O‘zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarning yaratilishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	440.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ismoil Ismoilov

Ro'yxatga olish sanasi 26 Noyabr 2024

0 Sotish

O‘zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarning yaratilishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MA’MUN
UNIVERSITETI
“Iqtisodiyot sohalari va tarmoqlari” fakulteti
“Iqtisodiyot va buxgalteriya hisobi”
kafedrasi “Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan
2-kurs 22-29-IQT guruh talabasi: DAVLETOVA LOBARning
“O‘zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarning yaratilishi” mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
Urganch –2024

2REJA
KIRISH.................................................................................................. 3
1 1. Tashqi iqtisodiy faoliyat nima va bugungi kundagi
ahamiyati................................................................................................
7
2 O zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatning huquqiyʻ
bazasi.........................................................................................................
12
3 O’zbekiston Respublikasining jahon xo’jaligi tizimiga
integratsiyalashuvi yo’nalishlari.................................................................
27
4 O’zbekistonda so’nggi yillar mobaynida tashqi iqtisodiy faoliyatning
statistik tahlili va tashqi savdoni takomillashtirish ustuvor
yo’nalishlari.............................................................................................
33
Xulosa .................................................................................................... 39
Foydalanilgan adabiyotlar................................................................... 42

3KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Tashqi iqtisodiy faoliyat bugungi kunda
davlatning iqtisodiyotining jahon bozorida o’z o’rnini egalashda muhim ahamiyat
kasb etadi va jahon iqtisodiy sistemasiga samarali ravishda qo’shilish uchun zarur
bo’lgan barcha iqtisodiy harakatlarni o’z ichiga oladi. Tashqi iqtisodiy
aloqalarning barcha turlari va shaklari , shunjumladan iqtisodiy , ilmiy-texnikaviy
va madaniy hamkorliklar , kadrlar tayyorlash , tashqi savdo va chegara savdosi,
sug’urta vabank, transport operatsiyalari , sayyohlik va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar, bojxona faoliyati va uni tartibga solish bugungi kunning dolzarb
masalasi hisoblanadi, chunki albatta ushbu harakatlarni amalga oshirish uchun
qandaydir huquqiy asos bo’lish kerak. Bu munosabatlarni esa yangi tahrirda qabul
qilingan 2000-yil 26-maydagi 77-11 son “O’zbekiston Respublikasining tashqi
iqtisodiy faoliyati to’grisida”gi Qonuniga o’gartirishlar va qo’shimchalar
kiritish haqida”gi Qonuni ning tartibga solishi tashqi iqtisodiy faoliyatni
rivojlantirishga va o’zbekistonning jahon hamjamiyatidagi o’rnini
mustahkamlashga qaratilgani ham bejiz emas.
Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni liberallashtirish , eksport
salohiyatini kuchaytirish , investitsiyaviy jozibadiorlikni oshirish va bojxona
ma’muriyatchiligini takomillashtirish bo’yicha izchil chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. 1
Shu bilan birga , fitosanitariya, sanitar-epidomologik, veterinariya,
ekologik nazorat organlari va sertifikatlash organlari faoliyatini o’rganish
natijasida ularning O’zbekiston Respublikasi Davlat chegarasi orqali o’tuvchi
tovarlar va transport vositalariga nisbatan nazorat funksiyalarini amalga oshirish
samaradorligi va tezkorligini oshirish, shu jumladan, idoralararo elektron
hamkorlikni jadal joriy qilish orqali takomillashtirish zarurati ko’rsatmoqda.
Yurtboshimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev 2017-2021 yillarga
mo’ljallangan Harakatlar strategiyasi ni qabul qilish jarayonidagi nutqida Chuqur
oylangan, ozaro manfaatli

41
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda ma’muriy tartib-
taomillarnni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori

5va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yonalishlar boyicha strategik vazifalar
ruknida O’zbekiston respubliksining xalqaro nufuzini mustahkamlash, mamlaktda
olib borilayotgan islohotlar haqida jahon hamjamiyatiga xolis axborot berish,
O’zbekiston Respulikasining tashqi iqtisodiy va siyosiy faoliyatining normativ
huquqiy bazasini hamda xalqaro hamkorlikning shartnomaviy-huquqiy asoslarini
takomillashtirish, davlat chegarasini delimitatsiya va demarkatsiya qilish
masalalarini hal etishni taklif etgani va qabul qilgani davlatimizning tashqi
iqtisodiy faoliyatini kengaytirish uchun zamin yaratdi.O’zbekiston respublikasi
Prezidentining “Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda ma’muriy tartib-
taomillarnni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarorida aytib
o’tilganidek mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni liberallashtirish , eksport
salohiyatini kuchaytirish , investitsiyaviy jozibadiorlikni oshirish va bojxona
ma’muriyatchiligini takomillashtirish bo’yicha izchil chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Shu bilan birga , fitosanitariya, sanitar-epidomologik, veterinariya,
ekologik nazorat organlari va sertifikatlash organlari faoliyatini o’rganish
natijasida ularning O’zbekiston Respublikasi Davlat chegarasi orqali o’tuvchi
tovarlar va transport vositalariga nisbatan nazorat funksiyalarini amalga oshirish
samaradorligi va tezkorligini oshirish, shu jumladan, ioralararo elektron
hamkorlikni jadal joriy qilish orqali takomillashtirish zarurati mavjudligini
ko’rsatmoqda.
Kurs ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi . Iqisodiyotni rivojlantirishda
tashqi iqtisodiy faoliyatning ahmiyati, tashqi savdo siyosati va uni erkinlashtirish
(liberallashtirish), proteksionizm boyicha bir qator xorijlik va mamlakatimiz
olimlari ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar olib borishgan. Bu borada chet el
olimlaridan a.Maslou, J.J.lamben, devid Krevens va boshqalarning bir nechta
asarlari ushbu sohadagi tadqiqot va o’rganishlarga bag’ishlangan.
Yurtimiz olimlari , masalan, Sh.Abdullayeva, M.Nasriddinova , M.Qosimova
J.Jalolov, M.Yusupov, A.Soliyev, I.Ivatov va boshqalar ham tashqi iqtisodiy
faoliyatni erkinlashtirish orqali mamlakatimiz rivojiga katta hissa qo’shishgan.

6Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonResublikasining iqtisodiyotini
rivojlantirish, jahon bozoridagi o’rnini mustahkamalash va butun dunyo oldidagi
nufuzini oshirish uchun tashqi iqtisodiy faoliyat liberallashtirishni ilmiy nuqtayi
nazardan tadqiq etish, mamlakatimizda tashqi savdo, eksport salohiyatini oshirish
maqsadida bojxona, chegara, banklarning faoliayini davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlanishiga uslubiy yondashuvlar hamda amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan
iboratdir.
Kurs ishining vazifalari. Qo’yilgan maqsadlardan kelib chiqqan holda kurs
ishida quyidagi vazifalar belgilab olingan:
- O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatining ahamiyatinini o’rganish va
shu asosda nazariy asoslarni ishlab chiqish;
- Tashqi ikqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish borasidagi barcha siyosiy va
amaliy harakatlarni ko’rib chiqish va tahlil qilish;
- Davlatimizning Jahon bozoridagi o’rnini mustahkamlash va eksport
salohiyatini kengaytirish haqida statistik ko’rsatkichlarni tahlil qilish;
- O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy siyosatini amlaga oshirishning
oziga xos xususiyatlarini ko’rsatib berish;
- Xalqaro vaziyatda tashqi iqtisodiy faoliaytlar, eksport opertsiyalarini
davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini ko’rib chiqish;
- Bojxona va chegara faoliyatini tartibga solish va eksportni davlat tomonidan
qo’llab quvvatlanishi bo’yicha ilmiy-amaliy taklifalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti. O’zbekiston respublikasi tashqi iqtisodiy faoliayti bilan
bog’liq munosbatlar, shuningdekOldi-sotdi yoki ayirboshlash obyekti bo‘lgan
tovarlar, ishlar (xizmatlar), har qanday mol-mulkka, shu jumladan, qimmatli
qog‘ozlar, valyuta qimmatliklariga, elektr, issiqlik energiyasi va boshqa turdagi
energiyaga, transport vositalariga, intellektual mulk obyektlari tadqiqot obyekti
hisoblanadi.

7Kurs ishining subyekti. Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirayotgan
O’zbekiston Respblikasiningyuridik va jismoniy shaxslar tashqi iqtisodiy faoliyat
sub’yektlari hisoblanadilar.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Kursishitarkibankirish, 4 ta reja, xulosa va
foydalnilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning mazmunini boyitish
maqsadida 5 rasm, 2 ta jadval va statistik ma’lumotlar o’rin olgan.

81. Tashqi iqtisodiy faoliyat nima va bugungi kundagi ahamiyati.
Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda O”zbekiston Respublikasi yuridik va
jismoniy shaxsl;arining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari,
shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro foydali iqtisodiy aloqalrni o’rnatish va
rivojlantirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi.
Sivilizasiyaning rivojlanishi alohida olingan davlatlarni xalqaro xo jalikʻ
aloqalariga muntazam ravishda jalb etishga olib keladi, bu esa yagona jahon
iqtisodiyotini barpo etishga imkon yaratadi. Dunyodagi barcha mamlakatlar
umumiy iqtisodiy qonunlarga ko ra
ʻ rivojlanadi, ular xalqaro munosabatlar
iqtisodiy xarakterining ustuvor bo lishini shartlaydi.
ʻ
Ehtiyojlarning doimo murakkablashib boradigan tarkibi, resurslarning juda
kamligi va olisdaligi nafaqat alohida olingan davlat ichidagi hududlar o rtasida,
ʻ
balki turli davlatlar va jahon mintaqalari o rtasida
ʻ ham yanada samaraliroq
ayirboshlash vositalarini talab etadi.
Dunyoning turli mintaqalarida iqtisodiy rivojlanish va aholining o sishi
ʻ
notekis yuz beradi, bu ham xalqaro ayirboshlashn kengaytirish zaruratini yuzaga
keltiradi; ushbu jarayonlar yangi bozorlarni (tovarlar, xizmatlar, mehnat, axborot,
moliya va boshqa bozorlarni) rivojlantirishga, xomashyoni olib kirishga,
texnologiya va axborotlarni ayirboshlashga, ilmiy, ilmiy-texnika, ishlab chiqarish,
madaniy va boshqa tashqi iqtisodiy aloqalarga imkon yaratadi.
O zbekistonda
ʻ ko plab ʻ korxona va birlashmalar, korporasiya va
kompaniyalar, firma va boshqa tashkilotlarr xorijlik sheriklar bilan tashqi savdo
aloqalarini muvaffaqiyat bilan rivojlantirmoqdalar, xorijlik investorlar ishtirokida
yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirmoqdalar, xalqaro ishlab chiqarish
hamkorligini butun choralar bilan kengaytirmoqdalar va chuqurlashtirmoqdalar.
Tashqi iqtisodiy aloqalarning ushbu shakllari milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga
ata’sir ko rsatadi.
ʻ Ana shu ta’sir natijalarining tahlili va xalqaro mehnat
taqsimotida ishtirok etishni hisobga olgan holda iqtisodiyotni rivojlantirish

9istiqbollarini

10belgilash tashqi iqtisodiy aloqalar va tashqi iqtisodiy faoliyat tushunchalarining
mazmuni to g risidagi aniqʻ ʻ tasavvurga asoslanishi kerak.
Tashqi iqtisodiy aloqalar — iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va faoliyatning
boshqa sohalarida davlat va uning sub’yektlari xalqaro hamkorligining xilma-xil
shakllari tizimidir.
Davlat sub’yektlariga ular zimmasiga davlat tomonidan yuklangan huquq va
majburiyatlarning tasarrufchilari kiradi. Bular o zini-o zi boshqaradigan hududlar,
ʻ ʻ
ularning mulkchilik shaklidan qat’iy nazar xo jalik
ʻ yurituvchi sub’yektlar
(aksiyadorlik jamiyatlari, davlat korxonalari, kichik va o rta korxonalar, xorijiy
ʻ
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar, xususiy tadbirkorlar va hokazolar)dir.
Binobarin, tashqi iqtisodiy aloqalar — bir aniq mamlakatning boshqa
mamlakatlar bilan xalqaro mehnat taqsimoti, fan va ishlab chiqarish ni
ixtisoslashtirish hamda boshqa omillarga asoslangan ishlab chiqarish, savdo,
siyosiy va boshqa xil munosabatlaridir. Tashqi iqtisodiy faoliyag tashqi iqtisodiy
aloqalarni ro yobga
ʻ chiqarish jarayonidir.
Tashqi iqtisodiy aloqalar xalqaro mehnat taqsimoti, ishlab, xo jalik hayotini
ʻ
baynalmilallashtirish jarayonidan ob’yektiv ravishda kelib chiqadi. Tashqi
iqtisodiy aloqalarning shakllanishi va rivojlanishi alohida olingan mamlakatlarning
o zaro
ʻ aloqalari va bir-biriga bog liqligining kuchayishi ʻ bilan belgilanadi.
Xalqaro mehnat taqsimotining iqtisodiy mazmuni birgalikdagi ishlab
chiqarishni tashkil etish usullarida ifodalanadi, bularda turli mamlakatlarning
korxonalari muayyan tovarlar yoki xizmatlarni tayyorlashga ixtisoslashadi, so ngra
ʻ
ularni ayirboshlaydilar. Tovar ayirboshlash pulli yoki pulsiz asosda amalga
oshirilishi mumkin. Ko pchilik
ʻ hollarda ayirboshlash asosan birinchi variant
bo yicha yuz beradi, ya’ni xorijdan mahsulot oladigan taraf uning egasiga barcha
ʻ
xarajatlarni to laydi.
ʻ Turli xil tuhfalar, insonparvarlik yordami, ishlarni
muvofiqlashtirish, umumiy qarorlarni muhokama va qabul qilish, tajriba
almashish, standartlarning xalqaro miqyosda birxillashtirilishi, atrof muhitni
muhofaza qslishga doir chora-tadbirlar va hokazolar ayirboshlashning pulsiz
turlarga kiradi.

11Shunday qilib, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari turli sohalarda: tashqi
savdo, faoliyatning ilmiy-texnika, ishlab chiqarish, investitsiya, valyuta-moliya va
kredit, axborot, madaniy va sport turlari, mehnat resurslarini olib o tishdaʻ
o rnatiladi.
ʻ Tashqi iqtisodiy aloqalarning ana shu barcha turlarini quyidagi
yo llarga
ʻ birlashtirishi mumkin: savdo (tovarlarni ayirboshlash, xizmatlar
ko rsatish),
ʻ qo shma ʻ tadbirkorlik, hamkorlikning boshqa turlari. Ular xalqaro
iqtisodiy munosabatlar amaliyotida ayniqsa keng tarqalgan.
Tashqi iqtisodiy faodiyat tashqi savdoga asoslanadi, chunki bunday faoliyat
tufayli mamlakatlar o z ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligini
ʻ
oshirish imkoniyatiga egadirlar.
Xalqaro savdoga zamonaviy qarashlar o z ichiga bir nechta nazariyani oladi,
ʻ
u Adam Smit allaqachon ta’riflab bergan mutlaq ustunlik nazariyasidan (1776 yil)
boshlanadi. U har bir mamlakatda boshqa mamlakatlardagiga qaraganda ancha
kam chiqimlar bilan tovarlar va xizmatlarning muayyan turlarini ishlab chiqarishga
imkon beradigan mutlaq ustunlik mavjudligini isbotlab berdi (bunday ustunlik
tabiiy tusda bo lishi yoki iqtisodiy rivojlanish jarayonida egallanishi mumkin).
ʻ
Savdo o zaro foydali bo lishi uchun mamlakatlarning har biri shunday mutlaq
ʻ ʻ
ustunlikka ega bo lishi kerak, lekin u ishlab chiqarish faoliyatining turli
ʻ
yo nalishlaridan o rin
ʻ ʻ olishi lozim. Turli davlatlar iqtisodiy faoliyatini
ixtisoslashtirishning asosiy shart- sharoitlaridan biri ham ana shundadir. Smit
nazariyasidan ixtisoslashtirish qanchalik chuqur bo lsa, mamlakat oladigan foyda
ʻ
ham shunchalik ko p bo ladi degan xulosa
ʻ ʻ kelib chiqadi.
D.Rikardoning «Siyosiy iqtisod va soliq solish asoslari» (1817 yil) kitobida
taklif qilingan qiyosiy ustunlik nazariyasiga ko ra
ʻ mutlaq ustunliklarga ega
bo lmagan mamlakatlar ham tashqi savdodan foyda olishlari mumkin. Amalda
ʻ
hamma yerda va hamma vaqt mavjud bo ladigan ichki va tashqi narxlar o rtasidagi
ʻ ʻ
tafovutlar tufayli istalgan mamlakatda ularni ishlab chiqarish mavjud chiqimlar
nisbatida qolganlarini ishlab chiqarishga qaraganda ancha foydali bo lgan va ularni
ʻ
ayirboshlash o z
ʻ ishlab chiqarishiga qaraganda foydaliroq bo ladigan ʻ tovar yoki

12xizmat har vaqt topiladi. Ushbu nazariyaning rivojlanishi almashtirish chiqimlari
hisobining muhim ekanligini ko rsatdi.ʻ
Demak, XIX asrdayoq ixtisoslashtirishni chuqurlashtirish albatta qo shimcha
ʻ
mahsulot birligini ishlab chiqarishga olib kelishi, almashtirish chiqimlarining
ildam o sishi
ʻ bilan birga borishi isbotlab berilgan. Buning ma’nosi shuki, yanada
ixtisoslashtirish maqsadga muvofiq bo lmay
ʻ qoladi.
Shunday qilib, qiyosiy ustunliklar nazariyasi quyidagicha xulosa chiqarish
imkonini beradi: xalqaro savdodan olinadigan eng ko p yutuq qisman (to liqemas!)
ʻ ʻ
ixtisoslashtirish sharoitida yuz beradi, ya’ni milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarishni
ixtisoslashtirishning ob’yektiv chegaralari mavjud.
Xeksher-Olinning savdo nazariyasi sifatnda mashhur bo lgan
ʻ nazariya
birinchi o ringa
ʻ ishlab chiqarish chiqimlarini emas, balki qanda yresurslar ana shu
chiqimlarga kirishini qo yadi, chunki mamlakatlar chiqimlarida ularda ortiqcha
ʻ
mavjud bo lgan
ʻ resurslardan foydalanilgan tovarlarni eksport qilishga intiladilar.
Bunda ichki talabni ishlab chiqarilishi uchun resurslar mo l-ko l
ʻ ʻ bo lgan ʻ
mahsulot bilan to ldirish
ʻ omiliga muhim rol ajratiladi.
Ushbu nazariyalar uchun amerikalik mashhur iqtisodchi Vasiliy Leontyev
taklif etgan muayyan tuzatishlar zarur. U ishlab chiqarish omillarining bir xilda
emasligini qayd etdi, bu omillarni taqchil yoki mo l-ko l omillar sifatida ko rib
ʻ ʻ ʻ
chiqish mumkin. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda ishchi kuchi nisbatan
cheklangan sharoitda yuqori malakali mutaxassislarning nisbatan ortiqchaligi
ko zga tashlanadi, rivojlanayotgan mamlakatlar esa malakasiz mehnatning katta
ʻ
xarajatlarini talab etadigan mahsulotni eksport qilishga intiladilar. Ikkala holda
ham mehnatni ko p
ʻ talab qiladigan mahsulot eksporti yuz beradi, lekin ular turli
xarakterga ega. Shu bilan birga tabiiy resurslarga boy ko pchilik rivojlanayotgan
ʻ
mamlakatlardan ekspor t qilish ko psarmoya talab qiladi, chunki ularni qazib olish
ʻ
katta mablag larni
ʻ taqozo etadi.
Keyinga vaqtda tashqi savdo yo nalishini
ʻ tovarlarning hayotiy davri
nazariyasidan kelib chiqib tushuntiradigan marketologik nazariya paydo bo ldi.
ʻ

13Ushbu nazariyaga ko raʻ har qanday mahsulotning hayot davri bir necha
bosqichdan — joriy etish, o sish, yetuklik va tushkunlikdan iborat bo ladi. Lekin
ʻ ʻ
bosqichlarning o zi ichki va tashqi bozorlar bo yicha notekis almashadi, ayni shu
ʻ ʻ
narsa ishlab chiqarishni ichki bozordai tashqi bozorga qayta yo llash shartlari va
ʻ
vaqtini belgilaydi.
Xalqaro savdo miqyos samarasi bilan ham tushuntiriladi. Nazariy jihatdan
olganda, u mikroiqtisodiy hodisalarga kiritiladi hamda mahsulot ishlab
chiqarishning o rtacha chiqimlari va hajmlari dinamikasini qiyoslashga asoslanadi.
ʻ
Agar ishlab chihdrish hajmlarini ko paytirganda
ʻ o rtacha ʻ chiqimlar mahsulot
birligiga hisoblaganda qisqarsa miqyos samarasi musbat, ko rsatilgan
ʻ
ko rsatkichlar
ʻ dinamikasi tamoyillari teskari nisbatda bo lsa ʻ manfiy bo ladi. ʻ
Rivojlanish jarayonida ko p
ʻ mamlakatlarning (ayniqsa sanoati rivojlangan
mamlakatlarning) ta’minlanganligi baravarlashgani sababli ham mutlaq, ham
qiyosiy ustunliklar uchun asos yo qoladi.
ʻ

142. O zbekistonʻ Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatning huquqiy
bazasi.
Har qanday davlatning tashqi iqtisodiy faoliyati jahon xo jaligining faoliyat
ʻ
ko rsatishi
ʻ bilan bog langan ʻ va muqarrar ravishda nafaqat milliy huquqiy
me’yorlar, balki xalqaro huquq standartlari bilan ham tartibga solinadi. Tabiiyki,
milliy huquq reglamentatsiyalari bilan xalqaro iqtisodiy huquq o rtasida muayyan
ʻ
ziddiyatlar mavjud.
Bir tomondan, davlatlarning huquq sohasidagi suverenitetini e’tirof etmaslik
mumkin emas, boshqa tomondan esa — xalqaro qoidalar ustuvorligini tan olish
zarurati u yoki bu mamlakatlar suvereniteti sohasiga kattagina cheklovchi ta’sir
ko rsatadi.
ʻ
Milliy huquqiy hujjatlarni davlatlararo shartnomalarga muvofiq tarzda
muayyan darajada birxillashtirish hozirgi bosqichda ushbu muammoning eng
maqbul yechimi hisoblanadi. Ya’ni xalqaro huquqning qoida va me’yorlari
amaliyotda milliy qonun hujjatlari orqali ro yobga chiqariladi.
ʻ
O zgartirish jarayonlarining keskinligi O zbekiston milliy qonun hujjatlarini
ʻ ʻ
xalqaro standartlarga keltirish jarayonida muayyan murakkabliklarni yuzaga
keltirdi. Ushbu vazifa izchillik bilan, bir necha bosqichlarda hal etib borildi. Tashqi
iqtisodiy faoliyat sohasiga taalluqli qonun hujjatlari va me’yoriy hujjatlarning
ko pligini
ʻ e’tiborga olib, O zbekistonning ʻ jahon iqtisodiy tizimiga kirishi
xususiyatlarini ko rib
ʻ chiqamiz.
Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarni erkinlashtirish va chuqurlashtirish
jarayoni tashqi iqtisodiy faoliyatni huquqiy boshharish strategiyasining o ziga
ʻ
xosliklarini hamda ham mintaqaviy miqyosda, ham alohida mamlakatlar darajasida
savdo-iqtisodiy hamkorligining tegishli ustuvorliklarini belgilab berdi.
2000 yil boshida mamlakatimiz dunyoning 38 davlati bilan savdo-iqtnsodiy
hamkorlik to g risidagi
ʻ ʻ kelishuvlarni, 35 davlat bilan esa sarmoya kiritishni
rag batlantirish va himoyalash to g risidagi kelishuvlarni imzoladi. Bu o rinda ham
ʻ ʻ ʻ ʻ
huquqiy-shartnomaviy bazani shakllantirishda songa emas, balki sifatga e’tibor

15qaratildi, ya’ni har bir kelishun O zbekistoining milliy manfaatlaridan va sherikʻ
davlatning o ziga
ʻ xosliklarndan kelib chiqib tayyorlandi.
O zbekistonning AQSh bilan ko p qirrali hamkorliginining huquqiy bazasini
ʻ ʻ
takomillashtirish jarayoni jadal olib borildi, hozir 20 dan ortiq o zaro kelishuv va
ʻ
shartnomalar amal qilmoqda, ular qatorida kapital qo yilmalarni rag batlantirish va
ʻ ʻ
himoya qilish haqidagi kelishuv ham bor. Amerika qit’asi davlatlari ichida
AQShdan tashqari katta sarmoya resurslariga va texnologak imkoniyatlarga ega
bo lgan
ʻ Kanada bilan shartnomaviy huquqiy munosabatlarning
rivojlanayotganligini alohida ta’kidlash kerak
Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan munosabatlarni rivojlantirish O zbekiston
ʻ
Respublikasi tashqi iqtisodiy strategiyasining ajralmas qismi hisoblanadi.
Uzoq muddatli, barqaror va umum tan olingan tamoyillari asosiga qurilgan
o zaro
ʻ xo jalik ʻ hamkorligini ta’minlovchi Yevropa Ittifoqi bilan iqtisodiy
aloqalarni huquqiy ta’minlash orqali o z
ʻ strategik manfaatlariga erishish
maqsadida O zbekiston
ʻ qator ikki tomonlama shartnomalardan tashqari
Sherikchilik va hamkorlik to trisida
ʻ kelishuv shaklida savdo-iqtisodiy hamkorlik
to grisidagi
ʻ umumiy kelishuvni ham imzolagan, u 1998 yil iyunida kuchga kirgan.
Uni amalga oshirish uchun O zbekiston
ʻ Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
qarori va O zbekiston
ʻ Respublikasi bilan Yevropa Hamjamiyati va unga a’zo
davlatlar o rtasidagi
ʻ Sherikchilik va hamkorlik to g risidagi ʻ ʻ kelishuvni amalga
oshirish bo yicha
ʻ 2000-2005 yillarga mo ljallangan ʻ O zbekiston ʻ Respublikasi
Hukumatining asosiy tashkiliy chora-tadbirlari umumiy dasturi qabul qilindi.
MDH mamlakatlari bilan munosabatlar ham jadal rivojlanmoqda.
Hamdo stlik
ʻ mamlakatlari bilan munosabatlar ilgari mavjud bo lgan ʻ iqtisodiy
aloqalarning tabiiy davomi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda MDH mamlakatlari bilan
aloqalar madaniy savdo-sotiq olib borishga to siq
ʻ bo layotgan ʻ moliyaviy
imkoniyatlarning cheklanganligi tufayli murakkablashmoqda.
O zbekiston
ʻ tashqi iqtisodiy faoliyatining shartnomaviy huquqiy bazasini
ishlab chiqishda va takomillashtirshsda jahonning boshqa mintaqlari mamlakatlari
bilan hdm savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishga ham muhim ahamiyat berish

16kerak. Masalan, Osiyo mamlakatlari asta-sekin jahon iqtisodiyotsda yetakchi
mavqyeni egallamoqdalar, dunyoning katta transport-kommunikadiya
imkoniyatlariga ega bo lgan muhim savdo, moliya markazlariga aylanmoqdalar.ʻ
O zbekistonning eksport salohiyatini rivojlantirish dasturini amalga oshirish nuqtai
ʻ
nazaridan Afrika mamlakatlari ham biz uchun katta qiziqish uyg otadi,
ʻ bunda
e’tibor to la qayta ishlangan mahsulotni sotishga qaratilishi kerak. Bu sharoitlarda
ʻ
ushbu mintaqd davlatlariga nisbatan O zbekistonning huquqiy strategiyasi eng
ʻ
avvalo xalqaro mehnat taqsimoti asosida O zbekistonning iqtisodiy ehtiyojlaridan
ʻ
kelib chiqqan tabaqalashtirilgan holda, har bir davlat uchun alohida ishlab
chiqilishi kerak.
Yaqin istiqbolda O zbekistonning
ʻ tashqi iqtisodiy strategiyasining
shartnomaviy-huquqiy bazasini ishlab chiqishda Osiyo-Tinch okeani mintaqasi
(OKOM) mamlakatlari bilan saddo-iqtisodi yaloqalarni rivojlantirishga alohida
e’tibor berish kerak. Bu mintaqadagi jddal rivojlanayotgan mamlakatlarda katta
valyuta zahiralarining to planishi ularning O zbekistondagi investitsiyaviy faoliyati
ʻ ʻ
uchun imkoniyatlarini kengaytiradi.
Mintaqaviy iqtisodiy guruhlarda va kelishuvlarda O zbekistonning ishtirokini
ʻ
kengaytirish bo yicha jadal ish olib borish biz uchun keyingi taraqqiyotni belgilab
ʻ
beruvchi me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishning dastlabki bosqichlarida o z milliy
ʻ
manfaatlarimizni ta’minlash hamda mintakddagi mavjud savdo uyushmalari va
kelishuvlarda tegishli savdo-iqtisodiy pozisiyani egallash uchun muhimdir. Ikki
tomonlama huquqiy asosda hamkorlik qilish Osiyo-Tinch okeani mintaqasi
(OKOM)mamlakatlari bilan iqtisoodiy aloqalarga asos bo lishi
ʻ kerak, bu
O zbekistonning
ʻ mintaqa darajasida ta’sirining va hamjihatligining
mustahkamlanishiga yordam beradi.
Xalqaro moliya-iqtisodiy tashkilotlarga a’zolik ko p tomonlama hamkorlik
ʻ
darajasida shartnomaviy-huquqiy bazani shakllantirish siyosati doirasida
O zbekiston Respublikasi uchun dolzarblik kasb etmoqda. 1994 yiddan boshlab
ʻ
O zbekistonning
ʻ Butun jahon savdo tashkilotiga kiripsh bo yicha ʻ huquqiy

17tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda, bu tashkilotga a’zolik O zbekistonʻ uchun
yangi imkoniyatlarni ochishi mumkin.
Savdo-iqtisodiy hamkorlik milliy qonunchilik asosida ham huquqiy tartibga
solinadi. «O zbekiston
ʻ Respublikasining xalqaro shartnomalari to grisida»gi ʻ
Qonun bu jarayonning samaradorligini ta’minlaydi, unda O zbekiston
ʻ Respublikasi
xalqaro shartnomalarini tuzish, uzaytirish va bekor qilish huquqiy vositalarining
amal qilipshda tegashli vazirliklar va idoralarning vakolatlari, ixtisoslashuvdari
aniq belgilangan. Bu qonun mamlakat bo yicha
ʻ umuman tashqi
aloqalarning shartnomaviy –huquqiy bazasini rasmiylashtirish
sohasini rivojlantirishga olib keldi. 90-yillardayoq qabul qilingan O zbekiston
ʻ
Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyat to g risida»gi
ʻ ʻ Qonuni mamlakatda
tashqi iqtisodiy faoliyatni har tomonlama
muvofiqlashtirishda muhim o rin
ʻ egallaydi.
Amaliyotning ko rsatishicha,
ʻ bu qonun iqtisodiyotni boshqarishning
ma’muriy-buyruqbozlik usullaridan bozor usullariga bosqichma bosqich o tish,
ʻ
tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqdrish sharoitlarida iqtisodiy islohotlarning dastlabki
bosqichlarida muhim rol o ynadi.
ʻ Biroq 90-yillarning oxirlarida boshlangan
mamlakat iqtisodiyotini erkinlashtirish jarayonlari tashqi iqtisodiy faoliyatni
tashkil etish va boshqarish oldiga yansh-yangi talabgarni qo ya boshladi. Bundan
ʻ
tashqdri, respublikada ushbu qonunga u yoki bu darajada daxldor bo lgan qator
ʻ
qonunlar qabul qilindi. «Valyuta boshqaruvi to g risida»,«Xorijiy
ʻ ʻ investitsiyalar
to g risida»,
ʻ ʻ
«Bojxona tarifi to g risida», «Investitsiya faoliyati to g risida», «Tadbirkorlik va
ʻ ʻ ʻ ʻ
tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to g risida»gi qonunlar shular jumlasidandir.
ʻ ʻ
Shu munosabat bilan 2000 yilning may oyida mamlakat Parlamenti tomonidan
O zbekiston
ʻ Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyat to g risida»gi ʻ ʻ Qonuni
yangi tahrirda qabul qilindi, unda bu sohada keyinchalik qonun yaratish faoliyati
uchun asos bo ladigan
ʻ tashqi iqtisodiy faoliyatning konseptual asoslari aniq
belgilab berildi. Qonunning yangi tahriri da tashqi iqtisodiy faoliyatni
boshkdrishning ma’muriy usullaridan iqtisodiy usullarining ustuvorligi

18metodologik tamoyil sifatida aniq beyagilandi va davlat va uning organlarining
tashqi iqtisodiy faoliyat sub’yektlari ishiga noqonuniy aralashishlari ma’n qilindi.

19Qonunning yangi tahriri modsalari mamlakat qonunchiligida yuz bergan
o zgarishlarni,ʻ tashqi saddo rejimini erkinlashtirish vazifalarni hamda boshqa
tahririy tuzatishlar va qo shimchalarni
ʻ hisobga olib yangilandi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat mohiyatidan kelib chiqib, yangi tahrirda tashqi
iqtisodiy faoliyat turlariga aniqlik kiritildi. Qonunchilikni qo llash
ʻ amaliyotida
malakali ishlatish uchun qonundagi asosiy atamalar va tushunchalarning talqini
berildi, ular xalqaro-huquqiy definisiyalar bilan mos keladi.
Yangi tahrirdagi qonunga erkinlashgirish talablariga mos yangi qoidalar
kiritildi, masalan, tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining o z
ʻ huquq va
manfaatlariga tegishli axborotlarga ega bo lish,
ʻ xorijiy jismoniy shaxslarning
O zbekiston
ʻ hududida korxonalar ochish huquqi, tashqi iqtisodiy faoliyat
ishtirokchilarining hakamlikni va qo llaniladigan
ʻ qonunchilikni tanlash huquqi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat sub’yektlarini Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi da
ro yxatga
ʻ olish talabi chiqarib taishlandi.
Davlat organlarnnilg vakolatlari qisqa va noaniq belgilangan Qonunning eskn
tahrirndan farqli o laroq,
ʻ yangi tahrirda tashqi iqtnsodiy faoliyatni boshqarish
uchun mas’ul bo lgan O zbekiston Respublikasn Vazirlar Mahkamasi va Tashqi
ʻ ʻ
iqtisodiy aloqalar vazirligining asosiy vakolatlari aniq belgilangan.
Mamlakatning iqtisodiy mustaqilligi va xavfsizligi himoya qilish ustuvorligi
konsepsiyasini rivojlantira borib, jahon amaliyotida qabul qilingan va GATT/JST
bitimlarida kiritilgan himoyaning aniq chora va usullari nazarda tutilgan— himoya,
kompensasiya va antvdemping choralari, olib kelinadigan tovarlarga texnik,
fitosanitar, ekologik talablar, eksiort-importni taqiqlash va cheklash choralari. Bu
hozirgi bosqichda O zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning muhim
ʻ
yo nalishlarvdan biri — mamlakat eksport salohiyatini rivojlantirish, mamlakat
ʻ
iqtisodny manfaatlari talab qilganda cheklasharni joriy qilish uchun muhimdir. U
tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida bazaviy qonun hisoblanadi.
Qonunning yangi tahrirvda qurol-yarog larni,
ʻ harbiy texnikani va ikki
maqsadda ishlatishga mo ljallangan
ʻ tovarlarni eksportini nazorat qilishni
boshqaruvchi me’yorlar, shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga

21alohida tartibini (erkin iqtisodiy zona va erkin savdo zonasida imtiyozli sharoitlarni
beruvchi) boshqaruvchi maxsus moddalar kiritilgan.
Qonunning yangi tahririda tashqi iqtisodiy faoliyat sub’yektlariiing
huquqlarni kafolatlashga va burchlarini belgilab berishga bag ishlanganʻ bo limi ʻ
ancha takomillashtirilgan.
Keyingi yillarda O zbekiston
ʻ milliy iqtisodiyoti sub’yektlarining tashqi
iqtisodiy faoliyatini erkinlashtirishga qdratilgan, shu jumladan eksport va import
operatsiyalarini tariflar vositasida va tarifsiz boshqarishni tartibga solish, eksport
mahsuloti ishlab chiqarishni rag batlantirishga
ʻ doir chora-tadbirlar ko rildi. ʻ
Mazkur choralarning hammasi imtiyoeli tusda bo lib,
ʻ amaldagi huquqiy
me’yorlardan ba’zi istisnolarni taqozo etadi. Biroq ular shunchaki imtiyozlar tizimi
emas, barcha ko rsatilgan
ʻ imtiyozlar aniq yo nalishga ʻ ega: ular yuqori darajada
qayta ishlangan eksport mahsulotini
ishlabchikdradigankorxonalargaginatatbiqetiladi, shusababliundansavdo-
vositachitashkilotlar,
xomashyoresurslarinieksportqiluvchivashukabiboshqatashkilotlarfoydalanaolmayd
ilar.
Haqiqdtda o z
ʻ mahsulotini ishlab chiqaruvchi korxonalar va vositachi
korxonalar uchun eksport-imiort va soliqlar vositasida tartibga solishning
qo shaloq
ʻ tizimi barpo etildi. Agar ularni makroiqtisodiy nazariya pozisiyalaridan
turib qaraydigan bo lsak,
ʻ hech qanday farq bo lmasligi ʻ kerak, lekin o zgartirish ʻ
jarayonlarini amalda ro yobga chiqarish ravon sharoitlarda emas, balki o tish davri
ʻ ʻ
sharoitlarvda yuz bermoqda, shu sababli O zbekiston
ʻ Respublikasi hukumati
tomonvdan mazkur iqtisodiy strategiya tanlangan. Ayni ishlab chiqaruvchi
korxonalar va vositachi korxonalarning faaliyat ko rsatish
ʻ sharoitlarini ajratish
goyatda maqsadga muvofiq chora bo ldi, zero hozirgi bozor iqtisodiyotining uzoq
ʻ
vaqt barqaror bo lishi
ʻ huddi shu ishlab chiqaruvchi tuzvdmalarga asoslanadi.
Xorij bozorlariga, ayniqsa MDH mamlakatlari bozoriga chiqishga intilib,
ishlab chikdrish faoliyati bilan faol shug ullanayotgan
ʻ mikroiqtisodiy
sub’yektlarning hammasi anchagina qulay huquqiy ahvolga tushib qoddi. Shunday

22qilib, ishlab chiqaruvchi korxonalar huquqiy ahvolining foydali jihatlaridan amalda
Respublikaning barcha xo jalikʻ yurituvchi sub’yektlari foydalana oladvdar,
binobarin, mulkchilikning istalgan shaklidagi korxona va firmalar eksport-import
va soliqqa oid imtiyozlardan foydalanish uchun o zlarining
ʻ asosiy faoliyatlarini
tegishli tarzda qayta qura oladilar.
Tabiiyki, o z
ʻ mahsulotining faol eksportini ta’minlash bozorning xorijiy
qatnashchilari bilan hamkorlik qilishda yanada real bo lib bormoqda. Shu sababli
ʻ
mamlakatimiz ishlab chiqdruzchilari va ularning xorijlik sheriklari uchun qonun
hujjatlarini muvozanatlashtirish maqsadida O zbekiston
ʻ Respublikasining
mamlakatimizga chet el investitsiyalari oqimini tartibga soluvchi maxsus qonunlari
qabul qilindi, 1994 yilda qabul qilingan ana shunday yo nalishdagi dastlabki qonun
ʻ
(«Chet el investitsiyalari va chet ellik investorlar faoliyatining kafolatlari
to g risida»),
ʻ ʻ so zsiz, ʻ chet el investitsiyalarini jalb etishida ijobiy rol o ynaydi, ʻ
lekin xo jalik
ʻ amaliyotining real holati uni yanada takomillashtirishni taqozo etdi,
shuning uchun unga muayyan o zgartish va qo shimchalar kiritib borildi
ʻ ʻ
(1994,1995, 1997 yillarda).
1998 yilda O zbekiston Respublikasida «Chet el investitsiyalari to g risida»gi
ʻ ʻ ʻ
yangi Qonun amalga kiritildi, u iqtisodiy rivojlanishning o zgarib
ʻ borayotgan
sharoitlariga javob beradi, jahon hamjamiyatida chet ellik investorlar va chet el
investitsiyalariga nisbatan qabul qilingan barcha talablar va qoidalarni e’tiborga
oladi.
Jahon hamjamiyatida allaqachon tadbirkorlikning milliy rejimini xorijiy
qatnashchilarga tatbiq etish qoidasi belshlovchi qoidaga aylangan. U bir qator
xalqaro hujjatlarda; Xalqaro savdo palatasining «Xalqaro investitsiyalar uchun
amal qiluvchi qoidalar», Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotining
(IHRT)
«Sarmoya harakatini erkinlashtirish kodeksi» va «Xalqaro sarmoya qo yilmalari va
ʻ
ko p millatli korxonalar to g risidagi deklaratsiya»sida mustahkamlangan. Bundan
ʻ ʻ ʻ
tashkdri Jahon banki va Xalqaro valyuta fondi «Chet el investitsiyalari rejimi
to g risida amal qiluvchi qoidalar*ni qabul qildi, unda chet el sarmoyasini biror-bir
ʻ ʻ

23mamlakatta kiritish qoidalari, rejimni qo llashgaʻ doir standartlar, sarmoya va

24foydalarni o tkazish tartibi, nizolarni bartaraf etish qoida va mexanizmlari, birʻ
qancha boshqa jihatlar tariflangan.
Milliy rejim qoidasi dunyoda borgan sari keng tarqalmoqda. Investitsiya
choralarining savdo jihatlariga doir kelishuvga (IChSJ) muvofiq Jahon savdo
tashkiloti ishtirokchisi bo lgan mamlakatlar uchun investitsiya choralariga Tariflar
ʻ
va savdo bo yicha
ʻ bosh kelishuv doirasidayoq qabul qilingan tadbirkorlikning
milliy rejimi qoidasi tatbiq etiladi. Bundan tashqari, xalqaro savdoda miqdoriy
cheklashlardan voz kechish qoidasi qayd etilgan (shu jumladan mahsulot,
faoliyatdan olingan daromadlardan foydalanish bo yicha,
ʻ import hajmlari yoki
qiymatini cheklash va hokazo).
«Chet el investitsiyalari to g risida»gi
ʻ ʻ qonunga muvofiq O zbekistonda ʻ chet
el investitsiyalarining nihoyatda keng talqinidan foydalanilmoqda. Bular barcha
turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlardir. Quyidagilar
chetellik investorlar bo lishi
ʻ mumkin:
— xorijiy davlatlar va ularning ma’muriy yoki hududiy organlari;
— xalqaro ommaviy huquq sub’yektlari bo lgan
ʻ xalqaro tashkilotlar;
— xorijiy davlatlarining yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek chet
ellarda doimiy yashaydigan O zbekiston
ʻ Respublikasi fuqarolari.
Ushbu talqinda, yondashuvning keng va kompleks tusdaligi tufayli,
Respublikaga chet el investitsiyalarining oqimini jiddiy ravishda kengaytirishga
shart-sharoit yaratilgan.
O zbekiston Respublikasining «Chet el investitsiyalari to g risida»gi qonuni
ʻ ʻ ʻ
chet el sarmoya qo yilmalari amalga oshirilishi mumkin bo lgan ko plab shakllarni
ʻ ʻ ʻ
e’tirof etadi: ulush qo shib qatnashish, xo jalik jamiyatlari va shirkatlari, banklar,
ʻ ʻ
sug urta tashkilotlari va boshqa korxonalarni barpo etish, mol-mulk va qimmatli
ʻ
qog ozlarni sotib olish, intellektual mulkka doir huquqlarni kiritish, konsessiyalar
ʻ
olish, savdo va xizmat ko rsatish sohalari ob’yektlariga, turarjoy binolariga mulk
ʻ
huquqlarini sotib olish, yerga, tabiiy resurslariga egalik qilish va ulardan
foydalanish huquqlarini sotib olish, shuningdek, Respublika qonun hujjatlariga zid
bo lmagan
ʻ boshqa shakllar.

25Mazkur Qonun va o zʻ institutlari bilan davlat chet ellik investorlarga
O zbekiston
ʻ Respublikasi hududida investitsiya faoliyatini amalga oshirishlari
paytida ularning huquqdari himoya qilinishini kafolatlaydi. Moddalarning birida
shunday deyiladi: «Chet ellik investorlar va chet el investitsiyalari uchun adolatli
va teng huquqdi rejim, ularning to liq
ʻ va doimiy himoyasi hamda xavfsizligi
ta’minlanadi. Bunday rejim O zbekiston
ʻ Respublikasining xalqaro
shargnomalarida belgilab qo yilgan rejimga
ʻ qaraganda noqulayroq bo lishi ʻ
mumkin emas.
Chet el investitsiyalarining huquqiy rejimi O zbekiston Respublikasi yuridik
ʻ
va jismoniy shaxslari tomonidan amalga oshirilayotgan investitsiyalarning tegishli
rejimiga qaraganda noqulayroq bo lishi mumkin emas».
ʻ
Shu bilan birga chet ellik investorlarga xalqaro huquq qoidalariga muvofiq
g oyatda
ʻ keng huquqlar berilgan, shu jumladan investitsiyalashni amalga
oshirishning hajmlari, turlari va yo nalishlarini
ʻ mustaqil belgilash, investitsiya
faoliyatini amalga oshirish uchun yuridik va jismoniy shaxslar bilan shartnomalar
tuzish, o zining investitsiyalariga va investitsiya faoliyatining natijalariga egalik
ʻ
qilish, ulardan foydalanish va ularni tasarruf etish erkinligi.
Chet ellik investorlar investitsiya faoliyati natijasida olingan o ziga qarashli
ʻ
ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalarini patentlashtirish to g risida
ʻ ʻ
mustaqil ravishda qaror qabul qiladilar, olingan daromadni mustaqil tasarruf
etadilar (shu jumladan unimoneliksizrepatriadiya qilish huquqidan foydalanadilar),
Respublikaga kreditlar va qarzlar tariqasida pul mablag lariki jalb etish, o z hisob
ʻ ʻ
varaqlaridagi milliy valyuta mablag laridan
ʻ ichki valyuta bozorvda chet el
valyutasini sotib olish uchun foydalanish huquqiga va O zbekiston Respublikasi
ʻ
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga egadirlar.
Chet ellik investorlar uchun investitsiya faoliyatini amalga oshirish maqsadida
har kdnday xorijiy davlatning fuqarolari vafuqaroligi bo lmagan shaxslar bilan
ʻ
mehnat shartnomalarini erkin tuzish imkoniyatlari yaratilgan. Ular butun
O zbekiston hududi bo ylab erkin harakatlana oladilar, mamlakatimiz investorlari
ʻ ʻ
bilan teng holda sug urta
ʻ himoyasiga bo lgan huquqdan ʻ foydalanadildar.

26Chet ellik investorlar uchun ayniqsa shu narsa muhimki, mazkur Qonunning
va boshqa qonun hujjatlari yoki xalqaro shartnomalarning qoidalari muvofiq
kelmagan hollarda investitsiya faoliyati uchun bir muncha
qulay bo lgan,ʻ binobarin, investorlarning manfaatlarini himoya
qiladigan qoidalar ustuvor kuchga ega bo ladi.
ʻ Aytib o tilgan ʻ huquqlardan
istisnolar arzimagan darajada va ular faqat milliy xavfsizlikni ta’minlash
masalalari bilan bog langan,
ʻ bu hol esa har qanday davlatda
tabiiydir.
«Chet el investitsiyalari to g risida»gi Qonunning asosiy qoidalari xalqaro
ʻ ʻ
amaliyotda qabul qilingan talablarga to liq
ʻ muvofiq keladi, zero chet ellik
investorlar Respublika ichki bozorida mamlakatimiz investorlari bilan teng
sharoitlarga qo yilgan.
ʻ Biroq shuni e’tiborga olish joizki, ushbu Qonunga ko ra, ʻ
chet ellik investorlar O zbekiston
ʻ hududida chet el investitsiyalari ishtirokidagi
korxonalarni barpo etishlari (chet el investitsiyalari aksiyalar, ulushlar, paylar yoki
ustav fondining kamida 30 foizini tashkil etadigan korxonalar chet el
investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar toifasiga kiritiladi) va ularga Respublika
qonun hujjatlariga binoan taqsim etiladigan imtiyozlar tizimidan foydalanishlari
mumkin. Ushbu imtiyozlar, xususan, O zbekiston Respublikasi Prezidentining
ʻ
1996 yil 20 martda qabul qilingan «Eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchi
korxonalarni rag batlantirishning
ʻ qo shimcha ʻ chora-tadbirlari to g risida»gi ʻ ʻ va
1996 yil 31 mayda qabul qilingan «Chet el investitsiyalari ishtarokidagi
korxonalarni barpo etish va ular faoliyatini rag batlantirishning
ʻ qo shimcha ʻ chora-
tadbirlari to g risida»gi
ʻ ʻ farmonlarida va bir qator boshqa qonun hujjatlarida
ta’kidlangan.
Taqsim etiladigan imtiyozlar tizimida ularning quyidagi turlari ajratib
ko rsatiladi:
ʻ
Birinchidan. foyda (daromad) solig i
ʻ bo yicha ʻ imtiyozlar, ularda soliq
stavkalarini ishlab chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmvda eksport ulushiga
bog liq holda (tegishlicha 5 dan 10 gacha, 20 gacha, 30 gacha va undn ortiq
ʻ
foizlarda) 20 dan 50 foizgacha kamaytirish ko zda tutilgan; eksport hajmlarini
ʻ

27o stirishdan olingan, erkin almashtiriladigan valyutadagi tushumni foyda solig iniʻ ʻ
to lashdan
ʻ ozod etish; agar ustav fondida chet el sarmoyasining ulushi 30 foizdan

28ortiq bo lsa,ʻ soliq stavkasini foydaning 25 foiziga qadar pasaytirish; Respublika
investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalarga sarmoya qo yilmalarini
ʻ amalga
oshiruvchi qo shma
ʻ korxonalarni faoliyatning dastlabki 5 yilvda soliq solshdan
ozod etish; chet el sarmoyasining ulushi kamida 30 foiz bo lgan
ʻ va qishloq
xo jalik
ʻ mahsulotini qayta ishlashga ixtisoslashgan qo shma ʻ korxonalarni soliq
solishdan ozod etish; yangi bunyod etilgan korxonalar uchun soliq solish
stavkalarini dastlabki yilda belgilangan stavkasining 25 foizi va ikkinchi yilda 50
foiziga qadar pasaytirish; Patent sohiblari tomonvdan olingan daromad
summalarini ma’lum miqdordagi yillarga soliqs olishdan ozod etshs; soliq
solinadgan bazani tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini o tkazish,
ʻ ekologiya va
xayriya fondlariga bo naklar,
ʻ investitsiya faoliyati bilan bog liq ʻ summalarga
kamaytirish; davlat qimmatli qog ozlari
ʻ bo yicha ʻ
olingan foydalar va dividendlarni soliq solishdan ozod etish;
Soliqning butun summasini «O zbekyengilsanoat* va «Mahalliysanoat» tizimida
ʻ
reinvestitsiya qilish sharti bilan chet ellik investorning ulushi kamida 50 foiz
bo lgan
ʻ qo shma ʻ korxonalarni soliq solishdan ozod etish, shuningdek barcha
turdagi korxonalarga, shu jumladan chet el investitsiyalari ishtirokidagi
korxonalarga tatbiq etiladigan bir qator boshqa imtiyozlar.
Ikkinchidan, qo shma
ʻ korxonalar va chet ellik yuridik shaxslar uchun
mahsulot olib kirish va olib chiqish tartibi o zi ishlab chiqargan mahsulotn
ʻ
ilisenziyasiz eksport qilish va o zining ishlab chiqarish ehshyojlari uchun
ʻ
mahsulotni import qilish huquqini berish bobida soddalashtiriddi; barcha soliqlar
to langanvdan keyin
ʻ o zi ʻ ishlab chiqargan mahsulot eksportidan barcha valyuta
tushumlarini korxonalarning to liq mulkida
ʻ qoldirish ko zda ʻ tutildi.
Uchinchndan, yer solig i bo yicha imtiyozlarda agar ustav fondida chet ellik
ʻ ʻ
ishtirokchining ulushi 30 foizdan oshsa, barpo etilgan paytdan boshlab ikki yilga
chet ellik yuridik shaxslar va qo shma korxonalarni soliq solishdan ozod etish
ʻ
ko zda
ʻ tutildi.
To rtinchidan,
ʻ konvertatsiyalashga doir imtiyozlar, unda xalq iste’moli
tovarlarini ishlab chiqarish; eksportga mahsulot va tovarlar ishlab chiqarish bilan

29band bo lgan;ʻ foydaning bir qismini repatriasiya qiladigan; milliy iqtisodiyotning

30bazaviy va yetakchi tarmoqlarida ustuvor loyihalarni ro yobga chiqarishda ishtirokʻ
etadigan, chet el investitsiyalari ishtirokidagi qo shma korxonalar uchun valyutani
ʻ
ustuvor konvertatsiyalash huquqi ko zda
ʻ tutilgan.
Beshinchidan, eksportga yo naltirilgan va import o rnini bosadigan mahsulot
ʻ ʻ
ishlab chiqaradigan, chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar uchun soliq
solish bo yicha ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun 2 yil muddatga soliq krediti
ʻ
olish; ustav fondida chet el sarmoyasining ulushi kamida 500 ming AQSH dollari
bo lgan
ʻ korxonalarni mol-mulk soligini to lashdan ʻ ozod etish ko rinishdagi ʻ
imtiyozlar.
Oltinchidan, bojxona bojlari, qimmatli qog ozlar
ʻ operatsiyalariga doir
soliqlar, mol-mulk solig i,
ʻ eng ko p ʻ qulaylik rejimini taqdim etish bo yicha ʻ bir
qagor imtiyozlar, ular mulkchilik shaklidan qati nazar barcha turdagi korxonalarga,
shu jumladan chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarga ham tatbiqetiladi.
Binobarin, chet el sarmoyasi ishgirokidagi korxonalarning Respublika ichida
boshqa turdagi korxonalarga nisbatan teng mavqyeda bo lishi bilan bir qatorda
ʻ
ularga imtiyozdarning ikki toifasi tatbiq etiladi: birinchi toifa qo shma
ʻ
korxonalarga, boshqasi barcha turdagi korxonalarga, shu jumladan chet el
investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarga taalluqlidir.
Shunday qilib, O zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyati borgan sari xalqaro
ʻ
huquq me’yorlariga yaqinlashtirilayotgan mustahkam qonunchilikka asoslanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo
vazirligi (keyingi o‘rinlarda Vazirlik deb yuritiladi) tashqi iqtisodiy faoliyatni
tartibga solish sohasidagi davlat boshqaruvi vakolatli organi hisoblanadi hamda o‘z
faoliyatida Vazirlar Mahkamasiga hisob beradi. 2
1991-yil 14-iyunda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining tashqi
iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 10-
moddasida xalqaro iqtisodiy va moliyaviy hamkorlik ishlab chiqarish, moliya,
bank va sug‘urta faoliyati, ta’lim va kadrlarni tayyorlash, turizm, sog‘liqni saqlash,
ilmiy-

312
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTINING “O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TASHQI IQTISODIY ALOQALAR,
INVESTITSIYALAR VA SAVDO VAZIRLIGI FAOLIYATINI TASHKIL ETISH TO‘G‘RISIDA” QARORI

32texnikaviy, madaniy, ekologiya, gumanitar va boshqa sohalarda qonunchilikda
belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat
subyektlarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek
xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro foydali aloqalarni o‘rnatishi va
kengaytirishgaqaratilgan tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish nazarda
tutilgan. Ushbu qonunni ijrosini ta’minlash maqsadida ko’plab chira tadbirlar
amalga oshirildi. Xorijiy investetsiyalarni keng jalb qilish, qo’shma korxonalar
faoliyatini yanada rivojlantirish uchun ko’plab imkoniyatlar yaratildi, soliq
sohasida ko’plab
imtiyozlar berila boshladi. Bu esa eksport salohiyatini oshirishga yordam berdi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el investitsiyalarini amalga
oshirish shakllari va tartibi qonunchilik bilan belgilanadi.
mamlakatda maksimal qulay amaliy va investitsion muhitni shakllantirishga o‘z
hissasini qo‘shadi.
3. O’zbekiston Respublikasining jahon xo’jaligi tizimiga
integratsiyalashuvi yo’nalishlari
Globallashuv XXI asrdagi asosiy tendensiyalarni anglab olishda, jahonni
global makon sifatida tasavvur qilishdan kelib chiqish zarurligini ko’rsatadi. O’z
navbatida, global makon milliy tuzilmalar majmuasi emas, balki milliy
iqtisodiyotlar simbiozi, o’z qonunlari bilan ishlay boshlagan geoiqtisodiyot va
integratsiyalangan tizimdir. Jahonning turli qit’alarida - G’arbiy Yevropa,
Shimoliy va Janubiy Amerika, Janubiy-Sharqiy Osiyo va Afrikada umumiy

33iqtisodiy va geosiyosiy manfaatlar bilan aloqador bo’lgan yirik mintaqaviy
birlashmalar faoliyat ko’rsatib

34kelmoqda. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi sharoitida ularning barchasi
avvalombor a’zo davlatlarning korporativ manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan.
Ushbu uyushmalarning alohida olingan mamlakat imkoniyatlari bilan taqqoslab
bo’lmaydigan kuchi ham mana shundadir.
O’zbekiston Respublikasi 1991 yilning 31 avgustida mustaqillikka erishdi. Shu
kundan boshlab respublikaning ijtimoiy–iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida
rivojlanishning yangi davri boshlandi. O’zbekiston hududiy jihatdan O’rta Osiyo
mintaqasining markaziy qismida joylashgan bo’lib, respublikada Markaziy Osiyo
aholisining 45 % yashaydi. O’zbekiston qo’shni Qozog’iston, Qirg’iziston,
Tojikiston, Turkmaniston va Afg’oniston davlatlari bilan chegaralanib, Yevropa va
Osiyoning bir qator mamlakatlari bilan transport va telekommunikatsiya va
axborot vositalari orqali bog’lanib turuvchi muhim strategik koridor
hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi jahonning ko’zga ko’ringan yirik va obro’li xalqaro
tashkilotlari, dunyoning o’nlab davlatlari bilan aloqalarni o’rnatgan bo’lib,
ularning yirik bank va moliyaviy tashkilotlari bilan, davlat va nodavlat tashkilotlari
bilan o’zaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirib kelmoqda. O’zbekistonda
xorijiy mamlakatlarning 43ta elchixonasi, 49ta nodavlat va shuningdek 15 ta
davlatlararo tashkilotlari akkreditatsiya qilingan. Respublikamiz eng muhim
xalqaro konvensiyalarning qatnashchisidir. O’zbekiston turli davlatlar bilan
xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlar asosida intensiv rivojlanib boruvchi
davlatlardan biridir.
Rivojlanish va taraqqiyot yo’liga o’tgan O’zbekiston nufuzli xalqaro iqtisodiy
hamkorlik tashkilotlarning teng huquqli a’zosidir. Respublikamiz Xalqaro valyuta
fondi (XVF), Jahon banklar guruhi, Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT), Jahon
sog’liqni saqlash tashkiloti, Xalqaro elektr aloqalari ittifoqi, Osiyo - Tinch okeani
mintaqasining iqtisodiy va ijtimoiy komissiyasi, Yevropa tiklanish va taraqqiyot
banki (YETTB) kabi mashhur xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlarning
a’zosi hisoblanadi. Respublikamiz Xalqaro atom energiyasini nazorat qilish
bo’yicha tashkilotga, Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo’lib kirishi uchun faol

35tayyorgarlikishlari olib borilmoqda.

36Respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotini erkinlashtirish sharoitida
jahon hamjamiyatiga qo’shilish jarayonlarini rivojlantirish va yanada chuqurlashti-
rishning ustuvor yo’nalishlarida kuch-g’ayratni jamlash zaruriyati yuzaga keldi.
Yetakchi xalqaro iqtisodiy, moliyaviy, va gumanitar tashkilotlar, ilg’or Yevropa
mamlakatlari va AQSh, Osiyo -Tinch Okeani mintaqasi davlatlari, MDH
mamlakatlari jumladan, Rossiya, shuningdek, Markaziy Osiyo davlatlari bilan
hamkorlikni mustahkamlash ana shunday yo’nalish hisoblanadi. Prezidenti I.
Karimov integratsiya haqida fikr bildirib, “ O’zbekiston bir vaqtning o’zida turli
darajalarda dunyo miqyosida va mintaqa ko’lamida-integratsiya jarayonlarida
qatnashsa-da, ammo bir muhim qoidaga: “bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga
boshqasidan uzoqlashmaslikka amal qiladi. Biz bir subyekt bilan sherikchilikning
mustahkamlanishi boshqalar bilan sherikchilik munosabatlarining zaiflashuviga
olib kelishiga qarshimiz. Shu sababli O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga
integratsiyalashuvi serqirra jarayondir”, - deb alohida ta’kidlagan edi 1
.
O’zbekiston milliy iqtisodiyotining jahon xo’jaligi tizimiga chuqur
integratsiyalashuvi muammolarini hal qilish uchun respbulikaning eksport
salohiyatini mustahkamlash, eksport qilinayotgan tayyor mahsulotlar hajmini
oshirish va kengaytirish, shuningdek, respublikaning jahon bozoridan o’z o’rinini
olishini ta’minlash zarur. Hozirgi kunda amal qilayotgan rag’batlantirishlar va
imtiyozlardan foydalangan holda milliy ishlab chiqarishning eksportga
yo’naltirilganligini kuchaytirish, import qilinadigan mahsulotlarning o’rnini
bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishni amalga oshirish muhimdir.
Aytib o’tilganlardan kelib chiqqan holda, bizning nazarimizda, davlatlararo
iqtisodiy integratsiya–iqtisodiy rivojlanish darajasi bir-biriga yaqin bo’lgan
davlatlarning birlashishining obyektiv jarayonidir. U faqat tegishli
mamlakatlarning tashqi savdo almashuvi sohasini, ularning bozor aloqadorligini
(xalqaro hamkorlikda bu ko’pincha uchrab turadi) qamrab qolmay, balki
mazkur

37mamlakatlarning moddiy ishlab chiqarishi sohasiga ham chuqur kirib boradi va
turli darajadagi qayta ishlab chiqarish tuzilmalarining o’zaro hamkorligiga olib
keladi.
Jahon xo’jalik aloqalarining moddiy-ashyoviy asoslarini u yoki bu mintaqaviy
guruhlar yoki ittifoqlarga birlashgan mamlakatlarning integratsion salohiyati
tashkil qiladi. Mamlakatning integratsion salohiyati deganda, xalqaro iqtisodiy
integratsiyaning subyektlari (integratsiyalashayotgan mamlakatlar) amalga
oshiradigan xalqaro ishlab chiqarish va iqtisodiy hamkorlik predmeti bo’lgan
tabiiy, mehnat, ishlab chiqarish, moliya-kredit, savdo resurslari, ilmiy xodimlar va
insonlarning aqliy qobiliyati bilan bog’liq bo’lgan majmuini tushunmoq zarur.
O’zbekistonning integratsion aloqalarini jadallashtirishga xizmat qiladigan
omillarning (integratsion salohiyatining) quyidagi ustunliklarini ko’rsatib o’tish
mumkin:
 O’zbekistonning YevroOsiyo mintaqasida qulay geostrategik joylashuvi;
 yer, mineral-xomashyo va o’simliklarning katta zaxirasi;
 qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun qulay bo’lgan tuproq-iqlim sharoitlari;
 tashqi savdoda eksport salohiyati;
 davlatlararo kooperatsiyalashuv va raqobatbardosh mahsulot ishlab
chiqarishni tashkil qilishga imkon beradigan yirik ishlab chiqarish
salohiyati;
 insonlar salohiyati, nisbatan arzon va tez ko’payib borayotgan mehnat
resurslarining, (jahon miqyosida olib qaraganda) mavjudligi;
 rivojlangan ishlab chiqarish infratuzilmasi, birinchi navbatda MDHning
boshqa mintaqalari bilan bog’lab turadigan, avtomobil va temir yo’l
magistrallari, telekommunikatsiya tizimining mavjudligi;
 respublikada chet el kapitalini investitsiya qilish va o’zaro foydali tashqi
iqtisodiy integratsion hamkorlikni kafolatlaydigan barqaror siyosatning
mavjudligi.
Yuqorida ko’rsatilgan pozitsiyalar bo’yicha milliy iqtisodiyotning bozor

38iqtisodiyotiga o’tayotgan sharoitida mamlakatning integratsion salohiyatidan
samaraliroq foydalanish uchun uning hozirgi holatiga baho berish kerak.

39Birinchi navbatda, bu salohiyatning tarkibiy qismlari bo’lgan geostartegik
joylashuv, tabiiy xom ashyo va mehnat resurslari, shuningdek eksport
imkoniyatlarni tavsiflash lozim.
XX-XXI asrlar bo’sag’asida jahon mamlakatlari o’rtasida integratsion moyillik
yaqqol ko’zga tashlandi. Xalqaro mehnat taqsimoti shu darajaga yetdiki, milliy
xo’jaliklar tobora ko’proq integratsiyalashuv xususiyatini kasb eta boshladi. Bu esa
o’z navbatida xalqaro xo’jalik faoliyatining baynalminallashuviga olib keldi.
Ushbu sharoitda o’zaro hamkorlikning an’anaviy shakllari–xalqaro savdo,
kapitalning ko’chishi, ishchi kuchi migratsiyasi yangi va aniq ifodalangan
institutsional shakllarga ega bo’ldi. Bir tomondan, davlatlararo iqtisodiy
ahamiyatga ega bo’lgan mintaqaviy tashkilotlar tashkil topdi (Yevrohukumat va
Yevroparlamentga ega bo’lgan YeI kabi), boshqa bir tomondan esa o’z
faoliyatining xususiyati bo’yicha jahon mamlakatlarining iqtisodiy hayotiga jiddiy
ta’sir ko’rsatadigan yirik transmilliy korporatsiyalar (TMK) keng faoliyat ko’rsata
boshladi. Integratsiya haqida Respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov shunday
degan edi: “-Jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuv iqtisodiy jihatdan rivojlangan
bozor tizimiga ega bo’lgan demokratik davlatlar tushunchasiga muvofiq
kelgandagina mumkin bo’ladi. Ayni paytda mamlakatni zamonaviylashtirish
uning, shubhasiz, jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi, ya’ni xalqaro mehnat
taqsimotida o’zining munosib o’rnini topishi, mintaqaviy va global xavfsizlik
tizimini yaratish shartlari mavjud bo’lgandagina mumkin
bo’ladi”. Respublikada iqtisodiyotni va eksport salohiyatini
rivojlantirish jahon iqtisodiyotiga xos bo’lgan milliy iqtisodiyotlarning o’zaro bir-
biri bilan bog’liqligi va xo’jalik hayotining baynalminallashuvi bilan tavsiflanuvchi
globalizatsiya jarayonlarida faol ishtirok etish imkonini beradi. Ko’p tomonlama
xalqaro iqtisodiy, valyuta- moliyaviy va savdo tashkilotlarining aloqalari milliy
iqtisodiyot uchun ham, jahon iqtisodiyoti uchun ham katta ahamiyat kasb etadi,
chunki aynan ana shu tashkilotlar shunday huquqiy makonni yaratishga yordam
beradi, jahondagi tashqi iqtisodiy va integratsion aloqalar shu makon doirasida

40amalga oshiriladi.

41O’zbekistonning BMT, YETTB, YeI, NATO, Jahon banki, XVF, IXT, va
boshqa tashkilotlar bilan faol aloqalari mamlakatimizga ijtimoiy-iqtisodiy
muammolarni hal etish borasidagi jahon tajribasidan foydalanish, zamonaviy
ilmiy- texnikaviy axborotlar, “nou-xau”larni, beg’araz beriladigan yordam va
materiallarni olish imkoniyatini beradi. BMTning ixtisoslashtirilgan muassasalari
turli tarmoqlarda ko’p tomonlama hamkorlikni tartibga solishning tengi yo’q
mexanizmidir. Valyuta-moliya va savdo muassasalari esa savdo hamda valyuta-
kredit sohalarini tartibga soluvchi rolni o’ynab, O’zbekistonga davlat va xususiy
investitsiyalarni jalb qilishga ko’maklashadi.
Hozirgi kunda O’zbekiston 80 dan ortiq davlat bilan diplomatik munosabatlar
o’rnatdi. Dunyoning 20 dan ortiq davlatida elchixonalar ochildi.
Davlatimiz quyidagi xalqaro tashkilorlarga a’zo hisoblanadi :
BMT iqtisodiy muassasalari, Jahon banki , Xalqaro bank , Xalqaro valyuta
fondi , Xalqaro moliya korporatsiyasi , Iqtisodiy taraqqiyotga ko’maklashuvchi
tashkilot kabi boshqa xlaqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlar.
O‘zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvini 4 ta darajaga bo’lish
mumkin.
1. Global daraja - O’zbekistonning BMT, Yevropada xavsizlik va hamkorlik
tashkiloti, NATO va boshqa xalqaro tashkilotlar faoliyatidagi ishtiroki bilan
belgilanadi.
2. Transkontinental daraja – bu xalqaro transosiyo Iqtisodiy hamkorlik
tashkiloti doirasidagi o’zaro aloqalarni yanada kuchaytirishdan iborat. Bu tashkilot
1992-yilda tashkil etilgan bo’lib, Osiyo qit’asining 10 ta davlati – Turkiya, Eron,
Pokiston, Afg’oniston, O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston,
Turkmaniston va Ozarbayjonni o’z ichiga oladi.
3. Mintaqalararo daraja –yangi mustaqil davlatlar: MDH mamlakatlari bilan
itegratsiyaga kirishadi.
4. Mintaqaviy daraja – bu umumiy tarixga, yagona madaniy an’analariga,
o’xshahsh turmush tarzi va mentalitetiga ega bo’lganqardosh xalqlarni
birlashtiruvchi Markaziy Osiyo mamlaktlari o’rtasidagi hamkorlikni

42mustahkamlash

43va rivojlantirishdan iborat. (SHOS) 2001-yil 15-iyunida oltita O’zbekiston,
Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Rossiya va Xitoy mamlakatlari o’rtasida
tuzildi.
4. O’zbekistonda so’nggi yillar mobaynida tashqi iqtisodiy faoliyatning
statistik tahlili va tashqi savdoni takomillashtirish ustuvor yo’nalishlari
Turkiya, Hindiston, Xitoy, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Afg‘oniston,
Qozog‘iston, Turkmaniston kabi dunyo mamlakatlari bilan ko‘p qirrali
hamkorlikni yana-da rivojlantirishga doir bir qator tegishli dasturiy hujjatlar ishlab
chiqildi. Oliy va yuqori darajalardagi tashriflar davomida mamlakatning milliy
manfaatlariga javob beradigan hamda yaqin va uzoq xorijiy davlatlar bilan
aloqalarni kengaytirishga qaratilgan faol, ochiq, pragmatik va chuqur o‘ylangan
tashqi siyosiy yo‘nalishni rivojlantirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga
oshirilmoqda.Bu borada Respublika tashqi siyosiy strategiyasi xorijiy mamlakatlar
bilan savdo- iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish, xorijiy investitsiyalarni, ilg‘or
texnologiyalarni ishlab chiqarishga jalb etish, mahalliy eksport geografiyasini
kengaytirish sohasida yangi qirralarni ochdi.Natijada 2019-yilda mamlakatimizga
bevosita xorijiy investitsiyalar oqimi o‘sdi. Ularning hajmi 4,2 mlrd. dollarni
tashkil etdi, bu 2018- yildagiga nisbatan 3,7 baravar ko‘proqdir.Jahon banki
«Biznes yuritish» reytingida mamlakat 7 ta pozitsiyaga ko‘tarildi va biznesni
ro‘yxatdan o‘tkazish ko‘rsatkichi bo‘yicha 190 ta davlat orasida 8-o‘rinni egalladi,
eng yaxshi islohotchi mamlakatlar safiga kiritildi.O‘zbekiston 86 ta davlat
fuqarolari uchun vizasiz rejimni va 57 ta davlat fuqarolari uchun soddalashtirilgan
vizali rejimni joriy qildi. O‘tgan yilda mamlakatga 6,7 mln. xorijiy turist keldi —
bu 2016 yildagi ko‘rsatkichga nisbatan 4,7 mln. yoki 3,3 baravar ko‘proqdir.Davlat
statistika qo mitasiningʻ xabar berishicha, 2021-yilning yanvar-may oylari yakuni
bilan respublikaning tashqi savdo aylanmasi $14,5 mlrd ni tashkil etib, 2020-yilga
nisbatan $1,7 mlrd ga yoki 13,2% ga ko paydi.
ʻ
Tashqi iqtisodiy faoliyat bo yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan oltita
ʻ
davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afg oniston,
ʻ Qirg iz ʻ

44Respublikasi, Tojikiston, Turkiya, Kanada va Eron shular jumlasidandir. Qolgan
14 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda.
1-rasm.O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasi 3
Xususan, O zbekistonʻ jahonning 163 ta mamlakatlari bilan savdo aloqalarini
amalga oshirib kelmoqda. TSAning nisbatan salmoqli hissasi Xitoy Xalq
Respublikasida (18,4%), Rossiya Federatsiyasida (16,5%), Qozog istonda
ʻ
(10,5%), Turkiyada
(8,9%), Koreya Respublikasida (4,5%), Qirg iz Respublikasi (2,3%)
ʻ
va Afg onistonda (2,0%) qayd
ʻ etilgan.
Bank ekspertlari fikricha, ayrim tovarlar narxining jahon bozorida ko‘tarilishi va
olib borilayotgan islohotlar tufayli O‘zbekiston iqtisodiyotiga kiritilayotgan
investitsiyalar ko‘payishi uchun qulay istiqbollar mavjud, biroq salbiy omillar
xavfi ham saqlanib qolmoqda.

453
https://samstat.uz/

472-rasm. O’zbekiston Respublikasi nominal YaIM 4
O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari: Rossiya, Xitoy va Qozog‘istonda
iqtisodiy o‘sishning ancha zaifligi; tarkibiy va tizimli islohotlarni amalga
oshirishning kechikishi;· inflatsiyaning o‘sishi.
Mamlakatning yetarli darajadagi valuta zaxiralariga egaligi va davlat tashqi
qarzining nisbatan kamligi sabab iqtisodiyotning tashqi barqarorlik xavfi o‘rtacha
bo‘ladi. Islohotlarning keyingi bosqichi davlat korxonalari va moliya sektori,
qishloq xo‘jaligi uchun mo‘ljallanmagan yerlarni xususiylashtirish va qishloq
xo‘jaligidagi islohotlar kabi ancha murakkab muammolarni hal qilishga qaratilgan.
Ushbu islohotlar iqtisodiy o‘zgarishlar, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash va ish
o‘rinlarini yaratish uchun muhim ahamiyat ega. Shu bilan birga, ular puxta nazorat
qilinishi kerak bo‘lgan muhim iqtisodiy va ijtimoiy xavflarni ham qamrab oladi.
3- rasm. O’zbekiston Respublikasi eksport tarkibi 5
Statistik ko‘rsatkichlarning dinamikasi shuni ko‘rsatadiki, mamlakatning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli
yildan yilga ortib bormoqda.
4
https://kun.uz/uz
5
O’zbekiston Statistik Axborotnomasi

482016 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan 3223,2
million AQSh dollari miqdorida tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksport qilindi
(umumiy eksport hajmining 26,5 foizi), bu 2010 yilga nisbatan 80,8 foizga ko‘p va
2000 yilga qaraganda deyarli 10 baravar ko‘p.
Korxonalarning aksariyat qismi xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashganiga
qaramasdan, eksport qilishda kichik biznes qariyb 45 foizni tashqil etsada, ularning
faoliyati ko‘plab ishlab chiqarish segmentlarini qamrab oladi.
Asosiy eksport qilinadigan mahsulotlar sirasiga ho‘l va qayta ishlangan meva-
sabzavot mahsulotlari, shuningdek, tayyor to‘qimacilik va charm mahsulotlari,
zamonaviy qurilish va pardozlash buyumlari, mexanik asboblar, elektrotexnika va
maishiy buyumlar kiradi.
Shuningdek, Orient Finans Bank tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga
oshirish bian bog’liq operatsiyalarni: Eksport va import shartnomalariga xizmatlar
va ro’yxatdan o’chirish; chet el valyutasini konvertatsiya qilish(sotish / sotib
olish); SWOP operatsiyalari; SPOT operatsiyalari; E-shartnoma bo’yicha
maslahatlar; chet el valyutasida hisob raqam ochish va yuritish kabi xizmatlarni
yo’lga qo’yganligi ham yuqoridagilarni yaqqol isboti desak ham bo’ladi. 6
6
https://ofb.uz/uz

44- rasm. Eksportda kichik biznesning hududlardagi jami eksportdagi ulushi. 7
Eksportga bo‘lgan talabning oshishi mamlakatni rivojlantirish uchun muhim
manbadir. Doimiy tashqi iqtisodiy faoliyat olib boradigan tadbirkorlik sub’ektlari
mavjudligiga qaramasdan, korxonalarning eksport imkoniyati to‘liq amalga
oshirilmayapti. Buning sabablari haqida gapirganda, tashqi bozorlarning
imkoniyatlari va talablari bo‘yicha ma’lumotlarning yetarli emasligi, chet elda
raqobatning yuqoriligi, shuningdek chet ellik sheriklar bilan muloqotni tashkil
etishning murakkabligini aytib o‘tish lozim.
Respublikaning tashqi savdo aylanmasi 2017 yilning yanvar–dekabrida 26
907,0 mln. AQSh dollarni, jumladan eksport – 13 893,6 mln. AQSh dollarni,
import
– 13 013,4 mln. AQSh dollarni tashqil etdi.
Tashqi savdo saldosi – 880,2 mln. AQSh dollarni, shu jumladan MDH
davlatlari bilan 729,3 mln. AQSh dollarni va boshqa davlatlar bilan 150,9 mln.
AQSh dollarni tashqil etdi.
O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog’liq jarayonlar statistik tahlili
bo’yicha ushbu ko’rsatkichlar shuni ko’rsatadiki, yaqin yillarda xorijiy
investetsiyalar jalb qilish bo’yicha, eksport salohiyati bo’yicha va tashqi iqtisodiy
aloqalar bo’yicha yetakchi o’rinlarni egallab kelmoqda.
Sanoat korxonalarning aksariyat qismi xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashganiga
qaramasdan, eksport qilishda kichik biznes qariyb 45 foizni tashqil etsada, ularning
faoliyati ko‘plab ishlab chiqarish segmentlarini qamrab oladi.
Islohotlarning keyingi bosqichi davlat korxonalari va moliya sektori, qishloq
xo‘jaligi uchun mo‘ljallanmagan yerlarni xususiylashtirish va qishloq xo‘jaligidagi
islohotlar kabi ancha murakkab muammolarni hal qilishga qaratilgan.

57
O’zbekiston Statistik Axborotnomasi

5Xulosa.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishni asosiy sharoitlaridan biri bo‘lmish
– tashqi savdoni (eksport va import jarayonlarini) amalga oshirishda davlatning
roli asosan savdo siyosatini amalga oshirish va tashqi savdoni tartibga solish chora-
tadbirlarini ishlab chiqarishga, qo‘llashga qaratilgan bo‘ladi.
Oxirgi besh yilda tashqi savdo aylanmasi hajmi 36 marta, eksport hajmi 34
marta o‘sgan. Eksportni rag‘batlantirish borasida olib borilayotgan chora-tadbirlar
va mahalliylashtirish dasturining izchil amalga oshirilishi natijasida Respublikamiz
to‘lov balansining, xususan, tashqi savdo balansining barqarorligi saqlab qolindi.
Mamlakat eksport salohiyatini oshirishda, yangi ish o‘rinlarini yaratishda,
davlat budjetining daromad qismini soliqlar bilan ta’minlashda qo‘shma
korxonalar munosib o‘rin egallaydi. Shu sababdan yurtimizda xorijiy
investitsiyalarni keng ko‘lamda jalb qilish va investitsion faoliyatni rag‘batlantirish
orqali qo‘shma korxonalarni barpo etish hamda ular faoliyatini rivojlantirishga
iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy omili sifatida qaralmoqda. Shu boisdan ham
vatanimizga xorijiy sarmoyalarni jalb etayotgan korxonalarni iqtisodiy
rag‘batlantirish va zaruriy sharoitlarni yaratib berish o‘ta muhim masalalardan biri
hisoblanadi. Ushbu turdagi korxonalarni rag‘batlantirish asosan soliq imtiyozlari
orqali amalga oshiriladi. Shu sababdan soliq imtiyozlarini to‘g‘ri yo‘nalishlarda
taqdim etish, ulardan samarali va oqilona foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim, aks
holda esa imtiyozlarni berishdan ko‘zlangan maqsadlarga erishilmaslikka olib
keladi.
Bu tadbirlarni to‘la qonli amalga oshirish uchun esa xorijiy sarmoyalar
ishtirokidagi korxonalarga soliq imtiyozlarini joriy etishda quyidagi masalalarga
alohida e’tibor qaratilishi lozim deb o‘ylaymiz:
- soliq imtiyozlarini samarali ishlashiga aks ta’sir etuvchi omillarni hisobga
olish;
- investitsion faollikni ko‘chaytirish maqsadida berilayotgan barcha
imtiyozlarni bir paytda taqdim etish;

5- qo‘shma korxonalarni rag‘batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchi
korxonalarni faoliyatini cheklab qo‘yishni va raqobat muhitini buzilishini oldini
olish;
- qo‘shma korxonalar ishlab chiqargan tayyor mahsulot tarkibida mahalliy
xom ashyo resurslaridan foydalanganlik darajasiga qarab ularga soliqlardan
ma’lum yengilliklar berish;
- soliq imtiyozlarining joriy etilishi budjet daromadlariga va shaxsiy iqtisodiy
manfaatlarga zarar yetkazmasligi lozim.
Bunda imtiyozlar evaziga korxonalar ixtiyorida qolgan mablag‘lardan
samarali foydalanish, qayta investitsiya qilish va faoliyatini rivojlantirish orqali
kelajakda budjet daromadlarining barqarorligini ta’minlash ko‘zda tutiladi.
Mamlakatda eksport salohiyatini rivojlantirishga qulay muhit yaratilishi bilan birga
ichki bozor ehtiyojlari ham e’tiborga olinishi maqsadga muvofiq. Bunday
tovarlarni ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadida davlat markazlashgan
investitsiya dasturlari ishlab chiqilishi va moliyalashtirilishi lozim. Mamlakat
sharoitida ishlabchiqarish imkoniyati mavjud bo‘lgan xolda tovarlarni valyuta
hisobigamamlakat hududiga olib kirilishi eksport tufayli kelib tushgan
valyutaningxorijga chiqib ketishiga sabab bo‘ladi.
Respublikamiz tashqi iqtisodiy faoliyatini rag‘batlantirishga qaratilgan
quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirishi uni yanada rivojlanishini ta’minlaydi:
- tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish;
- tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning tarifsiz tizimini qayta ko‘rib
chiqish;
- tarifli tizim samaradorligini har tomonlama tahlil qilish asosida unga
o‘zgarishlar kiritish;
- bojxona bojlari tariflarini qayta ko‘rib chiqish;
- eksport faoliyati rivojlanishini rag‘batlantirishga
qaratilgan soliqmexanizmini ishlab chiqish va amaliyotga joriy

5- respublikamizda import o‘rnini qoplovchi tovarlar ishlab
chiqaruvchimahalliy ishlab chiqaruvchilarga qo‘shimcha soliq imtiyozlarini joriy
etish.
Kurs ishi nihoyasida yana shuni aytish mumkinki, iqtisodiyotni erkinlashtirish,
tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishda soliq tizimini takomillashtirish va
imtiyozlar joriy qilishorqali bevosita chet el sarmoyasini mamlakatimizga olib
kirish, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi qo‘shma korxonalar ochish, mahalliy
ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash tovar raqobatbardoshligini oshirish va
ularni rivojlantirishga keng yo‘l ochib beradi.
Kurs ishi vazifalaridan kelib chiqib, ushbu ishlar amalga oshirildi:
O’zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatining ahamiyatinini o’rganish va shu asosda
nazariy asoslarni ishlab chiqildi; tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish
borasidagi barcha siyosiy va amaliy harakatlarni ko’rib chiqish va tahlil qilindi;
davlatimizning jahon bozoridagi o’rnini mustahkamlash va eksport salohiyatini
kengaytirish haqida statistik ko’rsatkichlarni tahlil qilindi; O’zbekiston
Respublikasi tashqi iqtisodiy siyosatini amalga oshirishning oziga xos
xususiyatlarini ko’rsatib berildi;xalqaro vaziyatda tashqi iqtisodiy faoliyatlar,
eksport opertsiyalarini davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini
ko’rib chiqish;bojxona va chegara faoliyatini tartibga solish va eksportni davlat
tomonidan qo’llab quvvatlanishi bo’yicha ilmiy- amaliy taklifalar ishlab chiqildi.

5FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari
1. O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyati to’grisida”gi Qonuni
2. 1998 yildaO zbekistonRespublikasida «Chet el investitsiyalarito g risida»giʻ ʻ ʻ
Qonun
II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari,
Vazirlar Mahkamasi qarorlari
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga
oshirishda ma’muriy tartib-taomillarnni yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi Qarori
4. 2017-2021-yillarga mo’ljallangan Harakatlar strategiyasi
5. 2000-2005
yillargamo ljallanganO zbekistonRespublikasiHukumatiningasosiytashkiliyc
ʻ ʻ
hora-tadbirlariumumiy dasturi
6. O‘zbekiston respublikasi prezidentining “o‘zbekiston respublikasi tashqi
iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi faoliyatini tashkil etish
to‘g‘risida” qarori
7. "Markaziy Osiyoda mintaqaviy savdoni rivojlantirish" mintaqaviy dasturi
III. Darsiklar
8. O’zbekiston Statistik Axborotnomasi
9. Sh.M.Mirziyoyevning 2017 yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va
O‘zbekiston Respublikasini 2018 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning
eng ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan murojaatnomasi. 2017 yil 22
dekabr
10..Mirsaidov A. “Vstupleniye v VTO: pravovoy analiz”- “Delovoy partner”
Otkrûtaya gazeta, 16 sentabr 2014, ¹ 37, st. 8
11. Jalolov J.J.Axmedov I.A. “Tashqi iqtisodiy faoliyat”, O‘quv qo‘llanma. - T.:
TDIU, 2012. 160 bet
12. Bekmuradov A. va boshq. «Tashqi iqtisodiy siyosat: savdo va investitsiyalar

5oqimlari». – T., TDIU, 2009 y. – 62 b.

5IV.Internet saytlari
13. https://lex.uz/docs/-67345 –O’zbvekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi
14. https://xs.uz/uz
15. http://el-academy.uz/uz/analiticheskie-materialy/normativnaya-i-pravovaya-
baza-respubliki-uzbekistan-
16. https://samstat.uz/
17. https://kun.uz/uz
18. https://ofb.uz/uz

O‘zbekistondaerkin iqtisodiy hududlarning yaratilishi

Sotib olish