Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 1.2MB
Xaridlar 16
Yuklab olingan sana 20 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

O’zbekistonda fermer va dehqon xo’jaliklari faoliyatini takomillashtirish yo’nalishlari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI “IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: O’zbekistonda fermer va dehqon xo’jaliklari faoliyatini takomillashtirish yo’nalishlari Bajardi: ______________________ Guruh: _______________________ Ilmiy rahbar: __________________ 1 TOSHKENT-2023 O’zbekistonda fermer va dehqon xo’jaliklari faoliyatini takomillashtirish yo’nalishlari Kirish 3 1. Fermer xo’jaliklarini boshqarishning nazariy asoslari va iqtisodiy ahamiyati 5 2. Fermer xo’jaliklarini tashkil etishning o’ziga xos tamoyillari va xususiyatlari 12 3. Fermer xo’jaliklarini boshqarishdagi o’zgarishlar va uni amalga oshirish davrlari 19 Xulosa 23 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 26 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston agrar sohasida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida mulk davlat tasarrufidan chiqarilib, xo’jalik yuritishning nodavlat shakllari vujudga keltirildi va bugungi kunda qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy qismi fermer va dehqon xo’jaliklari tomonidan etishtirilmoqda. Fermer xo’jaliklarining boshqarish mexanizmini bozor munosabatlariga moslashtirilib, rivojlanishning innovatsion yo’nalishiga o’tkazilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “...fermerlik harakatini qo’llab-quvvatlash uchun huquqiy, tashkiliy hamda moliyaviy shart-sharoitlarni tug’dirib berish bunday yuksak natijalarni qo’lga kiritishda hal qiluvchi omil bo’lmoqda” deya t’kidlagan edilar 1 . Qishloq xo’jaligi yalpi ichki mahsulotida fermer xo’jaliklari ulushi muntazam ravishda oshirib borilmoqda. Fermerlar tomonidan strategik ahamiyatga ega bo’lgan paxta va bug’doyning asosiy qismi etishtirilib davlat buyurtmalari bajarilishi 100 foiz ular hissasiga to’g’ri kelmoqda. Shu bois, mamlakat rahbari va hukumati tomonidan fermerlar faoliyatini yanada takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilib, muhim chora-tadbirlar belgilanmoqda. Jumladan, «Fermer xo’jaliklari to’g’risida» 2 gi qonun qabul qilinib, ushbu qonun ikki marotaba qayta ko’rib chiqildi va takomillashtirildi. Hozirgi kunda bu qonunga fermerlarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha qator moddalar qo’shish ustida ishlar olib borilmoqda. Davlat buyurtmasi bo’yicha mahsulot etishtirayotgan fermerlarga maqsadli imtiyozli (yillik 3%) kreditlar ajratilmoqda. Ularni markazlashtirilgan tarzda resurslar (mineral o’g’itlar, yoqilg’i-moylash materiallari, urug’lik, texnika) bilan ta’minlash yo’lga qo’yilgan. Fermerlarga servis xizmatlari ko’rsatuvchi turli yo’nalishdagi korxonalar tashkil qilingan bo’lib, ularning servis xizmat hajmi muntazam ravishda oshirilib borilmoqda. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 20 18 yilda respublika ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 201 9 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 2 O’zbekiston Fermer xo’jaliklari uyushmasi, OSCE Evropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti, “O’zbekistonda fermer xo’jaligini yuritish asoslari”, “Voris-Nashriyot”, Toshkent-2017 yil, 29-bet. 3 Kurs ishining ob’ekti. O’zbekiston Respublikasi agrar sohasidagi fermer xo’jaliklarining boshqaruv faoliyati jumladan, “Qilichbek Qahramon” fermer xo’jaligi hisoblanadi. Kurs ishining predmeti. O’zbekiston Respublikasi fermer xo’jaliklari faoliyatini boshqarish tizimidagi iqtisodiy munosabatlar mexanizmini takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan ilmiy izlanishlar natijalari tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. Fermer xo’jaliklari faoliyatida samarali boshqarish mexanizmini tashkil qilish hamda ularni rivojlantirishda menejment tizimining hozirgi holatini tahlil qilish asosida fermer xo’jaligini rivojlantirish masalasida menejment rolini oshirish uchun taklif va tavsiyalar ishlab chiqiptdan iborat. Kurs ishining vazifalari. Ishning maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagilar tadqiqot vazifalari, deb belgilandi va hal etildi: - fermer xo’jaliklari faoliyatini boshqarishning o’ziga xos xususiyatlari va tamoyillarini asoslash; - fermer xo’jaliklarini boshqarishning huquqiy-me’yoriy asoslarini tadqiqot qilish va uni takomillashtirish bo’yicha takliflar ishlab chiqish; - fermer xo’jaliklarida mahsulotni tayyorlash, qayta ishlash, sotishni amalga oshiruvchi hududiy birlashmalarning tashkiliy tuzilmalarini va ularning faoliyat ko’rsatish mexanizmini ishlab chiqish; - fermerlarga xizmat ko’rsatadigan infratuzilmalarning samarali faoliyat ko’rsatishiga oid tavsiya va takliflar ishlab chiqish. - fermer xo’jaliklarida boshqarishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish. 4 1. Fermer xo’jaliklarini boshqarishning nazariy asoslari va iqtisodiy ahamiyati Fermer xo’jaligi - o’ziga uzoq muddatli ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda, qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi a’zolarning birgalikdagi faoliyatiga asoslangan, yuridik shaxs huquqlariga ega mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektdir. Fermer xo’jaligi mehnat shartnomasi asosida boshqa shaxslarni ishga yollashi mumkin. Yollanma ishchilar fermer do’jaligining a’zolari hisoblanishmaydi. Fermer xo’jaligining boshlig’i shu xo’jalikning 18 yoshga to’lgan, qishloq xo’jaligi sohalari bo’yicha tegishli malaka, mutaxassislik, ish tajribasiga ega bo’lgan, muomalaga layoqatli a’zolaridan biri tanlanadi. Fermer xo’jaligi boshlig’i vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotganda yoki uzoq vaqt bo’lmaganda u o’z vazifasini bajarish vakolatini shu xo’jalik a’zolaridan biriga beradi. Fermer xo’jaliklari quyidagi shartnomalar asosida ish yuritadi. Hadya qilish shartnomasi, qarz shartnomasi, kredit shartnomasi, yetkazib berish shartnomasi, oldi-sotdi shartnomasi, ko’chmas mulkni sotish shartnomasi. Shartnoma shartlari noaniq bo’lsa, natijada ishlovchilarda javobgarlik ma’suliyati yetarli bo’lmaydi. Bu albatta, kelgusida, shartnomaning bajarilmasligiga olib keladi. Hosil ham, daromad ham shunga yarasha bo’ladi. Fermer xo’jaligini boshqarish boshqa turdagi korxonalarni boshqarishdan qisman farq qiladi. Boshqarishning asosiy vazifalari, printsiplari va usullari bir xil, lekin ular turli korxonalarda turlicha qo’llaniladi. Farqi shundaki, korxonalarning hajmi va faoliyati boshqalarnikidan farq qiladi. Ishlab chiqarishi tashqarida joylashgan fermer xo’jaligini yuritish murakkab va tavakkal qilishni, talab yetadi, bunga sabab mahsulot va narxning o’zgaruvchanligi hamda obhavoning ishlab chiqarish jarayoniga ta’siri etishidir. Bundan tashqari katta fermer ho’jaliklarida (masalan, shirkatlar, fermer kooperativlarida) ishchilar uchun o’z mutaxasisliklari bo’yicha ish topishlari va boshqaruv vazifalarini amalga oshirishlari murakkab. 5 Fermer xo’jaligi boshlig’i birinchi navbatda bajaradigan vazifasi korxonaning maqsadini belgilab olish demakdir. Maqsadlarsiz boshqaruvga oid qarorlarni qabul qilib bo’lmaydi. Maqsadlar shunday narsani, ular yordamida resurslardan foydalanishning bir muqobil yo’lini ikkinchisidan qaysi afzallik tomoni bilan ajralib turishini aniqlash mumkin. Mamlakat agrar sohasida faoliyat yurituvchi xo’jaliklarda boshqaruv mexanizmini shakllantirishda avvalo, boshqaruvni iqtisodiy mexanizmga asoslangan holda tashkil qilish, buning uchun esa xo’jalik rahbarlari dastlab mukammal bo’lgan biznes-reja tuzishi, xodimlarga funktsional vazifalar belgilab berilgan holda ish topshirishlari va ularni boshqarishdagi ishtirokini ta’minlashi, maqsadli kredit olish va qaytarish hamda servis xizmati ko’rsatish korxonalari bilan iqtisodiy munosabatlarni shartnoma asosida yo’lga qo’yishlari lozim bo’ladi. Boshqarishning iqtisodiy uslubi xo’jalik (korxona) normal faoliyat yuritishi va rivojlanishi uchun kerakli shart-sharoit yaratishga qaratilgan maqsadli chora- tadbirlar majmuasi yig’indisini tashkil qiladi. Xo’jalik rivojlanishining iqtisodiy mexanizmi tijorat hisob-kitob ishlaridan samarali foydalanishga asoslanadi. Ma’lumki, xo’jaliklar mulk shaklining o’zgarishi va moliyaviy mustaqillikka erishishi, korxonaning asosiy fondi shakllanishi va foyda taqsimlanishini mustaqil hal qilishi boshqarishning iqtisodiy uslubiyati roli oshirilishini taqozo etmoqda. Bu, o’z navbatida, ishlab chiqarishning iqtisodiy natijalariga bo’lgan javobgarligini kuchaytirmoqda. Har bir korxonada, uning har bir bo’g’inida tijorat hisob-kitoblari rivojlanishi undagi tadbirkorlik menejmenti (boshqarish) rivojlanish darajasiga qarab amalga oshiriladi. Marketing xizmati rejalashtirish bo’limiga mahsulotga bo’lgan talab qay darajadaligi, qaysi turiga talab yuqoriligi, mahsulot turlariga qarab belgilangan narx-navo, bo’nak, tovar uchun kredit, lizing, imtiyozli kredit va hokazolar haqidagi ma’lumotlarni yetkazib beradi. O’z navbatida, rejalashtirish bo’limi mahsulot ishlab chiqarish hajmi, uning turlari haqida bir necha variantdagi topshiriqlarni tayyorlaydi, bunda ekin turlarini bir necha xil bo’lishi (agronomlar bilan kelishilgan holda) aniqlab chiqilib, rahbariyat bilan ekiladigan ekinlar 6 strukturasi kelishiladi, va ishlab chiqarish texnologiyasi belgilab olinadi. Shundan keyin rejalashtirish bo’limi barcha resurslarga bo’lgan talabni aniqlaydi. Iqtisodiy uslubiyat boshqarishda moliyaviy siyosatni, shu asosda investitsiya siyosatini belgilab olishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu uslubda qarz olish (kredit)ga bo’lgan talab ham asoslanadi. Moliyaviy strategiyaga mos ravishda, maqbul soliq siyosati shakllanadi, uning asosiy tomonlari korxonaning hisob-kitob siyosati bo’yicha belgilab olinadi. Bu tadbirlarning barchasi rejalashtirish, moliya, buxgalteriya hisob-kitobi hamda yuridik bo’limlar yoki shu sohalarga mas’ul bo’lgan mutaxassislar bilan kelishib olinadi. Tijorat hisob-kitob uslubiyati mahsulot ishlab chiqaruvchilarni xo’jalikdan tashqaridagilar bilan aloqalarini tartibga solish, xo’jalik ishlarini yuqori foyda olishga qaratilgan samarali ish yuritish, xo’jalikda ishlab chiqarishni faqatgina kengaytirilgan takror ishlab chiqarish asosida olib borishni ta’minlaydi. Bundan tashqari xo’jalikda xarajatlarni boshqarishda ham xodimlardan oqilona foydalanishni tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Ya’ni xo’jalik bevosita shartnoma asosida hamkorlik qiluvchi korxonalar bilan bo’ladigan munosabatlar bo’yicha xo’jalik a’zolari ichidan ularning qobiliyatiga qarab turli masalalar yuzasidan ma’sul xodimlar tayinlanishi hamda ular ustidan xo’jalik rahbari nazorat olib borishi lozim. Chunki xo’jalik rahbari bir vaqtning o’zida quyidagi rasmda keltirilgan korxonalar bilan shug’ullanishi uchun imkoniyati cheklangan va bu o’z navbatida xarajatlarni samarali boshqarishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek xo’jalik xarajatlarni biz taklif etayotgan mexanizm asosida boshqarishni tashkil qilish xar bir fermer xo’jaligi yoki fermer xo’jaligi raxbari uchun xam maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz (1-rasm). 7 1-rasm. Fermer xo’jaliklarida xarajatlarni boshqarish mexanizmi 3 Fermer xo’jaliklari, xo’jalik yuritish va tadbirkorlikning ilg’or shakllaridan biri hisoblanadi. U o’zining ishlab chiqarish faoliyatini davlat tomonidan uzoq muddatga ijaraga berilgan erda mavjud qonunlar asosida amalga oshiradi. Mustaqil ravishda boshqa yuridik shaxslar bilan mahsulotni sotish bo’yicha shartnomalar tuzadi, o’z mahsulotiga baho belgilaydi, soliq to’lanadigan daromad oladi, boshqa shaxslarning mulklarini mablag’larini shartnomalar asosida qarz oladi va ishlatadi 4 . Bunday xo’jalik yuritishning afzalligi shundaki, mulkdor ham, tadbirkor ham, xizmatchi ham bitta shaxs timsolida bo’ladi. Shuning uchun ishlab chiqarish natijalari uchun manfaatdorlik va ma’suliyat keskin ortadi. Fermer ishlab chiqarishda o’zini-o’zi boshqaradi va nazorat qiladi, ya’ni bajarish va boshqarish vazifalari bir kishi qo’lida bo’ladi. Bu hol oddiy dehqonning yaratuvchanlik imkoniyatlarini to’liqroq namoyon etishi va amalga oshirishi uchun keng yo’l ochib beradi. 3 O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi ma’lumotlari asosida. 4 B.A.Akramov va boshqalar. Qishloqda fermer xo’jaliklarini yuzaga kelishi va rivojlanishining asosiy tamoyillarini belgilash: uslubiy qo’llanma. – T., 2017. – b. 23. 8 MTP Fermer xo’jaligi SIU YoMM O’g’it Urug’ MTP , ma’sul xodim 1 SIU , ma’sul xodim 1 YoMM , ma’sul xodim 1 O’g’it , m a’sul xodim 1 Urug’ , ma’sul xodim 1 Fermer xo’jaligi rahbari Xarajatlarni boshqarish samaradorligi Boshqaruv bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, ishlab chiqarish yuzasidan resurslardan samarali foydalanishning ichki imkoniyatlarini aniqlashning muhim masalalarini o’z ichiga oladi. Unda xo’jalikning ishlab chiqarish va tijorat faoliyati yuzasidan biznes reja-topshiriqlarining bajarilishi, ishlab chiqarish resurslaridan samarali foydalanishning holati, imkoniyatlari va ularni maqsadli boshqarishdagi muhim yo’nalishlari belgilanadi. Boshqarishning to’g’ri tashkil etilishi esa har jihatdan xo’jalikni boshqaruvchi shaxsni kim ekanligi va uning boshqaruv malakasiga bog’liqdir. Boshqarishdagi umumiy jarayonda har bir komponent joyini ko’rsatadi. Fermer xo’jaligining biznes-menejment jarayoni diagramma tarzida ishlab chiqilsa fermer xo’jaligining biznes-menejmentini ishlab chiqishda foydali hisoblanadi 5 . Qishloq xo’jalik korxonalarida menejment usullari iqtisodiy tashkiliy, boshqaruv, ijtimoiy, ruhiy, huquqiy tarzlarda namoyon bo’ladi. Iqtisodiy usulda hisob-kitoblar amal qiladigan bo’lsa, tashkiliy usulda mehnat taqsimoti va boshqaruv usulida ma’muriy boshqaruv jarayoni vujudga keladi, ijtimoiy usulda inson turmush tarzi va talabi, madaniyati mujassamlashgan bo’lsa, ruhiy kechinmalari va insonni qo’llab quvvatlash shuningdek huquqiy usul boshqaruv munosabatlarining asosini tashkil etadi. Korxonani samarali boshqarishda ko’pincha menejment maqsadlari shakllantiriladi va natijalar sistemali baholanadi. Menejmentning maqsadi deyarli xarajatlarni kamaytirish, maksimal foyda olish, ehtiyojlarni maksimal qondirishdan iborat bo’ladi. Qishloq xo’jaligi menejmentida maqsadlar belgilashda rejalashtirish dastlabki faoliyat bo’lib hisoblanadi. Bu qarorlar o’zaro bog’liq bo’lganligi sababli ular alohida ko’rilmaydi. Bu qarorlarga ta’sir etuvchi bir qancha omillar ya’ni bozor xususiyatlari, menejment faoliyati va agronomik talablardir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kuchli raqobatning mavjudligini hisobga olib, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning bozorbop, xaridorgir bo’lishini ta’minlashi kerak. Agar mahsulot xaridorgir bo’lsa, savdo-sotiq joylari yoki bozor to’g’risidagi 5 Abdullaev A., Aybeshov X. Fermer xo’jaligi iqtisodi. – T.: «Aloqachi», 2018. – b. 72. 9 ma’lumotlar ishlab chiqaruvchiga etib boradi. Ko’pincha bu ma’lumotlar aniq bo’lmasligi mumkin, shuning uchun fermerning o’zi bozorga borib ma’lumotlarni aniqlashi kerak bo’ladi. Bu jarayon bozorni o’rganish deb ataladi. Qishloq xo’jaligi menejmentida nima ishlab chiqarish, qancha ishlab chiqarish, qanday ishlab chiqarish masalalariga bozor omillarining bog’liqligi ham o’rganilib chiqiladi. Shuningdek ushbu masalalarga bozor talablari, boshqaruv talablari ham ta’sir ko’rsatadi. Bozor sharoitida qishloq xo’jalik ishlab chiqarishidan menejer markazlashtirilgan agrotizm sharoitidagi rahbaridan tubdan farq qiladi. Talabehtiyoj iqtisodga ta’siri kattalashgan sari bozor kuchlari o’z ta’sirini ko’rsatishadi. Asosiy kuchni sarf qilishiga qarab fermer va qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar talabiga tez javob berishlariga to’g’ri keladi. Fermer va tashabbuskorlarga davlat, nima ishlab chiqarish kerakligini majbur qilmaydi. Bu shuni anglatadiki "yangi" boshqaruvchilar qishloq xo’jalik korxonalari menejerlari ko’p yechimlarini mustaqil ravishda qabul etishga majbur bo’lib qoladi. Katta yirik xo’jaliklarda menejerlar rahbarga bo’ysunib hisobot berishadi, bunga qaramay ularga katta talab berilgan, bu bilan birga majburiyatlar ham katta. Ular funktsional kengayadi, qo’yilgan masalalarni echish, biznes rejaga uni kiritish, nazorat qilishga javob berishadi. Xususiy fermerlarga oldin topib bo’lmagan qishloq xo’jalik biznes menejment malakalarini o’zlashtirishga to’g’ri keladi. Fermer korxona sifatida ishlashi kerak, faqat "hayot obrazi" bo’libgina qolmay menejer yoki zamonaviy fermerlar ishlash mexanizmi bilan tanishish kerak. Qishloq xo’jaligida tadbirkorlik faoliyatining va sub’ektlarining tijoratchi korxonalarga bo’linishi ularning mulkiy huquqi va faoliyatining xususiyatlariga qarab belgilanadi. Umumiy qoidaga ko’ra, tijoratchi tashkilotning asosiy maqsadi foyda olish va muassasalar o’rtasida taqsimlashdan iborat. Fermer xo’jaliklarini tashkil etilishi va rivojlanishi qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda, umladan, ko’pukladli iqtisodiyotning shakllanishiga hamda uning asosiy bo’g’ini hisoblanmish xususiy mulkchilikka 10 asoslangan qishloq xo’jalik korxonalari yuzaga kelishiga poydevor yaratadi va ular bozor talablariga mos keluvchi xo’jalik siftida e’tirof etiladi. Fermer xo’jaliklari xo’jalik yuritish va tadbirkorlikning ilg’or shakllaridan biri hisoblanadi. U o’zining ishlab chiqarish faoliyatini davlat tomonidan uzoq muddatga ijaraga berilgan erda mavjud qonunlar asosida amalga oshiradi. Mustaqil ravishda boshqa yuridik shaxslar bilan mahsulotni sotish bo’yicha shartnomalar tuzadi, o’z mahsulotga baho belgilaydi, soliq to’lanadigan daromad oladi, boshqa shaxslarning mulklarini, mablag’larini shartnomalar asosida qarz oladi va ishlatadi. Bunda xo’jalik yuritishning afzalligi shundaki, mulkdor ham bitta shaxs timsolida bo’ladi. Shuning uchun ishlab chiqarish natijalari uchun manfaatdorlik va ma’suliyat keskin ortadi. Fermer ishlab chiqarishda o’zini-o’zi boshqaradi va nazorat qiladi, ya’ni bajarish va boshqarish vazifalari bir kishi qo’lida bo’ladi. Bu xol oddiy dehqonning yaratuvchanlik imkoniyatlarini to’liqroq namoyon etishi va amalga oshirishi uchun keng yo’l ochib beradi. Fermer tashkilotchi rahbarga qaraganda ko’proq tashabbuskor va tadbirkordir. U fermer xo’jaligida yuzaga kelgan smehnat yaizolarini qat’iyat bilan hal etadi. Bu erda munosabatlar ham mehnat qonunchiligiga ham ahloqiy me’yorlarga asoslanadi. Yuqoridagilarga asoslangan holda aytish mumkinki, fermer xo’jaligi bozor sharoitida ishlab chiqarishdagi muammolarni oson hal etish, yashab ketish, o’zini o’nglab olish va barqarorlik imkoniyatlariga ko’proq ega bo’ladi. Shu sababli keyingi yillarda mamlakatimizda fermer xo’jaliklarini rivojlantirish davlat dasturi darajasida amalga oshirilmoqda. 11 2. Fermer xo’jaliklarini tashkil etishning o’ziga xos tamoyillari va xususiyatlari Respublikamizda mustaqillikning dastlabki yillarida amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarga va bugungi kunda agrar sohada olib borilayotgan iqtisodiy jarayonga nazar tashlaydigan bo’lsak, qishloq xo’jaligini quyidagi yo’nalishlari bosqichma-bosqich erkinlashtirilishi. Ya’ni: - ishlab chiqarish munosabatlari; - yer munosabatlari va erdan foydalanish; - qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotish, tayyorlov tizimlari; - qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarni kreditlash tizimi va baholarni tartibga solish; - qishloq xo’jaligida mahsulotlarni taqsimlanishi o’zining ijobiy natijalarini berib kelmoqda. Agrar sohada bozor munosabatlarini keng joriy etish uchun bozor tamoyillariga mos bo’lgan va qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarning faoliyatiga mustaqillik va erkinlik jihatlarini o’zida mujassamlashtirgan, asosiy chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat. Bu esa bevosita qishloq xo’jaligida bozorga xos sog’lom raqobat muhitning shakllanishi va barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Fermer xo’jaliklarida asosiy boshqaruv jarayonlarini quyidagicha sharoitlarda nomoyon bo’ladi (2-rasm). O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishib, halq xo’jaligini bozor munosabatlariga o’tkazish maqsadida kerakli iqtisodiy islohotlar amalga oshirilib, respublikada bozor iqtisodiyoti shakllanishiga erishdi. Respublikaning sotsial - iqtisodiy rivojlanishidagi ob’ektiv shart-sharoitlarni, xususiyatlarni e’tiborga olgan holda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda qishloq xo’jaligiga katta e’tibor berilmoqda. Shu bilan bir qatorda mamlakatimizda fermer xo’jaliklariga katta etibor berilib, keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Bugungi kunda fermer xo’jaliklari keng yo’l ochilib ularning sonlari toboro ko’payib bormoqda. 12 2-rasm. Fermer xo’jaligi boshqaruvining asosiy jarayonlari 6 Qishloq xo’jaligi respublika halq xo’jaligi majmuasining asosiy tarmoqlaridan biri hisoblanadi: - qishloq xo’jaligining rivojlanishi halq xo’jaligining ko’p tarmoqlarini har-xil xom-ashyolar bilan respublika aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlaydi. Qishloq xo’jalik mahsulotlaridan 75 foizi halq iste’mol mollari ishlab chiqariladi; - qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish irrigatsiya-sug’orish va melioratsiya tizimlari bilan bog’liq. Qishloq xo’jaligining 95 foiz mahsuloti sug’oriladigan yerlardan olinadi. Demak qishloq xo’jaligida bevosita ishlab chiqarish muammolari bilan birga yerlardagi irrigatsiya va melioratsiya muammolari ham kerakli darajada yechimini topadi. Yuqorida keltirilgan xususiyatlarni amalga oshirish qishloq xo’jaligi ahamiyatini oshiradi. Qishloq xo’jaligida mavjud shart-sharoitlarni e’tiborga olib, amalga oshirilayotgan islohotlar quyidagi tamoyillarga asoslanadi. - qishloq xo’jaligi islohotlarini davlatning aniq maqsadga 6 O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi ma’lumotlari asosida. 13 Atrof muhit Tadbirlar Nazorat Biznes reja Natijalarni tahlil qilish va baholash Ta t bi q etish Tezkor bosh q aruv Tezkor bosh q aruv Nat ijalarni ro’yxatdan o’tkazish ( hisob ) yo’naltirilgan agrar siyosati bilan bog’lab amalga oshirish; jamoa xo’jaliklarini saqlab qolish, ularni bozor munosabatlariga moslab rivojlantirish va har xil shakldagi xo’jalik shakllarini e’tiborga olgan holda ularni qayta qurish; - qishloq xo’jaligi ma’muriy boshqaruv metodlaridan voz kechib, iqtisodiy boshqaruv metodlarga o’tish; - fermer va dehqon xo’jaliklarini keng rivojlantirib, qishloq xo’jalik ishlab chiqaruvchilarida yerga, mulkka, mehnat natijalariga egalik hissini shakllantirish. Bu tamoyillarga asoslangan holda respublika qishloq xo’jaligida islohotlarning huquqiy bazasini barpo etish, qishloq xo’jalik korxona va tashkilotlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, fermer va dehqon xo’jaliklarini tashkil qilish va rivojlantirish, agrobozor iqtisodiyoti infratuzilmasini barpo etish qishloq xo’jaligida soliq va narx-navo siyosatini takomillashtirish, boshqaruv tizimini o’zgartirish, moddiy texnika ta’minotini yaxshilash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutilmoqda. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni tahlil qilish, ularning natijalarini sinchiklab o’rganish qishloq xo’jaligi islohotlarini yanada chuqurlashtirish zamon talabi ekanligini tasdiqladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 24 martdagi "Qishloq xo’jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning muhim yo’nalishlari to’g’risida"gi Farmonida fermerlarni rivojlantirish ustuvor yo’nalishi sifatida belgilandi. Kelajakda qishloq xo’jaligida fermerlik faoliyati xo’jalik yuritishning asosiy shakli bo’lib qoladi. Qishloqda mulkdorlar sinfining shakllanishida fermer xo’jaliklari muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda islohotlarni amalga oshirish yillari davomida paydo bo’lgan va yig’ilib qolgan ko’plab muammolar Prezident farmonlari asosida hal qilinmoqda. Bu fermerlik va dehqon xo’jaliklari rivojiga ustuvorlik berilishi avvalambor, qishloq xo’jalik o’simliklarini joylashtirishda taqsimlash ishlarini amalga oshirish, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni, unga darashli mulkni va moddiy resurslarni o’z ichiga olgan mehnat natijalarini tasarruf qilishdir. Bundan buyon 14 ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirish qishloq xo’jalik erlaridan unumli foydalanishda ijara shaklini kengaytirish. Fermer xo’jaliklarda ishlab chiqarish samaradorligi shirkatlarga nisbatan ancha yuqori ekanligini isbotladi. Ularda mineral o’g’itlar, yonilg’i tejamkorlik bilan ishlatilmoqda, moddiy resurslar gektariga o’rtacha 2 marta kam sarflangan. Prezidentimiz o’z ma’ruzasida "Fermer degani - bu avvalo universal qobiliyatta ega bo’lgan inson. Halqimiz iborasi bilan aytganda bugun fermerga qirq hunar ham oz" deb ta’kidladilar. Haqiqatdan ham bir vaqtning o’zida ham dehqon, ham agronom, ham chorvador, ham mexanizator, ham hisobchi, ham iqtisodchi bo’lish fermerda katta bilim va ma’suliyat talab qiladi. Bugungi fermer ana shu talablarga mos bo’lmog’i lozim. Hukumatimiz tomonidan fermer va dehqon xo’jaliklarini rivojlantirish uchun kerakli huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy asoslar yaratib berilganligi ularning sonini keskin o’sishiga va ishlab chiqariladigan mahsulotlari hajmini oshirishiga olib kelmoqda. Qishloq xo’jaligida islohotlar tobora chuqurlashib, bozor iqtisodi sharoitida faoliyat ko’rsatishi turli mulk shakllaridagi korxonalar o’rtasida raqobat muhitini keltirib chiqaradi. Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida islohotlar o’zbek modeli asosida bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. U MDH yoki boshqa rivojlanayotgan mamlakatlardagi jarayonlardan farq qiladi dehqon fermerlarga tom ma’nodagi erkinlikni berish, ularning faoliyatida bozor islohotlariga xos sog’lom raqobatni tdakllantirish, mulkka egalik hissini mustahkamlash, qishloqdagi tovar ishlab chiqaruvchilarni xo’jalik yuritishning zamonaviy uslublariga o’rgatishdan iborat. Ma’lumki, Prezidentimiz tashabbusi va rahbarligida agrar tarmoqda yangi boshqarish tizimi yaratildi. Bir qator sohalar bo’yicha hissadorlik uyushmalari, birlashmalari tashkil etildi va ular mustaqil faoliyat ko’rsata boshladi. Ushbu xo’jalik sub’ektlari faoliyatini takomillashtirishga erishishning eng maqbul yo’li iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida erkinlashtirish "jarayonini amalga 15 oshirish hisoblanadi. Uning asosiy jihatlari quyidagilarni o’zida mujassamlashtiradi. - baholarni erkinlashtirish; - korxonalarga xo’jalik faoliyatini mustaqil amalga oshirishga imkoniyat yaratish; - xususiy tarmoq rivojlanishidagi to’siqlarni bartaraf etish; - moliyaviy opertsiyalarni erkinlashtirish; Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo’jalik korxonalari - bu, murakkab iqtisodiy dinamik tizim bo’lib, u tashkiliy va nisbatan mustaqil faoliyat yurituvchi umumishlab chiqarish bo’g’ini hisoblanadi. Unda umumxalq, jamoaga oid va shaxsiy manfaatlarga xo’jalik hisobi asosida erishiladi. Fermer xo’jaliklari mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bo’lib, ular barcha iqtisodiy va xo’jalik ishlarini mustaqil ravishda o’zi hal qiladi va amalga oshiradi, ya’ni ishlab chiqarish jarayoni texnologiyasi va uni tashkil qilish, ishlab chiqarish tizimini tanlash, tayyor mahsulotni sotish, foydani ishlatish, moliyaviy operatsiyalarni yuritishdan iborat murakkab jarayonni amalga oshiradi. Ushbu jarayonda fermer xo’jaligining boshqarish samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar mavjud. Bunda xo’jaliklarning samarali boshqaruv tizimiga ta’sir etuvchi tashqi omillarga tashkiliy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, xalqaro munosabatlar, texnik-texnologik va shartnomaviy munosabatlar hamda bozor mexanizmlarini kiritishimiz mumkin. Bundan tashqari xo’jalik faoliyatiga ta’sir etuvchi ichki omillar ham mavjud bo’lib, bularga moliyaviy resurslar, xo’jalikning ichki boshqaruv tizimi, xo’jalik rahbarining bilimi va malaka darajasi, xodimlarning ishga bo’lgan munosabati hamda xo’jalikda tavakkalchilikni boshqarish mexanizmini tashkil etilishi kiradi (3-rasm). 16 3-rasm. Fermer xo’jaliklarini samarali boshqarishga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar 7 Olamda barcha jarayonlar tizim sifatida mavjud va rivoj topadi. Ular son jihatdan ko’p va turfa xil bo’lib, uchta - biologik, tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarga bo’linadi. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimda fermer xo’jaligining tutgan o’rni 7 O.A.Saydaxmedov Agrar sohani boshqarishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish: i.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi. – T., 2022. 17 Fermer xo’jaliklarining samarali boshqaruv tizimiga ta’sir etuv chi omillar Tashqi omillar Ichki omillar Tashkiliy - iqtisodiy Ijtimoiy - siyosiy Xalqaro munosabatlar Texnik - texnologik Shartnomaviy munosabatlar Bozor mexanizmi Moliyaviy resurslar Xo’jalikning ichki boshqaruv tizimi Xo’jalikda tavakkalchilikni boshqarish mexanizmini tashkil etilishi Xo’jalik rahbarining bilimi va malaka darajasi Xodimlarning ishga bo’lgan munosabati alohida e’tiborga loyiqdir. Fermer xo’jaligi ishlab chiqarish tizimining moddiy asosini ijaradagi yer va xususiy mulkchilikdagi boshqa ishlab chiqarish vositalari tashkil etadi. Bu tizimning yana bir o’ziga xos xususiyati – tadbirkorlik faoliyatining erkinligi va mustaqil faoliyat yuritishidir. Fermer xo’jaligining ichki tizimi texnik, texnologik va ishlab chiqarishni, mehnatni tashkil etish, iqtisodiy tizimlardan tashkil topgan bo’ladi. Barcha tizim unsurlari o’zaro bir-biriga bog’liqdir. Ularning birgalikdagi harakati xo’jalikning yagona tizim tarzida mavjudligini ko’rsatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona, tashkilot ochiq tizim ko’rinishida faoliyat ko’rsatadi. Xususan, fermer xo’jaligi ham bundan mustasno emas. Sababi fermer xo’jaligining istiqbolini va rivoj topishini kooperatsiyaga asoslangan uyushma (birlashma), agrofirmalar va turli xizmatlar ko’rsatuvchi bozor infratuzilmalarisiz tasavvur etish qiyin. Ularni fermer xo’jaligi faoliyatiga ta’sir etuvchi tashqi tizim deb qarash mumkin (4-rasm). 4 -rasm. Fermer xo’jaligi ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishning ichki va tashqi tizimlari 8 Ammo fermer xo’jaliklari faoliyatiga ta’sir etuvchi boshqa tizimlar ham mavjud. Xususan, soliq, ekologik, demografik va boshqalar. Ushbu tizimlarni inkor etmagan holda muallif tadqiqot jarayonida asosan kooperatsiya va xizmat ko’rsatuvchi bozor infratuzilmalari faoliyatini o’rganishni maqsad qilib qo’ygan. Mamlakatimizda fermer xo’jaliklari faoliyatini tartibga solish va boshqarishning huquqiy-me’yoriy asoslari bosqichma-bosqich yaratilib, joriy 8 Tashmatov R.X. Fermer xo’jaliklari kooperatsiyasi va bozor infratuzilmalari rivojlanishini boshqarish.: I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya avtoreferati. - T.: 2019. – B. 12 18 Infratuzilma Soliq Demografiya Ekologiya Fermer xo’jaligi Mehnatni tashkil etish Ishlab chiqarishni tashkil etish Texnik Texnologik Iqtisodiy Kooperatsiya etilmoqda. Xususan, fermer xo’jaliklarining iqtisodiy va moliyaviy mustaqilligini ta’minlash, ijaraga berilgan erdan samarali foydalanish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonini moliyalashning ishonchli tizimini shakllantirish, fermerlar uchun kadrlarni tayyorlash tizimini barpo etish hamda qishloq xo’jaligi korxonalari (shirkat xo’jaliklari) negizida fermer xo’jaliklarini tashkil etish va ularni boshqarishni takomillashtirish, bozor infratuzilmalarini barpo etish asosida ular o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirish, fermer xo’jaliklari faoliyatini moliyalashtirish tizimini takomillashtirish, mahsulot turlarini ko’paytirish va sifatini oshirish kabi choratadbirlar ishlab chiqib amaliyotga joriy etib borilmoqda. 3. Fermer xo’jaliklarini boshqarishdagi o’zgarishlar va uni amalga oshirish davrlari Mamlakatimizda fermer xo’jaliklari faoliyatini tartibga solish va boshqarishning huquqiy-me’yoriy asoslari bosqichma-bosqich yaratilib, joriy etilmoqda. Xususan, fermer xo’jaliklarining iqtisodiy va moliyaviy mustaqilligini ta’minlash, ijaraga berilgan erdan samarali foydalanish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonini moliyalashning ishonchli tizimini shakllantirish, fermerlar uchun kadrlarni tayyorlash tizimini barpo etish hamda qishloq xo’jaligi korxonalari (shirkat xo’jaliklari) negizida fermer xo’jaliklarini tashkil etish va ularni boshqarishni takomillashtirish, bozor infratuzilmalarini barpo etish asosida ular o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirish, fermer xo’jaliklari faoliyatini moliyalashtirish tizimini takomillashtirish, mahsulot turlarini ko’paytirish va sifatini oshirish kabi chora-tadbirlar ishlab chiqildi. Ma’lumki, fermer xo’jaliklari faoliyatiga oid huquqiy-me’yoriy hujjatlarda fermerlarga ixtiyorlik asosida mahsulot etishtirish, uni qayta ishlash va sotish, moddiy-texnika ta’minoti va boshqa xil xizmat ko’rsatish bo’yicha uyushmalar hamda birlashmalarga a’zo bo’lish huquqi berilgan. Lekin amaldagi qonunchilikda ayrim tartiblar va talablar to’liq yoritilmagan. 19 Bu borada Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o’zining jahon moliyaviy- iqtisodiy inqiroziga bag’ishlangan asarida 9 “qonunchilik va normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish va mustahkamlash, ... tegishli qonun hujjatlariga, Er kodeksiga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish”ga e’tibor qaratish printsipial ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab o’tganlar. Shuni inobatga olib, muallif fermer xo’jaliklarini tashkil etish va rivojlantirishning huquqiy asosini tashkil etuvchi qonunlarga qo’shimchalar kiritish lozim, deb hisoblaydi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi “Kooperatsiya to’g’risida”gi qonuniga: “Kooperatsiyani tashkil etish” bobi va uning tarkibiga fermer xo’jaliklari kooperatsiyasini tashkil etish tartiblari, uni uyushma (birlashma) yoki agrofirma shaklida davlat ro’yxatidan o’tkazish, qishloq xo’jaligida fermer xo’jaliklarining kooperatsiya tamoyillariga asoslangan uyushma (birlashma)larini tashkil etish moddalarini; “Uyushma (birlashma)ning ustavi” bobi va uning tarkibiga uyushmaga birlashgan tuzilma ustavi talablari va unga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish moddalarini, shuningdek alohida uyushmaning mulki, faoliyatining asoslari, uni qayta tashkil etish va tugatish haqidagi boblar hamda a’zolarning huquqlari, davlat va kooperatsiya ishtirokchilari munosabatlari, uyushma boshqaruv organlari to’g’risida moddalar kiritishni taklif etadi. O’zbekiston Respublikasi “Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi qonuniga esa fermer xo’jaliklari kooperatsiyasi va uning tuzilmalarini tashkil etish tartibi, ularning vazifalari, maqsadi, huquqlari, majburiyatlari, a’zolarning huquqlari hamda shu kabi boshqa qo’shimchalar kiritishni tavsiya etadi. Mustaqillik yillarida fermer xo’jaliklarining tashkil topishi va rivojlanishi 4 bosqichga bo’lib o’rganilgan: birinchi bosqich - 1993-1997 yy.; ikkinchi bosqich - 1998-2012 yy.; uchinchi bosqich - 2017-2020 yy.; to’rtinchi bosqich – 2022 y.dan keyingi yillar. Ushbu bosqichlarda erishilgan asosiy iqtisodiy natijalar -jadvalda keltirilgan. 1-jadval 9 Sh.M.Mirziyoyev Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2019. – b. 21 20 O’zbekistonda fermer xo’jaliklarining rivojlanish bosqichlari 10 Ko’rsatkichlar Bosqichlar I II III IV Fermer xo’jaliklari soni, ming birlik 21,4 72,4 217,1 105,0 Biriktirilgan er maydoni, ming ga 413,3 1591,7 5787,8 5860,1 Ishchilar soni, ming kishi 134,4 461,9 1621,4 1710,2 Bitta fermer xo’jaligiga to’g’ri keladigan o’rtacha er maydoni, ga 19,3 22,0 26,7 56 Bitta fermer xo’jaligida o’rtacha ishchilar soni, kishi 6,3 6,4 7,5 7,8 Izoh: dastlabki uchta bosqich ko’rsatkichlari uning yakuni bo’yicha, to’rtinchi bosqich esa 1.01.2019 yil holati bo’yicha berilgan. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, dastlabki uch bosqichda fermer xo’jaliklari soni keskin o’sib borgan. Bu ularga biriktirilgan yer maydoni ko’payishi hisobiga erishilgan, ya’ni o’sish ekstensiv yo’l bilan amalga oshirilgan. Keyingi to’rtinchi bosqichda esa fermer xo’jaliklarining soni 2017 yilga nisbatan deyarli 2,1 martaga kamaygan. Bu fermer xo’jaliklari er maydonlarining optimallashtirish jarayoni natijasida ro’y bergan, ya’ni yiriklashuv orqali sifat bosqichiga qadam qo’yilgan. Tahlillar shundan dalolat beradiki, faoliyat ko’rsatayotgan fermer xo’jaliklari o’tgan yillar mobaynida ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy yutuqlarga erishdi. “2018 yilda fermer xo’jaliklarining paxta etishtirishdagi ulushi 99,1 foizni, g’alla tayyorlashda esa 79,2 foizni tashkil qildi 11 ”. Shuningdek, 2018 yilda faoliyat ko’rsatayotgan fermer xo’jaliklari tomonidan respublikamizdagi 16,2 foiz kartoshka, 32,9 foiz sabzavot, va 47,1 foiz poliz mahsulotlari etishtirilgan. Ta’kidlash joizki, 2022 yilda fermer xo’jaliklari tomonidan 37,8 foiz paxta, 35,7 foiz g’alla, 3,8 foiz kartoshka, 10,6 foiz sabzavot va 30,3 foiz poliz mahsulotlari ishlab chiqarilgan edi 12 . 10 O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan. 11 Sh.M.Mirziyoyev Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2019. – 22 b. 12 O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. 21 Yuqoridagi tahlillar asosida quyidagi xulosani qilishimiz mumkin: birinchidan, fermer xo’jaliklarining ishlab chiqarish salohiyati oshishi qishloq aholisini ish bilan ta’minlash va ularning daromadlari ko’payishiga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatmoqda; ikkinchidan, mulkdan samarali foydalanish va oqilona xo’jalik yuritish tajribasi oshib bormoqda, ekinlar hosildorligi o’sib, yalpi mahsulot ishlab chiqarish va daromadi ko’paymoqda; uchinchidan, qishloq xo’jaligida fermer xo’jaliklarining mavqei o’sib, tobora mustahkamlanib bormoqda. Bular qishloqda xususiy mulkdorlar qatlamini shakllanishini faollashtirmoqda. Shu bilan bir qatorda, fermer xo’jaliklarining istiqbolda rivojlanishi ko’p jihatdan ularni qo’llab-quvvatlovchi, ishlab chiqarilgan mahsulotni qayta ishlash, saqlash va sotishga ko’maklashuvchi kooperatsiya tamoyillariga asoslangan tuzilmalarni, jumladan uyushma (birlashma)lar yoki agrofirmalarni tashkil etishga bog’liqdir. 22 Xulosa Xulosa qilib aytganda qishloq xo ’ jaligini boshqarish fermer xo ’ jaligi jamoa a ’ zolari mehnatini maqsadga muvofiq tashkil etishga qaratilgandir . U ishlab chiqarish jarayonining vaqt va makonda uyg ’ unlashgan tarzda rivojlanishini va ma ’ lum sharoitda mo ’ ljaldagi mahsulotni ishlab chiqarib , kam xarajat qilishni nazarda tutadi . Ishlab chiqarish jarayonida texnika , aylanma mablag ’ lar , er , suv resurslaridan oqilona foydalanish ko ’ pincha fermer xo ’ jaligi jamoa a ’ zolari mehnatini qay darajada tashkil etilishiga bog ’ liq . Shuni inobatga olganda , mehnat taqsimotiga asoslangan ishlab chiqarish kooperatsiyasini kengaytirish samarali hisoblanadi . Shuningdek , fermer xo ’ jaliklarini ilmiy boshqarish izchil qarorlar qabul qilish va ularning hayotiyligini ta ’ minlash orqali amalga oshiriladi . Qarorlar mohiyati jihatdan bir - biridan farq qiladi va xo ’ jalik faoliyatining turli jabhalaridagi muammolarni yechishga qaratilgan bo ’ ladi . Qarorlar axborotlar tizimi orqali shakllanadi . Fermerlar mehnatini ilmiy tashkil etishda mutanosiblik tamoyiliga amal qilish , ya ’ ni ishlab chiqarishni boshqarishda bajariladigan ishlarni rejalashtirish muhimdir . Bu fermer bajaradigan barcha boshqaruv vazifalari o ’ rtasidagi aloqadorlikni va mutanosiblikni ta ’ minlaydi , vazifalarni mo ’ ljallangan muddatda bajarish imkonini beradi . Mutanosiblik fermer bajaradigan vazifalarning optimal hajmini aniqlash va mehnat vositalari bilan ta’minlash orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari, respublikada fermer xo’jaliklarining rivojlanishi qishloq aholisini ish bilan ta’minlashga ijobiy ta’sir etmoqda. Fermerlarning o’z xo’jalik faoliyatini samarali va mustaqil yuritishdan manfaatdor bo’lishi mulkdan oqilona foydalanib, barqaror rivojlanish yo’lini tanlashi, ekinlar hosildorligining o’sib borishini ta’minlashi, istiqbolda o’z mavqeini yanada mustahkamlab borish imkonini bermoqda. Shu bilan birga, kelajakda, fermer xo’jaliklari, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi asosiy xo’jalik sub’ektlari sifatida, barqaror rivojlanish bosqichiga kirish uchun puxta zamin yaratib berilmoqda. 23 O’zbekistonda agrar islohotlarni amalga oshirishning hozirgi bosqichida, ko’p ukladli iqtisodiyot rivojlanayotgan davrda fermerlar kooperatsiyasining kengayishini ta’minlash eng ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Shuni hisobga olib, respublikamizda fermer xo’jaliklari kooperatsiyasini rivojlantirish, xorijdagi qishloq xo’jaligi kooperatsiyalari faoliyati tajribasini o’rganish va turli xil kooperatsiyaga asoslangan uyushma (birlashma)larni tashkil etish bo’yicha bir qator ishlar olib borilmoqda. Shu bilan bir qatorda fermer xo’jaliklari kooperatsiyasini tashkil etish hamda dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash hamda qishloq xo’jalik texnikalarini sotib olish, sotish, ta’mirlash va sotishdan keyingi xizmat ko’rsatish sohasida kooperatsiyalarini ham tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bu esa o’z navbatida qishloq xo’jalik mahsulotlari nobudgarchiligini oldini oladi va tayyor mahsulotlar turini ko’paytirishga imkon yaratadi, tashish xarajatlarini kamaytirib, qishloqda mehnatga layoqatli odamlarning ish bilan bandligini ta’minlaydi. Fermer xo’jaliklariga xizmat ko’rsatish maqsadida tashkil etilgan infratuzilma ob’ektlari faoliyatiga oid iqtisodiy munosabatlarda kamchiliklar mavjud. Xususan, muayyan infratuzilma ob’ektini tashkil etish mas’ul tashkilot tomonidan katta mablag’ sarflashi, aksariyat holatda infratuzilmalar uzoq masofada joylashgani (asosan tuman va viloyat markazlarida), buyurtmachilar (fermerlar) va moddiy- texnika vositalarini yetkazib beruvchi shoxobchalar o’rtasida hisob-kitob mexanizmlarining takomillashmagani hamda tuzilgan shartnomalarning bajarilmasligi va boshqalar. Bu nafaqat fermer xo’jaliklarining iqtisodiy faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatib qolmasdan, balki infratuzilma ob’ektlarining daromadi kamayib, moliyaviy ahvoli yomonlashib, o’z faoliyatini tugatishga olib keladi. Shu bois, istiqbolda fermer xo’jaliklariga xizmat ko’rsatuvchi infratuzilmalar muassasalarini ilmiy ishda tavsiya etilgan prognozlar negizida yetarli darajada tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Istiqbolda fermer xo’jaliklari va ularga xizmat ko’rsatadigan bozor infratuzilma ob’ektlari o’rtasidagi munosabatlarni rivojlantirish va 24 takomillashtirish yo’nalishida asosiy vazifa - me’yoriy va miqdoriy ko’rsatkichlardan foydalanishdir. Chunki bu ko’rsatkichlar alohida hududlarni real holatini ko’rsatib berib, ushbu hududning ehtiyoj va talablaridan kelib chiqqan holda tashkil etilishi lozim bo’lgan infratuzilma ob’ektlarini aniqlashga yordam beradi. Qishloqda bozor infratuzilmalarining istiqbolda yanada samarali faoliyat yuritishi uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim: birinchidan, fermerlarni qo’llab-quvvatlash, jumladan moliyalashtirish mexanizmlarini takomillashtirish, fermerlarga xizmat ko’rsatadigan infratuzilma muassasalarining xizmat ko’rsatish sifatini oshirish; ikkinchidan, qishloqda bozor infratuzilmalari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va qo’llab- quvvatlashning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish; uchinchidan, qishloqda infratuzilma ob’ektlariga kadrlar tayyorlash va ularning kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirish hamda infratuzilmalarni rivojlantirishning zamonaviy texnik va iqtisodiy siyosatini shakllantirish. 25 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .1. O’ zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’ g’ risida» qonuni. 2019 y.25 aprel. 2. O’ zbekiston Respublikasining «Markaziy banki to’ g’ risida» qonun. «Halq so’ zi» gazetasi 2019 y.13 yanvar. 3. O’ zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining «Pul mablag’ larini bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora-tadbirlari to’ g’ risida»gi qonuni. № 280. 2017 y. 5 avgust. 4. O’ zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to’ g’ risida»gi qonuni. 2017 y. 4 aprel. 5. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Bozor islohatlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’ nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’ g’ risida» Toshkent. 14.06.2020 yil. Statistik to’ plamlar va Internet yangiliklari. 1. O’ zbekiston Respublikasining 2019 y yanvar-mart statistik axborotnomasi. 2. O’ zbekiston iqtisdiyoti. Taxliiy sharx. 2019 y. №7 3. Ekonomika Uzbekistana. Analiticheskiy obzor za 2019-2020 g. 4. http://www.bankofendland.co.uk/market/money/index.htm 5. http://www.bankofendland.co.uk/coreuproses.htm 6. www.Referat.ru 7. http://www.boj.or.jp./en/siryo.htm 8. www.federalreserve.gov. 26

O’zbekistonda fermer va dehqon xo’jaliklari faoliyatini takomillashtirish yo’nalishlari

Sotib olish