O’zbekistonda ekskursion xizmatlarni tashkil etish - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	102.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

O’zbekistonda ekskursion xizmatlarni tashkil etish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. TURIZMDA EKSKURSIYA XIZMATINI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI ................................... 6
1.1. Turizmda ekskursiya xizmatlarining ahamiyati va o’rni ......................................................................... 6
1.2. Ekskursiya xizmatlarni tashkil etish usullari va turlari ........................................................................... 9
1.3. Ekskursiya turistik maxsulotning tarkibiy qismi sifatida ...................................................................... 19
II BOB. O’ZBEKISTONDA EKSKURSIYA XIZMATLARI TASHKIL ETILISHI DARAJASI. ....................................... 23
2.1. O’zbekistonda ekskursiya xizmatlari ko’lami va ularning o’tkazlishi ................................................... 23
2.2. O’zbekiston muzeylarida ekskursiya xizmatlari darajasi ..................................................................... 29
2.3. Ekskursiyalarni o’tkazishning xalqaro tajribalari va metodlari ............................................................ 32
III BOB. O’ZBEKISTONDA EKSKURSIYA XIZMATLARI TASHKIL ETILISHINI RIVOJLANTIRISH VA
TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI .................................................................................................................. 35
3.1. O’zbekistonda ekskursiya xizmatlari tashkil etilishini rivojlantirish chora tadbirlari ........................... 35
3.2. O’zbekistonda ekskursiya xizmatlari tashkil etishda zamonaviy yondashuvlar ................................... 37
XULOSA ...................................................................................................................................................... 41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................................ 44
2

KIRISH
Mavzuning dоlzarbligi . Rеspublika iqtisоdiyoti barqarоr rivоjlanishi uchun
iqtisоdiyotning barcha tarmоqlarida iqtisоdiy islоhоtlarni jadal sur’atlar bilan
amalga оshirish juda хam zarurdir. Iqtisоdiy islоhоtlar mamlakatning o’zidagi
ijtimоiy-iqtisоdiy o’zgarishlarnigina emas, balki хalkarо munоsabatlar sоhasidagi
faоliyatni rivоjlantirish, tashqi iqtisоdiy alоqalarni takоmillashtirish, kеngaytirish
va ishlab chiqarishni jahоndagi rivоjlangan mamlakatlar tajribasining nazariy-
amaliy yutuqlari bilan bоyitish kabi vazifalarni ham bajarishga qaratilgan bo’lishi
lоzim. O’zbеkistоn mustaqillikka erishgan kundan bоshlab, iqtisоdiyotning barcha
bo’g’inlarida, shu jumladan turizm sоhasida ham jahоn andоzalariga mоs hоlda
хo’jalik yuritishning yangi shakllariga o’tilmоqda.
Turistlarga ekskursiya хizmati ko’rsatish va uni takоmilashtirishda
bajarilishi lоzim bo’lgan dоlzarb muammоlar ko’pdir. O’zbеkistоnda turizmni
rivоjlantirish, uning nе’matlaridan baхramand bo’lish hоzirgi kunning eng muхim
vazifalari qatоridan jоy оlmоqda. Mazkur muammоlarni o’rganish, ularni ilmiy
tahlil qilish, bu bоrada to’plangan bilim va tajribalar asоsida mavjud muammоlarni
hal qilishga dоir takliflar kiritish bitiruv malakaviy ishi uchun tanlangan
mavzuning dоlzarbligini ko’rsatadi. Muammоning o’rganilganlik darajasi.
O’zbеkistоnda turizmida ekskursiya хizmati ko’rsatish, ekskursiyani tashkil kilish
bu sоhada erishgan yutuqlar, sоhaning ijtimоiy-iqtisоdiy ko’rsatkichlari ilmiy
tadkikоtlar, maхsus adabiyotlarda juda kam o’rganilgan va umuman, bu masalaga
yaхshi e’tibоr bеrilmagan. Lеkin хоrijlik еtakchi оlimlar bu masalaga o’z
e’tibоrlarini qaratgan.
O’zbеkistоn iqtisоdyotida turizmning tutgan o’rni, iqtisоdiy rivоjlanishda
turizmning ta’siri, tashkiliy iqtisоdiy muammоlarining ma’lum bir qismi
rеspublikamizning A.F.Saidоv, G.G.Nazarоva, T.T.Tashmuratоv, A.Razzоkоv,
N.Tuхliеv, B.Хusanbоеv, A.Taksanоv kabi bir qancha iqtisоdchi оlimlari,
amaliyotchilari tоmоnidan o’rganilgan. Lеkin turizmda ekskursiya хizmatlоrini
takоmilashtirish, хususan, turizmda ekskursiyani tashkil qilishga bag’ishlangan
3

izlanishlar rеspublikamizda endi o’rganilayotgan yangi tarmоqdir. Shuning uchun
хam turizmda ekskursiyaning rоlini оshirish, tashkil kilishning Yangi yo’llarini
ishlab chiqish va turizm tizimi rеspublikamizda rivоjlanishi, shakllanib bоrishini
o’rganish, tahlil qilish, izlanish оlib bоrish va ijоbiy yutuklarni turizmga
mоslashtirish, turizm kоrхоnalariga, turfirmalariga, хususiy sеktоrlarga, turizm
bilan shug’ullanuvchi tashkilоtlarga tadbiq etishni taqоzо etadi.
Kurs ishining maqsadi. Mazkur ishining maqsadi O’zbеkistоnda turistlarga
ekskursiya хizmati ko’rsatishni хalqarо standartlar darajasiga chiqarish va turizm
rivоjlanishini yangi bоsqichga оlib chiqish, bоshqarish va rivоjlanishini tug’ri
yo’naltirish uchun хоrij tajribasini o’rganish va uni amaliyotga tadbiq etish,
turizmni rivоjlantirishning maqsadli stratеgiyasini shakllantirish kabi muammоlar
хam tahlil qilingan.
Kurs ishining vazifalari:
• Turistlarga O’zbеkistоndagi tariхiy shaхarlar buylab ekskursiyani tashkil
kilish asоslarini ishlab chikish;
• Qadimiy Samarkand va Buхоrо shaharlari buyuk tariхiy-madaniy an’analarining
O’zbеkistоn turizmidagi tutgan o’rnini aniqlash;.
• mamlakat turizmi va madaniyatining riv о jlanishini tahlil qilish
• O’zb е kist о n х alqar о turizmida ekskursiya х izmati ko’rsatishni riv о jlantirish
yo’nalishlarini aniqlash;
• Ekskursiyani tashkil etishda madaniy m е r о s etn о grafiya, urf- о datlar va
an’analardan unumli f о ydalanish yo’llarinii ko’rsatish;
• Turizmda ekskursantlarni ar х it е ktura va х aykaltar о shlik bilan tanishtirishning
samarali yo’llarini tadbiq etishdir.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, uchta bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB . TURIZMDA EKSKURSIYA XIZMATINI TASHKIL ETISHNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Turizmda ekskursiya xizmatlarining ahamiyati va o’rni
Turizm ekskursiya bilan chambarchas b о g’liqdir. Chunki ekskursiya har bir
turistik sayohatning fikriy if о dasidir. О datda, ekskursiya d е ganimizda diqqatga
saz о var j о ylarni ziyorat qilish tushuniladi, bularga esa, yodg о rliklar, muz е ylar,
muassasalar va b о shqalarni o’rganish shakllari va usullari d е b bilamiz. Ekskursiya
xizmatini ko’rsatish – insonning ma’naviy va ahloqiy qadriyatlarga bo’lgan
ehtiyoji va talabini qondirish, bilimini egallashda, shu jumladan, kasbiy va bilish
vositalari, usullari, ob’yektlarini erkin tanlash sharoitida ekskursiyalar tashkil etish
va ekskursiya xizmatlarini ko’rsatishdir.
O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risidagi» qonunda: “Turizm—
jismoniy shaxslarning doimiy yashash joyidan 12 oydan oshmagan muddatga,
beradigan joyida ish haqi to’lanadigan faoliyat bilan shug’ullanmasdan,
davolanish, o’rganish, ish yoki boshqa maqsadda sayyohati hisoblanadi.” 1
Turist 24 soatdan kam bo’lmagan va bir yilgacha muddatga, har qanday haq
to’lanadigan faoliyat bilan shug’ullanmasdan hamda belgilangan muddatda
mamlakatni tark etish majburiyati bilan qonun orqali taqiqlanmagan turli
maqsadlarda boshqa mamlakat hududida sayyohat qiladigan shaxsdir.
Sayohlik sanoatini rivojlantirish an’analari va umumiy iqtisodiy, texnika va
ijtimoiy yutuqlar o’rtasida bevosita aloqalar mavjuddir. Jahondagi sanoati
rivojlangan mamlakatlardagi hayot tarzining o’sish darjasi, xodimlar ta’tillarining
muddatlarining o’sishiga va nafaqa bilan ta’minlashning yetarli ravishda yuksak
darajasini ta’minlash bilan sayyohlikning rivojlanishiga fanga ta’sir ko’rsatadi.
(eng ko’p kelishi Fransiya, AQSH, Ispaniya, eng ko’p mablag’ sarflaydigan
sayyohlar AQSH, Germaniya, Yaponiya). Turizm - jismoniy shaxsning doimiy
1
O ’ zbekiston Respublikasining “Turizm to ’ g ’ risida” Qonuni -O ’ zbеkistonning yangi qonunlari. - T.: Adolat, 2000,
b.131-140 b.
6

istikomat joyidan soglomlashtirish, ma’rifiy, kasbiy-amaliy yoki boshka
maksadlarda borilgan joyda (mamlakatda) haq tulanadigan faoliyat bilan
shugullanmagan xolda uzogi bilan bir yil muddatga junab ketishi (sayoxat qilishi);
Ekskursiya faoliyati—vaqtinchalik bo’ladigan mamlakatda sayohatchilarni
sayyohlik resurslari bilan tanishtirish maqsadidagi faoliyatni tashkillashtirish
bo’lib, bunda joylashtirish yuzasidan xizmat ko’rsatish nazarda tutilmaydi.
Sayyohlik tabaqalariga xalqaro va milliy sayyohlik qo’shiladi, shuningdek,
mamlakat doirasidagi sayyohatlik kiritiladi.
Tunab qoladiganlar turistlar hisoblanadi, kun davomida kelib-ketuvchilar
ekskursiyachilar deb hisoblanadi.
Turizmning ichki, xalqaro, kiruvchi, chiquvchi ko’rinishlari mavjud bo’lib,
ic hki turizm - o’z davlati chegarasi doirasida doimiy yashovchi fuqarolarni
vaqtinchalik tashrif buyurovchi joyda (to’lanadigan faoliyatsiz) turstik
maqsadlarda sayoxat qilishga; xalqaro turizm –vaqtinchalik kelgan joyida faoliyati
to’lanmaydigan, doimiy yashaydigan mamlakat chegarasidan tashqariga turistik
maqsadlarda safar qilish; kiruvchi turizm- faoliyati to’lanmaydigan turistik
maqsadlarda doimiy yashamaydigan shaxslarni o’zga mamlakat xududiga tashrifi,
sayohati; chiquvchi turizm – bir mamlakat xududida doimiy yashovchi shaxsni
boshqa mamlakatga faoliyati to’lanmaydigan sayohati, tashrifi hisoblanadi. 2
Turizmdagi iste’mol turizm tovarlari va xizmatlarining qiymati sifatida
aniqlanib, ular turist yoki ekskursiyachilarning bevosita talablarini qondirish uchun
foydalaniladi. Bularga keluvchilarga qilinadigan xizmatlar to’plami —
joylashtirish, ovqatlantirish, dam olish, sport, ekskuriya va boshqa tadbirlar
harajatlari kiradi. Turizm mahsulotlari deyilganda moddiy va nomoddiy xizmatlar
to’plamining iste’mol qiymati tushunilib, ular turistning iste’mol talablari uchun
zarur bo’lib, uning sayyohlik yuzasidan sayohat qilishi davrida vujudga keladi va
faqatgina ushbu saayyohat tufayli vujudga keladi. Turizm tovarlari — deyilganda
ishlab chiqarish sohasi faollarining mehnat mahsuloti tushunilib, ular sotish uchun
2
www.wikipedia.org
7

yaratilgan hamda aksariyat hollarda turistlar yoki ekskursiyachilar foydalanishi
uchun mo’ljallangan.
Ekskursiya - ( lotinchadan. Exscursio – sayoxat) bu gid (ekskursovod)
rahbarligida ilmiy yoki madaniy maqsadlarga diqqatga sazovor joylarni,
muzeylarni individual yoki jamoa bo’lib tomosha qilishdir.
Yoki boshqacha ta’riflaganda:Ekskursiya - bu tanishish yoki o’rganish
maqsadida aniq belgilangan reja bo’yicha o’tkaziladigan, mavzuli hikoyalar bilan
olib boriladigan biror ob’ektni ko’rsatish jarayonidir. Har bir ekskursiyaning
mazmuni (xususiyati) hikoya qilish, namoyish etish, ma’lumot berishdan iborat.
Agar namoyish etish(tanishtirish) bo’lmasa bunday madaniy, ilmiy jarayon
ekskursiya emas, balki oddiy ma’ruza yoki suhbatga hisoblanadi.
Ekskursiyada aynan hikoya qilish va namoyish etish asosiy xususiyatlardir.
Lekin ko’rilayotgan narsalar haqida chuqur tahlil, ma’no, tushuncha berilmasa, bu
ishtirokchilar uchun faqatgina diqqatga sazovor joylarni tomosha qilish bo’ladi.
Ekskursiyaning mazmuni ham ko’rilayotgan ob’yektlarga qiziqarli ma’lumotlarni
aytib berishdan iborat.
Gidning ob’ekt haqida aniq faktlar, hodisalar, jarayonlarga asoslanib hikoya
qilayotganlari sayyohlar ongida ko’rayotganlari bilan bog’lanib umumlashadi. Shu
tariqa gid sayyohlarga ob’ektlarni to’g’ri ko’rishni o’rgatadi. Bu jarayonda
ekskursiyaning asosiy tarkibiy qismi bo’lgan atrof-muhitni emotsional qabul qilish
katta rol o’ynaydi. Gid sayyohlarni nafaqat eshitish va ko’rishga, balki voqea
hodisalarni his etishga majburlashi kerak. Ko’rgan va eshitganlar sayyohlarga
javob hissiyotini uyg’otish zarur (hayrat, quvonch, g’urur).
Ekskursiya—bu nafaqat vaqt o’tkazish, balki jismoniy va ruhiy kuch
sarflashni talab qiluvchi, bo’sh yoki o’qish vaqtidagi intellektual faoliyatidir.
Ekskursiya o’zining ko’rgazmaliligi, daromadliligi, hissiyotliligi bilan
insonlarning ruhiy qiyofasi shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi.
B.V.Yemelyanov ekskursiyaning qo’yidagi 6 ta xususiyatlarini ajratgan:
- vaqt davomiyligi (2 soatdan 1 kungacha);
- sayyohlar guruhining mavjudligi (10-15 kishi);
8

- malakali mutahassis - gidning mavjudligi;
- ekskursiya ob’ektini ko’rib chiqish;
- ob’ektlar bilan harakatda va to’xtab tanishish (avtobusdan tushib);
- ekskursiya yo’nalishini belgilab beruvchi aniq mavzuning mavjudligi.
Hozirda ekskursiya amaliyotida ekskursiyaning asosiy xususiyatlarini
belgilashda erkin qaralmoqda. Masalan: turistlar guruhi bir necha kishidan iborat
(1-2 kishi) bo’lishi mumkin; ob’ekt bilan tanishish uchun avtobuslardan tushish
shart emas (agar ob’ekt yaxshi ko’rinsa). B.V.Yemelyanov ko’rsatgan
ekskursiyaning boshqa xususiyatlari esa o’zgarmay qoladi.
Ekskursiyaning albatta maqsad va vazifalari aniq bo’lishi shart. Chunki,
shular ekskursiya ob’ektlari, marshrutlari, adabiyot manbalarini tanlashda va “gid
portfeli”ni yaratishda muhim rol o’ynaydi.
Lekin ekskursiyaning eng asosiy xususiyatlari uni o’tkazishda ekskursiya
uslublaridan foydalanishdir, ya’ni namoyish va hikoya qilishning uyg’unligidadir. 3
1.2. Ekskursiya xizmatlarni tashkil etish usullari va turlari
Ekskursiya xizmatlarini ko’rsatish iste’molchi ( ekskursant,turist ) gacha
tarix, madaniyat, geografiya, etnografiya, ekologiya va iqtisodiy hamda boshqa
fanlar bo’yicha kompleks bilimlarni yetkazish imkonini berdi. Bu muzeylarni va
ko’rgazma eksponatlarini, tarixiy, madaniy, tabiiy, etnojadal, muhandislik va
boshqa diqqatga sazovor joylarni, obyektlarni anglashda shaxs ehtiyojini
qondiradi.
Inson tomonidan ekskursiya xizmatlarini tanlash topqirligi va bilimdonlik
xarakteriga ega. Chunki, ekskursant (turist) bir vaqtning o’zida bir necha
ehtiyojlarini qondiradigan ekskursiya xizmatlarini tanlaydi, ya’ni bu xizmatlar
funksional to’liqlikka ega bo’ladi. Misol uchun, shaxardan tashqariga ekskursiyaga
tashrif buyurishar ekan, uning ishtirokchilari nafaqat bilimga ehtiyojlarni
qondiradi, balki hissiyot va intellektual zo’riqishlarni harakatlanishi orqali bartaraf
3
Аliеvа M.T. Turistikmаmlаkаtlаriqtisоdiyoti, dаrslik, T., TDIU, 2009. 63-b.
9

qilishadi va bir- birlari bilan muloqat jarayonida axborot almashinish
samaradorligini oshiradilar. Shunday qilib, ekskursiya xizmatlari ko’rsatilishini
nafaq turistik xizmatlar kompleksining qismi sifatida, ekskursantlar (turistlar) ni
talab va ehtiyojlarni qondirish maqsadi bo’lgan mustaqil xizmat turi sifatida qarab
chiqish mumkin.
Ekskursiya xizmatlarini turistik ekskursiya karxonalarining uyushtirilgan
dam olish tizimi faoliyat natijasi sifatida qarab chiqib, shuni unutmaslik kerakki,
ekskursiya xizmatlari ko’rsatish ko,pleks vazifalari tarixiy, madaniy, tabiiy va
boshqa obyektlarga sayohat va safarlar uyushtirishni o’z ichiga oladi.
Ekskursantlarning ehtiyojlarini qondirish bevosita ekskursiya xizmatlarini
miqdoriy va sifatiy yaxlitliligiga bog’liqdir.
Ekskursiya xizmatlarini tashkil etishning har bir formasi(shakli) bu aniq
maqsadga qaratilgan harakatlar uyg’unligi hisoblanadi. Ekskursiya xizmatlari
ko’rsatish ekskursantlarning talab va ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi.
Aholini ekskursiya xizmatlari bilan qamrab olishning maqsadli yo’nalish
xarakteri quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amlaga oshiriladi.
• Yashash joyi;
• O’q uv muassassi, tashkilot, korxonalar;
• Tur bazalar, dam olish uylari, ponsionatlar va hakazolar;
• Klublar, madaniyat uylari va saroylari;
• Seminarlar, kurslar, simpoziumlar, konferensiyalar va boshqalar;
• Aeroportlar (portlar), vokzallar, festival maydonlari.
Ekskursiya xizmatlari barcha ishlarni tashkil etish bo’yicha asos
korxonaning biznes rejasi bo’lishi mumkin. Bu turizm soxasi bozorida ekskursiya
xizmatlari turlari bo’yicha talab va ehtiyojlar, ishtirokchilar tarkibi hisobga olingan
holda tuziladi. Unda ekskursiya xizmatlarining asosiy ko’rsatkichlari aks etadi va
quyidagilar kiradi:
• Aholiga, mamlakat mehmonlariga ko’rsatiladigan ekskursiya xizmatlari
hajmi(pul o’rinishida);
• Ekskursantlar(turistlar) soni;
10

• Xizmatlardan tushgan daromad.
Mazkur ko’rsatkichlar dahoviy takomillashtirish mezoni sifatida xizmat
qiladi. Buning uchun korxonada quyidagi axborotlar bo’lishi maqsadga muvofiq.
• Ekskursantlarga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq tashkilotlar manzili, faks
va telefon raqamlari;
• Ekskursiya mavzulari ro’yxati;
• Ma’lum mamlakat, hudud, rayon, shahar bo’yicha joy ekskursiya yo’nalishlari,
karta sxemalari;
• Ekskursavodlarning uy manzillari va telefonlari raqamlari ro’yxati.
Ekskursiya xizmatlari ko’rsatkichni tashkil etish bo’yicha axbrotlar to’liqligi
turli ko’rinishdagi kartochkalar bilan taminlanadi:
• Transport korxonalari( avto xo’jaliklar, avto stanstiyalar, temir yo’l vokzallari,
aeroportlar, portlar va hakazolar);
• Joylashtirish vositalari;
• Ovqatlanish korxonalari.
• Ekskursiya tashkilotlari tomonidan tashrif buyurish ko’zda tutilgan;
• Madaniy akartiv muassassalari( muzeylar, konsert zallari, teatrlar va boshqalar);
• Tashrif buyuriladigan va ko’rsatilayotgan hisoblangan korxonalar;
• Ekskursiyalar o’tkaziladigan mavzular ro’yxatiga muvofiq ularning
klassifikatsiyasi, davomiyligi, harakatlanish usuli, boshlanish joyi va tugashi,
ekskursiya qiymati ko’rsatiladi. 4
Ekskursiya xizmatlari ko’rsatish turistik korxonalar(firmalar) tomonidan
ularga qarashli bo’lgan ma’muriy hududda (shahar, rayon) amalga oshiriladi.
Boshqa shaharga boruvchi guruhlar bilan ishlash (hatto ma’lum rayonda bo’lsa
ham) o’sha shaharlardagi ekskursiya muassassalari yoki turistik korxonalarga
o’tkaziladi.
Guruh bilan birga ketadigan ekskursavod uning rahbari vazifasini bajaradi,
yo’l axborotlari beradi. Bunday yondashuv hozirgi davrda ekskursiya xizmatlari
4
Abidova D.I, Meliboyev U.V Mehmonxonalarda xizmat ko’rsatish sifatini oshirish dasturini amalga oshirilshi
mavzusidagi ilmiya maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy
anjumani tezislar to’plami – Toshkent .2012. 89 b
11

ko’rsatish taraqqiyotiga davlat tomonidan ortib bhorayotgan e’tiborni
xarakterlaydi. Ekskursiya xususiyati shundan iboratki, unda ko’rsatish va hikoya
qilish organic ravishda uyg’unlashgan. Ekskursavod obyektni ko’rsatar ekan, u
haqidagi ma’lumotlarni tahliliy jarayonlar, tushuntirishlar, tarixiy ma’lumotlar
bilan to’ldirib boradi. U ko’rganlarni to’g’ri qabul qilishga, obyekt bilan bog’liq
voqealar, hodisalar, dalillarni obyektiv baholashga o’rgatadi. Shu tarzda bilish
jarayonida ekskursantlar dinyoqarashiga maqsadli yo’naltirilgan ta’sir amalgam
oshiriladi. Berilgan ma’lumotlar esa ko’rgazmaliligi sharoiti bilan yaxshi eslab
qolinadi va dunyoqarashining kengayishiga imkon beradi.
Har bir ekskursiya mavzusi va maqsadidan qat’iy nazar quyidagi belgilarga
ega bo’lishi shart:
• Aniq vazifa, mavzu va maqsad mavjudligi;
• Guruh yoki individual(yakka) ekskursant mavjudligi;
• Ekskursavod borligi;
• Vaqtning davomliligi;
• Ekskursiya obyektlarini bevosita ular joylashgan o’rinda ko’rsatish;
• Tomoshaning maqsadga muvofiqligi;
• Oldindan ishlab chiqilgan yo’nalish bo’yicha harakatlanish;
Ekskursiya asosiga quyidagi tamoyil (prinsp) lar qo’yilgan:
• Ilmiylik – faqtlar, voqealar, nazariyalar (g’oyalar) , jihatlar, ilmiy talqinda
beriladi, obyektiv baho, ular mansub bo’lgan zamonaviy fan sohalari
pozitsiyasidan turib qaraladi;
• G’oyaviyligi;
• Haqqoniyligi;
• Nazariyani amaliyot bilan bog’liqligi;
• Topqirlik;
• Ishonchlilik;
Ekskursiya quyidagi funksiyalarni bajaradi:
• Iqtisodiy;
• G’oyaviy – siyosiy;
12

• Umumtalim;
• Axborot beruvchi;
• Tarbiyaviy;
• Mazmunli dam olishni tashkil etish;
• Dunyoqarashni kengaytirish;
• Insonda qiziquvchanlikni shakillantirish;
• Ixtisoslashgan ( kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash );
• Ekskursiya yaratish jarayonlariga quyidagi bosqichlar xos:
• Mavzular tanlash;
• Manbalarni tanlash va o’rganish;
• Tanlangan mavzu bo’yicha yangi rkskursiya yaratish;
• Uni o’tkazishga tayyorgalik. 5
Ekskursiyada aynan hikoya qilish va namoyish etish asosiy xususiyatlardir.
Lekin ko’rilayotgan narsalar haqida chuqur tahlil, ma’no, tushuncha berilmasa, bu
ishtirokchilar uchun faqatgina diqqatga sazovor joylarni tomosha qilish bo’ladi.
Ekskursiyaning mazmuni ham ko’rilayotgan obektlarga qiziqarli ma’lumotlarni
aytib berishdan iborat.
Gidning ob’ekt haqida aniq faktlar, hodisalar, jarayonlarga asoslanib hikoya
qilayotganlari sayyohlar ongida ko’rayotganlari bilan bog’lanib umumlashadi. Shu
tariqa gid sayyohlarga ob’ektlarni to’g’ri ko’rishni o’rgatadi. Bu jarayonda
ekskursiyaning asosiy tarkibiy qismi bo’lgan atrof-muhitni emotsional qabul qilish
katta rol o’ynaydi. Gid sayyohlarni nafaqat eshitish va ko’rishga, balki voqea
hodisalarni his etishga majburlashi kerak. Ko’rgan va eshitganlar sayyohlarga
javob hissiyotini uyg’otish zarur (hayrat, quvonch, g’urur).
Ekskursiya—bu nafaqat vaqt o’tkazish, balki jismoniy va ruhiy kuch
sarflashni talab qiluvchi, bo’sh yoki o’qish vaqtidagi intellektual faoliyatidir.
Ekskursiya o’zining ko’rgazmaliligi, daromadliligi, hissiyotliligi bilan insonlarning
5
Abidova D. Mehmonxona xizmatlarining samardorlik ko’rsatkichlarini iqtisodiy baholash mavzusidagi ilmiya
maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar to’plami
– Toshkent .2012. 100 b
13

ruhiy qiyofasi shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. B.V.Yemelyanov ekskursiyaning
qo’yidagi 6 ta xususiyatlarini ajratgan:
- vaqt davomiyligi (2 soatdan 1 kungacha);
- sayyohlar guruhining mavjudligi (10-15 kishi);
- malakali mutahassis - gidning mavjudligi;
- ekskursiya ob’ektini ko’rib chiqish;
- ob’ektlar bilan harakatda va to’xtab tanishish (avtobusdan tushib);
- ekskursiya yo’nalishini belgilab beruvchi aniq mavzuning mavjudligi.
Hozirda ekskursiya amaliyotida ekskursiyaning asosiy xususiyatlarini
belgilashda erkin qaralmoqda. Masalan: turistlar guruhi bir necha kishidan iborat
(1-2 kishi) bo’lishi mumkin; ob’ekt bilan tanishish uchun avtobuslardan tushish
shart emas (agar ob’ekt yaxshi ko’rinsa). B.V.Yemelyanov ko’rsatgan
ekskursiyaning boshqa xususiyatlari esa o’zgarmay qoladi.
Ekskursiyaning albatta maqsad va vazifalari aniq bo’lishi shart. Chunki,
shular ekskursiya ob’ektlari, marshrutlari, adabiyot manbalarini tanlashda va “gid
portfeli”ni yaratishda muhim rol o’ynaydi. Lekin ekskursiyaning eng asosiy
xususiyatlari uni o’tkazishda ekskursiya uslublaridan foydalanishdir, ya’ni
namoyish va hikoya qilishning uyg’unligidadir(bir-birini to’ldirish). Tasniflash
(klassifikatsiya) — bu aniq bir belgilarga qarab bir turdagi predmetlarni
bo’limlarga, klasslarga ajratishdir. Ekskursiyani tasniflash-ekskursiyani olib borish
harakteriga, xususiyatlariga, mazmuniga qarab guruhlarga ajratishdir. Bu esa
ekskursiya amaliyotida katta ahamiyatga ega. Ekskursiyani tasniflash gid ishini
tashkil etishda yordam beradi.
Ekskursiyaning barcha turlarini qo’yidagi xususiyatlari bo’yicha tasniflash
mumkin:
- mazmuniga ko’ra;
- qatnashuvchilar tarkibiga ko’ra;
- o’tkazish joyiga ko’ra;
- o’tkazish shakliga ko’ra;
14

Mazmuniga ko’ra ekskursiya ko’rgazmali va tematik turlarga bo’linadi.
Mavzuli ekskursiyalar o’z navbatida qo’yidagi guruhlarga bo’linadi:
- tarixiy;
- harbiy-tarixiy;
- ishlab chiqarish ob’ektlari;
- madaniy;
- adabiy;
- arxitektura qurilishi.
Qatnashuvchilar tarkibiga ko’ra:
- katta yoshdagi odamlar uchun;
- maktab yoshdagi bolalar uchun;
- yosh bolalar uchun;
- mahalliy aholi;
- boshqa shahardan kelganlar;
- horijiy mehmonlar uchun.
Qatnashuvchilar tarkibiga ko’ra ekskursiya ob’ektlari, ma’lumotlar, hikoya
mazmunlariga o’zgarishlar kiritiladi. Xorijiy mehmonlar ekskursiya davomida
gidga ko’proq savol berishadi va u bunga tayyor turishi kerak. Gid hikoya qilib
berayotgan ma’lumotlar hammaga ma’lum ekanligini unutmasligi, haqiqatdan
uzoqlashmasligi ham muhimdir. Gid uchun sayyohlar tarkibini o’rganish, bilish
ekskursiyani samarali o’tishining asosidir.
Ekskursiyaning o’tkazish joyiga ko’ra:
- shaharda;
- shahardan tashqarida;
- ishlab chiqarish ob’ektlarida;
- muzeylarda;
- madaniy (diniy) inshootlarda;
- tabiat yon bag’rida;
- cho’llarda bo’lishi mumkin va b.bo’lishi mumkin. 6
6
Pаrdаеv M.Q. vа bоshqаlаr. Mеhmоnхоnа хo’jаliklаridа sаmаrаdоrlikni оshirish muаmmоlаri. Mоnоgrаfiya. –T.:
Iqtisоdiyot, 2013.
15

Shahar ekskursiyalari ko’rgazmali va tematik bo’ladi. Unda shaharning
barcha joylarini yoki bir qismini ko’rsatish mumkin(eski shahar, bozorlari,
maydonlar). Shahardan tashqarida ekskursiya avtobusda va piyoda tashkil etilishi
mumkin. Avtobusli ekskursiyalar odatda 100 km dan uzoq bo’lmaydi. Piyoda
ekskursiyada guruhni aniq joygacha maxsus transportda olib boriladi, so’ng
qolganida ular piyoda borishadi (Masalan,poyezd, vertolyot, teploxodda).
Shahardan tashqari ekskursiyalar bir necha xil bo’ladi. Birinchidan,
ekskursiya faqat oxirgi punktda o’tkaziladi (o’rmon, tog’, kichik shahar).
Ikkinchidan, ekskursiyada yo’l-yo’lakay diqqatga sazovor joylar marshrut bo’ylab
ko’rsatiladi. Uchinchidan, har ikkisini umumlashtirilgan holda o’tkaziladi. Bunda
ekskursiyani oxirgi punktida guruhni qabul qilib oluvchi turistik tashkilot gidi yoki
muzey xodimlari ekskursiyani olib boradi. Ishlab chiqarish korxonalari- zavod,
fabrikalar, temir yo’l vokzallari,qishloq xo’jalik korxonalari, ilmiy tadqiqot
institutlari, aeroportlar ekskursiya ob’ektlari hisoblanadi.
Muzeylarda (galereya, ko’rgazma) ekskursiyalarni tashkil etish eng ko’p
tarqalgan ekskursiyalar guruhiga kiradi, qatnashuvchilar soni ham boshqa
guruhdan ko’ra ko’proq bo’ladi. Madaniy-diniy inshootlar ekskursiyalarida diniy
mavzularga oid mustaqil ekskursiyalar tashkil etiladi. Ekskursiyalarning tematikasi
bir-biridan kamdan- kam hollarda ajralgan bo’ladi. Chunki tarixiy materiallardan
barcha ekskursiya turlarida foydalaniladi.
Ekskursiyani tayyorlash ekskursiyani tuzuvchilardan ijodiy yondashuvni
talab qiladi. Ekskursiyani tayyorlash—bu shahar va hududlarning ekskursiya
imkoniyatlaridan kelib chiqib, turistik korxonaning doimiy mijozlari ehtiyojiga
asoslangan holda, ekskursiyaga yangi mavzular ishlab chiqishdir. Yangi
ekskursiyani tayyorlash jarayoni o’z ichida mavzuni aniqlash, ekskursiya maqsad
va vazifalarini qo’yish, ob’ektlarni tanlash va o’rganish, ekskursiya marshrutlarini
tuzish, ekskursiya mavzusi bo’yicha adabiy manbalarni o’rganish, mutaxassislar
bilan konsultatsiyalar olib borish, ekskursiyaning asosiy matnini ( kontrolniy tekst)
yozish, “gid portfeli”ni taxlash, ekskursiyani o’tkazish metodikasini tanlash va
texnologik haritasini tuzishdan iboratdir.
16

Ekskursiyani tayyorlash negizida pedagogik bilimning bosh prinsipi va
talablari: o’qitish va tarbiyaning bog’liqligi, hikoyalarda ketma-ketlik, fikrlarning
aniq va tushunarli bo’lishi, hissiyot, sayyohlar yoshi xususiyatlari hisobga olingan
holda bo’lishi shart. Yangi ekskursiya mavzusini ishlab chiqishda 3-6 kishidan
iborat ijodiy guruh (gidlar) yig’iladi. Ular orasidan rahbar tanlanadi. Ijodiy
guruhning har bir a’zosi o’z g’oyalari, materiallarini taqdim etadi va bu materiallar
umumlashtiriladi.
Har bir ekskursiya o’zining aniq mavzusiga ega va shu mavzu asosida
namoyish va hikoyalar tayyorlanadi. Ayniqsa, bu ko’p mazmunli ob’ektlar
namoyishida muhimdir. Chunki bitta ob’ektni har xil mavzularda yoritish mumkin.
Ekskursiya mavzusi shahar arxitekturasi, ijodkor hayoti, ko’cha tarixi, ekologik
ahvol, hayvonot olami, shaharning iqtisodiyoti va hokazo bo’lishi mumkin.
Ekskursiya nomi (nomlanishi) ham uning mazmunini ochib beradi(Moviy
gumbaz ostida, Sharq taronasi-qalb durdonasi, Marg’ilon- 2000 yoshda).
Ekskursiya nomini belgilayotganda qo’yidagilarga yo’l qo’ymaslik kerak: so’zlarni
qisqartirmaslik, abbreviaturalardan, xorijiy leksikonlardan olingan so’zlardan
foydalanmaslik. Ekskursiya nomi o’zining individualligi, tez yodda qolishi,
yoqimli eshitilishi, mazmunga to’g’ri kelishi bilan ajralib turishi kerak. Oldindan
maqsad belgilamay ekskursiyani tayyorlash mumkin emas. Ekskursiya maqsadlari
– vatanparvarlik, mehnatni sharaflash, estetik va ekologik tarbiya, shahar tarixi va
davlat iqtisodiyotiga qo’shgan hissasini o’rganish, o’lka tabiati bilan tanishish va
boshqalar bo’lishi mumkin. Ekskursiyaga uchtadan ziyod maqsad qo’yish noto’g’ri
bo’ladi, chunki hech
qaysisiga erishmaslik mumkin.
Mavzular uchun ob’ektlarni tanlash. Ekskursiya obektlari- tabiat
manzaralari- tog’, daryo, g’or, qo’riqxonalar; muzeylar; qasrlar, favvoralar,
maydonlar, arxeologik yodgorliklar bo’lishi mumkin. Ob’ektlar quyidagi mezonlar
bo’yicha baholanadi:
- obektning talimiy ahamiyati;
- mashhurligi;
17

- takrorlanmas, ekzotik bo’lishi;
- hozirgi ahvoli;
- manzili.
Ekskursiya obektlari baholanib, adabiy manbalar o’rganilgandan so’ng, har
bir obekt uchun kartochka tuziladi. Kartochkaga quyidagi malumotlar kiritiladi:
- obekt nomi;
- obekt bilan bog’liq tarixiy voqealar (yili);
- obekt manzili;
- obekt va voqealar haqidagi malumotlar manbai;
- obektning saqlanganlik holati;
- obekt kimning nazorati ostida;
- obekt haqida qisqacha malumot(muallifi, qachon qurilgan, yozuvlar);
- kartochka tuzilgan kun va masul shaxs.
Yuqoridagi bo’limlarga qo’shimchalar kiritish mumkin.
Ekskursiya obektlarini o’rganishni territoriya haritasini tuzish bilan
yakunlash maqsadga muvofiqdir.Haritada diqqatga sazovor joylar maxsus belgilar
bilan belgilanadi va shu marshrut bo’ylab ekskursiya harakatlanadi (masshtabi
1:25000; 1:10000; 1:5000).Umumiy qabul qilingan belgilar yo’q, uni ijodiy
guruhning o’zi belgilaydi. Ekskursiya obektlari o’rganilib, harita-sxema
tuzilganidan so’ng, obektlarni saralash bosqichi boshlanadi. Obekt mazmunan
ekskursiya maqsadiga to’g’ri kelishi kerak. Obektlar asosiy va qo’shimcha
bo’ladi.Asosiy obektlarga ularsiz ekskursiya mavzusini yoritish mumkin
bo’lmagan obektlar kiradi. Qo’shimcha obektlar alohida epizod, fakt, detallarni
tushuntirib berishga yordam beradi. Mavzu bilan bog’liq bo’lmagan obektlarni
yoritmaslik kerak.Chunki u sayyohlarni chalg’itishi va ketma-ketlikni buzishi
mumkin. Ekskursiya amaliyotida 2-3 soat davomida shaharning 5-10 ta obektini
ko’rsatish maqsadga muvofiqdir.
Ko’rgazmali materiallardan foydalanish va ekskursiya marshrutini aniqlash.
Ko’rgazmali materiallarni tanlashdagi mezonlar quyidagilar:
- ularni ishlatishning zaruriyligi va maqsadliligi;
18

- ommaboplik qiymati, yani ushbu ko’rgazmali qurol hikoyani qanchalik boyitishi,
tushunarli qilishi mumkin;
- g’aroyibligi;
- ifodaliligi;
- saqlanganlik holati.
Rasmlar, harita-sxemalar, reproduksiyalar 18x24sm o’lchamli karton asosli,
tiniq va aniq tasvirga ega bo’lishi shart. Avtobusda ko’rsatishga mo’ljallangan
ko’rgazmali qurollar 24x30sm o’lchamli bo’lishi zarur(orqa qatorga o’tirganlar
ko’rishlari uchun).
Ekskursiyaga ta’sir qiladigan 3 asosiy factor: mamlakat taqdim etgan mat е rial
baza, t е xnika-t е xnologiyadan foydalanish; kadrlar malakasini oshirish.
Ko’rgazmali materiallar ro’yxati, tarkibi ekskursiyaning butun hayotiy
davrida o’zgartirilib, takomillashtirib borilishi mumkin. Ekskursiya marshruti- bu
ekskursiya guruhi bosib o’tadigan yo’l. Marshrut ixcham, har bir obektga 10-15
daqiqa vaqt ajratilib, ishlab chiqilishi kerak. Marshrut xronologik, tematik va
tematik-xronologik tartibda tuziladi. Obektlar har joyda joylashganligi sababli
xronologik tartibga rioya qilish qiyin bo’ladi. Shuning uchun tematik marshrut
tuzish osonroq bo’ladi. Marshrutni tuzishda obektlardan takroriy harakatlanishga
yo’l qo’ymaslik kerak. Lekin bunga ham hamma vaqt erishib bo’lmaydi.
Marshrutni ishlab chiqish ekskursiya marshruti sxemasini tuzish bilan
yakunlanadi. 7
1.3. Ekskursiya turistik maxsulotning tarkibiy qismi sifatida
Jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayonida xalqaro turizm sohasi tobora
jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Ayniqsa, xalqaro turizm sohasi rivojlangan
mamlakatlar iqtisodiyotida eng yuqori serdaromadli va dinamik holatda o’sib
borayotgan tarmoqlardan biriga aylanib bormoqda. Jahon turistik tashkiloti (JTT)
ma’lumotlariga ko’ra, turizm sohasiga butunjahon investitsiya kapitallari umumiy
7
Kаmilоvа F.K., Tаishеvа I.M., Sаyfutdinоv.SH.S. Turizmindustriyasi. O’quvqo’llаnmа. T.,TDIU, 2007. 98-b.
19

miqdorining qariyib 7 foizi, butun iste’mol harajatlarining 11 foizi, butunjahon
soliq tushumining 5 foizdan ko’prog’i, xalqaro xizmat ko’rsatish va servis
tarmoqlarining uchdan bir qismi to’g’ri keladi.
Halqaro turizm sohasi jahon xo’jaligining transport, aloqa, savdo-sotiq,
qurilish industriyasi, qishloq xo’jaligi, iste’mol mollari ishlab chiqaruvchi sanoat
tarmoqlari (yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari) bilan chambarchas holda
rivojlanib bormoqda va jahon iqtisodiyotida ijtimoiy hamda iqtisodiy
taraqqiyotning katalizatori sifatida namoyon bo’lmoqda.
Hozirgi kunda xalqaro turizmning eng muhim tarmoqlaridan biri diniy ya’ni
ziyoratchilik turizmi bo’lib hisoblanadi. Ziyoratchilik turizmning shakllanish tarixi
uzoq o’tmishga borib taqaladi. Ya’ni uning ilk bor vujudga kelishi antik davriga
to’g’ri keladi. Ziyoratchilik turizmning asosiy paydo bo’lgan maskanlari qadimgi
greklar va rimliklar vatani bo’lib hisoblanadi. Qadimda greklar va rimliklar
ibodatxonalar va cherkovlar qurib, ularda sig’inishganlar. Ziyoratchilarning
sayyohat qilishidan asosiy mahsadi aziz avliyo joylarga qadam ranjida qilishi,
sig’inish chog’ida ruhiy jihatdan yengillashishi, ko’ngillarning poklanishi, og’ir
kasalliklardan xolos bo’lmoqligi, qilib quygan gunoh ishlarini ollohdan so’rab
kechirishlarini, safar chog’ida safdoshlari bilan ma’naviy yaqinlikda bo’lishni
orzu-umid qilishadilar. Ziyoratchi sayyohlar safarga chiqishida o’z orzu umidlariga
erishish, yaratganga shukronlar aytib uning izzat hurmatini bajo keltirishni o’z
ko’ngillaridan o’tkazadilar.
Hozirgi kunga kelib dunyoda ziyoratchilik sayyohligining 10 dan ortiq yirik
markazlari mavjud bo’lib, ular yer sharining deyarli hamma qit’alarida
joylashgandir.
Musulmon olamida ziyorat qilish makonlari ham anchagina. Jumladan,
Markaziy Osiyoda, qolaversa jonajon O’zbekistonimizda ham aziz avliyolar
yashab, dafn etilgan qadamjolar, ziyorat maskanlari beqiyos ko’p. Ular qatoriga
Janubiy Qozog’iston viloyati, Turkiston shahridagi Axmad Yassaviy maqbarasi;
Toshkent viloyati Zangiota tumanidagi Zangiota majmuasi; Toshkent shahridagi
Shayx Xivanda Taxur maqbarasi, Qaldirg’och-biya maqbarasi, Yunusxon
20

maqbarasi; Hazrati Imom majmuasi; Abubakr Muhammad Kaffal Shashi
maqbarasi; Shayx Zayniddin bobo maqbarasi; Samarqand viloyati Payariq tumani
Hartang qishlog’idagi Imom Al-Buxoriy majmuasi; Oqdaryo tumani Dahbed
qo’rg’onidagi Maxtumi A’zam maqbarasi; Samarqand shahridagi Shohi Zinda,
Amir Temur, Ruhobod, Xo’ja Doniyor, Motrudiy, Murod avliyo, Xo’ja Axror
Vali, Oq saroy, Cho’ponota maqbaralari; Buxoro shahridagi–Ismoil Samoniy,
Chashmai Ayub, Sadriddin Buharzi, Bohovuddin Naqshbandiy, Buyon Kulixon,
Chor Bakr maqbaralari; Xorazm viloyatida Uch avliyo, Said Allovuddin
maqbarasi; Qashqadaryo viloyatida–Jahongir, Dorus Saodat, Dorut Tilovat
majmuasi, Ko’k gumbaz masjidi; Surxondaryo viloyatida - Hakim at-Termiziy
majmuasi; Sulton Saodat ibodatxona yodgorligi, Fayoztepa ibodatxonasi; Jizzax
viloyatida–Sadr Vaxs avliyo (Avliyoota) majmuasi; Farg’ona viloyatida Daxmon
Shaxon go’rxonasi, Mozorixon maqbarasi kabilar ziyoratchi sayyohlarni o’ziga
jalb qilib keladigan maskanlar bo’lib hisoblanadi.
Turizmning barcha turlari ishlab chiqarish va insoniyatning ijodi va
yaratuvchilik sohalaridan kelib chiqgan. Ziyoratgoh joylar, tarixiy obidalar, diniy
rahnomalarning dahmalari jahonning mashhur kishilari hayotidir. Faqatgina
ekologik turizm turlari tabiat mahsuli hisoblanadi.
Ishlab chiqarish sohalarining, insoniyatni yoki insonlar guruhining
mo’jizakor, mukammal va chiroyli yoki kerakliligi tufayli hayratomuz ko’rinishga
ega bo’lgan mahsulotlari, inshootlari insonlar oqimini o’ziga jalb qilishi turizm
sohasini keltirib chiqardi, sohadagi turlarning ko’payib borayotganligi ham ana shu
omillarga bog’liq.
Dunyoning 7 mo’jizasini ko’rish, ularning siru-asrorlari bilan tanishishga
qiziqish qadim sivilizatsiyada turistlar oqimini tashkil qilganligi malum. Bu yerda
birgina «turizm» so’zi hali kashf qilinmagan, tarifi berilmagan edi.
O’zga yerlardagi odamlarni, tabiatni ko’rishga qiziqish, asosiy hollarda boylik
izlash uchun chiqgan kishilar hozirda buyuk geografik kashfiyotchilar nomini
olgan. Bu davr ham jahonda turizmning rivojlanishida alohida bosqich hisoblanadi.
21

Hozirga kelib inson o’zining qiziqishi sohalarini ko’rib ulgurish, qoniqish
olish, o’rganish, tanlash xususiyatlari va imkoniyat darajalaridan to’g’ri
foydalanish uchun ishlab chiqarish sohalarini, tabiiy biologik resurslarni,
insonlarning yashash tarzlarini alohida-alohida turizm sohasiga aylantirdi.
Dastlab inson o’zida paydo bo’lgan e’tiqod hissi nuqtai-nazaridan o’z dinidagi
barkamol insonlar, avliyo va shayxlarga, keyinchalik ularning qabriga sig’indi, bu
harakatlari unga xotirjamlik, osoyishtalik, keltirishini sezdi. Bunday harakatlar
turizmda ziyoratgoh yoki diniy turizm nomini oldi.
Keyinchalik o’tmishdagi o’z ajdodlari qurgan mo’’jizakor, mahobatli qurilish
inshootlariga, insoniyatning mashhur sarkardalari qurdirgan qasrlarni ko’rishga
intildi. Bu harakatlar hozirda tarixiy obidalar turizmi deb nomlangan.
Shu tariqa turizmning turlari ro’yxati to’lib bordi. Hozirgi rossiyalik
mutaxassislarning yozishicha jahonda turizmning asosiy turlari 20-22 yo’nalishdan
iborat.
Qayd qilingan fikr, mulohazalar shuning uchun ham keltirildiki, turizmdagi
maxsus turlar ro’yxatini tuzishdan oldin turizmdagi asosiy turlarning mohiyatiga
to’xtalish zarurati bor. Asosiy turlar bilan maxsus turlar mohiyatini, mazmunini
taqqoslash bu turlarni bir-biridan ajratish xususiyatlarini, sabablarini tushuntira
oladi.
22

II BOB. O’ZBEKISTONDA EKSKURSIYA XIZMATLARI TASHKIL
ETILISHI DARAJASI.
2.1. O’zbekistonda ekskursiya xizmatlari ko’lami va ularning o’tkazlishi
O’zbekistonda ekskursiyalar turli yo’nalishlarda olib boriladi.
Mamlakatimizga keladigan aksariyat turistlar tarixiy – madaniy turiam yo’nalishi
bo’yicha ekskursiyalarga borishadi. Asosiy turistik markazlarimizdagi ekskursiya
ob’ektlariga quyidagilarni misol qilib keltisak bo’ladi. O’zbеkistоnda turizmni
rivоjlatirish va uni yangi bоsqichlarga ko’tarish bоrasida, avvalо ko’хna madaniy
va arхitеktura yodgоrliklariga bоy bo’lgan Samarqand, Buхоrо, Хiva, Shahrisabz,
Marg’ilоn kabi shaharlar muhim ahamiyatga ega. Bu shaharlarda jahоn ahlini
хayratga sоluvchi va lоl qоldiruvchi qadimgi tariхiy yodgоrliklar bеqiyos ko’p. Еr
yuzining turli mamlakatlarida istiqоmat qiluvchi har bir insоn bu shaharlarni o’z
ko’zlari bilan ko’rish оrzusida yashaydilar. Ko’p mamlakatlarda O’zbеkistоn
o’zining ana shu shaharlari bilan mashhurdir. O’zbеkistоnning ana shu tariхiy
shaharlarini bеmalоl «Sharqning javоhirlari» dеb atash mumkin.
O’zbеkistоnda mintaqaviy turizmni rivоjlantirishda vilоyatlardagi
imkоniyatlarni o’rganish alоhida ahamiyat kasb etadi. Ushbu imkоniyatlarni
quyida ko’rib chiqamiz. Tоshkеnt Islоm kоnfеrеntsiyasi tashkilоti (ОIK)
tarkibidagi muassasalardan biri – Ta’lim, Fan va madaniyat masalalari bo’yicha
Хalqarо islоm tashkilоti (ISESCO) Tоshkеntni 2007 yilda Islоm madaniyati
pоytaхti, dеb e’lоn qildi. Tоshkеnt — Markaziy Оsiyoning eng yirik shaharlaridan
biri – O’zbеkistоn Rеspublikasining pоytaхtidir. Tоshkеnt haqidagi eng dastlabki
ma’lumоtlar eramizdan оddingi II asrdagi kadimgi Хitоy sоlnоmalarida uchraydi,
Хitоyda u Yuni dеb nоmlangan bo’lsa, Erоn shоhi Shоpur I ning eramizdan
оldingi yozuvlarida Tоshkеnt atrоflari Chоch dеb atalgan. Chоch turli
mamlakatlarning оltin, qimmatbahо tоshlar, ziravоrlar va ajоyib оtlar ekspоrt
qilinadigan yo’llari chоrrahasida jоylashgan. Hоzirgi kunda Tоshkеnt o’zida
O’zbеkistоnning tariхiy o’tmishini eslatib turuvchi taraqqiy tоpgan zamоnaviy
23

sanоat shahri bo’lib, ahоlisining sоni turli mеhmоnlari bilan hisоblaganda
milliоndan оshib kеtgan.
Tоshkеntda ko’plab muzеylar mavjud. Masalan, Tasviriy san’at muzеyi
haykallar, rasmlar va hunarmandchilik mahsulоtlarining Markaziy Оsiyodagi eng
yirik to’plamiga ega. O’zbеkistоn Amaliy San’at muzеyi 30 mingdan оrtiq
hunarmandchilik mahsulоtlari va qimmatbahо taqinchоqlarga ega. Samarqand
o’zining nоz-nе’matlari, tabiati, bоy ma’naviy mеrоsi, bеtakrоr tariхi, оlamshumul
mе’mоriy оbidalari bilan butun dunyo jamоatchiligining diqqat-e’tibоrini o’ziga
qaratib kеlayotgan «sayqali ro’yi zamindir». So’g’diyona va Turоn davlatlarining
ulug’vоr an’analari, dunyoviy tsivilizatsiyaning eng muхim bоskichlari «еr
yuzining yorqin nuqtasi» bo’lgan bu shaharning tariхi va madaniyati bilan o’zviy
bоg’liqdir. 8
2- jadval
Samarqandning asоsiy tariхiy va arхitеktura yodgоrliklari
1 Afrоsiyob
Eramizdan оldingi
VIII asr 2 Mirzо Ulug’bеk
rasadхоnasi 1428
—1429 yillar 3 Shохi Zinda
arхitеktura
majmuasi XV asr
o’rtalari 4 Hazrati Hizr
masjidi XIX asr
urtalari
5 Bibiхоnim
masjidi 1399—
1404 yillar 6 Ulug’bеk
madrasasi 1417—
1420 yillar 7 Shеrdоr
madrasasi 1619-
1635 yillar 8 Tillakоri
madarasasi 1647-
1659-60 yillar
9 Ch о rsu b о z о ri
XVIII asr ох iri 10 Ruхоbоd
maqbarasi 1380 —
yillar 11 Оksarоy
maqbarasi 1470
yillar 12 Go’ri Amir
maqbarasi 1404
yillar
13 Namоzgох
masjidi XVII asr 14 Ishratхоna
maqbarasi 1464
yillar 15 Хоja Aхrоr
majmuasi XV-XX
asrlar 16 Mavzоlеy
Chupоn-Оta
maqbarasi 1430-
1440 yillar
8
Tuхliеv.I.S., HаyitbоеvR., IbоdullаеvN.Е, Аmriddinоvа R.S. Turizm аsоslаri: O’quvqo’llаnmа – Sаmаrqаnd:
SаmISI, 2010.
24

Samarqand 2750 yillik tariхga ega. Tеmuriylar sulоlasi davrida sоlingan
arхitеktura yodgоrliklari ahamiyati jihatidan qadimgi Misr, Хitоy, Hindistоn,
Yunоnistоn va Rimdagi arхitеktura durdоnalaridan sira ham qоlishmaydi. Ayni
paytda Samarqand vilоyatida 2010 yilgacha turizmni rivоjlantirishning mintaqaviy
dasturi qabul qilingan bo’lib, unda asоsiy taraqqiyot bоsqichlari va yo’nalishlari
bеlgilangan. Ushbu dasturda mintaqada ichki va хalqarо turizmning barcha
tizimlarini tubdan qayta qurish va tashkil qilish tadbirlari bеlgilangan.
"Buхоrо" so’zi sanskrit tilida «Ibоdatхоna», Sug’d tilida «Tangri jamоli»
ma’nоlarni anglatadi. Buхоrо Buyuk Ipak Yo’lining yirik tijоrat markazi bo’lib
hisоblangan. 9
3-jadval
Buхоrоning asоsiy tariхiy va arхitеktura yodgоrliklari
1 Ark (XI —XX
asrlar), 2 Bоlо —Hоvuz
majmuasi XVIII-
XX asrlar 3 Ismоil Sоmоniy
maqbarasi IX—X
asrlar 4 Chashmai-Ayub
1380 yoki 1384-85
yil
5 Abdullaхоn
madrasasi 1596-98
yillar 6 Mоdari —Хоn
madrasasi 1556-57
yillar 7 Masjidi Baland
XVI asr bоshlari 8 Gavkushоn
majmuasi (masjid,
minоra, Madrasa)
XVI asr
9 Zayniddin Хоji
хоnaqоsi 1555 yil 10 Pоyi —Kalоn
majmuasi XII —
XIV asrlar 11 Labi —Хоvuz
majmuasi XVI —
XVII asrlar 12 Ko’kaldоsh
madrasasi 1568-69
yil
13 Nоdir
Dеvоnbеgi
хоnaqоsi 1620 yil 14 Ulug’bеk
madrasasi 1417 yil 15 Abdulazizхоn
madrasasi 1652 yil 16 Bоlохоvuz
masjidi 1712 yil
9
www.infoman.uz
25

Buхоrо — O’rta asrlarga mansub 140 dan оrtiq arхitеktura yodgоrliklariga
ega bo’lgan «Muzеy —shahardir». Pоyi Kalоn, Qo’shmadrasa, Minоrai Kalоn,
Ismоil Sоmоniy maqbarasi kabi ko’plab yodgоrliklar bundan ming yillar оldin
qurilgan bo’lib, hоzirgi kunda хam mеhmоnlarni o’zlariga jalb etmоkda.
Buхоrоning mashhurligini Al—Buхоriy, Narshaхiy, Rudakiy, Daqiqiy, Abu Ali
ibn Sinо va Baхоuddin Naqshband kabi siymоlar yanada оrttirib yubоrishgan.
Islоm dunyosida Buхоrоning ismiga Sharif, ya’ni Mukaddas qo’shimchasi
qo’shib ishlatilgan.
Хiva ko’plab arхitеktura yodgоrliklari jоylashgan Ichan — qal’ada qadimiy
sharq ruхini saqlab qоlgan. Хivaning arхitеktura yodgоrliklari asоsan madrasa,
masjid va minоralar, Pahlavоn Mahmud maqbarasi (1835 yil), Muhammad
Aminхоn madrasasi (1850—1855 yillar), Ko’na Ark, Tоsh Hоvli, Оllоquliхоn
karvоnsarоyi (1855 yil) kabilardan ibоrat. Rangli bеzaklar bеrilgan Kalta Minоr
(1835 yil) va 218 ta naqshli ustunga ega bo’lgan Juma masjidlarni alоhida
ta’kidlab o’tish mumkin. 2,5 kilоmеtr uzunlikdagi dеvоrga ega bo’lgan Ichanqal’a,
Оtadarvоza, Shimоliy, Sharqiy, Janubiy, Buхоrо va Tоshdarvоzalariga ega. Unda
40 ta quduq bоr. Хivaning asоsiy tariхiy va arхitеktura yodgоrliklari:
1. Ichan-qal’a, Saidbоy masjidi va madrasasi (XVIII asr bоshi - XIX asr
bоshi),
2. Pоlvоn Darvоza atrоflari,
3. Оllоquliхоn madrasasi (1834-1835),
4. Qutlug’murоd-inоq; madrasasi (1804-1812),
5. Оllоquliхоn Timi va Karvоnsarоyi (XIX asr),
6. Abdullaхоn madrasasi (1865),
7. Anushхоn masjidi va хarami (1657),
8. Tоshхоvli (Оllоquliхоnning sarоyi) (1830-1836),
9. Оqmasjid (1832-1842),
10. Juma masjidi va minоrasi (1788 -1789),
11. Said Оlоvuddin maqbarasi (XIV asr),
12. Muхdmmad Aminхоn madrasasi (1851-1852),
26

13. Muhammad Aminхоn madrasasi (1871),
14. Kaltaminоr (1855),
15. Ko’na Ark (1868-1888),
16. To’ramurоd minоrasi (1888),
17. Shеrniyozхоn madrasasi (1718-1720),
18. Bоrlandi masjidi (XIX asr),
19. Arabхоna madrasasi (1838). 10
Shahrisabz. Bоg’lar va uzumzоrlarga burkangan Shahrisabz shahri
хunarmandchilik markazi bo’lgan. Shahrisabzdagi dastlabki turar jоylarga V— VI
asrlarda asоs sоlingan bo’lsa, IX-X asrlarga kеlib u yirik savdо va
hunarmandchilik markaziga aylangan. Amir Tеmur tоmоnidan dеvоr bilan
o’ralganidan so’ng u madaniyat va ilm-fan shahriga aylangan.
Shaхrisabzning asоsiy tariхiy va arхitеktura yodgоrliklari:
1. Оksarоy (1380-1404 yillar),
2. Dоrus — Saоdat majmuasi (XIV asr) ,
3. Хazrati Imоm masjidi (XIV asr),
4. Jahоngir maqbarasi (XIV asr),
5. Dоr-ut-Tilоvat arхitеktura majmuasi,
6. Kuk Gumbaz masjidi (1435 i.)
7. Gumbazi Saidоn (XV—XVII asrlar)
8. Shamsiddin Kulоl maqbarasi (XV asr) 11
Samarqand-Buхоrо turizm rayоni. Samarqand, Buхоrо va qisman Navоiy
vilоyatlari hududini o’z ichiga оladi. Bu tumanda turizmning rivоjlanishi
Samarqand va Buхоrоning butun dunyoga mashhur mе’mоrchilik оbidalari
asоslangan. Cho’lning issiq iqlimini hisоbga оlgan hоlda yagоna bоsh rеja asоsida
bunyod etilgan Navоiy shahri ham ta’limiy ahamiyatga ega. Tumanning gеоgrafik
jоylashuvi turizmni rivоjlantirish uchun juda qulaydir. Zarafshоn daryosi bo’ylab
o’tkazilgan tеmir yo’l, kеng rivоjlangan shоssе yo’llari tarmоg’i, Zarafshоn оrqali
10
www.uzbektourism.uz
11
www.welcomeuzbekistan.uz
27

unchalik baland bo’lmagan dоvоnlar va yaхshi suqmоqlarning mavjudligi
tumandan turizm maqsadlarida fоydalanishni g’оyatda оsоnlashtiradi.
Jizzaх turizm rayоni. Sirdaryo va Jizzaх vilоyatlari hududlarini o’z ichiga
оladi. Mazkur rayоnning transpоrt bilan yaхshi ta’minlanganligi va unda tabiiy
rеsurslarining mavjudligi undan turizm maqsadlarida fоydalanish istiqbоllarini
bеlgilab bеradi. Bu еrda shu еrlik va yaqinda jоylashgan turizm rayоnlari ahоlisi
uchun mo’ljallangan dam оlish kunlari marshrutlarini va qisqa muddatli dam
оlishni tashkil qilish mumkin.
Kеlgusida O’zbеkistоnning yana bir O’rta Qоraqalpоq rayоnini ham
o’zlashtirish mumkin. Bu hududni o’zlashtirish kоmmunikatsiyalar qurish uchun
katta kapital mablag’larni, katta hajmdagi оbоdоnlashtirish ishlarini talab qiladi.
Bu еrda Tuprоqqal’a, Burgutqal’a, Gildursun qal’alari, Qiyot shahri kabi
ekskursiya оb’еktlari jоylashgan. Bu arхеоlоgik yodgоrliklar qadimgi Хоrazm
tsivilizatsiyasiga оid bo’lib, ta’limiy turizm rеsurslari sifatida tariхiy-mе’mоrchilik
ahamiyatiga ega bo’lgan Хоrazm turizm rayоni bilan chambarchas bоg’liqdir.
Ushbu yodgоrliklar majmuasiga bоrish uchun bu hududda yaхshi transpоrt yo’llari
mavjudligi ularni Хоrazm rayоnining turizm rеsusrslariga kiritilishini taqоzо
qiladi.
Yuqorida keltirilgan ob’ektlarning deyarli barchasi turistik marshrutlarga
kirilgan. Ammo bulardan tashqari yana o’nlab ekskursiyalar yo’nalishlarini tashkil
qilish mumkin. Turizm bozorining har bir segmenti uchun ekskursiyalarni tashkil
qilish mumkin. Masalan, biz uchun e’tibordan ko’pincha chetda qolib ketadigan,
ammo xorijda o’z mvqeiga ega bo’lgan bolalar ekskursiyalari – bizda ular uchun
deyarli tashkil qilinmaydi. Nima sababdan? Chunki, bolalarni biror joyga olib
borishning to’g’ri ma’noda rasmiylashtirish jarayonlari malol keladi, buni ustiga
foyda ham kam qoladi. Ammo, aynan shu segment vaqti kelib yaxshigina
daromadli segmentga aylanishi ko’pchilikni qiziqtirmaydi.
Yoki, sanoat korxonalariga ekskursiyalar – bu yo’nalish ham deyarli
qamrab olinmagan. Mamlakatimizda juda ko’plab odamlar borishni orzu qiladigan
sanoat korxonalari mavjud. Yoshlar, munaxassislar, boringki, shunchaki
28

qiziquvchilar nima uchun sanoat korxonalarimiz faoliyati bilan tanisha
olmaydilar? Chunki, buni taklif qiladigan turoperatorlar yo’q aslida! Yoki sayohat
xarajatlari olinadigan daromadlarga mutanosib emas. Demak, avvalambor turizm
bozorini yaxshilab tahlil qilishimiz lozim. Keyin zarur dasturlarni ishlab chiqsa
bo’ladi. Ekskursiyalarning rivojlanishi ham aynan turizmni rivojlantirish
dasturlarining bajarilishiga bog’liq.
2.2. O’zbekiston muzeylarida ekskursiya xizmatlari darajasi
Ma’lumki XXI asr dunyo olimlari tomonidan turizm asri deb e’tirof
etilmoqda. Ushbu industriya bugungi kunda eng ko’p va tez daromad keltiradigan
soha o’sish davrini boshidan kechirmoqda. Tadqiqotchilarning fikricha, 2030 yilga
kelib ushbu soha yiliga 1,8 mlrd.dan ziyod kishiga xizmat qilish salohiyatiga ega
bo’lishi mumkin.
Jahon turizm bozorida O’zbekiston ham o’z nufuzi va salohiyatiga ega,
chunki mamlakatimizda 1548 dan ortiq arxitektura yodgorliklari, 2586 nafar
arxeologik yodgorliklar ro’yxatga olingan.
Turizm nisbatan rivojlangan hamda chet ellik turistlarga xizmat
ko’rsatayotgan shaharlar beshligiga Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz
shaharlari kiradi.
Tashrif buyurayotgan mehmonlarga jahon talablariga mos keladigan
xizmatlarni taklif etish turizm sohasining asosiy shartlaridan biri bo’lib
kelmoqda.Bu xizmatlarni sifatli tashkil etib, uni amaliyotda qo’llash,
mamlakatimizga kelayotgan turistlar oqimini ko’paytirishi mumkin
Zamonaviy turizm faoliyati o’z texnologiyalarida uch asosiy ko’rsatmani
hisobga olishi lozim:
 turistlarning faol va mazmunli faoliyatga yo’naltirilganligi;
 har bir turistning individual ehtiyojlarini hisobga olish;
29

 iste’molchi o’z buyurtmasini amalga oshira boshlashi yoki yo’llanmani sotib
olish bosqichida ma’lumot beriladigan ilmiy asoslangan me’yor va standartlar
bo’yicha xizmat ko’rsatish.
Istalgan turmahsulot har qanday holda ham bozorning hamma segmenti
uchun birxil bo’lmaydigan rekreatsion xizmat ko’rsatish elementlarini o’z ichiga
olishi kerak. Shuning uchun turistik xizmat ko’rsatishni tashkil etuvchilar o’z
mijozlarini yaxshi bilishlari zarur.
Turistik kоrхоnalar tоmоnidan ishlab chiqilgan sayyohlik yo’nalishlari va
hamrоh-tarjimоnlar, ekskursiya оlib bоruvchilar uchun turistik yo’nalishlar
bo’yicha bеriladigan ma’lumоtlar O’zbеkioston trizmni rivojlantirish davalt
qo’mitasi Rеspublika O’quv Kоnsalting Markazi tоmоnidan tayyorlanadi. Hоzirgi
kunda hududda turistlarga хizmat ko’rsatuvchi hamrох-tarjimоnlar va ekskursiya
оlib bоruvchilar uchun yagоna mavsumiy libоs (unifоrma) mavjud emas.
Hududga tashrif buyuradigan хоrijiy mеhmоnlar va sayyohlarga хizmat
ko’rsatiladigan transpоrt vоsitasi haydоvchilarini maхsus tayyorlоv kurslari
mavjud emas. Mеhmоnхоnalardagi maхsus хizmat mutaхassislari (mеhmоnхоna
ma’muri, оfitsiant, barmеn, shvеytsar-dasyor, qavat va хоnalar bеkasi, farrоshlar)
ishlarining sifati qоniqarli darajada yo’lga qo’yilgan. Shu bilan birga hududlarda
ekskursiya jarayonini оlib bоrish uchun malakali kadrlarni tayyorlashda quyidagi
takliflar inоbatga оlinsa maqsadga muvоfiq bo’lardi;
- hоzirda Оsiyo mamlakatlaridan kеlayotgan turistlarning ko’pligini
inоbatga оlgan hоlda Yapоn, Italiyan, Хitоy, Kоrеys va Ispan tillarida ekskursiya
bеradigan gid-tarjimоnlarning еtishmasligi birоz qiyinchilik tug’dirmоqda, shu
sababli hududda yana 20 ta оliy ma’lumоtli gid-tarjimоnga ehtiyoj mavjud;
- hududda malakali gid-tarjimоnlar va ekskursоvоdlarni tayyorlashda
Tоshkеnt, Samarqand, Buхоrо, Хоrazm vilоyatlari Оliy o’quv yurtlaridan
malakali mutaхassislarni jalb qilgan hоlda dоimiy 10-16 оylik maхsus kurslar
tashkil qilish zarur;
- hudulardagi tariхiy оbidalar to’g’risidagi aхbоrоtlarni hududlarning
o’zidagi mas’ul muassasalar tоmоnidan tayyorlanishi maqsadga muvоfiq. Chunki
30

hududlarda jоylashgan оb’еktlar va оbidalar bo’yicha ma’lumоtlar mazkur оliy
o’quv yurtlarida еtarli darajada mavjud;
- gid-tarjimоnlar va ekskursоvоdlar uchun turistlar diqqatini jalb qilish
maqsadida mavsumga qarab milliy hamda zamоnaviy libоslarni uyg’unlashtirib
yagоna unifоrma tayyorlash maqsadga muvоfiq;
- hamrоh-tarjimоnlar va ekskursiya оlib bоruvchilarni Hukumat darajasida
yagоna akkrеditatsiyadan o’tkazish masalasini hal etish zarur;
- hududlarda jоylashgan muzеylarda faоliyat оlib bоruvchi -хоdimlarning
aksariyati 40 yoshdan оshganlar tashkil etadi. Muzеylarda faоliyat оlib bоruvchi
хоdimlarni yosh hamda хоrijiy tillarni biladigan mutaхassislar bilan to’ldirish
maqsadga muvоfiqdir;
- hududlarda hukumat dеlеgatsiyalari va оliy martabali mеhmоnlarga
ekskursiya хizmatini bеradigan maхsus guruhlarni tashkil etish lоzim;
- hududga tashrif buyuradigan хоrijiy mеhmоnlar va sayyohlarga ekskursiya
хizmatini ko’rsatishda malakaga ega bo’lmagan hamrоh-tarjimоn va
ekskursоvоdlar tоmоnidan хizmat ko’rsatilishiga yo’l quymaslik uchun Sоliq
idоralarini jalb qilgan hоlda jоylarda mоnitоring o’tkazilishi va aniqlangan qоnun
buzilishlar to’g’risida tuzilgan dalоlatnоmalarni tеgishli idоralarga taqdim qilish
оrqali chоralar ko’rish lоzim.
- hududdagi mutasaddi tashkilоtlar bilan kеlishilgan hоlda хоrijiy
mеhmоnlar va sayyohlarga хizmat ko’rsatiladigan transpоrt vоsitalari
haydоvchilarini maхsus tayyorlоv kurslarini tashkil qilish, har kuni marshrutga
chiqadigan haydоvchilarni ko’rikdan o’tkazish tartibini jоriy qilish zarur;
- vilоyatlatning turizm sоhasida mеhnat qilayotgan хоdimlar va
mutaхassislarni chеt ellarda va хalqarо tashkilоtlarning granti оrqali o’qitish,
tayyorlash va malakasini оshirish;
- хоdimlarning ish samaradоrligini оshirishlari uchun хоrijiy davlatlar
tajribasini o’rganish maqsadida Tоshkеnt shahrida jоylashgan mеhmоnхоnalarga
хizmat safarlari uyushtirish оrqali malakalarini оshirish maqsadga muvоfiq.
31

Yuqorida keltirilgan takliflar, muammolar deyarli barcha turistik
hududlarimizga ham tegishli bo’lib, tezlikda bu masalala hal etilishi lozim. 12
2.3. Ekskursiyalarni o’tkazishning xalqaro tajribalari va metodlari
Turizm rivojlangan deyarli barcha davlatlarda ekskursiya xizmatlari ham
rivojlangan. Keling, bir necha mamlakatlar misolida ko’rib chiqaylik. Masalan,
Italiyada ekskursiyalar jarayoni qanday kechadi. Mamlakatimiz ekspertlaridan biri
hikoya qiladi: - Italiyada ekskursion tur sotib oldik. Ertalab avtobus keldi, chiqdik,
boshqa mehmonxonalardan ham turistlar chiqishdi. Avtobus shahar tashqarisiga
chiqib, bir tepalik ustida to’xtadi. Tepalikda bittagina peshtaxta bo’lib, unda
ob’ekt haqida ma’lumot bitilgan edi. Ekskursovod 1,5 soat mobaynida tepalik
ostidagi tarixiy ob’ekt haqida so’lab berdi va shu bilan ekskursiya tugadi. Aynan
shu ekskursiya uchun turistlar 20 evrodan pul to’lashdi. Tepalik ostidagi ob’ekt
uchun 20 evro!!! O’zbekistonda er ustidagi ob’ektlari soni 10000dan ortiq! Turizm
maqsadlarida bularning bor yo’g’i 10% qo’llaniladi.
Mamlakatimiz ekskursiya xizmatlari kimlar tomonidan ko’rsatilmoqda?
Bu soha uchun kadrlar etarlimi? Kadrlarni kim tayyorlamoqda? Bu savollar o’z
javobini topishi lozim!
O’tgan yili JAYRON ekomarkaziga guruh bilan bordik. Kirish chiptasi va
gid uchun haq to’ladik, ammo bir soat o’tsa hamki gid berishmadi. Talab
qilganimizda esa yo’lboshlovchi (gid sifatida emas) sifatida bir ishchini berishdi
guruhimiz uchun. Ekomarkaz haqida ustozimiz N. Xayrullaeva so’zlab berdilar.
Keyin surishtirsak, ekomarkaz shtatida gid bor ekan, ammo u xorijlik mehmonlar
bilan ketibdi. Yana bir gap, mavsum mahalida o’zbek va rus tillarida har doim
gidlar etishmas ekan!
Endi Yaponiyani ko’rib chiqsak. Osakada OSAKA ETHNOLOGY
MUSEUM bor. Juda gavjum muzey. Muzeyni 2-3 soat mobaynida aylanib chiqish
mumkin. Odamda dunyo xalqlari haqida tassurot shakllanadi. Alohida bo’limlari
12
Kаmilоvа F.K., Tаishеvа I.M., Sаyfutdinоv.SH.S. Turizmindustriyasi. O’quvqo’llаnmа. T.,TDIU, 2007. 98-b.
32

ham bor. Masalan, turli xalqlar musiqa asboblari bo’limi – agar birorta musiqa
asbobiga yaqinlashsangiz, o’sha musiqa asbobida chalingan kuy yangraydi. Yoki
muzey bo’limlarining biriga joylashtirilgan TOUCH SCREEN ekrani, xaritadagi
istalgan mamlakatdagi lahjalar nutqini eshitishingiz mumkin. Zarur davlatni
tanlasangiz bo’ldi. Bularning barchasi ekskursiyalarni samarali o’tkazishga
yordamlashadi.
Yoki Xirosimadagi TINCHLIK MUZEYI. Siz muzeyni elektron gid
yordamida aylanib chiqishingiz mumkin, sizga beriladigan qurilmaga bir necha
tilda zarur ma’lumotlar oldindan kiritilgan. Siz muzey xaritasi bo’ylab belgilangan
joyga borganda qurilma tugmasini bossangiz bo’ldi, elektron qurilma
atrofingizdagi barcha narsalar to’g’risida siz tushunadigan tilda so’zlab beradi. 13
Xorijiy mamlakatlarning ko’pchiligida ekskursiya jarayonlarida zamonaviy
texnologiyalardan samarali foydalanib kelinmoqda. Bu o’z natijasini beradi
albatta. Ekskursion guruhlarni boshqarishdan tortib, guruhga ma’lumotlarni
etkazishgacha jarayonlar tubdan ko’rib chiqilishi kerak. Buning yana bir isboti,
gidlarimizga xorijiy turistlar tomonidan internet bloglarida qoldirilayotgan salbiy
baholar ham misol bo’la oladi. Professional tayyorgarlikka ega emasligi, guruhga
nisbatan sovuqqonlik, nutq madaniyatining etarli emasligi – bular keltirilgan qator
kamchiliklar ro’yxatining boshlanishi. Bu kamchiliklarni to’g’rilash albatta
gidlarni tayyorlash markazlari zimmasidadir. Aks holda, turistlarimizni boshqa
mamlakatlar foydasiga berib qo’yishimiz mumkin.
Hozirgi davrda turizm rivojlangan barcha davlatlarda ekskursiya xizmatlari
ham mos ravishda yuqori sur’atlarda rivojlangan. Mavzuli muzeylardan tortib,
maxsus muzeylargacha ekskursiyalarni sotib olishingiz mumkin. Masalan,
Ispaniya muzeylari eng oxirgi zamonaviy texnologiyalar bilan uyg’unlikdaa
jihozlangan, ya’ni turist muzeyning o’ziga kerakli bo’limini juda katta elektron
tablodan foydalanib topib olishi mimkin. Bu albatta, tashrif buyuruvchilarga
qulaylik tug’diradi. Bu esa o’z navbatida turistlar oqimining oshishiga olib keladi.
13
Abidova D.I, Meliboyev U.V Mehmonxonalarda xizmat ko’rsatish sifatini oshirish dasturini amalga oshirilshi
mavzusidagi ilmiya maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy
anjumani tezislar to’plami – Toshkent .2012. 184 b
33

Mamlakatimizda ham ekskursiyalar jarayonini samarali tashkil qilinsa ijobiy
natijalarga erishishimiz mumkin.
Xorij tajribalarini o’rganish, ularni ekskursiya jarayonlarida faol qo’llay
olish – oldimizda turgan muhim, hal etilishi lozim bo’lgan dolzarb muammolardan
biridir. Shunday ekan, turizm sohasi mutasaddilari turizm infratuzilmasini
rivojlantirish bilan bir qatorda ekskursiya xizmatlarini takomillashtirish
masalalariga ham jiddiy e’tibor bermoqlari lozim. Zarur bo’lsa, gidlarni tayyorlash
markazlari faoliyatlarini ham zamon talabiga mos ravishda rivojlantirish lozim.
34

III BOB. O’ZBEKISTONDA EKSKURSIYA XIZMATLARI TASHKIL
ETILISHINI RIVOJLANTIRISH VA TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI
3.1 . O’zbekistonda ekskursiya xizmatlari tashkil etilishini rivojlantirish chora
tadbirlari
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida mamlakatimiz sayyohlik
imkoniyatlaridan unumli foydalanishga qaratilgan chora-tadbirlar sohani sifat
jihatidan yangi bosqichga ko’tarishga xizmat qilayotganini ta’kidladi.
Prezidentimizning 2016-yil 2-dekabrdagi «O’zbekiston Respublikasining turizm
sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida»gi farmoni
hamda 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalar muhim
dasturilamal bo’lmoqda.
Rеspublika iqtisоdiyotini barqarоrlashtirish jarayonida хizmat ko’rsatish
sоhasiga (turizmga) bo’lgan qiziqish оrtib bоrmоqda. Insоnning dunyoni, o’lkani
bilish, sоg’liqni tiklash, bo’sh vaqtini samarali o’tkazish, dam оlish, zavqlanish
kabi eng muhim eхtiyojlarini qоndirishga zaruriyat sеzilmоqda. Kishilarning
ma’naviy dunyosini bоyitishda o’zining madaniyati, urf-оdati va turmush tarzini
bilish bilan birga bоshqa хalqlar, millatlarning ham ana shu ulug’ qadriyatlarini
bilishga bo’lgan talab yildan-yilga kuchayib bоrmоqda. Tashqi va ichki turizm
ayrim mamlakatlarda juda ham tеz, barqarоr rivоjlanib bоrmоqda. Albatta, bular
tarmоqning qanchalik darajada mamlakat iqtisоdiyotida hal qiluvchi ahamiyatga
aylanib bоrayotganidan dalоlat bеradi. Хalqarо turizmda bugungi kunda
ekskursiyaning ahamiyati оrtib bоrayotgan bo’lib, ayniqsa, bizning
rеspublikamizga tashrif buyurgan aksariyat turistlarning e’tibоri qadimiy tariхiy
aritеkturaga va o’zbеk хalqining bоy mеrоsi hisоblangan urf-оdatlarga qaratilgan.
Хоrijlik turistlarga ekskursiya хizmati ko’rsatishda, albatta, bu jihatlarni nazardan
chеtdan qоldirmaslik lоzim.
Hozirgi davrda ekskursiya xizmatlarini samarali tashkil etish borasida
hukumat qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Dastlabki boshlangan ishlar bu
35

albatta muzeylarning tubdan ta’minlanishi, texnologik jihozlanishi va bir qancha
qo’shimcha muzeylarning qurilishi tahsinga sazovordir. Bundan tashqari, muzey
omborlarida saqlanayotgan minglab eksponatlar ham yaqin orada turistlat va
ekskursantlar e’tiboriga havola etiladi. Muhtaram Prezidentimiz tashabbuslari
bilan Buxoroda qurilishi rejalashtirilgan Buxoro tarixi muzeyi ham o’ziga xos bir
loyiha bo’lib, turizm sohasi uchun juda zarur ob’ekt sifatida qabul qilinadi.
Mamlakat turizm sanoatini rivojlantirish, iqtisodiyotning tez o’sishini
ta’minlashda uning rolini oshirish, yangi ish o’rinlari yaratish, dunyo bozorida
milliy turistik mahsulot salohiyatini yuksaltirishga xizmat qiluvchi barcha
sharoitlar yaratilmoqda. Mazkur faoliyat milliy turizm sohasini axborot bilan
ta’minlash, turistik operatorlar uchun zamonaviy axborot texnologiyalari
yechimlari va komputer dasturlarini ishlab chiqish, axborot bozori subyektlariga
uyg’unlashgan holda ishlash, xalqaro miqyosda mamlakatimiz nufuzini oshirish
bo’yicha ommaviy axborot vositalarida keng targ’ibot ishlarini olib borishni
taqozo etadi.
O’zbekistonda 1 ming 282 sayyohlik tashkiloti, jumladan, 660 dan ortiq
mehmonxona, sayyohlik bazasi va kempinglar, 600 dan ziyod sayyohlik
kompaniyalari faoliyat ko’rsatmoqda. Yurtimizga kelayotgan sayyohlar soni ham
yildan-yilga ko’paymoqda. 2015-yilda O’zbekistonga 2 milliondan ziyod sayyoh
kelgan. 14
Mamlakatimizda faoliyat ko’rsatayotgan mehmonxonalar vakillari turizmni
rivojlantirishning yaxlit konsepsiyasini ishlab chiqish va izchil amalga oshirish,
sohaning huquqiy va tashkiliy asoslarini takomillashtirish, hududlarda yangi
turizm mahsulotlari yaratish va ularni jahon bozorida targ’ib qilishga oid masalalar
muhokama qilinmoqda. Bunda xalqaro tajribadan keng foydalanish, hududlarda
yangi turizm yo’nalishlarini tashkil etish va ularni pasportlashtirish, ichki va tashqi
turizm bo’yicha milliy va hududiy dasturlarni ishlab chiqish kabi masalalar
yuzasidan tavsiyalar berildi.
14
www.stat.uz
36

Turizmni rivojlantirish, sayyohlar oqimini ko’paytirishda mehmonxona
biznesi muhim o’rin tutadi. Bugun mamlakatimizda qariyb olti yuzta mehmonxona
bor. Poytaxtimiz va viloyatlarda “Radisson”, “Lotte”, “Wyndham”, “Ramada” kabi
dunyoga mashhur otellar bilan birga, kichik guruhlarda va oilaviy sayohat
qiluvchilar uchun ko’plab xususiy mehmonxonalar faoliyat ko’rsatmoqda. Keyingi
paytlarda mamlakatimizda tadbirkorlikni, jumladan, turizm sohasini yanada
rivojlantirishga qaratilgan muhim hujjatlarning qabul qilinayotgani sohamiz
vakillarining samarali faoliyat yuritishi uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda.
3.2. O’zbekistonda ekskursiya xizmatlari tashkil etishda zamonaviy
yondashuvlar
Hozirgi kunda xalqaro turizmning eng muhim tarmoqlaridan biri diniy
ya’ni ziyoratchilik turizmi bo’lib hisoblanadi. Ziyoratchilik turizmning shakllanish
tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Ya’ni uning ilk bor vujudga kelishi antik
davriga to’g’ri keladi. Ziyoratchilik turizmning asosiy paydo bo’lgan maskanlari
qadimgi greklar va rimliklar vatani bo’lib hisoblanadi. Qadimda greklar va
rimliklar ibodatxonalar va cherkovlar qurib, ularda sig’inishganlar.
Ziyoratchilarning sayyohat qilishidan asosiy mahsadi aziz avliyo joylarga qadam
ranjida qilishi, sig’inish chog’ida ruhiy jihatdan yengillashishi, ko’ngillarning
poklanishi, og’ir kasalliklardan xolos bo’lmoqligi, qilib quygan gunoh ishlarini
ollohdan so’rab kechirishlarini, safar chog’ida safdoshlari bilan ma’naviy
yaqinlikda bo’lishni orzu-umid qilishadilar. Ziyoratchi sayyohlar safarga
chiqishida o’z orzu umidlariga erishish, yaratganga shukronlar aytib uning izzat
hurmatini bajo keltirishni o’z ko’ngillaridan o’tkazadilar.
Hozirgi kunga kelib dunyoda ziyoratchilik sayyohligining 10 dan ortiq
yirik markazlari mavjud bo’lib, ular yer sharining deyarli hamma qit’alarida
joylashgandir.
Musulmon olamida ziyorat qilish makonlari ham anchagina. Jumladan,
Markaziy Osiyoda, qolaversa jonajon O’zbekistonimizda ham aziz avliyolar
37

yashab, dafn etilgan qadamjolar, ziyorat maskanlari beqiyos ko’p. Ular qatoriga
Janubiy Qozog’iston viloyati, Turkiston shahridagi Axmad Yassaviy maqbarasi;
Toshkent viloyati Zangiota tumanidagi Zangiota majmuasi; Toshkent shahridagi
Shayx Xivanda Taxur maqbarasi, Qaldirg’och-biya maqbarasi, Yunusxon
maqbarasi; Hazrati Imom majmuasi; Abubakr Muhammad Kaffal Shashi
maqbarasi; Shayx Zayniddin bobo maqbarasi; Samarqand viloyati Payariq tumani
Hartang qishlog’idagi Imom Al-Buxoriy majmuasi; Oqdaryo tumani Dahbed
qo’rg’onidagi Maxtumi A’zam maqbarasi; Samarqand shahridagi Shohi Zinda,
Amir Temur, Ruhobod, Xo’ja Doniyor, Motrudiy, Murod avliyo, Xo’ja Axror
Vali, Oq saroy, Cho’ponota maqbaralari; Buxoro shahridagi–Ismoil Samoniy,
Chashmai Ayub, Sadriddin Buharzi, Bohovuddin Naqshbandiy, Buyon Kulixon,
Chor Bakr maqbaralari; Xorazm viloyatida Uch avliyo, Said Allovuddin
maqbarasi; Qashqadaryo viloyatida–Jahongir, Dorus Saodat, Dorut Tilovat
majmuasi, Ko’k gumbaz masjidi; Surxondaryo viloyatida - Hakim at-Termiziy
majmuasi; Sulton Saodat ibodatxona yodgorligi, Fayoztepa ibodatxonasi; Jizzax
viloyatida–Sadr Vaxs avliyo (Avliyoota) majmuasi; Farg’ona viloyatida Daxmon
Shaxon go’rxonasi, Mozorixon maqbarasi kabilar ziyoratchi sayyohlarni o’ziga
jalb qilib keladigan maskanlar bo’lib hisoblanadi. 15
Yuqorida sanab o’tilgan tarixiy obidalar, madaniy qiziqish ob’ektlari, yangi
turistik yo’nalishlar – ekskursiyalar uchun zarur tashkiliy qism hisoblanadi. S hu
sabab bu ro’yxatni davom ettirish mamlakat turizmining rivojlanishi uchun asos
bo’la oladi.
Quyida ekskursiyalarni o’tkazishning tamomila yangi ko’rinishlari haqida
so’z yuritamiz. Agarda mamlakatimizda taklif etilayotgan ekskursiyalarni tahlil
qilsak, asosan tarixiy, madaniy va diniy yo’nalishlar bo’yicha ish olib boriladi. Bu
esa turistik bozor segmentining ma’lum bir qismigagina xizmat qilish
mumkinligini anglatadi. Tabiiyki, yurtimizga keladigan turistlar soni segmentga
mos ravishda kam miqdorni tashkil qiladi. Shundan kelib chiqib yangi ekskursiya
yo’nalishlarini taklif qilamiz:
15
www.elar.urfu.ru
38

1. Agroturizm bo’yicha ekskursiyalar. Bu yo’nalish segmentiga yoshlar,
o’smirlar, agrar soha vakillari, yangi ish boshlagan fermerlar, agrar soha ilmiy
xodimlari kiritiladi va agar yaxshi o’ylab yo’lga qo’yilsa, juda yaxshi rivojlantirish
darajasiga olib chiqish mumkin. Mamlakatimizda agrar sohadagi yutuqlarimiz
anchaligina hisobga olsak, xorijda ham aynan shu ekskursiyada qatnashish istagida
bo’lgan ko’plab turistlarni jalb qilish mumkin.
2. Astronomiya bo’yicha ekskursiyalar. Bunda turistlar o’z yurtlarida
ko’rish imkoni bo’magan holatlarga guvoh bo’ladilar va qiziqarli ma’lumotlarga
ega bo’ladilar. Ya’ni, yurtimizning g’arbiy hududlarida tunda yulduzlar juda
yorqin ko’rinadi. Turistlarga esa bu holat juda ham zavq bag’ishlaydi. Agar yaxshi
ma’lumotlar bilan to’yintirilgan ekskursiya matni ham bo’lsa, nur ustiga a’lo nur
bo’ladi.
Shu o’rinda bir voqeani eslatib o’tmoqchiman. Bir necha yillar avval
YASMINA TUR kompaniyasining yapon turistlari dastur bo’yicha harakatlanib,
Gazli tumanida joylashtirish vositasi sifatida bog’cha binosini ijaraga olishadi.
Kompaniya rahbari turistlariga barcha sharoitlarni tayyorlab berib, o’zi ham dam
olishga yotadi. Ammo yarim kecha uyqusi qochib, turistlaridan xabar olish
maqsadida ularning oldiga borganida, turistlarning aksariyati o’z o’rnida yo’q
bo’ladi. Xavotir olib qidirishga tushgan kompaniya rahbari ularni bog’cha tomiga
chiqib yulduzlarni tomosha qilayotganini guvohi bo’ladi. Asosiy mutaxassisligi
astronom bo’lgan kompaniya rahbari turistlarga yuiduzlar haqida qisqacha so’zlab
beradi. Shundan beri, Yasmina tur kompaniyasi o’z turistlariga tunda
ekskursiyalarni tashkil qilib turadi.
3. Cho’l turizmi ekskursiyalari. Bunda cho’l hayoti, flora faunasi va boshqa
qiziqarli ma’lumotlar haqida so’zlab berish mumkin. Chunki, cho’l hududlarida
ham shunday tabiiy holatlar borki, inson ongini shoshiltirib qo’yadi. Masalan,
cho’l ichiga bir necha o’n kilometr kirib ketsangiz, oldingizdan har xil maydonga
ega bo’lgan ko’llar chiqishi mumkin. Sahro o’rtasida bu kabi holatni uchratish juda
mushkul hol, ammo Buxoro viloyatida haqiqatda bor bunday ko’llar.
39

4. Ilmiy yo’nalishlar bo’yicha ekskursiyalar. Masalan, ornitologlar,
ixtiologlar, arxeologlar yoki speleo turistlar uchun ekskursiyalar tashkil qilish. Bu
ekskursiyalar jarayonida ilmiy nuqtai nazardan yondashuv zarur hisoblanadi va
tayyorgarlik darajasi ham boshqa ekskursiyalarga qaraganda bir qancha murakkab
bo’ladi. Chunki qatnashchilar talabi juda yuqori bo’ladi.
5. Texnologik ekskursiyalar. Bu yo’nalishda ekskursiya qatnashchilariga
zamonaviy texnologiyalar yordamida xizmat ko’rsatiladi va samarali darajaga
erishadi. Masalan, Ark muzeyiga odatdagi xizmat ko’rsatish uslubida kuniga 500
turistga xizmat ko’rsatilsa, texnologik usullar yordamida bu ko’rsatkich bir necha
barobarga oshishi mumkin. 16
Bu ro’yxatni ancha uzoq davom ettirish mumkin, ammo boshlanishiga shu
kabilarni turizmda tadbiq etish kerak va keyin davom ettirish mumkin. Xizmat
ko’satish jarayonini ham tubdan o’zgartirish lozim bo’ladi.
16
Tuхliеv.I.S., HаyitbоеvR., IbоdullаеvN.Е, Аmriddinоvа R.S. Turizm аsоslаri: O’quvqo’llаnmа – Sаmаrqаnd:
SаmISI, 2010.
40

XULOSA
Ushbu kurs ishida biz O’zbekistonning sayyohlik yo’nalishi sifatidagi
imkoniyatlarini o’rganib, uning noyob madaniy, tarixiy va tabiiy yodgorliklarini
namoyish etish uchun tashkil etilgan ekskursiya xizmatlarining ahamiyatiga e’tibor
qaratdik. Samarqand, Buxoro va Xiva kabi YuNESKOning Jahon merosi
ob yektlari joylashgan O’zbekiston sayyohlarga tarix va madaniyatning boyʼ
gobelenini taqdim etadi. Ekskursiyalarni samarali tashkil etish sayyohlar tajribasini
maksimal darajada oshirish, turistlarga O’zbekiston merosi va turmush tarzi bilan
tanishishda, barqaror turizm amaliyotini qo’llab-quvvatlashda hal qiluvchi rol
o’ynaydi.
Yaxshi tuzilgan ekskursiya xizmatlari O’zbekistonning tarixiy hikoyalari
va manzarali landshaftlarini qulay va qiziqarli qilish orqali turizm tajribasini
oshiradi. Ekskursiyalar sayyohlarga Ipak yo’li tarixi, islom me’morchiligi va
mahalliy an’analar haqida chuqurroq ma’lumotga ega bo’lish imkonini beradi.
Masalan, "Ipak yo’li sayohati" yoki "Qadimgi islom me’morchiligi" kabi mavzuli
sayohatlar muayyan qiziqishlarga javob beradi va ushbu saytlarning jozibadorligini
oshiradi. Tashkil etilgan ekskursiyalar, shuningdek, kichik va o’rta biznesni
qo’llab-quvvatlaydi, chunki sayyohlar ko’pincha mahalliy hunarmandlar, oziq-
ovqat sotuvchilari va gidlar bilan shug’ullanadilar va shu bilan mahalliy
iqtisodiyotga hissa qo’shadilar.
Ushbu muammolarni hal qilish bo’yicha tavsiyalar infratuzilmani
yaxshilash uchun mahalliy hokimiyat organlari bilan hamkorlikni rivojlantirish,
gidlar uchun o’quv dasturlarini yaratish va jismoniy sayohatlarni to’ldiradigan
mobil ilovalar yoki VR tajribasi kabi raqamli vositalarga sarmoya kiritishni o’z
ichiga oladi.
Tashkil etilgan ekskursiyalar sezilarli o’sish potentsialiga ega va
O’zbekistonni Markaziy Osiyodagi yetakchi sayyohlik yo’nalishi sifatida
ko’rsatishi mumkin. Kelgusi strategiyalar madaniy obidalar va tabiiy landshaftlarni
haddan tashqari sayyohlikdan himoya qiluvchi barqaror rivojlanish amaliyotlarini
41

o’z ichiga olishi kerak, masalan, kunlik tashrif buyuruvchilar sonini cheklash va
mavsumdan tashqari sayohatlarni rag’batlantirish. Xalqaro turizm organlari bilan
hamkorlik O’zbekistonning ekskursiya xizmatlarini yanada standartlashtirish va
professionallashtirish, ularni xorijlik mehmonlar uchun yanada jozibador qilish va
mahalliy hamjamiyatning faolligini qo’llab-quvvatlash imkonini beradi.
Bundan tashqari, ekoturlar, madaniy suvga cho’milish dasturlari va tog’li
hududlarda sarguzasht tadbirlari kabi ekskursiya turlarini diversifikatsiya qilish
orqali O’zbekiston sayohatchilarning kengroq demografiyasini, jumladan,
fotografiya yoki pazandalik ekskursiyalari kabi qiziqarli tajribalarga
qiziquvchilarni jalb qilishi mumkin.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, yaxshi tashkil etilgan ekskursiya xizmatlari
O’zbekistonning madaniy boy va sayyohlar uchun qulay joy sifatida obro’sini
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Turizm industriyasi o’ylangan holda
boshqarilsa, iqtisodiy o’sish, madaniyatni saqlab qolish va xalqaro tan olinishi
uchun kuchli katalizator bo’lishi mumkin. Infratuzilma, kadrlar tayyorlash va
texnologiyalarga strategik sarmoya kiritish orqali O’zbekiston yetakchi sayyohlik
yo’nalishi sifatida o’zining to’liq salohiyatini ochib, tashrif buyuruvchilarga
mamlakat merosi va tabiiy go’zalligini tarannum etuvchi unutilmas tajribalarni
taqdim etishi mumkin.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O ’ zbekiston Respublikasining “Turizm to ’ g ’ risida” Qonuni -O ’ zbеkistonning
yangi qonunlari. - T.: Adolat, 2000, b.131-140 b.
2. Аliеvа M.T. Turistikmаmlаkаtlаriqtisоdiyoti, dаrslik, T., TDIU, 2009. 63-b.
3. Abidova D.I, Meliboyev U.V Mehmonxonalarda xizmat ko’rsatish sifatini
oshirish dasturini amalga oshirilshi mavzusidagi ilmiya maqolasi,” O’zbekistonda
ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar
to’plami – Toshkent .2012. 89 b
4. Abidova D. Mehmonxona xizmatlarining samardorlik ko’rsatkichlarini
iqtisodiy baholash mavzusidagi ilmiya maqolasi,” O’zbekistonda ekoturizmni
rivojlantirish istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani tezislar to’plami –
Toshkent .2012. 100 b
5. Pаrdаеv M.Q. vа bоshqаlаr. Mеhmоnхоnа хo’jаliklаridа sаmаrаdоrlikni
оshirish muаmmоlаri. M о n о gr а fiya. –T.: Iqtis о diyot, 2013.
6. K а mil о v а F . K ., T а ish е v а I . M ., S а yfutdin о vSH . S . Turizmindustriyasi .
O ’ quvqo ’ ll а nm а. T ., TDIU , 2007. 98- b .
7. Tu х li е vI . S ., H а yitb ое vR ., Ib о dull ае vN .Е, А mriddin о v а R . S . Turizm а s о sl а ri :
O ’ quvqo ’ ll а nm а – S а m а rq а nd : S а mISI , 2010.
8. www.uzbektourism.uz
9. www.welcomeuzbekistan.uz
10. www.wto.org
11. www.infoman.uz
12. www.prezident.uz
13. www.stat.uz
14. www.wikipedia.org
15. www. elar.urfu.ru
44

Sotib olish