarini moliyalash – bank faoliyatidagi shubhasiz ustuvor yo‘nalishdir;
Chakana xizmatlar
Omonatlar. Aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlar doirasini kengaytirish
siyosatiga qat’iy amal qilib, Bank aholining jalb etilgan mablag‘lari va xususiy
omonatlar bo‘yicha mamlakatimiz moliya bozorida yetakchilar safiga qo‘shildi.
Hozirgi kunda Bank chakana xizmatlarning 70dan ziyod turini taqdim etmoqda.
O‘zmilliybank bo‘lim va filiallari orqali ko‘rsatiladigan elektron xizmatlar
doirasi kengayishi, aholining bankka ishonchi ortishi, omonatlar shartlarini
maqbullashtirish, yangi depozitlarni ishlab chiqish va joriy etish, xizmatlar sifatini
oshirish borasida aniq maqsadli ishlar olib borilishi natijasida mijozlar soni ancha
ko‘paydi. Amalga oshirilgan ishlar O‘zmilliybankka aholining jalb etilgan
depozitlari bo‘yicha O‘zbekistonda peshqadamlik mavqeini egallash imkonini
berdi;
Plastik kartochkalar. Bank aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirish
borasida plastik kartochkalarning har xil turlariga katta ahamiyat berib qaramoqda.
Ularni joriy etishda O‘zmilliybank eng zamonaviy texnologiyalardan dadil
foydalanib, chinakam novatorlik qilayapti. O‘zmilliybank kartochkalari bo‘yicha
to‘lovni qabul qiladigan savdo-servis korxonalari tarmog‘i kengayishi bu
kartochkalar aholi orasida yanada ommalashib ketishiga yangi turtki berdi.
O‘zmilliybank milliy valutada hisob-kitoblar qilish uchun mo‘ljallangan so‘m
kartochkalari, Visa Classic va Visa Electron xalqaro kartochkalari bo‘yicha xizmat
ko‘rsatmoqda. Shuningdek, O‘zmilliybank O‘zbekistonning o‘zida ham, undan
tashqarida ham xizmatlar va mahsulotlarning quyidagi yangi turlarini taklif qilishi
mumkin:
Elektron banking. Bankning bo‘lim va filiallari mamlakatimizning iqtisodiy
jihatdan muhim ahamiyatga ega bo‘ lgan barcha mintaqalarida joylashgan. Ular
mijozlarga bank xizmatlarining butun kompleksini taqdim etayapti , elektron
banking tizimi, ya’ni bankomatlar, savdo va servis korxonalaridagi terminallar
orqali zamonaviy bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini ta’minlayapti;
“Bank-mijoz” tizimi. “Bank-mijoz” dasturiy kompleksi bank bilan mijoz
avtomatlashtirilgan tarzda o‘zaro hamjihat ishlashi uchun mo‘ljallangan, pul
mablag‘larini real vaqt rejimida tezkor boshqarish imkoniyatini oshirishda yordam
beradi. AFIRATOning 25-yillik konferensiyasi va Bosh assambleyasi
o‘tkazilayotganda bank ilgari surgan “Mijozlarga masofadan elektron xizmatlar
7

ko‘rsatish tizimi” mahsuloti uchun “Texnologiyalarni rivojlantirish”
nominatsiyasida Milliy bankka AFIRATO mukofoti taqdim etildi.
Milliy bank O‘zbekiston kredit bozorida peshqadamlik qilmoqda. Bank
sanoatning barcha tarmoqlariga hamda mulkchilikning har qanday shakliga
mansub korxona va tashkilotlarga milliy va xorijiy valutada kreditlar berayapti.
Bank oborot sarmoyasini moliyalash, eksport va importni moliyalash, loyihalarni
moliyalash uchun kreditlar ajratmoqda. Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-
quvvatlash, uning investitsiya loyihalarini moliyalash – Bank faoliyatining so‘zsiz
ustuvor yo‘nalishidir.
O‘zbekiston bilan Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida eksport-import
operatsiyalarini bajarish, yagona bank fazosini shakllantirish uchun ishonchli
moliya tuzilmasi bo‘lishini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan “Aziya-Invest
Bank” sho‘ba banki Rossiya moliya bozorida mustahkam mavqeni egallab turibdi.
Hozirda bankning asosiy kuch-g‘ayrati ustuvor tarmoqlarga xorijiy
investitsiyalarni faol jalb etish, kichik va o‘rta biznes loyihalarini amalga oshirish,
korporativ va chakana mijozlar doirasini kengaytirish, fond bozoridagi ish
samaradorligini oshirish, O‘zmilliybankni institutsional rivojlantirish va
xususiylashtirish dasturini ishlab chiqish kabi vazifalarga yo‘naltirilmoqda.
O‘zmilliybank tuzilishida keng ma’nodagi investitsiya bankini rivojlantirish
eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bank investitsiyalaridan ko‘zlangan
maqsad, hozirgi kunda ham, uzoq muddatli istiqbolda ham bankning tijorat
manfaatlari iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari, mijozlar
manfaatlari bilan eng maqbul darajada uyg‘unlashuviga erishishdan,
aktivlarni diversifikatsiyalash , xatarni minimallashtirish hamda resurslar
samaradorligini oshirishdan iboratdir. Milliy bank daromadliligi darajasi yuqori
ekani olib borilayotgan kredit va tijorat faoliyatiga puxta o‘ylab yondashilayotgani
hamda oqilona konservativ siyosat yuritilayotgani bilan uyg‘unlikda unga keyingi
besh yil mobaynida BIS ishonchlilik reytingi bo‘yicha jahonning eng ishonchli
banklari orasida yetaksi mavqeni egallab turish imkonini bermoqda.
Bank xorijiy eriklar oldida o‘z zimmasiga olgan barcha
majburiyatlarni to‘la hajmda va belgilangan mudatlarda bajarib kelayapti. Bank
faoliyat yuritayotgan utun davr mobaynida hali biror marta ham tashqi
to‘lovlar bajarilmagan holati yuz bermadi. Aksincha, O‘zmilliy bank kredit
tarixiga baho bergan yetakchi eksport-import agentliklari kredit yo‘nalishlari
hajmini davlat kafolatlarisiz
Bankning tashkiliy tuzilishi
Boshqaruv raisi
Boshqaruv raisi birinchi o’rinbosari
8

Boshqaruv raisi o’rinbosari
Yuridik xizmat departamenti direktori
Loyihalarni moliyalashtirish markazi direktori
Buxgalteriya hisobi va hisoboti departamenti direktori
Kredit departamenti direktori
G’aznachilik departamenti direktori
Tashqi iqtisodiy faoliyati Milliy banki tashkiliy tuzilma
1.2 Makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishni ta’minlashda pul-kredit
siyosatining o‘rni
Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta’minlanishi makroiqtisodiy va
ijtimoiy barqarorlikning kafolati bo‘lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va
rivojlantirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit
hisoblanadi.
Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko‘rsatkichlari muvozanatli iqtisodiy
o‘sishni ta’minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini yashash
darajasini oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtai nazardan, narxlar o‘sish
sur’atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy siyosatining asosiy
maqsadlaridan biri bo‘lishi kerak.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning markaziy banklari tajribalari
hamda xalqaro moliya institutlari izlanishlari natijalari pul-kredit siyosatini amalga
oshirishda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz
ustuvorligini ko‘rsatmoqda.
Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketma-ketligi
turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab
farqlanadi.
Amaldagi O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining
Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuniga ko‘ra, Markaziy bankning bosh maqsadi
milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bunda “milliy valyuta
barqarorligi” tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv kursining xorijiy valyutalarga
nisbatan barqarorligi yoki uning ichki xarid qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish
mumkin.
Almashuv kursining erkin shakllanishi sharoitida milliy valyutaning
barqarorligi uning ichki harid qobiliyatini saqlash orqali erishiladi.
9

Bunda, erkin suzib yuruvchi almashuv kursi iqtisodiyotni ichki
barqarorlashtiruvchi funksiyasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, to‘lov
balansi bilan bog‘liq tashqi shok va qiyinchiliklar kuzatilganda almashuv kursining
mos ravishda o‘zgarishi ekportyorlar va import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi korxonalarni rag‘batlantirishga xizmat qiladi.
Ayni paytda Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki xil
tushunilishini oldini olish va uning faoliyati asosiy yo‘nalishini aniq belgilab olish
maqsadida qonunchilikka tegishli o‘zgartirishlar kiritilishi ko‘zda tutilgan.
10

II-BOB Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va mexanizmlari
(inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishning ahamiyati)
2.1. O‘zbekistonda inflyatsion targetlash rejimini joriy etish istiqbollari
Barqaror iqtisodiy rivojlanish va makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish
usullarining bozor instrumentlaridan foydalanish asosida tubdan qayta ko‘rib
chiqilishi munosabati bilan ichki bozordagi narxlar barqarorligini ta’minlash pul-
kredit siyosatining bosh maqsadi sifatida belgilandi.
Bunda inflyatsiya sur’atini pasaytirish va uni past darajada saqlab turish o‘rta
muddatli istiqbolda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda
asosiy shart sifatida qaraladi.
Ichki valyuta bozorining liberallashtirilishi pul-kredit siyosatining tamoyil va
usullarini bosqichma-bosqich inflyatsion targetlashga qaratish uchun zarur bo‘lgan
asosni yaratadi. O‘rta va uzoq muddatli istiqbolda narxlar barqarorligini
ta’minlashda inflyatsion targetlash samarali usul hisoblanadi.
O‘zbekiston sharoitida inflyatsion targetlash rejimining tanlanishi qator
sabablar bilan izohlanadi. Birinchidan, bugungi kunda inflyatsion targetlash pul-
kredit siyosatining ta’sirchan rejimi sifatida o‘zini namoyon qilib, o‘rta muddatli
istiqbolda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadiga eng muvofiq keluvchi rejim
hisoblanadi.
, monetar agregatlar yoki valyuta almashuv kursini targetlash kabi rejimlarning
amaliyotga qo‘llanilishi tajribasi ularning O‘zbekiston sharoiti va zamonaviy
talablarga mos kelmasligini ko‘rsatmoqda.
Xususan, valyuta almashuv kursini targetlash rejimida kursning doimiy tarzda
maqsadli darajada saqlab turilishi xalqaro rezervlarni sezilarli darajada kamaytirib,
valyuta inqirozining kelib chiqish xatarini oshiradi.
Valyuta almashuv kursini targetlash rejimida valyuta kursini mos ravishda
o ‘ zgartirish orqali tashqi salbiy ta ’ sirlarni mo ‘ tadillashtirish imkoniyati cheklanadi .
Bundan tashqari , mazkur rejimda Markaziy bankning asosiy e ’ tibori faqatgina
valyuta almashuv kursining maqsadli darajasini ta ’ minlashga qaratilishi tufayli
ichki maqsadlarga qaratilgan mustaqil pul - kredit siyosatini amalga oshirish
imkoniyati cheklanadi .
Boshqa tomondan, iqtisodiyotni liberallashtirish va tarkibiy o‘zgartirish,
shuningdek, xufyona iqtisodiyotning sezilarli darajada mavjud bo‘lishi
11

sharoitlarida pul agregatlarining keskin o‘zgarishi kuzatilishi mumkin. Bu esa, o‘z
navbatida, monetar targetlash rejimi doirasida maqsadli ko‘rsatkichlarni o‘rnatish
va unga erishish vazifasini murakkablashtiradi.
Shu bilan birga, pul agregatlari va inflyatsiya orasidagi barqaror bog‘liqlikning
pasayishi monetar targetlash rejimi samaradorligini kamaytiradi.
Mamlakatimizda valyuta siyosatini liberallashtirish borasida amalga oshirilgan
chora-tadbirlar hamda narxlar barqarorligini ta’minlash bo‘yicha aniq
maqsadlarning belgilanishi inflyatsion targetlashga o‘tish uchun tayanch shart-
sharoitlar yaratadi.
Xalqaro tajribaga asosan, inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish quyidagi
yo‘nalishlar bo‘yicha makroiqtisodiy sharoitlar mavjudligini va kompleks
chora-tadbirlar amalga oshirilishini talab qiladi:
 pul-kredit siyosatini yuritish, ya’ni transmission mexanizm samaradorligini
oshirish;
 valyuta bozori faoliyatini yanada liberallashtirish va takomillashtirish;
 pul-kredit siyosatining mavjud instrumentlarini takomillashtirish va yangi
zamonaviy bozor instrumentlarini joriy etish;
 banklararo pul bozori faoliyatining shaffofligini oshirish va rivojlantirish;
 makroiqtisodiy prognozlash va tahlil qilish salohiyatini mustahkamlash;
 pul-kredit siyosatining pirovard maqsadi va qo‘llaniladigan instrumentlar
to‘g‘risida keng jamoatchilikni xabardor qilish maqsadida pul-kredit
siyosatining aniqligi va shaffofligini oshirish;
 kommunikatsion siyosatni takomillashtirish;
 Markaziy bankning institutsional bazasini rivojlantirish;
 moliya bozorini, shu jumladan, davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini
rivojlantirish;
 makroiqtisodiy siyosatni samarali muvofiqlashtirish;
 iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tarkibiy islohotlarni muvaffaqiyatli
amalga oshirish.
Umuman olganda, inflyatsion targetlashga o‘tish pul-kredit siyosatining barcha
asosiy yo‘nalishlarini tubdan qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirishni talab
qiladi. Ushbu konsepsiyada nazarda tutilgan tadbirlarning bosqichma-bosqich
amalga oshirilishi bozor mexanizmlari va instrumentlari asosida pul-kredit siyosati
samaradorligini oshirish bo‘yicha strategik vazifalar bajarilishi uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi.
12

Pul-kredit siyosatini amalga oshirish va rivojlantirish bo‘yicha ushbu
Konsepsiya o‘z ichiga 2018-2021 yillar uchun mo‘ljallangan chora-tadbirlar “yo‘l
xaritasi”ni qamrab oladi.
Mazkur yo‘l xaritasini ishlab chiqishda asosiy e’tibor inflyatsion
targetlashning mexanizm va tamoyillarini o‘rta muddatli istiqbolda samarali joriy
qilish uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratish bo‘yicha choralarni amalga
oshirishga qaratildi.
Pul-kredit siyosatining transmission (o‘tkazish) mexanizmi
Iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosati
choralarining yalpi talab va inflyatsiya darajasiga samarali ta’sir mexanizmining
mavjudligi xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Inflyatsion targetlash rejimida Markaziy bank inflyatsiya bo‘yicha qo‘yilgan
maqsaddan kelib chiqib, foiz stavkalarini o‘zgartiradi va o‘rnatadi.
Iqtisodiyotda inflyatsion xatarlar kuchayganda, Markaziy bank an’anaviy tarzda
foiz stavkalarini oshirish orqali pul-kredit qat’iylashtiradi.
Ushbu choralarning iqtisodiyotning real sektoriga ta’sir qilish darajasi va
muddatlari pul-kredit siyosati transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan
belgilanadi.
Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi o‘zida Markaziy bank foiz
stavkalari o‘zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga
ta’sir o‘tkazish jarayonini aks ettiradi.
Pul-kredit siyosatining iqtisodiyotga ta’siri alohida transmission kanallar orqali
amalga oshiriladi. Asosiy kanallar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
 foiz kanali;
 kredit kanali;
 valyuta kursi kanali;
 inflyatsion kutilmalar kanali;
 aktivlar bahosi kanali.
Foiz kanali pul-kredit siyosatining iqtisodiyotga ta’sir etuvchi an’anaviy kanali
hisoblanadi. Markaziy bank foiz stavkasining o‘zgarishi iqtisodiyotdagi umumiy
foiz stavkalari darajasiga ta’sir ko‘rsatib, investitsiya/jamg‘arma darajasini
13

o‘zgartirish orqali iqtisodiyotdagi yalpi talabning o‘zgarishiga olib keladi. Yalpi
talabning o‘zgarishi, o‘z navbatida, inflyatsiya darajasiga ta’sir etadi.
Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi va yalpi talab orasida to‘g‘ridan-
to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud bo‘lmasada, foiz stavkasi o‘zgarishining ta’siri boshqa
kanallar orqali ham amalga oshadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalash stavkasining
iqtisodiyotdagi foiz stavkalariga ta’siri bo‘yicha tahlillar ular orasida barqaror
bog‘liqlik mavjudligini ko‘rsatmoqda.
Ayni vaqtda transmission mexanizm foiz kanalining ta’sirini O‘zbekiston
sharoitida cheklangangini banklararo pul bozorining shaffof emasligi va yetarlicha
rivojlanmaganligi bilan izohlash mumkin.
Xususan, banklararo pul bozorida tijorat banklari faolliyatining sustligi va
operatsiyalar hajmlarining kichikligi foiz kanalining samaradorligini pasaytiradi.
2017 yilning ikkinchi yarmidan Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga
qisqa muddatli likvidlikni taqdim qilish operatsiyalari faollashtirildi. Lekin bunda
yagona banklararo pul bozorining mavjud emasligi hamda pul-kredit instrumentlari
ta’sirining cheklanganligi amalga oshirilayotgan choralar samarasini
pasaytirmoqda.
Yuzaga kelgan holatdan kelib chiqib hamda pul-kredit siyosati transmission
mexanizmining foiz kanalini kuchaytirish va pul bozorini samarali tartibga solish
maqsadida 2018 yilning birinchi yarim yilligida qisqa muddatli pul resurslarini jalb
qilish va joylashtirish bo‘yicha banklararo pul bozorining yagona elektron
platformasini yaratish ko‘zda tutilgan.
Shu bilan birga, pul-kredit siyosatining transmission mexanizmining foiz
kanalini mustahkamlashda zaruriyat tug‘ilganda Markaziy bank tomonidan bank
tizimidagi ortiqcha likvidlikni jalb qilish bo‘yicha operatsiyalar amalga oshiriladi.
Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi
samaradorligini ta’minlash va foiz instrumentlarini optimallashtirish maqsadida
Markaziy bankning pul-kredit siyosatining asosiy ko‘rsatkichi sifatida asosiy
stavka va foiz koridorini 2019 yildan amaliyotga joriy qilish ko‘zda tutilgan.
Likvidlik taqdim etish va jalb qilish bo‘yicha pul-kredit siyosati
instrumentlari turlarining kengaytirilishi Markaziy bankning asosiy operatsiyalari
bo‘yicha foiz koridorini shakllantirishga xizmat qiladi.
14

Iqtisodiyotni liberallashtirish va unda bozor mexanizmlari ta’sirining oshib
borishi bilan bir qatorda faol pul-kredit siyosatining amalga oshirilishi
transmission mexanizmning foiz kanalini sezilarli darajada mustahkamlab boradi.
Kredit kanali pul - kredit siyosatining asosiy ta ’ sir kanallaridan biri bo ‘ lib ,
ushbu kanal orqali foiz stavkasi iqtisodiyotning real sektoridagi jarayonlarga o ‘ z
ta ’ sirini ko ‘ rsatadi . Mazkur kanalning samaradorligi ko ‘ p jihatdan kredit
resurslariga bo ‘ lgan talab va taklifning Markaziy bank foiz stavkalarining
o ‘ zgarishiga nisbatan ta ’ sirchanligiga bog ‘ liq hisoblanadi .
Bugungi kunda iqtisodiyotdagi pul massasi oshishining asosiy qismi kredit
kanali hissasiga to ‘ g ‘ ri kelganligi bois , uning o ‘ zgarishi ichki bozordagi narxlar
darajasiga o ‘ zining salmoqli ta ’ sir ko ‘ rsatadi .
Xususan , 2017 yil birinchi yarim yilligida tijorat banklari tomonidan
iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmlarining sezilarli darajada oshirilishi
pul massasi o ‘ sish sur ’ atining tezlashishi va iqtisodiyotdagi inflyatsion bosimning
kuchayishiga olib keldi .
Iqtisodiyotni kreditlash darajasini barqarorlashtirish maqsadida 2017 yilning
ikkinchi yarmidan Markaziy bank tomonidan qayta moliyalash stavkasi 14
foizgacha oshirilib , pul - kredit siyosati qat ’ iylashtirildi . Bu esa, o‘z navbatida,
kredit resurslari foiz stavkalarining oshishiga olib keldi.
Shuningdek, umumiy depozit va kreditlar tarkibida xorijiy valyutadagi
depozit va kreditlar ulushining yuqoriligi hamda xufyona iqtisodiyotning
mavjudligi kabi omillar iqtisodiyotni kreditlash hajmiga ta’sir ko‘rsatishga
asoslangan pul-kredit siyosatining samaradorligini sezilarli darajada
pasaytirmoqda.
O‘z navbatida, tijorat banklari tomonidan kreditlarni bozor shartlari asosida
berilmasligi, ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish davlat dasturlari doirasida
imtiyozli va maqsadli kreditlar berilishi kredit kanali samaradorligining
pasayishiga sabab bo‘lmoqda.
Bunday holatlarda Markaziy bank tijorat banklariga nisbatan prudensial
nazorat talablarini kuchaytirish va pul-kredit siyosatining instrumentlaridan
oqilona foydalanish asosida milliy valyutadagi kredit va depozitlarning
jozibadorligini oshirish siyosatini faol ravishda olib borishni ko‘zda tutmoqda.
15

Markaziy bankning foiz siyosatini amalga oshirishda kredit resurslarini
moliyalashtirish manbalari xususiyatlari inobatga olinib, bozor mexanizmlariga
asoslanmagan kreditlar ta’sirini kamaytirish bo‘yicha choralar kuchaytiriladi.
Valyuta kursi kanali . Mazkur kanal ta’siri pul-kredit siyosati shartlarining
o‘zgarishi natijasida almashuv kursining ichki hamda tashqi tovar va xizmatlarga
bo‘lgan nisbiy talabning o‘zgarishi orqali namoyon bo‘ladi.
Boshqa tomondan, Markaziy bank foiz stavkasining o‘zgarishi milliy
valyutadagi moliyaviy aktivlar daromadlilik darajasining mos ravishda
o‘zgarishiga olib kelib, almashuv kursiga o‘z ta’sirini ko‘rsatishi mumkin.
Ichki valyuta bozorining liberallashtirilishi jarayonida milliy valyuta
almashuv kursining devalvatsiyasi aholining inflyatsion kutilmalarini oshirib,
valyuta kanalining inflyatsion kutilmalar kanali bilan aloqasini kuchaytirdi.
Bunda , inflyatsion targetlashga o ‘ tish almashuv kursining erkin bozor
sharoitida shakllanishi talab qilinishini inobatga olib , valyuta kursi kanali va
aholining inflyatsion kutilmalari darajasi orasidagi aloqadorlikning muntazam
ravishda kamaytirib borilishi o ‘ rta muddatli davrdagi muhim vazifalardan biri
hisoblanadi . ( valyuta siyosati qismida batafsil yoritilgan )
Inflyatsion kutilmalar kanali pul-kredit siyosatining inflyatsion targetlash
rejimi doirasida amalga oshirilishida inobatga olinishi lozim bo‘lgan asosiy
omillardan biri hisoblanadi.
Iqtisodiy jarayonlar ishtirokchilari qarorlar qabul qilishlarida nafaqat real
bozor sharoitlarini, balki ularning kelajakdagi o‘zgarish ehtimolini ham inobatga
olishlarida inflyatsion kutilmalar kanali asosiy ahamiyat kasb etadi. Xususan,
korxona va tadbirkorlar narxlarni o‘rnatishlari va kelajakda ish haqi o‘zgarishini
baholashlari uchun inflyatsion kutilmalar muhim hisoblanadi.
Shu o‘rinda, mazkur kanalning asosiy xususiyati korxona va tashkilotlar
tomonidan maxsulot va xizmatlar narxlarini shakllantirilishida namoyon bo‘ladi.
Bunda, kelajakda inflyatsiya darajasining oshishini kutayotgan korxona va
tashkilotlar narxlarni oshiradi, bu esa joriy inflyatsiya darajasining o‘sishiga olib
keladi.
Shuni ta’kidlash joizki, kutilmalar kanali yuqorida keltirilgan to‘rtta
kanallarning barchasi bilan o‘zaro bog‘liqdir. Masalan, pul bozoridagi foiz
stavkalari dinamikasining shakllanishi ko‘p jihatdan kelajakda kutilayotgan
stavkalar darajasiga bog‘liqdir.
16

Iqtisodiyotda inflyatsion kutilmalarning markaziy bank maqsadli
ko‘rsatkichlariga nisbatan yuqori darajada bo‘lishi jamiyatda inflyatsiyani
markaziy bank tomonidan to‘la nazoratga olish borasidagi shubhalarni keltirib
chiqaradi. Mazkur vaziyat foiz stavkasini keskin oshirish zaruriyatini tug‘dirishi
mumkin.
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiyotni tarkibiy o‘zgartirish va erkinlashtirish
jarayonlari amalga oshirilayotgan davrda inflyatsion kutilmalar oshishi va
kelajakda ma’lum muddat davomida saqlanib qolishi mumkin.
Inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish Markaziy bankning kelajakda amalga
oshirilishi kutilayotgan siyosatiga jamoatchilik ishonchini oshirish va shu asnoda
ijobiy inflyatsion kutilmalar shakllanishiga erishishni talab etadi.
Aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning kelajakda narxlar o‘zgarishi
yuzasidan kutilmalarini baholash va monitoring qilish, shuningdek, mazkur
kutilmalarning xususiyatlari hamda unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni atroflicha
o‘rganish maqsadida 2018 yildan boshlab Markaziy bank tomonidan iste’mol
narxlari dinamikasi va inflyatsion kutilmalarni o‘rganish yuzasidan kuzatuvlar va
so‘rovlar olib borish amaliyoti joriy qilindi.
Bunda, Markaziy bank tomonidan inflyatsion kutilmalar shakllanish
jarayonini o‘rganish, tahlil qilish va ularni modellashtirish salohiyatini
takomillashtirishga alohida e’tibor qaratiladi.
Aktivlar narxlari kanalining inflyatsiya darajasiga ta’siri pul-kredit
siyosatining o‘zgarishi natijasida aktivlar narxlarining o‘zgarishi tufayli kuzatiladi.
Xususan, mazkur kanal samarali amal qilgan sharoitda pul-kredit
shartlarining yengillashtirilishi hisobiga davlat qarz majburiyatlari bo‘yicha foiz
stavkasining pasayishi moliyaviy resurslarning daromadliligi yuqoriroq bo‘lgan
muqobil aktivlarga qayta yo‘naltirilishiga olib keladi. Natijada muqobil
aktivlarning narxi va bunga mos ravishda inflyatsiya darajasining oshishi
kuzatiladi.
Ta’kidlash joizki, davlat obligatsiyalari, kapital va ko‘chmas mulk
bozorlarining rivojlanganlik darajasi va samarali faoliyati, o‘z navbatida, mazkur
kanal ta’sirchanligini belgilaydigan asosiy omillardan hisoblanadi.
Bunda markaziy bank pul-kredit siyosati instrumentlarining samaradorlik
darajasi mazkur siyosatdagi o‘zgarishlarning (qisqa muddatli foiz stavkalari, rezerv
17

pullar) boshqa soha va tarmoqlarga ta’siri xususiyati, tezligi va intensivligi orqali
belgilanadi.
Umuman olganda, o‘tkazish kanallarining amal qilishi bank va moliya
sohasidagi raqobat muhiti, muqobil moliyalashtirish manbalarining mavjudligi,
moliyaviy bozorlarning rivojlanganlik darajasi va samaradorligi, moliyaviy
vositachilik xizmatlarining sifati va qamrovi, valyuta kursi rejimi, kapitallar
harakati, investitsiya uchun xafsiz moliyaviy instrumentlarning mavjudligi kabi bir
qator omillarga bog‘liq.
Ichki valyuta bozorini yanada liberallashtirish va kurs siyosatini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar
Inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish bozor mexanizmlari asosida erkin
shakllanadigan suzib yuruvchi valyuta kursining amal qilishini talab etadi.
Bunda, Markaziy bankning valyuta siyosati va intervensiya strategiyasining
aniq belgilab olinishi, shaffoflikning ta’minlanishi hamda qabul qilinayotgan
qarorlarni valyuta bozori ishtirokchilari tomonidan to‘liq tushunilishi muhim
ahamiyat kasb etadi.
Shu munosabat bilan, ichki valyuta bozorini erkinlashtirishda milliy valyuta
ayirboshlash kursining shakllanishida bozor sharoitlarini ta’minlashga qaratilgan
chora-tadbirlarning davom ettirilishi Markaziy bankning mazkur yo‘nalishdagi
ustuvor vazifasi bo‘lib qoladi.
Ushbu maqsadda Markaziy bankning valyuta kurslari shakllanish jarayoniga
aralashuvini kamaytirib borish, valyuta intervensiyasi strategiyasini erkin suzib
yuruvchi valyuta kursi tamoyillari asosida takomillashtirish hamda iqtisodiyot
sub’ektlari va valyuta bozori ishtirokchilarini yangi sharoitlarda ishlashga
tayyorlab borish ko‘zda tutilmoqda.
O‘rta muddatli davrda Markaziy bank intervensiyalarining valyuta kursi
shakllanishiga yuqori darajada ta’sir ko‘rsatishining oldini olish maqsadida keyingi
davrlarda amalga oshiriladigan intervensiyalar neytral xususiyatga ega bo‘ladi.
Xalqaro amaliyotda valyuta bozorida almashuv kursining erkin o‘rnatilishida
markaziy bankning minimal ishtiroki talab etiladi. Bunda faqatgina inqirozli
vaziyatlar yuzaga kelgandagina valyuta kursining keskin tebranishlarini oldini
olish va valyuta bozorini barqarorlashtirish maqsadida Markaziy bank
intervensiyani amalga oshiradi.
18

Biroq O‘zbekiston sharoitida Markaziy bankning valyuta bozorida
muntazam ishtirok etish zaruriyati Markaziy bank tomonidan mahalliy ishlab
chiqaruvchi korxonalardan monetar oltin va boshqa qimmatbaho metallarni
bevosita sotib olinishi bilan izohlanadi.
Qimmatbaho metallarning bevosita Markaziy bank tomonidan sotib olinishi
milliy valyutadagi mablag‘larning to‘g‘ridan-to‘g‘ri iqtisodiyotga tushishiga va
inflyatsion xatarlar oshishiga olib keladi. Ayni vaqtda qimmatbaho metallarni
sotishdan tushadigan valyuta mablag‘lari esa ichki valyuta bozoriga tushmaydi.
Markaziy bank tomonidan qimmatbaho metallarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarid
qilishining salbiy ta’sirini oldini olish va valyuta bozori muvozanatliligini
ta’minlash maqsadida Markaziy bank valyuta bozorida tegishli miqdorlarda xorijiy
valyutaning muntazam sotuvini amalga oshirib boradi.
Xalqaro amaliyotda ishlab chiqaruvchilardan qimmatbaho metallarni xarid
qilish va valyuta tushumlarini ichki valyuta bozorida sotish borasidagi to‘laqonli
va samarali vositachilik funksiyasini Markaziy bank tomonidan bajarilishi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri intervensiya hisoblanmaydi.
Bunda Markaziy bank tomonidan xorijiy valyutaning sotilishi faqatgina
vositachilik xususiyatiga ega bo‘lib, Markaziy bankning valyuta bozoridagi faol
ishtiroki almashuv kursini boshqarish maqsadini ko‘zlamaydi hamda klassik
ma’nodagi intervensiya deb hisoblanmaydi.
Bugungi kunda aholining inflyatsion kutilmalari ko‘p jihatdan valyuta
bozoridagi almashuv kursining dinamikasi bilan bog‘liqligini inobatga olgan
holda, qisqa muddatli davrda milliy valyuta kursining barqarorligini ta’minlash
pul-kredit siyosatining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
Bunda, almashuv kursi barqarorligini ta’minlash vazifasi bevosita
markaziy bankning to‘g‘ridan-to‘g‘ri intervensiyalari hisobiga emas, balki
quyidagi choralarni bosqichma-bosqich ravishda amalga oshirish orqali
ta’minlanadi:
 qisqa muddatli davrda valyuta kursi o‘zgarishi tebranishlari kengligini
bosqichma-bosqich oshirish yo‘li bilan valyuta bozoridagi talab va taklif
muvozanatiga erishish hamda valyuta bozorini ta’minlanganlik darajasini
oshirish;
 pul-kredit siyosatining foiz va boshqa instrumentlarini ustuvor ravishda
qo‘llash hamda bank tizimida tegishli hajmdagi likvidlikni saqlab turish
orqali valyutaga bo‘lgan talabga ta’sir ko‘rsatish.
19

Ushbu maqsadlarga erishish uchun Markaziy bank “xalqaro valyuta
zaxiralarining neytralligi” tamoyiliga amal qiladi, ya’ni ishlab chiqaruvchilardan
qimmatbaho metallarni xarid qilish natijasida bank tizimiga tushgan milliy
valyutadagi mablag‘larning sterilizatsiyasini amalga oshiradi.
Shu bilan birga, iqtisodiyotda mavjud yuqori inflyatsion bosimning milliy
valyuta kursi barqarorligiga salbiy ta’sirini inobatga olib, kelajakda valyuta
kursining barqarorligini ta’minlash ko‘p jihatdan inflyatsiya darajasini
pasaytirishga bog‘liq bo‘ladi.
Real almashuv kursining muvozanatli darajasini ta’minlash uchun valyuta
kursining dinamikasi ichki bozordagi hamda asosiy savdo hamkor
mamlakatlardagi narxlar darajasining o‘zgarishini o‘zida aks ettirishi kerak.
Ushbu jihatlar hamda valyuta bozorining joriy rivojlanganlik darajasini
inobatga olgan holda, Markaziy bank intervensiya siyosatida dastlabki
bosqichlarda asosiy e’tibor fundamental omillar emas, balki qisqa muddatli davrda
valyuta bozorida talab va taklifning nomuvofiqligi natijasida yuzaga keladigan
valyuta kursidagi keskin tebranishlarning oldini olishga qaratiladi.
O‘rta muddatli istiqbolda ichki valyuta bozorini rivojlantirish vazifasiga
valyutani tartibga solish va valyuta kursi shakllanishini liberallashtirish, jumladan,
almashuv kursi tebranishi chegaralarini oshirish vositasida erishiladi.
Bu, o‘z navbatida, valyuta bozorining rivojlanish va ta’minlanganlik
darajasini oshirishga hamda valyutaga bo‘lgan talab va taklifning muvozanatiga
erishish uchun bozor mexanizmlarini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Valyuta svopi, valyuta opsionlari, fyucherslar va shu kabi instrumentlarni
amaliyotga joriy qilinishi valyuta bozorini rivojlantirish va valyuta almashuv kursi
barqarorligini ta’minlash uchun qo‘shimcha imkoniyatlarni yaratadi.
Amaldagi pul-kredit siyosati instrumentlarini takomillashtirish va
zamonaviy bozor insturmentlarini joriy etish
Inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish jarayonida samarali pul-kredit
siyosatini amalga oshirish, o‘z navbatida, pul-kredit siyosati instrumentlari ta’sirini
cheklovchi omillarni aniqlash va bartaraf qilishni talab etadi.
Iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosati
instrumentlari samaradorligiga hamda uning transmission mexanizmini
20

ko‘rilayotgan choralarni iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga o‘z vaqtida va to‘liq
o‘tkazish imkoniyatiga bog‘liq.
Pul-kredit siyosatini rivojlantirishning hozirgi bosqichida zamonaviy pul-
kredit instrumentlarini joriy etish, amaldagilarini takomillashtirish va ularning
ta’sir mexanizmini mustahkamlash, shuningdek ichki iqtisodiy cheklovlarni
bartaraf etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirishga ustuvor
ravishda e’tibor qaratiladi.
Majburiy zaxira talablari
Yangi iqtisodiy voqelikda pul-kredit instrumentlaridan foydalanish
samaradorligini oshirish chora-tadbirlari kompleksida majburiy zaxira talablarini
takomillashtirish ham ko‘zda tutilgan. Bunda, amaldagi majburiy zaxiralash tartibi
banklarning likvidligiga qo‘yilgan prudensial talablarni hisobga olgan holda
zaxiralash me’yorlari, valyutasi va hisoblash bazalarini optimallashtirish orqali
takomillashtiriladi.
Majburiy zaxiralashning amaldagi tartibiga muvofiq, zaxiralash valyutasi
tijorat banklari tomonidan mustaqil tanlanadi. Mazkur amaliyot banklarga valyuta
aktivlarini majburiy zaxiraga yo‘naltirish orqali saqlash va buning natijasida
bo‘shaydigan milliy valyutadagi mablag‘lardan foydalanish imkoniyatini
yaratmoqda.
Bugungi kunda tijorat banklarining Markaziy bankdagi majburiy zaxiralari
tarkibida xorijiy valyutaning ulushi umumiy summaning 90 foizidan ziyodini
tashkil etayotganligi ushbu instrumentning so‘m likvidligini tartibga solish
samaradorligini pasaytirmoqda.
Natijada tijorat banklari milliy valyutadagi qo‘shimcha moliyaviy
resurslarga ega bo‘lishi pul-kredit siyosati instrumentlari ta’sirchanligining
kamayishiga hamda bank tizimi likvidligini boshqarishdagi majburiy zaxiralash
instrumenti samaradorligining pasayishiga olib kelmoqda.
Xalqaro tajribani o‘rganish natijalari mazkur instrument samaradorligini
oshirish va qo‘llanilayotgan me’yorlarning bank tizimi likvidligiga ta’sirini aniq
baholash maqsadlarida tijorat banklari tomonidan zaxiralash valyutasini erkin
tanlash imkoniyatini chegaralash maqsadga muvofiqligini ko‘rsatmoqda.
Majburiy zaxiralar shakllantiriladigan majburiyatlar ro‘yxatini qayta ko‘rib
chiqilishi, jumladan, ro‘yxatga jismoniy shaxslar depozitlari va boshqa moliyaviy
21

resurs manbalarining kiritilishi zaxiralash tartibidagi mavjud tafovut va
nomutanosibliklarni kamaytirish imkonini beradi.
Depozit va kreditlarlarning umumiy hajmida xorijiy valyutadagi depozit va
kreditlar ulushining yuqoriligi pul-kredit siyosati instrumentlarining
samaradorligini cheklovchi yana bir omil hisoblanib, amaldagi majburiy zaxiralash
tartibining takomillashtirilishini taqozo qiladi.
Shu bilan birga, Bazel III qoidalarida ko‘zda tutilgan talablardan tashqari
banklar likvidligiga qo‘shimcha prudensial talablarning o‘rnatilishi majburiy
zaxiralash me’yorlarining aniq ta’siriga baho berishni qiyinlashtiradi.
Bu borada yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan takrorlanishlarning oldini olish
maqsadida zaxiralash talablariga tegishli tuzatishlar kiritilishi talab etiladi.
Majburiy zaxiralash tartibini takomillashtirish va talablarning maqsadli
darajalarini belgilashda bank tizimidagi likvidlik hajmi va tijorat banklarining
moliyaviy holati hisobga olinadi.
Shuningdek, iqtisodiyotdagi inflyatsion xatarlarning pasayib borishini va
bank tizimidagi mavjud vaziyatni hisobga olgan holda majburiy zaxira talablarini
o‘rtachalash tartibini joriy etish masalasi ko‘rib chiqiladi. Bu esa, o‘z navbatida,
banklarning moliyaviy holatini mustahkamlashga va moliyaviy resurslarning
qiymatini maqbullashtirishga xizmat qiladi.
Pul-kredit siyosatining foiz instrumentlari
Inflyatsion targetlash rejimida pul-kredit siyosatining foiz instrumentlaridan
foydalanishda asosiy e’tibor tijorat banklarining likvidligini boshqarish
maqsadlariga qaratiladi. Bunda bozor instrumentlarini qo‘llashni faollashtirish
vazifalaridan kelib chiqib, Markaziy bank foiz instrumentlarining samaradorligi
oshirib boriladi.
Xususan, ularning ta’sirini oshirish maqsadida likvidlik taqdim etish va
tijorat banklarining mablag‘larini Markaziy bank depozitlariga jalb qilish
operatsiyalarining turlari va hajmlarini kengaytirish nazarda tutilgan.
Pul-kredit siyosatining asosiy mo‘ljali sifatida monetar operatsiyalar
bo‘yicha asosiy stavka va foiz koridori joriy qilinishi Markaziy bankning foiz
instrumentlari ta’sirchanligini oshirish imkonini yaratadi.
22

Bundan tashqari, xalqaro tajribani hisobga olgan holda, pul-kredit
siyosatining operatsion parametrlari qaytadan ko‘rib chiqiladi.
Kelajakda Markaziy bankning garov asosida kreditlash operatsiyalari
muddatlari qayta ko‘rib chiqilib, ularning turlari optimallashtirilib
umumlashtiriladi. Shu bilan birga, tijorat banklariga milliy valyutadagi ortiqcha
zaxiralarni joylashtirish imkonini beruvchi depozit sxemalari joriy qilinib, bu foiz
koridorining pastki chegarasini saqlab qolinishini ta’minlaydi.
Shu bilan birga, tijorat banklari likvidligini qo‘llab-quvvatlash maqsadida
garov ta’minoti turlari va tartibini kengaytirish orqali likvidlik berish mexanizmini
takomillashtirish ko‘zda tutilmoqda.
Bank tizimidagi qisqa muddatli likvidlikni sifatli prognozlash masalasi pul-
kredit siyosatining foiz instrumentlaridan samarali foydalanishda katta ahamiyat
ega. Mazkur yo‘nalishda Markaziy bankning prognoz-tahlil imkoniyatlarini
kuchaytiriladi, bu borada Moliya vazirligi va boshqa manfaatdor tashkilotlar bilan
o‘zaro hamkorlik va axborot almashinuvi yanada mustahkamlanadi.
Ochiq bozor operatsiyalari
Markaziy bank tomonidan bank tizimidagi likvidlikni tartibga solishning
asosiy bozor instrumentlaridan biri ochiq bozor operatsiyalari hisoblanadi.
Pul-kredit siyosatining faol bosqichga o‘tish sharoitida bank tizimidagi
likvidlikning maqsadli operatsion ko‘rsatkichlarga mosligini ta’minlashda ochiq
bozor operatsiyalarini doimiy ravishda o‘tkazib borish ko‘zda tutilmoqda.
Ochiq bozor operatsiyalari strategiyasini ishlab chiqishda quyidagilarga
ustuvor ravishda e’tibor qaratiladi:
 operatsion maqsadlarga erishish;
 likvidlik oqimlarining keskin tebranishlarini qisqartirish;
 pul bozoridagi foiz stavkalarini Markaziy bank foiz stavkasiga yaqin
darajada shakllanishini ta’minlash;
 instrumentlarning harajat va foydaliligining maqbul nisbatiga erishish;
 bozorni yanada rivojlantirish va boshqalar.
Bunda, ochiq bozor operatsiyalarida foydalaniladigan instrument turlarini
Markaziy bank tomonidan bosqichma-bosqich ko‘paytirilib boriladi.
23

Xususan, Markaziy bank iqtisodiyotdagi va bank tizimidagi holatdan kelib
chiqib, ochiq bozor operatsiyalari turlari va hajmlarini belgilaydi, ular
qatoriga:
 o‘zgarmas va o‘zgaruvchan stavkada cheklangan hajmdagi kimoshdi
savdolari;
 garov ta’minoti asosida milliy valyutada kreditlar berish;
 davlat qarz majburiyatlari chiqarilishi bilan ular bo‘yicha RYePO
operatsiyalari;
 milliy valyutadagi muddatli depozitlar va boshqalar kiradi.
Ochiq bozor operatsiyalarini o‘tkazishda asosiy e’tibor o‘tkaziladigan
operatsiya muddatlarining likvidlik maqsadli darajasi bilan muvofiqlashtirish,
bozorni yanada rivojlantirish, operatsiyalarni amalga oshirish jarayonlarining
ishonchliligi va shaffofligini ta’minlash qabi vazifalarga qaratiladi.
Qayd etish lozimki, respublikamizda 1996 yildan 2011 yilgacha davlat
qimmatli qog‘ozlari muomalaga chiqarilib ular tijorat banklari o‘rtasida
joylashtirilgan. 2012 yilga kelib davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga
chiqarilishi to‘xtatilgan.
Davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqarish, joylashtirish va ularga
xizmat ko‘rsatish bo‘yicha barcha imkoniyatlar mavjud bo‘lib, bu borada
yetarlicha tajriba shakllangan.
Xalqaro amaliyotda davlat qimmatli qog‘ozlarining doimiy muomalada bo‘lishi
nafaqat davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning maqbul yo‘li, balki
mamlakat moliya bozorini rivojlantirishning muhim instrumenti bo‘lib hisoblanadi.
O‘z navbatida, Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini faollashtirish
maqsadida 2018 yilda davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqarish borasida
Moliya vazirligi bilan tegishli tadbirlarni amalga oshiradi.
Shu bilan birga, Markaziy bank operatsiyalarini takomillashtirishga oid
normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish ishlari
davom ettiriladi.
Ta’sirchan foiz siyosatini amalga oshirishda banklararo pul bozorining samarali
ishlashi muhimligini inobatga olib, Markaziy bank ushbu bozorning har
tomonlama rivojlanishi uchun zaruriy sharoitlarni yaratishga alohida e’tibor
qaratadi.
24

Xususan, 2018 yilda qisqa muddatli likvidlik berish jarayonini takomillashtirish
maqsadida banklararo pul bozorining yagona elektron platformasini ishga tushirish
ko‘zda tutilmoqda.
Ushbu tadbirning amalga oshirilishi tijorat banklarining bo‘sh pul mablag‘lari
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yagona platformaga jamlash va bozor ishtirokchilari
uchun foiz stavkalari dinamikasini kuzatish imkonini yaratadi hamda foiz
stavkalarining bozor mexanizmlari asosida shakllanishiga xizmat qiladi.
Ayni vaqtda yagona elektron platforma Markaziy bankning bozor operatsiyalari
orqali qisqa muddatli foiz stavkalariga tezkor ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlarini
kengaytiradi va pul-kredit siyosati uzatish mexanizmining foiz kanali ta’sirini
kuchaytiradi.
Shaffoflikni oshirish va komunikatsion kanalni takomillashtirish
Inflyatsion targetlash rejimida pul-kredit sohasida amalga oshiriladigan
choralar shaffofligini oshirishga va asossiz inflyatsion kutilmalarning oldini
olishga qaratilgan kommunikatsion kanalining amal qilishi muhim ahamiyat kasb
etadi.
Shundan kelib chiqqan holda, Markaziy bank qabul qilinayotgan qarorlar
sabablari hamda mohiyatini elektron va bosma ommaviy axborot vositalari orqali
aholi va biznes hamjamiyatiga tushuntirish bo‘yicha faol ish olib boradi.
O‘zbekiston Respublikasi Xalqaro valyuta jamg‘armasining ma’lumotlarni
tarqatish umumiy tizimiga (MTUT) qo‘shilishi hamda Markaziy bankning alohida
mavzularga bag‘ishlangan nashrlari sonining ko‘paytirilishi shaffoflikni oshirish
va komunikatsion kanalni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Pul-kredit siyosati sohasida amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar va
kutilayotgan natijalarni keng jamoatchilikka yetkazish va ular tomonidan
ma’lumotlarni to‘g‘ri qabul qilinishini ta’minlash maqsadida e’lon qilinadigan
axborotlarda soha mutaxassisi bo‘lmaganlar uchun tushunarli bo‘lgan til va
atamalardan foydalaniladi.
Shu bilan birga, aholining moliyaviy savodxonligini oshirish borasida olib
borilayotgan ishlar ko‘lami kengaytirib boriladi.
25

Tahlil va prognozlash salohiyatini mustahkamlash
O‘rta muddatli istiqbolda inflyatsion targetlashga o‘tish Markaziy bankning
tahliliy va prognozlash salohiyatini mustahkamlashni hamda bosqichma-bosqich
takomillashtirib borishni talab qiladi.
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasini ishlab chiqish
va uning instrumentlaridan samarali foydalanish vazifasi ko‘p jihatdan Markaziy
bank tomonidan amalga oshiriladigan tahlil va prognozlar sifatiga bog‘liq.
Puxta ishlab chiqilgan makroiqtisodiy prognozlarga asoslangan pul-kredit
siyosati ichki moliya bozorlaridagi noaniqliklarni kamaytiradi, qabul qilinayotgan
qarorlar mohiyatini tushuntirishni yengillashtiradi va uning yo‘nalishlarini
oldindan aniqlash imkonini yaratadi.
Bugungi kunda Markaziy bank xalqaro amaliyotlar asosida prognozlash
ishlarini tashkil etishning boshlang‘ich bosqichida turibdi. Bunda inflyatsiya
darajasini prognozlashning dastlabki modellarini tuzish borasida ilk qadamlar
tashlangan.
Xususan, ARIMA (avtoregressiya – suzuvchi o‘rtachaning integrallashgan
modeli) modelida iste’mol narxlarining guruhlashtirilgan indeksini qo‘llash va
sinovdan o‘tkazish boshlandi.
Shu bilan birga, OLS (eng kichkina kvadratlar usuli) i VAR (vektorli
avtoregressiya) modellari ham qo‘llanmoqda.
Ushbu modellarni qo‘llash o‘tgan davrdagi ma’lumotlarga asoslanganligi
bois oldingi yillardagi statistik ma’lumotlarning sifati ishonchli prognozlarni ishlab
chiqishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, prognozlashning
zamonaviy tizimini shakllantirish bilan bir vaqtda statistik ma’lumotlarning
ishonchli bazasini yaratish bo‘yicha ish olib borilmoqda.
2018-2021 yillarda inflyatsiya va bank tizimidagi likvidlilikni omillar
bo‘yicha tahlil qilish, to‘lov balansi statistikasini zamonaviy usullar asosida tuzish,
asosiy makroiqtisodiy hamda pul-kredit ko‘rsatkichlarini prognozlash va
modellashtirish instrumentlarini takomillashtirish bo‘yicha ishlar yanada
kuchaytiriladi.
Zaruriy ma ’ lumotlar bazasini shakllantirish bilan bir qatorda yarimtarkibiy
va tarkibiy modellar asosida qo ‘ llaniladigan modellar ro ‘ yxatini kengaytirish
ko ‘ zda tutilmoqda .
26

Shu bilan birga , Markaziy bank tomonidan 2018 yildan boshlab
iqtisodiyotdagi inflyatsion kutilmalarni aniqlash borasida o ‘ tkazilayotgan so ‘ rovlar
va kuzatuvlar inflyatsion xatarlarni chuqur o ‘ rganish , pul - kredit siyosatini ishlab
chiqish va samarali amalga oshirishda ko ‘ mak beradi .
Narxlarning shakllanish jarayonini har tomonlama o ‘ rganish , shuningdek ,
nomonetar omillar ta ’ sirida vujudga kelishi mumkin bo ‘ lgan inflyatsion xatarlarni
oldindan aniqlash va ularning ichki narxlar barqarorligiga ta ’ sirini pasaytirish
maqsadida Hukumat va tegishli vazirliklar bilan hamkorlik munosabatlari
takomillashtirib boriladi .
Markaziy bank xalqaro moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar markaziy
banklari bilan ham hamkorlikni sifat jihatdan yangi darajada davom ettiradi .
Pul - kredit siyosatini takomillashtirish va uning instrumentlari rolini
kuchaytirish , bank tizimi likvidligini tahlil qilish va prognozlash hamda pul
bozoridagi operatsiyalar samaradorligini oshirish maqsadida 2018-2021 yillarda
Xalqaro valyuta jamg ‘ armasining maxsus texnik missiyalarini jalb qilish , xorijiy
mamlakatlar markaziy banklari ilg ‘ or tajribasini o ‘ rganish va o ‘ zaro tajriba
almashish amaliyotini kengaytirish ko ‘ zda tutilmoqda .
Prudensial nazorat choralari
Bank tizimining moliyaviy mustahkamligi va barqarorligini ta’minlashga
qaratilgan bank nazorati choralarining samarali qo‘llanilishi, pul-kredit siyosati
ta’sirini oshirishning zaruriy shartlaridan biri hisoblanadi.
Bank nazoratini xalqaro amaliyot va andozalarga muvofiq holda
takomillashtirilishi, bank tizimida raqobat muhitining kuchayishi hamda tijorat
banklarining kredit siyosatida bozor mexanizmlarini keng qo‘llashni davom
ettirilishi, o‘z navbatida, bank tizimiga bo‘lgan ishonchni mustahkamlayda va pul-
kredit siyosati samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
2.2. Pul-kredit siyosatining oraliq rejimi
Xorijiy mamlakatlarning inflyatsion targetlashga o‘tish tajribasi ushbu
rejimga o‘tishga tayyorgarlik ko‘rish bosqichining hal qiluvchi ahamiyatga ega
ekanligini ko‘rsatmoqda.
Inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish tadbirlarini yakunlash uchun talab
etiladigan uzoq muddatni inobatga olib oraliq davrda amalga oshiriladigan pul-
kredit siyosati narxlar barqarorligini ta’minlash va zaruriy makroiqtisodiy
sharoitlarni yaratish chora-tadbirlarini qamrab oladi.
27

Inflyatsion targetlashga o‘tish davrida asosiy e’tibor 2017-2021 yillarda pul-
kredit siyosatini yanada takomillashtirish va inflyatsion targetlash tizimiga
bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar Kompleksida ko‘zda tutilgan
rejalarni to‘laqonli bajarilishini ta’minlashga, iqtisodiy islohotlar davrida
inflyatsion bosim va risklarning oldini olishga hamda iqtisodiy-huquqiy bazani
mustahkamlashga qaratiladi.
Xususan, qonunchilik asoslarini mustahkamlash borasidagi tadbirlar
“O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi, “Valyutani tartibga
solish to‘g‘risida”gi va “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlarga,
shuningdek boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga tegishli o‘zgartirish va
qo‘shimchalar kiritishni o‘z ichiga oladi.
Normativ-huquqiy hujjatlarga kiritiladigan o‘zgartirishlar asosan
quyidagilarni nazarda tutadi:
- Markaziy bank operatsion faoliyati mustaqilligini mustahkamlash va
narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasini Markaziy bankka yuklash;
- Valyutani tartibga solishning ustuvor yo‘nalishlarini va aniq me’yorlarini
o‘rnatish, shuningdek valyuta bozorini rivojlantirish hamda uning bir maromda
faoliyat yuritishi uchun zaruriy sharoitlar yaratish;
- Bank faoliyatini tartibga solishning bozor mexanizmlari va tamoyillarini
qo‘llashni kengaytirish, shuningdek sohada raqobat muhitini kuchaytirishning
kafolatlari hamda sharoitlarini ta’minlash va boshqalar.
Oraliq davrda amalga oshiriladigan asosiy vazifalardan biri Markaziy
bankning valyuta bozorida market-meykerlik rolini pasaytirgan holda, valyuta
bozorini rivojlantirish hamda almashuv kursi barqarorligini ta’minlashning bozor
mexanizmlariga o‘tish hisoblanadi.
Bozor mexanizmlari ta’sirida almashuv kursining moslashuvchanligini
oshirish, o‘z navbatida, ichki valyuta bozorining kengayishi va rivojlanishiga
xizmat qiladi. Ushbu maqsadlarda oltin-valyuta rezervlarini maqsadli darajada
saqlash bilan bir qatorda valyuta bozorida qimmatbaho metallarni sotishdan
tushgan xorijiy valyutadagi daromadlarni muntazam ravishda sotish dasturini
ishlab chiqish va joriy etish ko‘zda tutilmoqda.
Inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish uchun tayyorgarlik davrida Markaziy
bankning ustuvor vazifasi samarali antiinflyatsion siyosat olib borish hisoblanadi.
28

Ushbu maqsadga Markaziy bank instrumentlaridan moslashuvchanlik bilan
foydalanish orqali qat’iy pul-kredit sharoitlarini saqlab turish orqali erishiladi.
Pul-kredit sharoitlari hamda inflyatsiya darajasini tahlil qilish, baholash va
prognozlash ishlari ko‘rsatkichlarning keng to‘plamlaridan foydalangan holda
amalga oshiriladi. Bunda, narxlarni barqarorlashtirish siyosatini olib borishda
asosiy ta’sir kanallarini aniqlash vazifasiga alohida e’tibor qaratiladi.
Shu bilan birga, pul-kredit siyosatining bozor instrumentlari turlarining
kengayib borishi bilan bir qatorda maqsadli parametrlarga erishishga yo‘naltirilgan
monetar operatsiyalar faollashtirilib, hajmlari mutanosib ravishda oshirilib
boriladi.
2017-2021 yillarda pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish hamda
inflyatsion targetlash tizimiga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar
Kompleksida keltirilgan vazifalarning amalga oshirilishi, o‘z navbatida, moliya
bozorlari rivojlanishiga xizmat qilib, pul-kredit siyosatining ta’sir kanallarini
mustahkamlashga yordam beradi.
Shuningdek, ushbu davrda inflyatsiyani modellashtirish va prognozlash
ishlarini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratiladi hamda shu asnoda pul-kredit
siyosati instrumentlarini takomillashtirish borasidagi qarorlar qabul qilish
jarayonining sinovi amalga oshirib boriladi. Modellar takomillashtirilishi bilan
inflyatsiyaning maqsadli miqdoriy ko‘rsatkichlari belgilanadi.
Umuman olganda, pul-kredit siyosatining oraliq rejimi inflyatsion targetlash
rejimiga o‘tishga tayyorgarlik ko‘rish maqsadida pul-kredit siyosatining barcha
jarayonlari va uning instrumentlarini qayta ko‘rib chiqish hamda takomillashtirish
borasidagi chora-tadbirlar majmuini qamrab oladi.
2.3. Inflyatsion targetlash rejimini joriy qilish bo‘yicha mavjud
muammolar, xatarlar va cheklovlar
Inflyatsion targetlashga o‘tishning huquqiy asoslari yaratilganligi hamda pul-kredit
siyosatining tamoyil va mexanizmlarini amaliy jihatdan qayta ko‘rib chiqish
jarayonining boshlanganligiga qaramasdan, ushbu rejimga to‘laqonli o‘tish qator
xatar va cheklovlar hisobiga qiyinlashadi.
29

Xususan, aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar inflyatsion kutilmalarining
barqaror yuqori darajada saqlanib qolayotganligi inflyatsion targetlashga
muvaffaqiyatli o‘tish jarayonidagi asosiy cheklovlardan biri hisoblanadi. Bunda
iqtisodiyotning barcha sektorlarini erkinlashtirish davrida inflyatsion bosimning
oshishi inflyatsion xatarlar saqlanib qolishiga sabab bo‘lmoqda.
Inflyatsion kutilmalarning o‘tgan yillardagi narxlar dinamikasi asosida
shakllanishini hisobga olganda, iqtisodiyotdagi inflyatsion kutilmalarni pasaytirish
va barqarorlashtirish o‘tish davridagi asosiy vazifalardan biri hisoblanadi.
Inflyatsiyaga nomonetar omillar ta’sirining yuqori bo‘lganligi sababli ushbu
vazifalarni amalga oshirish yanada qiyinlashadi va inflyatsion targetlashga
muvaffaqiyatli o‘tishda qator to‘siqlarni vujudga keltiradi.
Bunday omillar qatoriga ayrim tovarlar bo‘yicha ma’muriy tartibga
solinadigan narxlarning saqlanib qolishi, mahalliy bozorlarning
monopollashganligi, xomashyo narxlarining yuqoriligi, jahon iqtisodiyotining
tiklanayotganligi munosabati bilan inflyatsiyaning import qilinishi, ishlab chiqarish
samaradorligining pastligi va energiya sarfining yuqoriligi, infratuzilmaning yaxshi
rivojlanmaganligi va boshqalar kiradi.
Mazkur sharoitlarda inflyatsion targetlash rejimining samaradorligi
Markaziy bank kommunikatson siyosatining ta’sirchanligi hamda aholining
amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosatiga nisbatan ishonchiga bog‘liq bo‘ladi.
Bunda narxlar o‘sishining sabablari va narxlar barqarorligini ta’minlash borasida
ko‘riladigan choralarni aholiga tushuntirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, valyuta bozorining shakllanishi sharoitida valyuta siyosati va
tashqi iqtisodiy faoliyatning liberallashtirilishi jarayonlarining davom ettirilishi
bilan bog‘liq xatarlar ham kuzatiladi.
Bunda erkin suzib yuruvchi valyuta kursiga o‘tishda valyuta kursining qisqa
muddatli keskin tebranishlarini yumshatish va valyutani xedjirlash instrumentlarini
rivojlantirish orqali salbiy oqibatlarni kamaytirish muhim hisoblanadi.
Ushbu maqsadlarga erishish, pul-kredit siyosati instrumentlarining
ta’sirchanligi hamda samaradorligini kamaytiruvchi sabablarni bartaraf etish bilan
uzviy bog‘liq.
Moliya sektorining institutsional jihatdan sust rivojlanganligi va yashirin
iqtisodiyotda katta hajmdagi naqd pul mablag‘lari aylanmasining mavjudligi
30

Markaziy bank pul-kredit siyosatining samaradorligini pasaytiruvchi omillardan
hisoblanadi.
Davlat qarz majburiyatlarining muomalada mavjud emasligi Markaziy
bankning ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirish hamda bank sektorining
ushbu qarz instrumentlaridan garov ta’minoti sifatida foydalanib, qisqa muddatli
likvidlikni jalb qilish imkoniyatlarini cheklaydi.
So‘nggi yillarda Davlat byudjeti balanslashgan holda ijro etilishi sharoitida
davlat qarz majburiyatlarini chiqarishning ob’ektiv sabablari mavjud emasligiga
qaramasdan, investitsion, shu jumladan, hududiy va tarmoqlar rivojlanish
dasturlarini moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiyalash va maqbullashtirishda
qarz qimmatli qog‘ozlarining afzalligi ularni yaqin istiqbolda muomalaga chiqarish
uchun asos bo‘lishi mumkin.
Tashqi iqtisodiy xatarlar ko‘p jihatdan eksport tarkibi va iqtisodiyotga
valyuta tushumlari dinamikasi bilan bog‘liq hisoblanadi. Bunday holatlarda,
qimmatbaho metallar bozoridagi narxlar o‘zgarishi hisobiga hamda qo‘shni
mamlakatlar va asosiy savdo hamkor davlatlardagi iqtisodiy muammolar natijasida
yuzaga keluvchi xatarlarni minimallashtirish talab etiladi.
31

XULOSA
Milliy iqtisodiyot xususiyatlarini inobatga olgan holda, pul-kredit siyosati
rejimlarining o‘ziga xos jihatlari va ta’sirchanligi tahlili o‘rta muddatli istiqbolda
Markaziy bankning ustuvor maqsadi sifatida narxlar barqarorligiga erishish
vazifasiga inflyatsion targetlash rejimi juda mos kelishini ko‘rsatmoqda. Shundan
kelib chiqqan holda, pul-kredit siyosatini amalga oshirishning tamoyil va
usullarining inflyatsion targetlashga bosqichma-bosqich yo‘naltirish uchun zaruriy
huquqiy asoslar va tayanch iqtisodiy sharoitlar yaratildi.
Xususan, valyuta siyosatining liberallashtirilishi va bozor sharoitlarida
almashuv kursining shakllanishini ta’minlash bo‘yicha choralar, Markaziy
bankning ustuvor maqsadlari va amaliy mustaqilligini aniq belgilanishi, pul-kredit
siyosatini amalga oshirishning faol bosqichiga o‘tilishi, inflyatsiyani hisoblash va
baholash usullarini takomillashtirilishi, shuningdek shaffoflikning oshirilishi va
kommunikatsion siyosatning kuchaytirilishi kabi amaliy choralar inflyatsion
targetlashga o‘tish uchun asosiy sharoitlarni yaratadi.
Shu bilan birga, mavjud xatarlar va to‘siqlar inflyatsion targetlash rejimini
joriy etish vazifasining bajarilishini qiyinlashtiradi.
O‘z navbatida, Markaziy bank asosiy e’tiborni prognozlash va tahliliy
bazani mustahkamlashga, pul-kredit siyosati instrumentlarini takomillashtirish va
ularning ta’sir kanallarini kuchaytirishga, komunikatsion siyosatni rivojlantirish va
aholining ishonchini oshirish kabi vazifalarga qaratadi.
Markaziy bank ushbu rejimga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-
tadbirlarni amalga oshirishda tegishli vazirlik va idoralar bilan sa’y-harakatlarni
birlashtiradi va hamkorlikda faoliyat yuritadi.
Umuman olganda, inflyatsion targetlashga o‘tish pul-kredit siyosati
sohasining barcha jihatlarini tubdan qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirishni
talab etadi. Bu esa, o‘z navbatida, uzoq muddatli istiqbolda barqaror iqtisodiy
32

o‘sishning asosi bo‘lgan makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda sifat jihatdan
yangi bosqichga o‘tilishini anglatadi.
Ushbu Konsepsiya O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va Moliya
vazirligi bilan kelishilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
• Karimov I.A. “Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyoni yuksaltirish,
xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi” //Xalq so’zi, 2021 yil 22 yanvar
• Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 20 22 .
• Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R.
Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 20 21 y
• Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar. T.: MChJ “RAM-S”, 2020 y
• Shodiyev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T.: G’ofur G’ulom, 20 2O
33

KIRISH…………………………………………………………………………..3
I-BOB TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT……………………………………5
1.1Tashqi iqtisodiy faoliyati milliy bankining qisqacha tavsifi……………….5
1.2 Makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishni ta’minlashda pul-kredit
siyosatining o‘rni………………………………………………………………...9
II-BOB Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va mexanizmlari
(inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishning ahamiyati)………………………...11
2.1 O‘zbekistonda inflyatsion targetlash rejimini joriy etish
istiqbollari…….11
2.2 Pul-kredit siyosatining oraliq rejimi……………………………..………..27
2.3. Inflyatsion targetlash rejimini joriy qilish bo‘yicha mavjud muammolar,
xatarlar va cheklovlar……………………………………………………..…….29
XULOSA……………………………………………………………………...….32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………..…………33
34

Sotib olish