O'zbekistonda fermerchilik - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	319.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

O'zbekistonda fermerchilik

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“Himoyaga ruxsat etilsin”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
MUNDARIJA:
KIRISH ............................................................................................................................................ 3
I BOB. O’ZBEKISTONDA FERMER XO’JALIGI HAQIDA UMUMIY TAVSIF ..................... 5
1.1. Qishloq xo’jaligini rivojlantirishda olib borilayotgan islohotlarning mohiyati ........................ 5
1.2. Xalq xo’jaligi iqtisodiyotida fermer xo’jaliklarining o’rni va vazifalari .................................. 9
1.3. Fermer xo’jaligini rivojlantirish yo’llari ................................................................................. 11
II BOB. O’ZBEKISTONDA CHORVACHILIK VA UNING TARMOQLARI .......................... 13
2.1. O’zbekistonda qoramolchilikning holati va rivojlanish istiqbollari ....................................... 13
2.2. O’zbekistonda parrandachilik va asalarichilikni rivojlantirish va uning ahamiyati ............... 18

XULOSA ....................................................................................................................................... 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................... 28
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi
Qishloq xo’jaligi xalq xo’jaligining eng muhim va yirik tarmog’i bo’lib,
aholini oziq-ovqat mahsulotlariga, sanoatni esa xomashyoga bo’lgan talabini
qondiradi. Shuningdek, qishloq xo’jaligi mamlakatimiz agrosanoat majmuasining
yetakchi tarmog’i bo’lib, dehqonchilik, chorvachilik va meva-sabzavotchilik
mahsulotlarini ishlab chiqarish jaryonlarini o’z ichiga oladi.
Qishloq xo’jaligi O’zbekiston iqtisodiyotining asosiy tarmog’i bo’lib, oziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlash, yangi ish o’rinlari yaratish va barqaror rivojlanishda
muhim o’rin tutadi. Qishloq xo’jaligini isloh qilish, innovatsion texnologiyalarni
joriy etish va qishloq xo’jaligi mahsulotlari eksportini oshirish sharoitida qishloq
xo’jaligini rivojlantirish mavzusi alohida ahamiyat kasb etmoqda.
Fermer xo jaligiʻ – xususiy yoki uzoq muddatga ijaraga olingan yerda qishloq
xo jaligi mahsulotlari yetishtirish bilan shug ullanadigan xo jalik. Fermer
ʻ ʻ ʻ
xo jaligining ijtimoiyiqtisodiy mazmuni va faoliyat ko rsatish tartibi turli
ʻ ʻ
mamlakatlarda turlicha bo lib, qishloq xo jaligi ishlab chiqarish munosabatlarining
ʻ ʻ
rivojlanish darajasi va xususiyatlari, shuningdek, mehnatdan va yerdan foydalanish
sharoitlari, qishloq xo jaligi ishlab chiqarishini industrlash va ixtisoslashtirish
ʻ
darajasi, kapital hajmi va shahrik. Omillar bilan belgilanadi.
Kurs ishining maqsadi:
O’zbekiston qishloq xo’jaligining hozirgi holati, muammolari va rivojlanish
istiqbollarini o’rganish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Qishloq xo’jaligini rivojlantirishda olib borilayotgan islohotlarning
mohiyatini o’rganish;
2. Xalq xo’jaligi iqtisodiyotida fermer xo’jaliklarining o’rni va vazifalaritahlil
qilish;
3. O’zbekistonda qoramolchilikning holati va rivojlanish istiqbollari tahlili;
3

4. O’zbekistonda parrandachilik va asalarichilikni rivojlantirish va uning
ahamiyatini tahlil qilish.
Kurs ishining ob’ekti:
O’zbekiston Respublikasi fermer xo’jaligi.
Kurs ishining predmeti:
O’zbekiston Respublikasi misolida qishloq xo’jaligini rivojlantirish omillari,
muammolari va istiqbollari.
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatilardan iborat. Har bir bobda uchtadan reja
mavjud.
4

I BOB. O’ZBEKISTONDA FERMER XO’JALIGI HAQIDA UMUMIY
TAVSIF
1.1. Qishloq xo’jaligini rivojlantirishda olib borilayotgan islohotlarning
mohiyati
Qishloq xo’jaligi xalq xo’jaligining eng muhim va yirik tarmog’i bo’lib,
aholini oziq-ovqat mahsulotlariga, sanoatni esa xomashyoga bo’lgan talabini
qondiradi. Shuningdek, qishloq xo’jaligi mamlakatimiz agrosanoat majmuasining
yetakchi tarmog’i bo’lib, dehqonchilik, chorvachilik va meva-sabzavotchilik
mahsulotlarini ishlab chiqarish jaryonlarini o’z ichiga oladi. Respublika qishloq
xo’jaligida asosiy e’tibor mamlakatning iqlimi, yersuvi va moddiy resurslaridan
hamda xalqning asrlar davomida to’plangan dehqonchilik madaniyatidan unumli
foydalanish negizida qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishga qaratilgan.
Dehqonchilikda g’allachilik, paxtachilik, sholikorlik, mevachilik, uzumchilik,
polizchilik, sabzavotchilik sohalari, chorvachilikda esa qoramolchilik, qo’ychilik,
qorako’lchilik, echkichilik, parrandachilik, yilqichilik, asalarichilik, pillachilik
tarmoqlari faoliyat ko’rsatmoqda.
O’zbekiston jahonda yalpi paxta hosilini yetishtirish bo’yicha 4-o’rinda,
paxta tolasining eksporti bo’yicha 2-o’rinda (AQSHdan keyin) turadi. Shuningdek,
respublikada yetishtiriladigan meva, uzum, sabzavot, poliz mahsulotlarining asosiy
qismi qo’shni davlatlarga chiqariladi. O’zbekiston o’zining sifatli pillasi va
qorako’li bilan ham dunyoga mashhurdir. Respublika to’liq don mustaqilligiga
erishib, chetga eksport ham qilmoqda.
Respublika qishloq xo’jaligida: kooperativ (jamoa xo’jaliklari),
xo’jaliklararo korxonalar, shirkatlar uyushmalari, davlat xo’jaliklari negizida
tashkil etilgan xo’jaliklar, jamoa mulkiga aylantirilgan fermalar va boshqalar);
davlat (davlat xo’jaliklari, naslchilik zavodlari, o’quv-tajriba hamda tajriba
xo’jaliklari); xususiy (dehqon va fermer xo’jaliklari, xususiylashtirilgan
korxonalar) hamda aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklari (shaxsiy ehtiyojlar
uchun ayrim qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish) mavjud.
5

Respublika qishloq xo’jaligida paxta yakkahokimligi (yakka
ziroatchiligi)ning qaror topishi oqibatida 1987-yilga kelib, 2107,7 ming gektar
yoki jami sug’oriladigan ekin maydonining 60 %dan ko’prog’iga paxta ekildi.
Natijada ilmiy asoslangan almashlab ekish tizimi izdan chiqdi, mineral o’g’itlar,
gerbitsidlar, ayniqsa, inson salomatligiga zararli bo’lgan pestitsidlar me’yoridan
ortiqcha ishlatilishi natijasida dehqonchilik qilinadigan joylarda ekologik sharoitlar
buzildi, yerlarning meliorativ holati yomonlashdi. O’zbekiston mustaqillikka
erishganidan keyin mamlakat qishloq xo’jaligida atroflicha islohotlarni amalga
oshirish davri boshlandi. Respublika hukumati mamlakat iqtisodiyotining eng
muhim tarmog’i bo’lgan qishloq xo’jaligida bozor munosabatlarini shakllantirish,
mulkchilikning nodavlat shakliga o’tish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish, dehqon, fermer xo’jaliklari faoliyatini yo’lga qo’yish kabi
masalalarni hal etishga e’tibor berildi. Respublika parlamenti qishloq xo’jaligida
tub burilishlarning huquqiy asoslarini yaratadigan qonunlarni qabul qildi.
Respublika birinchi Prezidentining 1994-yil 21-yanvardagi «Iqtisodiy
islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va
tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni, Respublika
Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-martdagi «Chorvachilikda
xususiylashtirishni davom ettirish va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash
chora-tadbirlari to’g’risida»gi va boshqa qarorlari iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirish, bozor tamoyillarining erkin ishlashi uchun shart-sharoitlar
yaratish, xo’jaliklarni nodavlat shakllariga aylantirish, mahsuldorligi past chorva
fermalarini jamoaga mulk qilib berish yo’li bilan qishloq xo’jaligida islohotlarni
yanada chuqurlashtirishga, dehqon va fermer xo’jaliklari, o’rta va kichik biznes
ishini yo’lga qo’yishga keng imkoniyatlar ochib berdi.
Dehqonchilikda kartoshka, meva-sabzavot mahsulotlari, chorvachilikda
sut, go’sht, tuxum, teri va jun mahsulotlarini erkin (kelishilgan) narxlarda sotish
joriy etildi. Bu esa xo’jaliklarga o’zlari yetishtirgan mahsulotlardan ixtiyoriy
foydalanishga imkoniyat yaratdi. Davlat buyurtmasi faqat paxta, don, sholiga
nisbatan saqlanib qoldi.
6

Olib borilgan tadbirlar xo’jalik yuritish mexanizmini takomillashtirishga,
xo’jaliklarni iqtisodiy jihatdan mustahkamlashga, qishloq mehnatkashlari turmush
darajasini yaxshilashga hamda xo’jaliklarda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta
rivojlantirishga keng yo’l ochib beradi. Dehqon, fermer o’zi hosil to’plab, uni
yig’ish bilan shug’ullanmasa, ish unumi va samarasi bo’lmaydi. Ularga o’z vaqtida
bank servis xizmati, ta’minot, iste’molchi va qayta ishlash korxonalari yordam
bersa, ular ko’proq mahsulot ishlab chiqaradi va iste’mol bozorini boyitadi.
Respublika agrar tarmog’i yalpi ichki mahsulotning 41,7 foizini,
mamlakatga valuta tushumlarining 33,2 foizdan ortig’ini tashkil qilmoqda.
Mamlakatimiz xalq xo’jaligida band bo’lgan aholining 40 foizga yaqini va barcha
aholining 60 foizidan ortig’i qishloqlarda yashaydi. Ularning moddiy ahvoli,
turmush darajasi va moddiy faravonligi qishloq xo’jaligidagi ishlarning holatiga,
uni rivojlantirishning tezkorligi va samaradorligiga bog’liq.
Respublika agrar sohasida mulkiy munosabatlarni shakllantirish,
mulkchilikning nodavlat shakliga o’tish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish, dehqon va fermer xo’jaliklari faoliyatini yo’lga qo’yish agrar
islohotlarning muhim yo’nalishlaridir. Islohotlarning ilk bosqichida mamlakat
qishloq xo’jaligi barqarorligini ta’minlash va rejali iqtisodiyotdan bozor
iqtisodiyotiga o’tishning dastlabki asoslari yaratildi. Agrar sohada mulkni davlat
tasarrufidan chiqarishga va xususiylashtirishga muhim ahamiyat berildi, 1066 ta
davlat xo’jaliklari (sovxozlar) tugatilib, ular negizida jamoa xo’jaliklari tashkil
etildi. Chorvachilik fermalari, bog’ va tokzorlar, kichik yer maydonlari hamda
issiqxonalar xususiylashtirildi.
Islohotlarning ikkinchi bosqichida «Yer kodeksi», «Qishloq xo’jaligi
kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida», «Fermer xo’jaligi to’g’risida», «Dehqon
xo’jaligi to’g’risida»gi Qonunlar va tegishli hukumat qarorlari va boshqa me’yoriy
hujjatlar qabul qilindi. Bunday huquqiy poydevorning yaratilishi iqtisodiy
islohotlarni chuqurlashtirishga zamin yaratdi. Qishloq xo’jaligida xo’jalik
yuritishning bozor munosabatlariga mos keladigan shirkat, fermer va dehqon
xo’jaliklari ustuvorligi belgilandi. Islohotlarning uchinchi bosqichi 2000-yildan
7

boshlangan bo’lib, u qishloq xo’jaligida tovar ishlab chiqaruvchilar haq-
huquqlarini himoya qilish ustuvorligi; tovar ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy
erkinligini yanada kengaytirish va davlat buyurtmasi bo’yicha yetishtirilayotgan
mahsulotlarga -8- baho belgilashda dunyo bozori narxlariga mos keluvchi tizimni
shakllantirish; birinchi navbatda past rentabelli va zarar ko’rib ishlayotgan shirkat
xo’jaliklarini fermer xo’jaliklariga aylantirish asosida qayta tashkil etish
mexanizmi joriy etilishi; qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilariga
xizmat ko’rsatuvchi zamonaviy infratuzilma tizimining barpo etilishi bilan
xarakterlanadi.
Qishloqda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning navbatdagi muhim
vazifasi – yerga bo’lgan mulkchilik munosabatini hal qilishdir. Yerga mulkchilik
huquqi ortiqcha rasmiyatchilikka, qog’ozbozlikka berilgan shaklda emas, balki
zamonaviylashgan va bozor munosabatlariga asoslangan tartibda joriy etilishi
lozim.
Bunda yerlarni uzoq muddatga ijaraga berish asosida fermer va dehqon
xo’jaliklarini yanada rivojlantirish ustuvor yo’nalish bo’lib qoladi. Tuproq
unumdorligini saqlash, qayta tiklash va oshirib borish; qishloq xo’jalik
mahsulotlarini qayta ishlovchi va iste’molchilarga yetkazib beruvchi korxona
hamda tashkilotlar aksiyalarini qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilari o’rtasida
taqsimlash orqali ularni aksiyadorlashtirish; o’zaro kreditlash borasidagi
imkoniyatlarni kengaytirish; qishloq xo’jaligi boshqaruv tizimini tubdan isloh
qilish va davlat xarid narxlarini hamda butun narx-navoning shakllanish tizimini
o’zgartirish; fanning innovatsiyasini qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan uzviy
aloqalarini tiklash va rivojlantirish; soha xodimlariga huquqiy va kasbiy ta’lim
berishga doir tadbirlar tizimini ishlab chiqarish respublikada agrar siyosatning
muhim yo’nalishlari hisoblanadi.
8

1.2. Xalq xo’jaligi iqtisodiyotida fermer xo’jaliklarining o’rni va vazifalari
Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiyotda xususiy sektorning
roli va ahamiyatini oshirish, kapital qurish, qishloq xo’jaligi va iqtisodiyotning
boshqa tarmoqlarida tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirishga qaratilgan
choratadbirlar, shuningdek, ishlab chiqaruvchilarga moddiy-texnika
mablag’laridan foydalanishlari uchun qulay sharoitlar yaratilishi va fiskal
o’zgarishlarning muvofiqlashtirilishi YAIMning o’sish tendensiyasini saqlashni
ta’minlaydi. Iqtisodiyotning yanada o’sishida eksport uchun qulay bozor
konyunkturasi, -9- eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishning rag’batlantirilishi,
amalga oshirilayotgan islohotlarning qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishning
ko’payishiga ta’siri, shuningdek, iqtisodiyotning boshqa sektorlarini barqaror
ishlashi kabi omillar ta’sir ko’rsatdi.
2022-yilda yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’atlari 9 foizni, inflatsiya
darajasi 7,8 foizni tashkil etdi, sanoat ishlab chiqarishi 7,3 foizga, iste’mol
tovarlari ishlab chiqarish 17,7 foizga, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi 6,2 foizga
o’sdi. Davlat budjeti kutilayotgan 1 foiz taqchillik o’rniga yalpi ichki mahsulotga
nisbatan 0,1 foiz profitsit bilan ijro etildi. Endilikda bizni YAIM o’rtacha yillik
o’sish sur’atining 4-4,5 foizda bo’lishi qoniqtirmaydi.
Shu boisdan kelajakda, ya’ni 2023-yilga kelib, YAIM o’rtacha yillik o’sish
sur’atini 6-8 foizga, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishni 7-8 foizga yetkazish
mo’ljallanmoqda. 2025-yilgacha YAIMning tarkibi ham o’zgarib, uning
daromadlar tarkibidagi ish haqining ulushi hozirgi 40 foizdan 70-75 foizga o’sishi
oqibatida aholi turmush darajasining ancha yaxshilanishi ko’zda tutilmoqda. Shu
davrda sanoat mahsulotlari 2,3-2,5 barobarga, qishloq xo’jalik mahsulotlari esa
1,82 barobarga ko’payadi. Respublika YAIMning o’sish dinamikasi quyidagi
jadvalda keltirilgan.
Fermer xo’jaligining asosiy vazifasi qishloq xo’jalik mahsulotlari
yetishtirishni ko’paytirish, aholini iste’mol mollari bilan ta’minlash, moddiy
resurslardan samarali foydalanish, tuproq unumdorligini oshirish, tejamkor
9

texnologiyalarni amaliyotga joriy etish, atrof-muhit ekologiyasini yaxshilashdan
iborat. Hozirgi kunda hukumat tomonidan shu sohani rivojlantirishga asosiy e’tibor
berilib, qator qonun va qonunosti hujjatlari qabul qilinib, amaliyotga keng joriy
etilmoqda.
Fermer xo’jaliklarining qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotidagi ulushini 25
foizgacha yetkazish yoki fermer xo’jaliklarida qishloq xo’jalik mahsulotlarini
yetishtirish hajmini uch yil ichida 2 barobarga ko’paytirish belgilandi. Fermer
xo’jaliklarining umumiy soni 189,2 mingtaga, ularga biriktirilgan yer 4,9 mln. ga
yetdi.
Fermer xo’jaliklarining yalpi qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab
chiqarishdagi ulushi 2020-yilda 14,8 %dan, 2023-yilda 32,3 %ga, jami ekin
maydonlari 36,9 %dan 74,5 %ga ortdi. Paxta yetishtirish 37,9 %dan 86,3 -11- %ga,
bug’doy 35,8 %dan 71,0 %ga ortdi. Ekspertlar xulosasiga ko’ra, fermer
xo’jaliklarida shirkat xo’jaliklariga qaraganda, paxta va bug’doyni yetishtirish
unumdorligi yuqori bo’ldi. Respublika xalq xo’jaligi iqtisodiyotida fermer
xo’jaliklarining salmog’i ortib borishi, avvalo, fermerlar sonining ortib borishi,
ularga biriktirilgan yer maydonlari va mahsulot hajmining ortib borishidir.
Hukumat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni amaliyotga keng joriy
qilish orqali fermer xo’jaliklari faoliyatini yanada rivojlantirish imkoniyati
yaratiladi.
10

1.3. Fermer xo’jaligini rivojlantirish yo’llari
Respublikada faoliyat ko’rsatayotgan qishloq xo’jalik korxonalaridan
fermer xo’jaligi o’zining ishlab chiqarish salohiyati va olingan iqtisodiy samarasi
bilan ajralib turmoqda. Shuning uchun fermer xo’jaligini rivojlantirishga
mamlakatimiz Prezidenti juda katta e’tiborni qaratmoqdalar. Fermer xo’jaliklarini
rivojlantirish ishlari, asosan, 4 bosqichda amalga oshirilmoqda.
I bosqich. Fermer xo’jaligini tashkil qilish jarayonining boshlanishi (1998-
2001- yillar).
II bosqich . Fermer xo’jaligini rivojlantirish bo’yicha huquqiy me’yoriy
hujjatlarning qabul qilinishi (1992-1996- yillar).
III bosqich. Fermer xo’jaliklarini qishloq xo’jaligida ustuvor xo’jalik
yurituvchi shakl sifatida rivojlanishi (1997-2000- yillar).
IV bosqich. Fermer xo’jaliklarining rivojlantirilishi (2001-yildan boshlab).
Bu keyingi davrni o’z ichiga olib, bu davr fermer xo’jaliklarini istiqbolda
ustuvor rivojlantirish dasturlarining qabul qilinishi bilan xarakterlanadi. Bu
bosqichda Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 5-yanvarda №8 sonli «Qishloq
xo’jalik korxonalarini fermer xo’jaliklariga aylantirish chora-tadbirlari to’g’risida»,
2003-yil 30-oktabrida №476 sonli «2004-2006- yillarda fermer xo’jaliklarini
rivojlantirish konsepsiyasini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida» -14- va
2004-yil 24-dekabrda №607 sonli «2005-2007- yillarda fermer xo’jaliklarini jadal
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Qarorlari qabul qilindi.
Fermer xo’jaligini rivojlantirish Konsepsiyasining asosiy vazifalari:
qishloqda ijara munosabatlarini rivojlantirish asosida yer maydonlaridan
foydalanishni tartibga solish, shuningdek, yer va suv resurslaridan maqsadli
foydalanishning chora-tadbirlarini ishlab chiqish; mahsulot yetishtirishda, moddiy-
texnika resurslari bilan ta’minlashda fermer xo’jaliklarining iqtisodiy
mustaqilligini lizing va servis xizmatlaridan samarali foydalanish; fermer
xo’jaliklariga kredit berish va uning tartibini soddalashtirish; mahsulot
yetishtirishni o’z vaqtida moliyalash va kreditlashni takomillashtirishga doir chora-
11

tadbirlar tizimini amalga oshirish; xo’jalikda mahsulot yetishtirish, uni qayta
ishlash, sotish va ijtimoiy infratuzilmani keng ko’lamda rivojlantirish; fermerlarni
o’qitish va qayta tayyorlashning zamonaviy tizimini tashkil qilish; fermerlarga fan-
texnika taraqqiyoti, yangi agrotexnikalar va ilg’or tajribalarni amaliyotga joriy
etish; istiqbolsiz shirkat xo’jaliklarini fermer xo’jaliklariga aylantirishda bo’shab
qoladigan ishchi xodimlarni fermer xo’jaliklariga joylashtirish tadbirlarini amalga
oshirish va undan samarali foydalanishdan iboratdir.
Fermer xo’jaliklarini rivojlantirishda hukumat tomonidan quyidagi
imtiyozlar berildi: fermer xo’jaliklari tashkil etilgan paytdan boshlab, ikki yil
muddatga yagona yer solig’i to’lashdan ozod etildi; fermer loyiha asosida o’z
hisobidan o’zlashtirgan yer uchun besh yil davomida yagona yer solig’i to’lashdan
ozod qilindi:
Respublika Muvofiqlashtiruvchi Kengashining ruxsatisiz fermerlar
faoliyatini tekshirishga chek qo’yildi;
xorijiy texnologiyalarni olib kirgan dehqon va fermer xo’jaliklari bojxona
to’lovlaridan ozod qilindi;
yangi tashkil etilgan yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan dehqon
xo’jaliklariga eng kam ish haqining 150 barobari, fermer xo’jaliklariga esa 300
barobari miqdorida boshlang’ich sarmoyalarni berish yo’lga qo’yildi;
fermer xo’jaliklariga lizing asosida texnikalar berila boshlandi;
davlat ehtiyoji uchun don va paxta yetishtiruvchi fermer xo’jaliklariga
beriladigan avans mablag’larini oldindan kredit tarzida berilishi yo’lga
qo’yilmoqda. Uyushma tomonidan tashkil etilgan va qishloq xo’jalik mahsuloti
ishlab chiqaruvchilarga xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlarni tashkil etilgan vaqtdan
boshlab, besh yil muddatga daromaddan olinadigan soliqdan ozod etildi.
12

II BOB. O’ZBEKISTONDA CHORVACHILIK VA UNING TARMOQLARI
2.1. O’zbekistonda qoramolchilikning holati va rivojlanish istiqbollari
Mamlakatimizda chorvachilik tarmog’ini jadal rivojlantirish, zamonaviy va
innovasion uslublarni joriy etish, mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish va
turlarini kengaytirish, shuningdek, aholini mahalliy sharoitda ishlab chiqarilgan
sifatli va arzon chorva mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlash asosiy vazifalardan
biri hisoblanadi. Chorvachilikda ilmiy-texnikaviy taraqqiyot ishlab chiqarish
samaradorligini belgilovchi tashkiliy-iqtisodiy, axborot-uslubiy, ijtimoiy-
psixologik va iqtisodiy ko’plab omillarga bog’liq.
Chorvachilikda amaliy faoliyat natijalari zootexniya fanining yutuqlari
bilan belgilanadi. Seleksiya ishlari yuqori mahsuldor, raqobatbardosh hayvonlarni
yaratishni ta’minlashi va bugungi kunda ishlab chiqarishning amaliy masalalarini
hal qilishi kerak. Sut va go’sht mahsulotlariinson organizmini deyarli barcha zarur
moddalar bilan ta’minlaydigan eng foydali oziq-ovqat komponentidir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 8 fevraldagi PQ-121-
sonli “Chorvachilikni yanada rivojlantirish va chorva ozuqa bazasini
mustahkamlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaroriga asosan vyeterinariya va
chorvachilikni rivojlantirish davlat qo’mitasi bilan birgalikda 2022-2023 yillarda
har bir tumanda kamida 1 tadan go’sht va sut mahsulotlarini yetishtiruvchi va
qayta ishlovchi korxonalar tomonidan aholi xonadonlariga kooperasiya usulida
chorva mollari yetkazib berishni va yetishtirilgan mahsulotlarni qayta ishlash va
sotishni tashkil etish; ozuqa bazasini yetishtirish uchun sug’oriladigan yer
maydonlari yetishmovchiligi mavjud bo’lgan tumanlarda go’sht va sut
mahsulotlariga bo’lgan iste’mol talabini to’liq qondirish maqsadida kooperasiya
usulida go’sht va sut mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlashni yo’lga qo’yish
kabi imkoniyatlar yaratilmoqda. 2023 yil 1 yanvar holati bo’yicha O’zbekiston
respublikasi davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari zootexnikaviy va tahliliy
usullar yordamida barcha toifadagi xo’jaliklardagi chorva hayvonlar bosh sonini,
13

ishlab chiqarilgan va yetishtirilgan chorvachilik mahsulotlari hamda ushbu
mahsulotlarni yetishtirish bo’yicha yetakchilik qilgan viloyatlar tahlil qilindi.
2023 yil 1 yanvar holati bo’yicha O’zbekiston respublikasida quyidagi
qoramolchilik sub’ektlari mavjud. O’zbekiston Respublikasida jami 7614 ta
qoramolchilik xo’jaligi mavjud bo’lib, viloyatlar kesimida tahlil qilindi.
Qoramolchilik xo’jaliklari bo’yicha viloyatlar kesimida tahlil qiladigan bo’lsak,
birinchi o’rinda Samarqand viloyati bo’lib Respublikadagi jami xo’jalikning 983
tasi yoki 12,9 foizini tashkil etmoqda.
Ikkinchi o’rinda Qashqadaryo viloyati bo’lib, jami xo’jalikning 965 tasi
yoki 12,7 foizi, uchinchi o’rinda Toshkent viloyati bo’lib, Respublikadagi jami
xo’jalikning 878 tasi yoki 11,5 foizini tashkil etmoqda. Demak shu 3 ta
viloyatlarda Respublikadagi jami qoramolchilik xo’jaligini 2826 tasi yoki 37,1
foizini tashkil etar ekan. Qoramolchilik xo’jaligi bo’yicha Respublikadagi
viloyatlar orasida mutanosib ravishda: keyingi o’rinlarda Qoraqalpog’iston
Respublikasi, Jizzax, Xorazm, Sirdaryo, Andijon, Farg’ona, Buxoro, Namangan,
Surxondaryo va Navoiy, viloyatlari turadi va jami qoramolchilik xo’jaligini
tegishli tarzda: 764 tasi yoki 10,0 foiz; 626 tasi yoki 8,2 foiz; 594 tasi yoki 7,8
foiz; 591 tasi yoki 7,8 foiz; 545 tasi yoki 7,2 foiz; 471 tasi yoki 6,2 foiz; 385 tasi
yoki 5,0 foiz; 341 tasi yoki 4,5 foiz; 325 tasi yoki 4,3 foiz va 146 tasi yoki 1,9
foizga to’g’ri keladi. Respublika davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlarini tahlili
shundan dalolat beradiki, Respublikamizning barcha toifa xo’jaliklarida jami
qoramollar bosh soni 2023 yil 1 yanvar holati bo’yicha 13857,6 ming boshga teng
bo’lgan.
Bu ko’rsatkich turli mulk shaklidagi xo’jaliklar kesimida tahlil qilinganda,
jami 13557,6 bosh qoramolning: 951,3 ming boshi yoki 6,9 foizi fermer
xo’jaliklarida, 12664,9 ming bosh yoki 91,4 foizi dehqon va aholining shaxsiy
yordamchi xo’jaliklarida hamda 241,4 ming bosh yoki 1,7 foizi qishloq xo’jaligi
faoliyatini amalga oshiruvchi xo’jaliklarda urchitib kelinayotganligi kuzatildi.
Urchitilayotgan jami qoramollarning 4965,7 ming bosh yoki 35,8 foizini sigirlar
tashkil qilgan. Bu ko’rsatkich xo’jaliklar kesimida tahlil qilinganda, jami 4965,7
14

bosh sigirni 366,9 ming boshi yoki 7,4 foizi fermer xo’jaliklarida, 4517,1 ming
bosh yoki 91,0 foizi dehqon va aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklarida hamda
81,7 ming bosh yoki 1,6 foizi qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi
xo’jaliklarda urchitib kelinayotganligi kuzatildi.
Urchitilayotgan qoramollar bosh sonini viloyatlar kesimida tahlil qiladigan
bo’lsak, birinchi o’rinda Samarqand viloyati bo’lib Respublikadagi jami
qoramollarning 1694,0 ming yoki 12,2 foizi urchitilmoqda. Ikkinchi o’rinda
Qashqadaryo viloyati bo’lib, jami qoramollarni 1688,8 ming yoki 12,2 foizi,
uchinchi o’rinda Buxoro viloyati bo’lib, Respublikadagi jami qoramollarni 1328,9
ming boshi yoki 9,6 foizi urchitilmoqda. Demak shu 3 ta viloyatlarda
Respublikada urchitilayotgan jami qoramollarni 4711,7 ming boshi yoki 34,0 foizi
urchitilar ekan.
Qoramollarning bosh soni bo’yicha Respublikadagi viloyatlar orasida
mutanosib ravishda: Qoraqalpog’iston Respublikasi, Andijon, Farg’ona,
Surxondaryo, Toshkent, Xorazm, Jizzax, Namangan, Navoiy, Sirdaryo viloyatlari
va Toshkent shahri turadi hamda jami qoramollarni tegishli tarzda: 1208,7 ming
boshi yoki 8,7 foiz, 1130,6 ming boshi yoki 8,2 foiz, 1075,2 ming boshi yoki 7,8
foiz, 1044,9 ming boshi yoki 7,5 foiz, 987,7 ming boshi yoki 7,1 foiz, 961,7 ming
boshi yoki 6,9 foiz, 943,1 ming boshi yoki 6,8 foiz, 760,0 ming boshi yoki 5,5 foiz,
541,7 ming boshi 3,9 foiz, 492,3 ming boshi yoki 3,6 foiz; 9,3 ming boshi yoki
0,07 foizi urchitib kelinmoqda.
Viloyatlarda urchitilayotgan qoramollar bosh sonini turli mulkchilik
shaklidagi xo’jaliklar kesimida tahlil qilganimizda quyidagi ma’lumotlarga ega
bo’ldik: 1123,6 boshi yoki 92,9 foizi, 1041,9 ming boshi yoki 92,1 foizi, 1200,9
ming boshi yoki 90,4 foizi, 850,8 ming boshi yoki 90,2 foizi, 1558,9 ming boshi
yoki 92,3 foizi, 481,6 ming boshi 88,9 foizi, 707,9 ming boshi yoki 93,1 foiz,
1588,3 ming boshi yoki 93,8 foizi, 962,7 ming boshi yoki 92,1 foizi, 436,3 ming
boshi 88,6 foizi, 848,7 ming boshi yoki 85,9 foizi, 985,5 ming boshi yoki 91,6
foizi, 877,8 ming boshi yoki 91,3 foizi dehqon va aholining shaxsiy yordamchi
xo’jaliklarida urchitilmoqda. Qolgan tegishlicha: 7,4; 7,8; 9,6; 9,8; 7,7; 11,1; 6,8;
15

6,2; 7,9; 11,4; 14,1; 8,3 va 8,7 foizi esa fermer xo’jaliklari hamda qishloq xo’jaligi
faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar zimmasiga to’g’ri keladi.
1-jadval.
O’zbekiston Respublikasi bo’yicha 2023 yil 1 yanvar holati bo’yicha
mavjud qoramollarni bosh soni to’g’risida ma’lumot, ming bosh
2023 yilda jami yetishtirilgan mol va parranda go’shti 2725998 tonnani
tashkil qilib, o’tgan yilga nisbatan o’sish sur’ati 3,4 foizga teng bo’lgan. Jami
ishlab chiqarilgan go’shtning 159228 tonnasi, yoki 5,8 foizi fermer xo’jaliklarida,
2395920 tonnasi, yoki 87,9 foizi dehqon va aholining shaxsiy yordamchi
xo’jaliklarida va 170850 tonnasi, yoki 6,3 foizi qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga
oshiruvchi tashkilotlarda yetishtirilgan.
2023 yil 1 yanvar holati bo’yicha, jami 11629434 tonna sut ishlab
chiqarilgan. O’tgan yilga nisbatan o’sish ko’rsatkichi 3,2 foizga teng. Jami sog’ib
olingan sutning 632193 tonna, yoki 5,4 foizi fermer xo’jaliklarida, 10861417
tonna, yoki 93,4 foizi dehqon va aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklarida va
135824 tonna, yoki 1,2 foizi qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi
tashkilotlarda yetishtirilgan.
16

2-jadval.
O’zbekiston Respublikasida go’sht va sut mahsulotlarini ishlab chiqarish
(2023 yil 1 yanvar)
Respublikamizda qoramolchilik tarmoqlari o’tgan yilga nisbatan
qoramollar 2,3 foiz, shundan sigirlar 2,1 foiz o’sish kuzatilgan bo’lsa, bu
ko’rsatkich fermer, dehqon va shaxsiy yordamchi xo’jaliklarida hamda qishloq
xo’jalik faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar kesimida qoramolchilikda 7,0;
1,9; 7,6 shundan sigirlar 5,6; 1,7; 12,5 foiz o’sish kuzatilgan. Respublikamizda
ishlab chiqarilgan qoramolchilik tarmog’idan olingan mahsulotlarni yetishtirishda
o’tgan yilga nisbatan jami yetishtirilgan go’sht 3,4 foiz, jami sog’ib olingan sut 3,2
foiz o’sish kuzatilgan. Bu ko’rsatkich fermer, dehqon va shaxsiy yordamchi
xo’jaliklarida hamda qishloq xo’jalik faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar
kesimida jami yetishtirilgan go’sht 16,0; 1,6; 22,1; jami sog’ib olingan sut 11,9;
2,6 va 14,6 foiz oshgan.
17

2.2. O’zbekistonda parrandachilik va asalarichilikni rivojlantirish va uning
ahamiyati
Parrandachilik – chorvalichikning go’sht va tuhum yetishtiruvchi muhim
tarmog’i hisoblanadi. Shunigdek, qo’shimcha mahsuloti - parranda pati va paridir.
Parrandalarni so’yish va uni qayta ishlash chiqindilaridan yem ishlab chiqariladi.
Parranda go’ngi- qimmatli organik o’g’it hisoblanib bundan 4 ming yil avval
Hindistonda dastlab tovuqlar xonakilashtirilgan va keyinchalik parrandalarning
boshqa turlari ham xonakilashtirila boshlagan. O’zbekistonda 1920-yillarning
oxiriga qadar parranda, asosan jaydari kammahsul tovuq zotlari faqat xonadonlarda
boqilgan.
Respublikada parrandachilikning qishloq xo’jaligi tarmog’i tarzida
rivojlanishi o’tgan asrning 20-yillariga to’g’ri keladi. Bu soha hozirgi kunga kelib
chorvachilikdagi asosiy yo’nalishlardan biriga aylandi. Buning sababi, parranda
boqish katta xarajat va mehnat talab qilmaydi. Shuningdek, saqlash inshaotlari juda
oddiy. Mamlakatimizda bugungi kunda parrandachilika katta e’tibor qaratilmoqda.
Jumladan, 2021 yil 14 iyunda “Parrandachilikni rivojlantirish va tarmoq
ozuqa bazasini mustahkamlashga qaratilgan qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida” gi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori qabul qilindi. Ushbu
qarordan ko’zlangan maqsad Respublikamizda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash,
shuningdek, parrandachilikni rivojlantirish va tarmoq ozuqa bazasini yanada
mustahkamlash hamda parrandachilik yo’nalishidagi tadbirkorlik subyektlarini
qo’llab-quvvatlashga qaratilgan. O’tgan yillar mobaynida mazkur tarmoqda katta
ishlar amalga oshirildi va parrandalar soni ham ortib bordi. Bugungi kunda
mamlakatimizda boqilayotgan parrandalar soni 10536,7 mingtaga yetdi
(01.01.2023 holatiga).
Mavjud parrandalarning 50 foizi dexqon xo’jaliklarida, 33 foizi qishloq
xo’jaligini amalga oshiruvchi tashkilotlar va 17 foizi fermer xo’jaliklarida
boqilmoqda. Mamlakatimizda parrandachilik sohasini rivojlantirish va eksportga
mo’ljallangan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish va turlarini
18

kengaytirish, shuningdek aholini mahalliy ishlab chiqarilgan sifatli va arzon
parrandachilik mahsulotlari bilan ta’minlash bo’yicha izchil chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Parrandachilikni yanada jadal rivojlantirish, sohada zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarish jarayonini modernizatsiya qilish va
tayyor parrandachilik mahsulotlari eksportini kengaytirishga quyidagi masalalarga
alohida ahamiyat berish lozim:
 parrandachilik mahsulotlarini qayta ishlash darajasi past, tarmoq
mahsulotlarini ishlab chiqarish va eksport qilishda yarim tayyor mahsulotlar ulushi
kamaytirish va tayyor mahsulotlar hajmini oshirish, shuningdek parranda
chiqindilarini chuqur qayta ishlash tizimi yo’lga qo’yish;
 parrandachilik sohasida, asosan, tovuq yetishtirish bilan cheklanib
qolmaslik, boshqa parranda turlari (kurka, bedana, g’oz, o’rdak, tuyaqush, kaklik
va boshqalar) yetishtirishni yanada ommalashtirish;
 parranda kasalliklarini o’z vaqtida aniqlash va ularning oldini olish
bo’yicha zamonaviy biolaboratoriyalar tashkil etish, parrandalar orasida yuqumli
kasalliklar tarqalishini oldini olish;
 sohada malakali kadrlar tayyorlashni kuchaytirish, ularni ishlab
chiqarishning zamonaviy uslublariga o’qitish, soha mutaxassislarida innovatsion
yondashuvlar hamda ko’nikmalar shakllantirish, ishlab chiqarishda yuqori sifatga
erishish uchun xorijiy mutaxassislarni jalb qilish ishlariga ahamiyat berish;
 parranda ozuqa bazasini yaratish, import o’rnini bosuvchi ozuqa
mahsulotlarini ishlab chiqarish ishlari talab darajasida yo’lga qo’yish;
 parranda mahsulotlari eksport qilinayotgan davlatlar geografiyasini
kengaytirish, shu orqali eksport hajmini keskin oshirishga erishish;
 parrandachilikga to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalarni kiritish.
Bu borada yetakchi xorijiy hamkorlar bilan yaqin aloqalar yo’lga qo’yish.
Parrandalar seleksiya manbai bo’lib hizmat qiladi. Parrandalarning mahsuldorligini
oshirishda naslchilik ishlarini ahamiyati juda katta. Parrandachilik yo’nalishi
bo’yicha O’zbekistonda naslchilik ishlari rivojlanib bormoqda. Naslli parrandalar
bilan shug’ullanuvchi xo’jaliklar naslchilik ishlarini yuritadi. Bunda yuqori
19

darajadagi naslchilik xizmatini tashkil qilish talab qilishadi. Shuning uchun
“Naslchilik” haqida qonun qabul qilingan va uning ahamiyati muximdir. Naslchilik
va oddiy parrandachilik xo’jaliklarida naslchilik ishlari turli usul va shakllarda
amalga oshiriladi. Naslchilik ishlarining nazariy asoslari (o’zgaruvchanlik,
irsiyatlik, seleksiya belgilari o’zaro bog’liqligi va takrorlanishi) hisoblanadi.
Parrandachilikda ham tanlashning turlari va shakllari muxim ahamiyatga ega.
Tuxum va go’sht yo’nalishidagi parrandalarni bonitirovka qilish,
shuningdek nasldor xo’rozlarni avlodlari sifatiga qarab baholash, maqsadli juftlash
juda muxim hisoblanadi. Bunda juftlashning xillari va shakllari, shuningdek
inbriding va geterozisdan foydalaniladi. Parrandachilikda naslchilik ishlarini olib
borishda katta masshtabli seleksiyani qo’llash, gala va zot bo’yicha naslchilik
ishlarini rejalashtirish, EHMdan naslchilik ishlarida foydalanish, naslchilik
hujjatlarini yuritish, ko’rgazmalarni tashkil qilish, seleksiya yutuqlari, zotlarni,
liniyalarni va krosslarni takomillashtirish, dunyo genofondidan foydalanish
parrandachilik seleksiyasida ilmiy-texnika ravnaqining asosiy yo’nalishlari muxim
ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo’jalik parrandalarini urchitish usullari va ularni
chatishtirish, parrandalarni nasldorlik, mahsuldorlik sifatlarini takomil-lashtirish,
shuningdek parrandachilikda naslchilik ishlarini to’g’ri tashkil etish xo’jalikning
samaradorligini oshirishda muxim hisoblanadi. Parrandachilikda ham barcha
parranda turlarini bonitirovkadan o’tkazish seleksiya-naslchilik ishining asosi
hisoblanadi.
Parrandalarni bonitirovkadan o’tkazishda fermer xo’jaligi mutaxassislari,
tuman Qishloq va suv xo’jaligi boshqarmasining “Chorvachilik” bo’limi xodimlari
tarkibidan maxsus komissiya tuzilib, belgilangan muddat ichida amalga oshiriladi.
Parrandalarni nasldorlik va mahsuldorlik sifatlari bo’yicha baholash bonitirovka
deyiladi. Parrandachilikda bonitirovka ulardan foydalanishga qarab yakka tartibda
va guruhli o’tkazilishi mumkin. Bonitirovkani o’tkazishdan maqsad parrandalar
sinfini aniqlashdan iborat bo’lib, bu olingan mahsulotning narxi bilan bog’liqdir.
Sinflar parrandalar naslining sifati va yakka mahsuldorlik ko’rsatkichlari bo’yicha
baholash ma’lumotlari asosida o’rnatiladi. Seleksion genetik stansiyalar, daha
20

tajriba stansiyalari, ilmiy-tadqiqot va o’quv muassasalari, naslchilik zavodlari,
reproduktor xo’jaliklarning parrandalari bonitirovkadan o’tkaziladi. Hulosa qilib
aytganda, O’zbekistonda parrandachilikni rivojlantirish borasida bir qator ishlar
amalga oshirilmoqda. Shuningdek, parrandachilik mahsulotlarini qayta ishlash,
tovuq yetishtirish bilan cheklanib qolmaslik va parranda turlaribi boyitib boorish,
parranda kasalliklarini o’z vaqtida aniqlash va ularning oldini olish, sohada
malakali kadrlar tayyorlashni kuchaytirish, parranda ozuqa bazasini yaratish,
parranda mahsulotlari eksport qilinayotgan davlatlar geografiyasini kengaytirish va
parrandachilikga to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalarni kiritish masalalariga
e’tiborni kuchaytirish lozim.
Asalari yetti xazinaning biri – deydi xalqimiz. Asalarilar ko’plab
shifobahsh asal, mum, propolis, gulchangi to’plashi bilan hamda ayni paytda
qishloq xo’jalik ekinlarini, ayniqsa bog’dorchilik, sabzavotchilik, issiqxona
xo’jaliklari va paxtachilikni rivojlantirishga katta ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Shu
boisdan ham, u qishloq xo’jaligida serdaromad sohalardan biri hisoblanadi.
Bugungi kunda O’zbekistonda asalarichilikka bo’lgan talab va uning shifobaxsh
maxsuloti bo’lgan asal va asalari mahsulotlari (mum, prapolis, guulchangi (perga),
asalari suti va zaxari) yetishtirishga oqilona ixtisoslashuvini saqlab qolish, mustaqil
respublikamizningkun sayin bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan davrida
iqtisodiyotimizning asosini tashkil etadi. Respublikamiz asalarichilari oldiga xar
bir asalari oilasining mahsuldorligini oshirish hisobiga asal va asalari
mahsulotlarini yetishtirishni ko’paytirishga qat’iy vazifasi qo’yilgan. Buning
uchun har bir asalarichidan va har bir rahbardan, asalari oilasini zooveterinariya
qoidalari asosida parvarishlab, asalarilarni tez-tez serasal o’simliklar o’sadigan
joylarga ko’chirib turishni talab qiladi.
Asalarilarning foydali va serdaromad tomonlari shundaki, ular o’simlik
gullarini chetdan changlatish yo’li bilan ekinlar, hosildorligini 20-45 % gacha
oshirishga sabab bo’ladi. Respublikamiz sharoitida esa g’o’za, bog`lar, beda va
dukkakli o’simliklar, ozuqabop hamda poliz ekinlari maydonlari kengayib borishi
tufayli, qishloq xo’jalik ekinlarini changlatishda asalarilarning ahamiyati kun sayin
21

ortib bormoqda. Asalarilarning ana shunday beminnat xizmatlarini va u
dehqonlarning qanotli yordamchisi ekanligini hisobga olib, hukumatimiz keyinigi
yillarda asalarichilikni respublikada yanada rivojantirish to’g’risida ko’pgina
qarorlar qabul qildi. Shu jumladan O’zbekiston Respublikasi Prezidenting 2017-yil
16 oktyabrdagi “Respublikamizda asalarichilik tarmog’ining yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari to’g’risida”gi – 3327 soli qarori qabul qilindi. Bu qaror yordamida
respublikamizda asalarichilik tarmog`I jadal rivojlandi, uning moddiy-texnika
ta’minoti, kadrlar bilan ta’minlash ishlari mustahkamlandi.
Respublikamizda sosial va iqtisodiy rivojlantirishning 2026 yilgacha
bo’lgan davrga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlarida ham asalarichilikni jadal
usulda rivojlantirish mo’ljallangan. Mamlakat oziq-ovqat dasturini amalga
oshirishda ham asalarichilik katta ahamiyatga egadir. «Asalarichilik asoslari» fani,
bu asalarilar hayotini va uni qishloq xo’jaligi tarmog’ida keltirayotgan foydasini
o’rganuvchi fandir. Asalarichilik asoslari fani qishloq xo’jalik fanlari orasida tez
sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan tarmog’i bo’lib, uning o’zi ayni paytda qator
mustaqil ilmiy bo’limlarga bo’linganligi e’tiborga molik. Binobarin, mazkur
darslikda respublikada asalarichilikning rivojlanish taraqqiyoti tarixini, istiqlol
mafkurasi asosida, yaxlit bir tizim sifatida o’rganishga e’tibor qaratilgan.
Ma’lumki, qishloq xo’jaligi oliy o’quv yurtlari va kasb-xunar maktablarida
«Asalarichilik asoslari» fani bo’yicha tuzilgan darslik shu paytgacha yo’qligi ham,
bu sohani talabalarga puxta o’rganishni qiyinlashtirmoqda. Shu bois «Asalarichilik
asoslari» fanining yangi milliy mafkura nuqtai nazaridan, talabalarga yetkazish,
mazkur darsliknin asosiy mundarijasini tashkil etadi. “Asalarichilik asoslari” bu
nazariy fan, u asalarichilikning amaliy sohalarini ilmiy asosi bo’lib xizmat qiladi.
Bu fanning asosiy vazifasi asalarilarning qishloq xo’jaligi va xalq
xo’jaligiidagi ahamiyatini o’rganish va o’rgatish bilan birga, asalarilarning tana va
ichki organlarining tuzilishi, hayot kechirishining o’ziga xosligi va tashqi
o’simliklar olami bilan bog’liqligi, ilmiy darajada yoritilgan hamda issiq iqlim
sharoitida asalari oilasini boqish texnologiyasining o’ziga xosligi, ilmiy asoslangan
holda ishlab chiqilgan. Asalarilarning tuzilishidagi o’ziga xos belgilarini va
22

ko’chma asalarichilikda ular o’zgacha muhitga tez moslanishi bilan odamlarga va
qishloq xo’jaligi uchun qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini o’rganish
muhimdir. Asalarilarning biologik xususiyatlarini chuqurroq o’rganish, bu albatta
selektsiya – naslchilik ishlarida, ularning zot sifatida xo’jalik foydali
xususiyatlarini saqlab qolish va undan keng foydalanish imkoniyatini beradi.
Asalarilarga bo’lgan qiziqish qadim zamonlardan boshlangan.
Ularga dastlab uni asaliga, shirin yegulik sifatida qaralgan bo’lsa,
keyinchalik chorvachilik va dehqonchilik ishlari rivojlangach, asalarilarga bo’lgan
qiziqish, yanada ortib borgan. Ma’lum bo’lishicha, asalarichilik dastavval
faqatgina Osiyo, Afrika, Yevropada tarqalgan. Taraqqiyotning va fanning boshqa
sohalari kabi asalarichilik ham XVI asrdan boshlab keskin rivojlana boshlangan.
Respublikamizning ajoyib tabiati va iqlim sharoiti, qishloq xo’jaligining barcha
sohalari kabi asalarichilikning ham muvaffakiyatili rivojlantirish imkonini beradi.
Cheksiz maydonlardagi o’tloqlarimiz, rang-barang adiru qirlarimiz, bepayon
paxtazorlarimiz, bog’ va gulzorlarimiz, asalarilar uchun ajoyib ozuqa manbai
hisoblanadi. Shunga qaramay, xozirgi vaqtda xalq xo’jaligining bu tarmog’ining
rivojlanish salmog’i, aholining kundankunga ortib borayotgan talablariga yetarli
darajada javob bera olmaydi. Asalarichilikning qishloq xo’jalik ekinlari hosilini
oshirishdagi ahamiyati yanada katta. Ma’lumki, dunyodagi 80% gulli o’simliklar,
chetdan changlanadilar.
Ana shu o’simliklarning chetdan changlanishida, asalarilarasosiy rol
o’ynaydi, chunki boshqa xil changlatuvchi hasharotlar soni juda kam va ularni
kerakli paytda ekinlarni changlantirishga ko’chirib bo’lmasligi oqibatida, asalarilar
bunga juda mos keladi. Asalarilarni xohlagan paytda, kerakli o’simliklarni chetdan
changlantirishda foydalanish mumkin. Asalarilar tufayli chetdan changlanadigan
beda va dukkakli o’simliklar hosili 30- 35%, kungaboqar 40-45%, mevali daraxtlar
50-60% va poliz ekinlari esa 70-80% gacha oshganligi aniqlangan. (Suyarkulov
Sh) Asalarilar yotdamida changlatishda, ayniqsa g’o’zalarning chetdan
changlanishida va ularning hosildorligini oshirishdagi ahamiyati yanada katta.
Tajribalarning ko’rsatishicha, asalarilar yordamida changlangan g’o’za
23

maydonlarining hosili 15-25% gacha ortganligi va ularning ko’sagi yirik bo’lib,
pishib yetilish tezlashganligi kuzatilgan. Respublikamizdagi asalarichilar tajribasi
shuni ko’rsatmoqdaki, paxta maydonlariga joylashtirilgan har bir asalari oilasidan
20-30 kg gacha asal olinmoqda.
Demak paxtachilikda hosildorlikni oshirish uchun har bir paxta dalasida
asalari oilasini joylashtirish kerak bo’ladi. Asalarilar qancha ko’p bo’lsa, undan
olinadigan asal ham va qishloq xo’jalik ekinlari hosili ham shuncha ko’p bo’ladi.
Shu sababdan asalarichilikning har tomonlama foydali va daromadli ekanligi
ko’rinib turibdi. Shunday ekan, bu sohaga yetarli ahamiyat berish vauni har
tomonlama rivojlantirish dolzarb masala hisoblanadi. Respublikada asalarichilik
soxasini sanoat asosidagi ishlab chiqarishga o’tkazish bilan, asalarichilikni
boshqarishning yangi oqilona usullarini ishlab chiqish, asalarichilikda og’ir qo’l
mehnatlarini mexanizatsiyalash katta ahamiyat kasb etadi. Buning uchun asalari
oilasini rejali ko’paytirish, erta bahordan cho’l va tog’ etaklarida ko’chirish va
serasal o’simliklardan oqilona foydalanish, ko’chma asalarichilikni rejali
texnologiyalar asosida, ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Respublikada asalari
oilasini rivojlantirish maqsadida, asal yetishtirishning tezkor texnologiyasini ishlab
chiqish va joriy etish, fan va texnika yutuqlarini, ilg’or tajribalarni asalarichilikka
joriy etishni davr taqozo etmoqda. Asalarilarning yangi zotlarini yaratish va naslini
yaxshilash borasida, ish olib borish ham muhim masalalardandir.
O`zbekiston hududida asalarichilar oldida turgan vazifalardan yana biri,
asalari kasaliklari va zararkunandalari bilan doimiy kurash olib borishdir. Hozirgi
kungacha juda xavfli yuqumli kasallik bo’lgan Amerika va Yevropa chirish
kasalligi, varroatoz va akarapidoz kana kasalliklari, mum parvonasini yo’qotish
masalalari, to’la-to’kis hal qilinmagan, boshqa yirtqich xasharotlar va qushlarga
qarshi kurashning amaliy tadbirlari ishlab chiqilmagan, asalarilarning turli
kasalliklarini profilaktika qilish va sanitariya – veterinariya nazorati to’la yo’lga
qo’yilmagan. Asalarichilikka ixtisoslashgan xo’jaliklar faqatgina asal hosiliga
qarab turmasliklari kerak. Buning uchun erta bahordan iqlim sharoitiga
24

moslashgan ona asalari va paketli asalarilar yetishtirib, sotib turishlari kerak.
Bundan tashqari asalari suti va zahri ishlab chiqarish maqsadga muvofiqdir.
Chunki hozirgi kunda 1 gr asalari zahri, jahon bozorida 100 va 1 kg asalari
suti esa 1000 AQSH dollariga tengdir, bunday mahsulotlarni ishlab chiqarishda,
xo’jalik katta iqtisodiy foyda ko’radi. Propolis esa halq tabobatida juda ko’p
kasalliklarni, jumladan, undan turli hil malhamlar, spirtli eritmalar, ekstraktlar
tayyorlab, davolashda ishlatiladi. Propolisdan turli teri, tish kasalliklarini
davolashda keng foydalaniladi. Asalari mumi o’zining shifobahshlik xususiyatlari
bilan birga, elektr va radiotexnikada tengi yo’q, aniq o’lchaydigan asboblarni
izolatsiya qilish materialidir.
Quyuvchilik ishiga mum aniq detallar va san’at buyumlarini quyish uchun
ishlatiladi. Ayni vaqtda asalari mumi halq xo’jaligining juda ko’p sohalarida,
chunonchi, aviatsiya, avtomobil ь , oyna, ko’n, qog’oz, to’qimachilik sanoatlarida
xam keng ishlatiladi. Asalarichilik mahsulotlaridan kosmetikada xam keng
foydalanadilar. Keyingi o’n yilliklarda ko’pgina mamlakatlarda tabiat in’omlari
bo’lgan ba’zi bir mahsulotlarning tarkibidagi biologik faol moddalarning
shifobaxshlik xususiyatlariga alohida e’tibor berilmoqda. Huddi shunday
maqsadda, asalarichilik mahsulotlari tarkibidagi biologik faol moddalaridan
kosmetikada har hil dori-darmonlar tayyorlashda ajoyib manbaa bo’lib xizmat
qilishini aniqladilar. Shu tariqa asalarichilik mahsulotlaridan har hil kremlar,
shampunlar, tish pastalari, sovunlar, pamadalar tayyorlash keng yo’lgaqo’yilgan.
Asaldan oziq-ovqat sanoatida keng foydalanadilar.
Xususan, asaldan qandolatchilikda har hil konfetlar, holvalar, pechenelar,
tortlar, kekslar, muzqaymoqlar, bodroqlar tayyorlashda, shuningdek, asalli salqin
va chanqov bosti ichimliklar tayyorlashda keng foydalanadilar. Bular inson
organizmidagi ko’pgina xastaliklarni ham tezda davolaydi. Asalarichilik
mahsulotlaridan vinochilik sanoatida ham keng foydalanib kelinmoqda. Odatda
vino uzum va boshqa xil mevaladan tayyorlanadi. Lekin asaldan tayyorlangan
vinolar, o’zining ta’mi va xo’shbo’yligi bilan, hammani o’ziga maftun etadi.
Asalarichilik mahsulotlari bo’lgan asal va propolisdan tayyorlangan xar xil dorilar
25

veterinariyada chorva mollarida uchraydigan ko’pgina kasalliklarni davolashda
mohirona ishlatib kelinmoqda.
26

XULOSA
O’zbekiston qishloq xo’jaligi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish, oziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlash, aholi bandligini ta’minlash va eksport salohiyatini
yuksaltirishda muhim o’rin tutadi. Tahlillar qishloq xo’jaligining bir qator
xususiyatlari, muammolari va istiqbollarini aniqlash imkonini berdi.
Birinchidan, o’ziga xos tabiiy-iqlim sharoitlari, tarixan shakllangan
dehqonchilik an’analari qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishda katta
qulayliklar yaratmoqda. Biroq, cheklangan suv resurslari, yerlarning degradatsiyasi
va infratuzilmani modernizatsiya qilish zarurati kabi omillar sanoatning barqaror
rivojlanishi uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Ikkinchidan, davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanayotgani, jumladan, agrar
siyosatdagi islohotlar, innovatsion texnologiyalarni joriy etish va eksport
salohiyatini kengaytirish qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilishga xizmat
qilmoqda. Biroq, tabiiy resurslarni boshqarish, fermerlarning moliyaviy
imkoniyatlarini yaxshilash va ishchilarning malakasini oshirish bo’yicha
qo’shimcha chora-tadbirlar talab etiladi.
O zbekistonda Fermer xo jaligilari yerdan ijara asosida foydalanadilar vaʻ ʻ
ularga yer maydonlari 50 yilga yoki 30 yildan kam bo lmagan muddatga ijaraga
ʻ
beriladi. Ijaraga beriladigan yer maydonlarining eng kam o lchami paxtachilik va
ʻ
g allachilikda kamida 10 ga, bog dorchilik, uzumchilik, sabzavotchilik va boshqa
ʻ ʻ
ekinlar yetishtyrish uchun kamida 1 ga qilib belgilangan. Chorvachilik
mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashgan Fermer xo jaligida kamida 30 shartli
ʻ
bosh chorva moli bo lishi lozim. Bunday xo jaliklarda bir shartli bosh chorva moli
ʻ ʻ
hisobiga ijaraga beriladigan yer uchastkalarining eng kam o lchami
ʻ Andijon ,
Namangan , Samarqand , Toshkent , Farg ona
ʻ va Xorazm viloyatlaridagi
sug oriladigan yerlarda 0,3 ga,
ʻ Qoraqalpog iston Respublikasi ʻ va viloyatlardagi
sug oriladigan yerlarda 0,45 ga, sug orilmaydigan (lalmikor) yerlarda esa kamida 2
ʻ ʻ
ga ni tashkil etadi.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-5017-sonli “Chorvachilik
tarmoqlarini davlat tomonidan yanada qo’llab-quvvatlashga doir qo’shimcha
chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarori. 3 mart 2021 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4576-sonli “Chorvachilik
tarmog’ini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashning qo’shimcha chora-tadbirlari
to’g’risida”gi qarori. 29 yanvar 2020 y.
3. O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. 2023
y.
4. Ахтамова , М . Т ., Маматов , Х . А ., & Гаппаров , Ш . Т . (2022).
ГОЛШТИН ЗОТЛИ ҚОРАМОЛЛАРДА ОЗУҚАЛАРНИ ТИРИК ВАЗН
ЎСИШИ ВА СУТ БИЛАН ҚОПЛАШ КЎРСАТКИЧЛАРИ .
AGROBIOTEXNOLOGIYA VA VETERINARIYA TIBBIYOTI ILMIY
JURNALI, 513-516.
5. Tuychievna, A. M., Kuzibaevich, A. S., Kurbanova, S. E.,
Abdurafievich, M. K., & Tajievich, G. S. (2022). The use of technological
measures in improving the body growth and morphofunctional properties of the
udder of cows. Journal of Pharmaceutical Negative Results, 8-15.
6. Ergashevna, K. S., Tuychievna, A. M., Ulmasovna, I. D., &
Bakhodirovich, D. B. (2022). State of Animal Husbandry and Prospects for the
Development of Livestock Breeding in Uzbekistan. Journal of Ethics and Diversity
in International Communication, 2(5), 83-87.
7. Курбанова , Ш . Э . (2018). ИНДЕКС ТЕПЛОУСТОЙЧИВОСТИ
БЫЧКОВ РАЗЛИЧНЫХ ПОРОД И ПОРОДНОСТИ. In Итоги и перспективы
развития агропромышленного комплекса (pp. 773-774).
8. Ergashevna , K . S ., Tajievich , G . S ., & Komilovna , E . Z . (2021).
DESCRIPTION OF BULL LEATHER RAW MATERIAL OF DIFFERENT
GENOTYPES.
28

9. Allaberdievich, K. S., & Ergashevna, K. S. (2023, February). Fertility
Characteristics of Cows Belonging to Different Selections. In Interdisciplinary
Conference of Young Scholars in Social Sciences (pp. 94-96).
10. Ashirov, M., Omonov, D., Khalilov, R., & Rakhimov, U. (2021).
Interdependence of productive properties of Holstein breed cows on biomass and
use of mobile milking machines. In E3S Web of Conferences (Vol. 244, p. 02018).
EDP Sciences.
29

Sotib olish