O’zbekistonda geografiya fani rivojlanish bosqichlari - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	44.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	13 May 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

O’zbekistonda geografiya fani rivojlanish bosqichlari

Sotib olish

O’zbekistonda geografiya fani rivojlanish
bosqichlari
Kirish
I BOB. GEOGRAFIYA FANINING RIVOJLANISH TARIXI.
I.1 O’rta asrlarda geografiya fanining rivoji.
I.2 O’zbekiston hududida geografiya.
II BOB. GEOGRAFIYA FANINIG RIVOJLANISH
BOSQICHLARI.
II.1 Yer yuzida geografiya faning o’rganilishi.
II.2 O’zbekistonda geografiya fanining rivojiga xissa qo’shgan olimlar
va faning rivojlanish bosqichlari.
II.3 Dars ishlanma (Jahon mamlakatlarining davlat tizimi va boshqaruv
shakillari)
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Geografik bilimlar mukammallasha borgani sari insonlar o’z sayohatlarini,
xotiralarini, yurishlarini oddiy chizmalarda aks ettirganlar va shu tariqa geografik
kartaning yaratilishida asos bo’luvchi fakt va ma’lumotlarni to’plaganlar. Qadimgi
Rim, Misr, O’rta Osiyo kabi davlatlarda geografik bilimlar birmuncha taraqqiy
etgan. Birinchi marta “Geografiya” atamasini qo’llagan grek olimi Erotosfen 2
tomli “Geografiya” nomli asarni yozgan. Shu tufayli ham uni “Geografiyaning
otasi” deb aytiladi.
Mashhur geograf, tarixchi Strobon ham 17 tomli “Geografiya” nomli asarini
yozadi. Unda mamlakatshunoslik haqidagi bilimlar yaqqol aks etgan. Eng muhimi
antik davr olimlarining Yer to’g’risidagi fikrlarini umumlashtirib bergan.
Qadimgi dunyoning eng mashhur astronom va geograflaridan biri Ptolomey
ham geografiya faniga salmoqli hissa qo’shgan. U 8 tomdan iborat “Geografiya”
nomli asar yozgan. Ayniqsa, Ptolomey tuzgan kartalar birmuncha mukammal
bo’lgan. Uning kartalaridan bir necha yuz yillar davomida foydalanib kelingan.
Ayniqsa, O’rta Osiyodan yetishib chiqqan Muhammad al – Xorazmiy va Al -
Beruniylarning geografiya sohasidagi tadqiqotlari diqqatga sazovordir.
Geografiya fanini maktablarda o’qitish G’arbiy Yevropada XVII asrning
ikkinchi yarmida boshlangan. Rossiyada esa XVIII asrning boshidan geografiya
mustaqil fan sifatida o’qitilgan.

I BOB. GEOGRAFIYA FANINING RIVOJLANISH TARIXI.
I.1 O’rta asrlarda geografiya fanining rivoji.
O’rta asrlarda geografiya fanining rivoji O’rta asrlarda yevropaliklarning
geografik tasavvurlariga eng katta ta’sir etgan voqea — Marko Poloning 25 yil
davom etgan Xitoy sayohati (13-asr Oxiri) bo’ldi. O’rta asrlarda Sharq
mamlakatlarida madaniyatning yuksalishi, bir qancha mustaqil davlatlarning barpo
etilishi, savdo-sotiq avj olishi natijasida Turkiya, Iroq, Eron, Hindiston va
Movarounnahrda geografiya fani ancha rivoj topdi. Uning eng yirik
namoyandalaridan biri Muhammad ibn Muso Xorazmiy (8-asr Oxiri — 9-asr
O’rtalari) geografiyaga doyr "Surat ul-arz" kitobini yezdi. Unda dunyodagi 537
shaharning koordinatalari va qisqacha izohi berilgan. Yerning geografik qobig’i,
uning struktura va dinamikasi, alohida komponentlarini hududlar bo’yicha o’zaro
ta’siri va taqsimlanishini o’rganadigan fanlar majmui. Antik dunyo g’arb olimlari
Yer yuzasining manzarasini geografiya so’zi bilan ifodalaganlar. Geografiya
terminini dastlab Eratosfen (mil. Av. 276—194 yillarda yashagan) kiritgan. O’rta
Osiyoda 9— 10-asrlar. Geografiya fanlari sistemasi 3 asosiy tarmoqqa bo’linadi: a)
tabiiy, ya’ni tabiiy geografik fanlar — ularga tabiiy geografiya (umumiy yer bilimi,
landshaftshunoslik va paleogeografiyani o’z ichiga oladi), geomorfologiya,
iqlimshunoslik, quruqlik gidrologiyasi, okeanologiya, glyatsiologiya,
geokriologiya, tuproklar geografiyasi va biogeografiya kiradi; b) ijtimoiy va
iqtisodiy geografik fanlar — umumiy va regional iqtisodiy geografiya, xo’jalik
tarmoqlari geografiyasi (sanoat geografiyasi, q. X. Geografiyasi, transport
geografiyasi va b.), aholi geografiyasi, siyosiy geografiya; v) haritagrafiyasr
Har qanday ilm sohasi mustaqil fan rivojlanishi uchun to’tta asosiy shartni
bajarishi lozim. Chunki tabiat, jamiat va taffakkur yangidan yangi bilimlarni
bilishga va olishga qaratilgan insonning ijodiy tatqiqot faoliyati bo’lgan fan shu
vaqtga qadar egallanmagan qonunlar haqida ma’lumot beradi. Tatqiqotchi tabiat va
jamiyatning hali ro’yobga chiqarilmagan hodisa va jarayonlarni nazariya va
metodlar yordamida o’rganadi.

Shunday ekan o’rganilayotgan, tadqiq etilayotgan predmet, material tizim,
narsa jarayon va hodisa muayyan ilm sohasining predmeti hisoblanadi.
O’rganilayotgan pretmet o’ziga xos usullar - metotlar yordamida tekshiriladi,
tatqiq etiladi. Predmetning kashf etilmagan xususiyatlari-qirralari haqida
nazariyalar, farazlar bo’lishi lozim.
Nazariyalar orqali isbotlanayotgan soha ma’lum bir vazifani – aniq bir
maqsadga qaratilgan bo’lishi darkor. Bu to’rt tabiiy geografiya sohasiga tatbiq
etilsa turli darajadagi xilma-xil geosistemalardan tashkil topgan yer usti
strukturasini-geografik qobiqni o’rganish tabiiy geografiyaning predmeti.
Geografik qobiqning turli katta kichiklikdagi sistemalarga bo’lib, tahlil etish -
tasvirlash bu fan metodi. Geosistemalar haqidagi nazariyalar asosida ularning
xususiyatlarini namoyon etish geografik bilimlarning o’ziga xosligini tashkil etadi.
Geografik qobiqda strukturaviy tuzulishdan kelib chiqadigan tabiiy hududiy
komplekslar va hududiy ishlab chiqarish. Komplekslarning shakllanishi va
joylaninish qonuniyatlarini o’rganadi. Ammo geografiya yer yuzasidagi narsa
hodisalarni o’rganadigan fan sifatida bundan ikkiming yuz yillar paydo bo’lishiga
qaramay mazkur fanning organish pretmeti o’zgarib turgan.
Ayniqsa buyuk geografik kashfiyotlardan so’ng fanning o’rganish pretmetiga
qarashlar o’zgarishga uchradi. Chunki yerdagi geografik obektlarni tasvirlash
mazmuniga ega geografiya atamasi mohiyatan o’z vazifasini o’tab bo’lgan edi.
Materiklar, orollar, okeanlar, dengizlar, tekisliklar tog’lar kashf etilib ularning
geografik ta’riflash vazifasi yuklatilganligi ma’lum edi. Davrlar o’tishi bilan
fanlarning defferentsiyalashuvi yani tarmoqlarga bo’linib ketish natijasida
geografiya fanidan ko’pgina tarmoq fanlar ajrala boshladi. Shunda tabiatshunos
olimlarning uzoqni ko’zlab fikrlaydigan vakilari geografiya faning tabiatni bir
butun tarzda talqin etish bilan muamolari bo’lishi lozimligi uqtirdilar.
Shulardan biri bor yo’g’i 28 yil umr ko’rgan Niderlandiya olimi Brenxard Varenius
o’zining “Umumiy geografiya” kitobini yozib 1650 yildayaq “Geografiya yer suv
jarini bir butun, o’zaro bog’liq holda o’rganishi lozim” deb yozgan edi. Shundan
keyingi davrlarda nems olimlari K.Pittir “Geografiya butun yer shari “ ni A.

Tattner “O’lkalarni ulardagi pretmet va hodisalarning hududiy joylanishi nuqtai
nazardan o’rganishi “ ni F.Retgofen “Yer planeta yuzasini” Fransus olimi E.
Mortonk “Yer yuzasidagi inson faoliyati bilan tabiiy, bialogik hodisalar hamda
ularning joylanish sabablarini” o’rganadi deb ko’rsatgan edilar.
Petrburg unversitetining kafedra mudiri P. I. Brounov 1910 yilda geografiya
faning obekti sifatida “Yerning tashqi qobig’i tabiiy tarqalishining hozirgi holatini”
o’rganadi deb yozgan edi Hozirgi zamon geogriflarining aksariyati P.I
Brounovning bu fikriga qo’shiladilar, ammo “Tashqi qobiq” tushunchasining
mazmunini bir xil tadqiq etmasdan, uni “Geografik qobiq,” “Landshaft qobig’i”
“Geosfera” beoganosfera“, “Epigeosfera” va boshqa terminlar mazmuniga o’girib
tushuntiradilar.
Geografiyning ribojlanishiga juda katta hissa qo’shgan allomalardan biri –
sayyoh, geografik tadqiqotlar tashkilotchisi, buyk rus olimi Petr Petrovich
Semyonov – Tyanshanskiydir (1827 – 1914). U geografiyaning predmeti va
vazifalari masalalri bilan ham bevosita shug’ullangan. U K.Ritterning “Osiyo Yer
bilimi” asarining rus tilidagi nashriga yozgan so’zboshida keng va tor ma’nodagi
geografiyani farqlaydi. Keng ma’nodagi geografiya Yer sharini qattiq, suyuq va
gaz qobiqlari bilan birgaliqda, uning boshqa sayyoralarga va unda yashaydigan
organizmlarga munosabati qonunlarini to’liq tadqiq qiladi.Uning firicha keng
ma’nodagi geografiya tadqiqot predmetining o’zshashligi bilan o’zaro bog’liq
bo’lgan fanlarning butun tabiiy guruhidir. Fanlarning bu guruhiga matematik
geografiyani, Yerni vauning tuzilishi qonunlarini o’rganadigan tabiiy geografiyani,
etnografiyani va statistikani kiritadi.
Tor ma’nodagi geografiya Yer yuzasining fiziografiyasi, ya’ni uning doimiy,
asrlar davomida tabiatning o’zi tomonidan belgilangan o’chmaydigan
tuzulishiniham, inson qo’li bilan yaratilgan o’zgaruvchan, o’chadigan tuzilishini
ham tasvirlashdir. L.S. Berg P.P.Semyonov – Tyanshanskiyning tor ma’nodagi
geografiyasini mamlakatshunoslik deb hisoblagan edi. A.G. Isachenko esa (1971)
yadrosini tabiiy geografiya tashkil etadigan tabiiy fan deb hisoblaydi.

XIX asrning so’ngi choragida geografiya Yer yuzasi haqidagi fan ekanligi
to’g’risida tushuncha vujudga keldi. Bu tushuncha nemis geografi va geologi
Ferdinand fon Rihtgofen (1833 – 1905) tomonidan rivojlantirildi. F.Rixtgofen
geografiya o’simlikni Yer yuzasiga bo’lgan munosabatda, insonni esa butun
tabiatga bo’lgan munosabatda o’rganish lozimligini ta’kidlagan edi.
Geografiyaning eng asosiy maqsadi F.Rihtgofenga ko’ra, jonli tabiatning jonsiz
tabiat bilan bilan bog’lik ekanligini hisobga olgan holda insonning jonli va jonsiz
tabiat bilan aloqalari va munosabatlarini ochib berishdan iborat. U geografiyaning
o’rganish predmetini quruqlik, dengiz va atmosferaning o’zaro ta’sirdagi Yer
yuzasi (Erdoberfläche) deb hisoblagan; geografiyaning o’ziga xos maqsadi Yer
yuzasida mujassam o’zaro ta’sirda namoyon bo’ladigan turli hodisalarga e’tiborni
qaratilishi lozim, deb hisoblaydi. Uning fikricha, Yer yuzasining har qanday
qismini geografik jihatdan o’rganishni mukammal tabiiy geografik tasvirlashdan
boshlash va shundan so’ng boshqa tabiiy tavsiflar va ularnig o’zaro aloqalarini
tadqiq qilish lozim.
Fridrih Ratzel (1844 – 1904) sotsial geografiyning tarkib topishiga asos
solgan nemis olimi. U o’zining “Antropogeografiya” deb nomlangan asarida tabiiy
fenomenlarning inson tarixi yo’nalishiga ta’sirini bayon qilgan. U asosiy e’tiborni
tabiiy sharotlarning insonga ta’sirini emas, balki inson faoliyatiga ta’sirini
o’rgangan. F. Ratzelning asarlarida “Biosfera” termini (tushunchasi) ilmiy
barqarorlikka ega bo’ldi va tan olindi.
F. Ratzel geografik determinizmni sotsial darvinizm bilan to’ldirdi, ya’ni
biologik qonunlarni ijtimoiy munosabatlarni o’rganishga ko’chirishga harakat
qildi. U kengayishga intiladigan davlatning organizm sifatidagi g’oyaning ham
asoschisidir.
Pol Vidal de la Blash (1845 – 1918) – geografiyaning rivojlanishiga salmoqli
hissa qo’shgan fransuz olimidir. Uning fikricha geografik tadqiqotlarda asosiy
e’tibor uncha katta bo’lmagan bir xil hududlarni bevosita o’rganish yo’li bilan
inson va uning bevosita atrof muhiti (milieu) orasidagi mujassam o’zaro aloqalarga
qaratilmog’i lozim. Fransiyada bunday hududlarni “peylar (pays)” deb atash qabul

qilingan. Vidal geografik tadqiqot metodri to’g’risida bir qator g’oyalarni ishlab
chiqqan. U xorologiya (yun. choros joy; logos fan, ta’limot) konsepsiyasini
hududning o’zaro ta’sirda bo’lgan Yer yuzasining muayyan joylarini ifodalaydigan
birligi orqali bog’langan ob’yektlar va hodisalarni o’rganish metodi sifatida qo’llab
– quvvatlagan. Uning fikricha “…geografiya …bilimlarning umumiy xazinasiga
o’zining tabiat qo’shgan narsalarni qismlarga bo’laklamaslik, umuman butun Yer
yuzasida ham, ularning joylashuvining ayrim rayonlari doirasida ham narsalarning
nisbati va aloqasini tushunish qobiliyatini kiritadi” deb yozgan edi (Jeyms, Martin,
1988). Vidal de la Blash asos solgan fransuz geografiya maktabi geografiyaning
tabiiy va ijtimoiy komponentlariga baravar e’tibor bergan. Shu maktabning yorqin
namoyondalaridan biri E. de Martonne asosan tabiiy geografiya bilan
shug’ullangan. U geografiyadagi an’anaviy bilimni geologiya, geofizika va
biologik bilimlarning ishonchli asoslari bilan qo’sha bilgan.

I.2 O’zbekiston hududida geografiya.
18—19-asrlarda madrasalarda umumiy holda, 19-asrning 80-yillarida rus-tuzem
maktablarida, 1900 yildan yangi usul maktablarida dastur bo’yicha o’qitildi. 19-asr
90-yillaridan geografiyadan birinchi o’quv qo’llanmasi — "Yer xususida ilmdan
olingan so’zlar" o’zbek tilida nashr etildi. 1880-yillarda Hoji Yusuf Hay’atiy (1842
—1924) geografik globus yasadi. 1905 yilda yangi usul maktablari uchun
"Turkiston va unga yondosh mamlakatlarning haritasi" nashr qilindi.
O’zbekistan hududida geografiya M. Behbudiyning "Qisqacha umumiy
geografiya" (1902), "Aholi geografiyasiga kirish" (1903), Fotih Karimning
"Geografiya" (1914), Muhammad Aminkarimiyning "Jugrofiyai riyoziy" (1914),
Munavvarqori Abdurashidxon o’g’lining "Yer yuzi" (1915), N.I. Balashovning
"Turkiston geografiya o’qumligi" (1922) darsliklari nashr etildi. 1930 yildan1990
yilgacha umumiy ta’lim maktablarida faqat O’zbekiston tabiiy va iqtisodiy geogr.si
mahalliy mualliflar yozgan darslik va qo’llanmalar asosida o’qitildi.
Geografiyani o’qitish metodikasi bo’yicha o’quv qo’llanmalari, darsliklari nashr
qilindi. Geografiyaga oid O. Ibrohimovning "Geografiya terminlari" (1935), M.
Bektemirov va Saidrasulovning "Qisqacha ruscha-o’zbekcha geografiya terminlari
lug’ati" (1940), N, Dolimov va b.ning "Geografik terminlarning qisqacha ruscha-
o’zbekcha lug’ati" (1953), H.H. Hasanovning "Geografik terminlar lug’ati" (1964),
S. Qorayev, P. G’ulomov, R. Rahimbekovning "Geografik terminlar va
tushunchalar izohli lug’ati" (1979) yaratildi. Bu davrda oliy geografiya ta’limi ham
ancha rivojlandi.
Davlat universitetlari va pedagogika institutlarida geografiya fakultetlari ochildi.
Oliy maktablar uchun geografiyadan darslik va o’quv qo’llanmalari o’zbek tiliga
tarjima qilindi hamda yangilari yozildi. Geografiya ta’limining yangi davlat
standarti, o’quv dasturlari ishlab chiqildi. Bir qancha yangi darsliklar, o’quv
qo’llanmalari, geografik terminlar lug’ati va haritalar yaratildi
Mamlakatimiz o’z mustaqilligiga erishgach respublika xo’jaligining barcha
sohalarida bo’lganidek ta’limda ham tub islohotlar davri boshlandi.

1992-yilda ilk bor O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi yangi
qonuni qabul qilindi. Uning 3-moddasida “Ta’lim dasturlari”ni tanlashda yagona
va tabaqalashtirilgan yondashuv zarurligi ta’kidlangan.Bu qonunga asosan
mamlakatimizda geografiya ta’limida ham tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. Yangi
mazmundagi o’quv dasturlari va rejalari ishlab chiqildi. Dasturlar asosida
darsliklar, o’quv qo’llanmalari, metodik adabiyotlari yaratishga kiritildi .SSSR
tabiiy va iqtisodiy geografiyani mukammal o’rganish o’rniga o’z respublikalarini,
shu sohadagi geografiyalarini atroflicha o’rganishga e’tibor qaratildi. Ta’lim
muassasalarini ilmiy maktab uchun zarur bo’lgan didaktik vositalar bilan
ta’minlashga, o’quv muassasalarini attestatsiya va akreditatsiya o’tkazish tizimi
kiritildi va amalgam oshirldi. Asta-sekin milliy ta’lim tizimi shakllana boshladi.
Metodik olim P. Musayev rahbarligida geografiya o’qitishga oid milliy ta’lim
konsepsiyasi ishlab chiqildi.Milliy maktablarda geografiya o’qitish mazmunan va
deyarli o’zgardi.Xorijiy mamlakatlar bilan ta’lim sohasi bo’yicha hamkorlik yo’lga
qo’yildi. Ulardan ilg’or pedagogik texnologiya tanqidiy nuqtai nazarda ko’rib
chiqildi. G eografiya hodisalarining turg‘unlikda emas, asl mavjud narsadek emas,
balki doimo o‘zgarib turadigan jarayonlar deb qarash kerak. O‘qituvchilar hozir
yer yuzida mavjud narsalarning hammasi doimo hozirgidek turmaganligi va doimo
shu xilda qolmasligini tushunib olishlari kerak. Geografiya predmeti tarixidan
materiallarining o‘qitilishiga ancha katta yordam beradi. Ma’lumki, maktabda
geografiya predmetining o‘qitilishi o‘quvchilarni xaritani tushunishga va bilishga
o‘rgatadi. Busiz tarixiy bilimlarni puxta egallash mumkin emas. Bundan tashqari
geografiya tarixni hozirgi hayot bilan bog‘laydi. Hozirgi zamon uchun tarixning
muhimligini aniq misollarda ko‘rsatib beradi.Bu haqda ko‘p yerlarni sayohat
qilgan fransuz geografi Elize Rek (1830-1905) shunday degan edi: “Geografiya –
bugungi kunning tarixidir, tarix esa o‘tgan kunning geografiyasidir”. Shunga ko‘ra
geografiya va tarix o‘qituvchilari hamkorlikda ishlashlari maqsadga muvofiqdir.
Mamlakatimizda tashkil qilingan “Ustoz” jamg’armasi orqali ko’pgina geograflar
xorijiy mamlakatlarda bo’lib ularning tajribalarini o’rganib qaytdilar va hokazo.
Amalga oshirilgan tadbirlar tufayli mamlakatimizning o’ziga xos milliy ta’lim

tizimi shakllanib, uning moddiy bazasi mustahkamlanib bordi. Mamlakatimizda
yangi turdagi o’quv muassasalari, litseylar, gimnaziyalar, kollejlar tashkil qilindi.
Ularda ta’lim tizimi deyarli yangidan uyushtirildi. O’quvchilarni tabaqalab o’qitish
joriy etildi. Ammo bu tadbirlarning barchasi mafkuraga sodiq hodimlarini
tayyorlashga da’vat etilgan sobiq ta’lim tizimining yangilash borasidagi dastlabki
qadamlar edi.
Endilikda mamlakatimizda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga
muvofiq maqsad, mazmun, vazifalar, boshqarish, tashkil etish va xalqimizning
milliy-madaniy an’analariga xos keladigan tamoman yangicha “Ta’limiy xizmat”ni
shakllantirishga kirishildi.Bunday ta’limiy xizmatning metodologik negizini
prezident I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan “Jamiyat mafkurasi xalqni
xalq,millatni millat qilishga xizmat qilsin” degan g’oya yotadi. Uning pedagogik
asosini esa har bir shaxsning qobiliyati va iste’dodini rivojlantirish,
takomillashtirishi orqali jamiyatning quyidagi ta’limiga bo’lgan ehtiyojini
qondirish tashkil qilindi. Ana shunday konsepsual g’oyalar asosida faoliyat
ko’rsatuvchi maktabni,shaxs va jamiyatni rivojlantirishga, ta’limning milliy va
mintaqaviy xususiyatlarini e’tiborga olib demokratiya hamda insonparvarlik
tamoyillari asosida boshqarishga undaydigan mexonizm sifatida boshqa fanlar
qatori geografiya ta’limida ham tayanch o’quv tizimi vujudga keldi. Bu mexanizm
jamiyatning geografiya ta’limiga bo’lgan ijtimoiy buyurtmasi, davlat talabi bilan
bolaning shaxsiy imkoniyati mayli o’rtasidagi tafovutni muvozanatlovchi vositadir.
Yuqoridagi g’oya va fikrlar hamda konsepsiyalar asosida mamlakatimizda
geografiya ta’limining mazmuni va tuzilishi quyidagi tizimda barpo etildi

II BOB. GEOGRAFIYA FANINIG RIVOJLANISH
BOSQICHLARI.
II.1 Yer yuzida geografiya faning o’rganilishi.
Bilim – kishilarning tabiat va jamiyat hodisalari haqida xosil qilgan
ma’lumotlari bo’lib, voqelikning inson tafakkurida aks etishi va amalda sinalgan
voqelikni bilish natijasidir.
Geografik bilimning mohiyati – hududiy qonuniyatlarni tahlil eta bilish,
alohida komponentlar va geosistemalar o’rtasidagi o’zaro aloqani tarixiy metod
asosida aniqlash orqali dunyoning hozirgi geografik manzarasini (kartinasi) ilmiy
izohlab berishdan iboratdir. Geograf xilma – xil materiallardan foydalanib Yerning
tabiati va ho’jaligida bo’ladigan ham, ayrim regionlarda bo’ladigan o’zgarishlarni
ham oldindan aytib berishi ya’ni bashoratlashi zarur.
Geografiya hozirgi tabiiy va ijtimoiy fanlar orasida asosiy mumtoz fanlardan
biridir. Ko’p asrlar davomida geografiya Yerni o’rganadigan asosiy va yagona fan
bo’ldi. Uzoq rivojlanish davomida geografiya jamiyat tomonidan unga qo’yilgan
buyurtmalarni bajarib keldi. U kishilik jamiyatining atrof muhiti to’g’risida
ma’lumotlar berishi va va shu asosda kisxilarni tabiat bilan kurashishi uchun qurol
bilan ta’minlashi lozim edi. Shu nuqtai nazardan qaralganda geografiyani atrof
muhit to’g’risidagi fan sifatida belgilash mumkin. Geografiyaning ahamiyati uning
rivojlanishining butun uzoq tarixi davomida muhim amaliy vazifalarni bajargan
bo’lsada, uning tadqiqot ob’yekti mujmal va noaniq bo’lib qolaverdi. Atrof tabiiy
(geografik) muhitning rangbarangligi tadqiqot uchun yangi mavzularni bergan
holda geografiyaning o’rganish ob’yektini kengayishiga doimiy ravishda imkon
berdi. Biroq, shunda ham geografiyaning ob’yekti hech qachon tugamadi.
Geografik tadqiqotlarning predmetlari maxsus fanlarning ob’yektiga aylandi.
Shunday qilib, asrlar davomida georafiyaning ko’rinishi yangi o’zaro aloqalarning
ochilishi, jamiyatning rivojlanishi va uning evolyutsiyasining talablari tufayli
to’xtovsiz o’zgardi. Ammo hozirgi paytda ham geografiyaning ob’yekti nima,
umuman geografiyaning real tadqiqot o’byekti bormi, agar bo’lsa, uni qanday
aniqlash va belgilash mumkin degan savollar dolzarb bo’lib qolmoqda.

Geografiya fanlari rivojlanish jarayonida uzoq vaqt davomida tabiiy fanlar
jumlasiga mansub bo’lib keldi va fizika, biologiya va boshqa fanlar bilan
birgalikda tabiat boyliklari va kuchlarini ulardan kisxilarning manfatlari uchun
foydalanish maqsadlarida o’rgandi. Ammo geografiya tabiatni bilish va
tasvirlashga kisxilarning hayotini ham qo’shib tasvirlab bordi.
Geografiyaning tadrijiy taraqqiyoti davomida uning nafaqat ob’yektiga, balki
u o’rganadigan qonuniyatlarning sajiyasiga yondashuv ham o’zgardi. Barcha
davrlarda va xalqlarda geograflar faoliyatining jabhasi – Yer yuzasi va undagi
tabiiy va ishlab chiqarish jarayonlari bo’lgan. Ammo bu ob’yektni, tadqiqot
vazifalarini, ob’yekt haqidagi tasavvurni o’rganishga yondashuv tubdan o’zgargan.
Tabiiy geografiya rivojlanishining keyingi bosqichida geografik tasvirlash
mazmunining teranlashuvi bilan bir qatorda tabiiy jaraonlarni sistemali o’rganish
ham boshlandi. Sistemali o’rganish qiyosiy – geografik yondashuv yo’li bilan
ochilgan ymumiy qonuniyatlarni Yer bilimida, mahalliy qonuniyatlarni esa
regional geografiyada chuqurroq bilib olish hamda ilmiy tushuntirish uchun zarur
bo’ldi. Ammo Yer yuzasida kechadigan tabiiy jarayonlarni o’rganish bu
jarayonlarning murakkabligi va xilma-xilligi tufayli metodlarni qo’llashni cheklash
va ihtisoslashtirishni, yani tabiiy muhitni o’rganishga tabaqalashgan yondashuvni
taqoza etdi. Tabiiy muhit uchun xos bo’lgan jarayonlarning keng majmuasida
tadqiqotchilarning e’tibori alohida jarayonlarga yoki ylarning birikmalariga ,
ayniqsa ular orasidagi mujassan qloqalarga qaratildi. Buning natijasida tabiiy
geografiyaning rivojlanish yo’li o’zining tuzilishining murakkablashuviga va uning
bo’linmalarining chuqurroq ihtisoslashuviga sekin-asta yaqqol ifodalangan
tendensiyani seza boshladi.Rivojlanishdagi bunday tendensiya esa tabiiy
geografiyaning tabiiy geografik fanlar sistemasiga aylanishiga olib keldi.
Geografiya fani boshqa fanlar qatori zamonamizning muhim va katta ilmiy –
amaliy ahamyatga ega bo’lgan fanlari qatoridan o’rin olmoqda. XX asrning so’ngi
choragida va hozirgi paytda geografiyaning ilmiy, amaliy va ta’limiy salohiyati
ortib bordi va bu jarayon davom etmoqda.

Geografiya o’zining rivojlanishida boshqa barcha fanlardan farq qiladigan
o’ziga xos juz’iyatlarga ega emas. Bu oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga
tomon rivojlanishdir. Rivojlanish jarayonida ilgari yagona bo’lgan geografiya
o’rganadigan qonuniyatlarning sajiyasiga ko’ra bir-biridan farq qiladigan o’ziga
xos juz’iy, ixtisoslashgan fanlarga tabaqalashadi. Bu fanlar “geografiya” umumiy
nomi bilan atalib kelindi va ular Yer yuzasi tabiati rivojlanishining geografik
qonuniyatlarini o’rgandi, tabiat qonunlarini tobora teranroq anglab yetisga harakat
qildi.
XX asrda geografiya yagona fan doirasidan chiqib fanlar sistemasiga aylandi.
Geografiya bir-biri bilan mujassam bo’gliq bo’lgan va hatto o’zaro bir-biriga kirib
boradigan fanlarning o’ziga xos majmuasi sifatida tarkib topdi. Sistemali tahlil
nuqtai nazaridan geografiyani ko’p komponentli sistema sifatida qarash mumkin.
Bu sistema unga kiradigan barcha komponentlarning dialektik birligini ifodalaydi.
Bu sistemaning birlashtirib turuvchi mohiyatini geografik qobiq jarayonlari,
holatlari va hodisalarining geografik makon – zamon tahlili tashkil etadi. Bu
birlikning barcha tarkibiy qismlari o’zaro tog’ri va teskari aloqalar, o’zaro ta’sir,
o’zaro bir-biriga kirib turishi va umumiy bog’liqlik bilan birlashadi. Ozaro aloqa
va bog’liklar nafaqat sistema doirasida, balki shu sistemaga nisbatan kattaroq va
kichikroq sistemalar bilan ham ob’yektiv ravishda mavjud bo’ladi.
Geografiya fanlari sistemasining ichki birligi uning barcha a’zolarining
umumiyligi, ularning tadqiqot predmetlari (y’ani landshatlar (geosistemalar) va
ularni tashkil etuvchi komponentlar) orasidagi ob’yektiv o’zaro aloqalardan kelib
chiqadigan e’tiborning umumiyligi va, nihoyat, geografik qobiq doirasida jamiyat
va tabiat orasidagi o’zaro ta’sir sajiyasini belgilash va tabiatdan oqilona
foydalanishni tashkil etishdan iborat bo’lgan pirovard maqsadlarining umumiyligi
bilan ta’minlanadi.
Barcha fanlar sistemasidagi kabi, geografiya fanlari sistemasining o’rganish
ob’yektini geografik qobiq tashkil etadi va barcha geografik fanlar shu qobiq
doirasida faoliyat ko’rsatadi; shu qobiqning ayrim tomonlarini, jihatlarini o’rganish
geografik fanlarning predmetlarini tashkil etadi.

XX asrda geografiya bir – biri bilan bog’liq va hatto bir – biriga kirib
turadigan fanlarning o’ziga xos tizimiga aylandi. Sistemali tahlil nuqtai nazaridan
geografiya unga kiradigan barcha komponentlarning dialektik birligidan iborat
bo’lgan ko’p komponentli sistema sifatida qaralishi mumkin. Geografik qobiq
jarayonlarini, holatini va hodisalarini geografik makon – zamon tahlili bu
sistemalarni birlashtirib turuvchi sterjeni bo’lib hizmat qiladi.Zamonaviy fan inson
bilimlarining murakkab tizimi bo’lib, u shartli ravishda uch guruhga: tabiiy,
ijtimoiy-gumanitar va texnikaviy fanlarga bo’linadi. Shu sababli hozirgi zamon
geografiyasi biologiya, kimyo, fizika va boshqa fundamental fanlar kabi turli
vaqtda tarkib topgan ilmiy fanlarning murakkab sistemasidan iborat.
Fanlar tasnifida geografiya ham tabiiy ham jamiyatshunoslik fanlariga
kiritiladi. Hozirgi vaqtda aqademik B.M. Kedrovning fanshunoslikdagi tasnifida
tabiiy geografiya tabiiy va texnika fanlariga , iqtisodiy geografiya ijtimoiy fanlarga
kiritilgan. Yetakchi rus geografi V.S. Jekulin tabiiy geografiya va uning
komponentlar geografiyalarini tabiiy fanlarga, iqtisodiy – ijtimoiy geografiya va
tarmoqlarini ijtimoiy (sotsial) fanlarga mansub, deb hisoblaydi.
Aslida ham fanlar bir – biriga yaqinlashgan bizning zamonimizda tadqiqot
ob’yekti, predmeti va metodlari bo’yicha bunday bo’linishi ko’p jihatdan
shartlilikdan boshqa narsa emas. N.B.Kultashev (1984) bu fanlar barcha blokining
rivojlanishidagi sintetik va analitik yo’nalishlarning dialektik o’zaro munosabatlari
sababli tufayli geografiya fanlarining asoslangan universal tasnifini yaratish
imkoniyati yo’q, deb hisoblaydi.
Ilgari turli mamlakatlarning tabiati, aholisi va xo’jaligi to’g’risidagi
bilimlarning qomusiy to’plami bo’lgan geografiya hozirgi davrda bitta fan emas,
balki o’zaro bog’liq bo’lgan tabiiy va ijtimoiy fanlarning bir butun tizimi yoki
majmuasidir. Hozirgi paytda geografiya ko’pchilik olimlar tomonidan bitta fan
sifatida emas, balki tabiiy va ijtimoiy fanlarning sistemasi sifatida talqin qilinadi.
Geografiya fanining juda murakkabligi e’tiborga olingan holda geografik fanlar
sistemasi deyiladi. Chunki, tabiat rivojlanishining ayrim qonuniyatlarini
o’rganadigan tabiiy geografik fanlar sistemasi va jamiyat rivojlanishining ayrim

qonuniyatlarini o’rganadigan sotsial – iqtisodiy geografik fanlar sistemasi
birgalikda yanada murakkabroq bo’lgan geografik fanlar sistemasini xosil qiladi.
Geografiy fanlari tizimiga mansub bo’lgan barcha fanlarning birligi ularning
vujudga kelishiga ko’ra umumiyligida, tadqiqot ob’yektlarinng mujassam
bog’liqligida hamda maqsadining umumiyligida namoyon bo’ladi. Chunki bu
fanlarning barchasi geografiya rivojlanishining turli bosqichlarida uning bagrida
bujudga kelgan va hozirgi paytda ularning umumiy tadqiqot ob’yektini geografik
qobiq tashkil etadi. Hozirgi davrda geografiya fanlarining bosh maqsadi tabiatga va
xo’jalikka har tomonlama tavsif berish, tabiiy muhit va inson xo’jalik faoliyati
orasidagi o’zaro bog’liqlikni belgilashdan iborat.
Geografiya fanlari sistemasi hozirgi paytdagi rvojlanishining o’ziga xos
juz’iyati shundaki, geografiyada differensisatsiya jarayonlari bilan bir qatorda XX
asrning 60-yillaridan boshlab integratsiya jarayonlari ham kuchaydi va buning
natijasida bilimlarning birlashgan (integrallashgan) sohalarining, ya’ni yangi oraliq
fanlarning tarkib topishi sodir bo’ldi va bo’lmoqda.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, geografiya fanlarining tizimi qadimgi
geografiyaning bo’linishi jarayonida tarkib topdi. Qadimiy geografiyadan ajralib
chiqqan barcha fanlarning tarkib topishiga ko’ra, ularning tadqiqot predmetlari
(ya’ni bir butun komplekslar va ularni tashkil etuvchi komponentlar) orasidagi
ob’yektiv o’zaro aloqalardan kelib chiqadigan manfaatlarining umumiyligi,
jamiyat va tabiiy muhit orasidagi o’zaro ta’sir sajiyasini belgilash va Yer yzasi
tabiiy saloxiyatidan oqilona va samarali foydalanishga yordam berishdan iborat
bo’lgan pirovard maqsadlarining umumiyligi geografiya fanlari tizimining ichki
yaxlitligini ta’minlaydi.

II.2 O’zbekistonda geografiya fanining rivojiga xissa qo’shgan
olimlar va faning rivojlanish bosqichlari.
O’zbekiston maktablarida geografiya o’qitish samaradorligini oshirishda 1925
yildan boshlab chop etilayotgan “Maorif va o’qituvchi” jurnalining jurnalining roli
katta bo’ldi. Jumladan ushbu jurnallarning 1925 yil 5-6 sonlarida “Jo’g’rofiyaning
foydasi”, “Lug’at va atamalar”, “Samarqand”, “Maktabda o’lkani o’rganishning
ahamiyati” , “Muz davrining oxirlarida Yevropada qanday irqlar yashadilar”.
“Sahroi Kabir” va boshqa o’nlab geografiyaga oid maqolalar e’lon qilinadi. Bu
jurnal geografiya o’qituvchilariga ilmiy va metodik jihatdan yaqindan yordam
berdi. 1931 yil 4 iyuldan “Madaniy inqilob” (keyinchalik “O’qituvchilar gazetasi”,
hozirda “Ma’rifat”) gazetasi chiqa boshladi. Bu gazeta geografiya
o’qituvchilarining haqiqiy yordamchisi bo’ladi. Unda yuzlab ilmiy, uslubiy
maqolalar e’lon qilindi.
Geografiya ta’limida kadrlar yetishtirish masalasi sekin asta yo’lga qo’yildi.
1927 yilda Samarqand oliy pedagogika instituti ochildi. 1937 yillar oxirlariga kelib
oliy ma’lumotli geografiya o’qituvchilari yetishib chiqa boshladi.Bular N. Ibodov ,
G .Nazarov , I.Mirzaboyev, ASRAxrorov va boshqalar edi. 1930 yillarning
o’rtalarida Toshkent, Buxoro, keyinchalik Nukus, Urganch, Qo’qon, Andijon
shaharlarida pedagogika institutlari ochildi. Maktab geografiyasining taqdirini hal
etishda maktab geografiyasi va ilmiy geografiyasining taqdiriga katta BKPning
1931 yil 5-sentabr va 1932 yil 25-avgust qarori tasir etdi. Geografiyani boshqa
fanlar tarkibida o’rganishga qat’iy xotima berdi. Geografiyani boshqa predmetlar
orasida teng huquqli bo’lishga imkon yaratdi. Geografiyaning alohida fan
ekanligini isbotlab berdi.
Pedagogika institutlarida geografiya o’qituvchilarining maxsus tayyorlash
masalasini ham hal etadi. Geografiya dasturini, kartani, tabiiy geografiya asoslarini
bilish kapitalistik mamlakatlarini o’rganish zarurligi masalalari qarorida alohida
o’qitiladi. O’zbekistonda maktab geografiyasi taqdirini hal qilishda BKPning 1934
yil 15-may qarori alohida ahamiyatga ega bo’ldi.

Qarorda boshlang’ich va o’rta maktablarda geografiya o’qitilishining
sifatsizligi, kartalarning maqsadga muvofiq emasligi, mavzularning quruqligi
darsliklarning raqamlar bilan to’laligi. Ayniqsa maktabni bitirib chiqayotgan
o’quvchilarning geografiyadan bilimlarining sayozligi va sifatsizligi tanqid ostiga
olindi. Qaror geografiyani qanday o’qitish to’g’risida har bir sinfda geografiya
fanlarini o’qitishda ayrim ko’rsatmalar berdi.
Bu qarorga muvofiq geografiya ta’limi 3 bo’g’inga bo’lib o’qitila boshlandi.
Geografiyadan haftalik soatlar bir muncha ko’paydi. Bu qaror o’quvchilar
yoshini e’tiborga olgan holda ko’rgazmali va qiziqarli bayon qilishni talab qiladi.
1934-1935 o’quv yilidan boshlab yangicha dasturlarga o’tildi.
Bu dasturlarga asosan yangi darsliklar, ilmiy ommabop adabiyotlar, atlas
kartalar o’qituvchilar uchun o’quv metodik qo’llanmalarni yaratishga kirishildi.
1934 yilgi qaroridan keyin “Geografiya v shkole” jurnalining chiqa boshlashi
nafaqat Rossiyada, balki O’zbekistonda ham geografiya ta’limini rivojlantirishda
katta ahamiyatga ega bo’ldi. Ilg’or o’qituvchilar, oily va o’quv yurtlari
o’qituvchilari geografiyadan qo’llanmalar yaratishga jalb qilindi.
1960 yildan boshlab geografiya ta’limi metodikasiga oid maxsus qo’llanma
va darsliklar nashr etila boshlandi. O’sha davrlarda O’zbekistonda geografiya
fanini takomillashtirishda ASRObidov, O.Saidrasulov, H.Hasanov, N.Daminov va
boshqalarning xizmatlari katta bo’ldi. Umumta’lim maktablari va oliy o’quv
yurtlari uchun geografik adabiyotlar , darsliklar va metodik qo’llanmalarni tarjima
qilish keng tus oldi.
Umumta’lim maktablarni takomillashtirish va rivojlantirishda maktabni
isloh qilishga tayyorgarlik ishlari ko’rib chiqildi. Isloh geografiya ta’limi
mazmuniga ham ta’sir qilmasdan qolmadi. Maktab geografiya kurslari tarkibida
ham ba’zi o’zgarishlar paydo bo’ldi. Ta’limning 11 yillik tizimiga o’tish bilan
geografiyani o’qitishda ham mehnat ta’limi kasb hunar yo’nalishiga e’tibor
kuchaytirildi.

Sobiq SSSR tugatilishi arafasida maktabni qayta isloh qilish uchun
kurashlar va harakatlar bo’ldi .Lekin ular o’zini oqlamadi. O’zbekistonning
mustaqillikka erishishi geografiya ta’limida tub o’zgarishlarga olib keldi.
Darslarda o’quvchilarning mustaqil va amaliy ishlariga e’tibor kuchaydi.
1935-yilda O’rta Osiyo universitetida geografiya-geologiya fakulteti tashkil etildi.
1935-1940-yillar mobaynida O’zbekistonda pedagogika institutlarining
aksariyatida geografiya mutaxassisligi ochildi.1943-yilgacha Respublikada 10ga
yaqin o’qituvchilar institute ochildi.Ularda geografiya o’qituvchilari ehtiyojlarini
hisobga olib, ularga metodik yordamlarini kuchaytirish maqsadida o’qituvchilar
malaakasini oshirish institutlari, ular bazasida esa geografiya kabinetlari va
kafedralari tashkil etiladi.
Geografiya ta’limi har tomonlama rivojlanishida buyuk iqtisodiy-geograf
N.N.Baranskiyning xizmatlari kattasrU mualliflik qilgan iqtisodiy geografiya
darsligi 20yil mobaynida muntazam rivojlanishda nashr etilib
ko’rildi.N.N.Baranskiy “O’qituvchi-ta’lim jarayonida markaziy figura” deb qayta-
qayta ta’kidlangan. U geografiya ta’limida yetakchi o’rinni karta va ko’rsatmalilik
egallashi zarur.deb “Karta geografiyaning ikkinchi tilidir”,”Karta-geografiyaning
alfasi va olichasi”,”Birgina karta bir necha varaq matnning o’rniga o’tadi” degan
o’lmas fikrlar va g’oyalarni o’rtaga tashlaydi. N.N.Baranskiy sobiq ittifoq
miqyosida geografiyao’qituvchilari tayyorlash ishiga ulkan hissa qo’shgan buyuk
shaxsdir.
2-jahon urushi ham geografiya ta’limiga o’z ta’sirini ko’rsatmasdan
qolmadi.Ko’pgina geografiya o’qituvchilari frontga jo’nab ketdilar.Oliy o’quv
yurtlarida mutaxassislar tayyorlash izdan chiqdi.o’quv qo’llanmalar umuman
yetishmay qoldi.
Urushdan keyingi yillarda maorif sohasida talaygina yutuqlar qo’lga
kiritildi.Dastlab 4 yillik, keyin 7va8 yillik to’liq o’rta ta’limga bosqichma-bosqich
o’tilishi,ta’lim mazmunini tubdan qayta qurishga yordam berdi. Bu davrda
geografiya o’qituvchilari diqqati ko’proq o’quv jarayonini amaliyot bilan
bog’lashga qaratildi. Geografiya ta’limini hayot bilan bog’lash borasida tabiiy

sharoitning xalq xo’jaligidagi ahamiyatiga e’tibor berildi. O’z o’lkasi
geografiyasini o’rganish va o’z joyining kartasini chizish,ob-havoni kuzatish,o’z
joyidagi barcha tabiiy kompleks komponentlarini o’rganish geografiyani turmush
bilan bog’lashga qaratildi.
Maktabni hayot bilan bog’lash haqidagi qaror asosida o’quvchilarning
mustaqil ishlariga katta e’tibor berildi. O’zbekiston geografiyasini o’rganishga bir
muncha e’tibor kuchaydi. 1953-1954-o’quv yillaridan boshlab amaliy
mashg’ulotlarni uyushtirish majburiy tarzda, maktab geografiya dasturlariga
kiritildi.O’quvchilar dunyoqarashini shakllantirishga, mehnatga muhabbat ruhida
tarbiyalashga e’tibor kuchaydi. 1958-yil 24-dekabrda Oliy Sovetning maktab
haqidagi qonuni geografiyaning takomillashuvida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu
qonun boshqa fanlar qatori geografiya ta’limini ishlab chiqarish mehnati bilan
yaqinlashtirishga e’tiborini kuchaytirdi.
Geografiya ta’limida o’z o’lkasini chuqurroq o’rganishga bo’lgan talab
oshdi. O’zbekistonda geografiya ta’limini takomillashtirishda bir qancha ilmiy
maskanlar va oliy o’quv yurtlari qatori Pedagogika fanlari ilmiy tekshirish
institutlaridagi geografiya labaratoriyasining xizmatlari katta bo’ldi. Bu institut
geografiya labaratoriyasida P.Musayev rahbarligidagi metodist geograf olimlar
maktabda geografiya o’qitishni takomillashtirish bo’yicha qator izlanishlar olib
bordi.P. Musayev o’sha mustamlaka yillarda ham hadiksiramasdan milliy maktab
muammolari bo’yicha g’oyat dadil fikrlarini ilgari surdi.
1960-yildan boshlab geografiya ta’limi metodikasiga oid maxsus qo’llanma
va darsliklar nashr etildi.O’sha davrda O’zbekistonda geografiya fanini
takomillashtirishda ASRObidov, O.Saidrasulov, H.Hasanov, N.Daminov, Z.
Akramov, O.Mo’minov, M.Nabixonov, I.Mirzaboyev va boshqalarning xizmatlari
katta bo’ldi. Umumta’lim maktablari va o’quv yurtlari uchun geografik
adabiyotlar, darslik va metodik qo’llanmalarni tarjima qilindi. Bunda H. Hasanov,
P.Sultonov, M.Qoriyev, P. G’ulomov, R. Rahimbekovlar unumli mehnat qildilar.
Jumladan: N.F.Kurazovning “Geografiya o’qitish metodikasi” (1962),
P.Budanovning “Tabiiy geografiya metodikasi”(1905), ASRB.Darinskiyning

“Geografiya o’qitish metodikasi”(1964), N.Dalimovning “O’zbekiston tabiiy
geografiyasi” yangi darslik bo’lib chiqdi. 1960-yillardan boshlab O’zbekistonda
geografiya ta’limi geografiyasining turli yo’nalishlari bo’yicha ilmiy tadqiqot
ishlari olib borildi. O.Mo’minov “O’zbek maktablarida tabiiy geografiya o’qitish
masalalari” (1967), T.Abdullayeva “Tabiiy geografiya o’qitishda o’lkashunoslik
materiallaridan foydalanish” (1967), M.Nabixonov “SSSR G eografiyasida badiiy
ko’rsatmali vositalarning roli va qo’llanilishi” (1969)
1960 yildan boshlab geografiya ta’limi metodikasiga oid maxsus qo’llanma
va darsliklar nashr etila boshlandi. O’sha davrlarda O’zbekistonda geografiya
fanini takomillashtirishda ASRObidov, O.Saidrasulov, H.Hasanov , N.Daminov va
boshqalarning xizmatlari katta bo’ldi. Umumta’lim maktablari va oliy o’quv
yurtlari uchun geografik adabiyotlar, darsliklar va metodik qo’llanmalarni tarjima
qilish keng tus oldi.
Umumta’lim maktablarni takomillashtirish va rivojlantirishda maktabni
isloh qilishga tayyorgarlik ishlari ko’rib chiqildi. Isloh geografiya ta’limi
mazmuniga ham ta’sir qilmasdan qolmadi. Maktab geografiya kurslari tarkibida
ham ba’zi o’zgarishlar paydo bo’ldi. Ta’limning 11 yillik tizimiga o’tish bilan
geografiyani o’qitishda ham mehnat ta’limi kasb hunar yo’nalishiga e’tibor
kuchaytirildi.
Sobiq SSSR tugatilishi arafasida maktabni qayta isloh qilish uchun
kurashlar va harakatlar bo’ldi. Lekin ular o’zini oqlamadi. O’zbekistonning
mustaqillikka erishishi geografiya ta’limida tub o’zgarishlarga olib keldi.
O’zbekiston maktablarida geografiya ta’limini (darsliklar va dasturlari
mazmunini, o’qitish metodlari, o’quv moddiy bazasi, kadrlar tayyorlash va boshqa
xususiyatlariga ko’ra ) 4 ta bosqichga ajratish mumkin.
I bosqich 1918-1934 yillarni o’z ichiga oladi. Bu davr o’zbek sovet
maktablarida geografiya o’qitishni yo’lga qo’yish bosqichi hisoblanadi. Bu
bosqichda yangi tipdagi maktablar bilan eski tipdagi sovet maktabi geografiyasiga
asos solinadi. Yangi dasturlar asosida 1922-1923 yillarda “o’qitishning kompleks
dasturlari” ishlab chiqildi. Bu turli variantlarda bo’lib, bir necha marta o’zgardi va

10 yil mobaynida qo’llanildi. Geografik materiallar kompleks mavzular orasida
singib ketdi. Geografiyani o’rganish juda past saviyada olib borildi. Kompleks
dasturlarining uzoq hukmronligi maktab geografiyasi uchun og’ir davr bo’ldi.
1925-1926 yillarda maktablarning yuqori sinfida geografiya dasturlaridan umuman
chiqarib tashlandi. Geografiya tibbiyot, fizika, ijtimoiy fanlar tarkibida o’rganiladi.
Kartani o’rganish nihoyatda zaif bo’ldi. Yuqoridagi fanlar geografiyani o’qitish
vazifalarini mutlaqo bajara olmadilar. Kompleks metod asosida predmetsiz o’qitish
yo’li edi.
II bosqich 1934-1935 yillarni o’z ichiga oladi. O’zbek maktablarida
geografiya o’qitishning muayyan bir tartibga tushish bosqichi. Bu davrda yagona
dastur asosida muayyan darsliklar yaratildi. O’quvchi va o’qituvchilar uchun o’quv
qo’llanmalari ko’proq nashr etila boshlandi. O’zbek tilida metodik qo’llanmalar
vujudga kela boshladi.Maktab geografiyasiga hissa qo’sha oladigan metodistlar ,
geografiya o’qituvchilari yetishib chiqa boshladi. Ko’proq metodik kitoblar o’zbek
tiliga o’girildi.
III bosqich 1956-1966 yillar. Bu davrni maktab geografiyasini turmush bilan
bog’lash bosqichi desa ham bo’ladi. Bu davrda maktab geografiyasi bo’yicha ilmiy
tadqiqot ishlari olib borildi. O’qitishning samarali xillari tobora kengroq joriy
qilina boshlandi. Mahalliy aholidan milliy kadrlar, yirik geograf va metodistlar
yetishib chiqdi. O’quvchi va o’qituvchilar uchun ilmiy ommabop va metodik
adabiyotlar tarjima qilindi. Geografik atama va nomlar ma’lum bir tizimga tusha
bordi.
IV bosqich 1967-1990 yillar. Bu davrda ta’lim sohasida turli o’zgarishlar
sodir bo’ldi. O’quv ko’rgazmali qo’llanmalar chop qilindi. Ta’limni isloh qilish
borasida bir qator tadbir va o’zgarishlar amalga oshirildi. Muayyan darsliklar
tizimi va yangi o’quv kartalari paydo bo’ldi. O’lkashunoslikka e’tibor birmuncha
pasaydi. Ammo O’zbekiston geografiyasini o’rganish bo’yicha soatlar hajmi
20%dan oshmaydi.

II.3 Dars ishlanma (Jahon mamlakatlarining davlat tizimi va
boshqaruv shakillari)
9-sinf geografiyasi Sana ____________
Mavzu: Jahon mamlakatlarining davlat tizimi va boshqaruv shakillari
Darsning maqsadi:
Ta’limiy maqsad : O’quvchilarga davlatni boshqarish shakllarini, xalqaro
iqtisodiy va siyosiy tashkilotlarini tushuntirib berish
Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga iqtisodiy geografik tarbiya berish,
Vatanimizga mehr-muhabbat hislarini shakllantirish.
Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish, nutq
madaniyatini o’stirish, o’z-o’zini boshqarishga yo’naltirish, hozirjavoblik, topqirlik
xususiyatlarini rivojlantirish.
Dars turi: Ta’lim beruvchi, interfaol.
Dars o’tish metodi: Aqliy hujum, aralash, interfaol.
Dars jihozi: Globus, Dunyo siyosiy kartasi, O’zbekiston siyosiy kartasi, 9-
sinf darsligi, atlasi, yozuvsiz xaritasi, jadvallar, tarqatma materiallar,
Texnik jixozlar: Kompyuter, multimedia, slaydlar.
I. Tashkiliy qism. 1. O’qituvchining kirish so’zi. Davomatni aniqlash.
O’quvchilarni darsga hozirlash

II. O’tgan mavzuni so’rab baholash. 3.Biz bilgan bilimlar.
III. Yangi mavzu bayoni:
Har qanday mamlakatning davlat tuzumi uni idora qilish shakli bilan ajralib
turadi. Idora qilishning ikki asosiy — respublika va monarxiya shakllari keng
tarqalgan. Respublika shakli qadimdan ma’lum (Qadimgi Rim) bo’lsa ham, uning
keng tarqalishi XX asrning ikkinchi yarmiga to’g’ri keladi.
2004-yilning dastlabki davrida jahonda 152 respublika mavjud edi.
Respublika tuzumida qonun chiqaruvchi organ odatda parlamentga, ijro etuvchi
organ esa hukumatga qaraydi. Shu vaqtning o’zida, prezidentlik respublikasini
parlamentlik respublikasidan farq qilish lozim. Prezidentlik respublikalarida
prezident hukumat boshlig’i lavozimidan tashqari juda katta vakolatlar bilan
ta’minlangan bo’ladi (AQSh, Rossiya, Lotin Amerikasidagi qator davlatlar),
parlamentar respublikalarida prezident katta vakolatlarga ega bo’lmaydi, bosh
vazir hukumat boshlig’i hisoblanadi (GFR, Italiya, Avstriya, Hindiston).
Mustamlaka tizimining yemirilishi natijasida rivojlanayotgan mamlakatlarning
ko’pchiligi, sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi natijasida vujudga kelgan
mustaqil davlatlarning barchasi idora qilishning respublika shaklini qabul qildi.
Idora qilishning monarxiya shakli ham qadimda vujudga kelgan. (Qadimgi
Rim, imperiya davri.) Lekin uning keng tarqalishi o’rta asrlarga va undan keyingi
davrga to’g’ri keladi. Jahonda 2004-yilning dastlabki davrida monarxiya shakii

mavjud 29 davlat bo’lgan, shuning 13 tasi Osiyoda, 12 tasi Yevropada, 3 tasi
Afrikada, 1 tasi Okeaniyada joylashgan.
Monarxiyalarning ko’pchiligi konstitutsiyalik monarxiyalardir, ularda qonun
chiqaruvchi organ parlamentga, ijro etuvchi organ esa hukumatga qaraydi. Bunday
mamlakatda monarx, I.A. Vitver ta’kidlashicha, «podsholik qiladi, lekin idora
qilmaydi». Buyuk Britaniya, Norvegiya, Shvetsiya, Daniya, Belgiya, Niderlandiya,
Ispaniya, Yaponiya ana shunday davlatlar jumlasidandir.
O’zbekiston o’zining mustaqil davlat sifatida rivojlanishidagi o’tgan qisqa
tarixiy davrida eng obroli va nufuzli xalqaro tashkilotlar tarkibiga a’zo bo’ldi,
barcha qit’alardagi bir necha o’nlab mamlakatlar bilan do’stona aloqalar o’rnatdi,
eng yirik bank va moliya organlari, nodavlat va nohukumat tashkilotlari bilan
yaqindan hamkorlik qilmoqda.
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: 8. “Aplikatsiya” usuli. (7 daqiqa)
V. O’quvchilarni baholash va uyga vazifa. Mavzuni o’qish, xarita bilan
ishlash

Xulosa
Ilmiy bilim – tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangidan – yangi tasavvurga
– bilimga ega bo’lishga qaratilgan inson faoliyatining ijodiy tadqiqot sohasidir Ilm
– bu yaxlit bir tuzilma. Kvant nazariyasining asoschisi M. Plank 1966 yilda «Ilm –
ichki yaxlit birliklardan boshqa narsa emas, uni alohida, avvalo sohalarga bo’lib
o’rganish narsalarning tabiatidan kelib chiqadi, so’ngra insonning bilish
qobiliyatining cheklanganligi bilan ham bog’liq. Aslida fizika va kimyodan,
biologiya va antropologiya orqali ijtimoiy fanlarga uzluksiz zanjir mavjuddirki, bu
zanjir hayolotdan boshqa biror joyda uzulmagan», deb yozgan edi.
Fanshunoslik fanlarni tasniflash , tuzilishi va tartibga solish masalalari bilan
shug’ullanadiki, bu ilmiy ish olimlarning muhim faoliyati. Bir butun ilmiy bilimlar
silsilasida geografiya fanlari ham muhim o’rin tutadi. Demak, geografik bilimning
o’ziga xosligi har bir juda murakkab va ko’pdan – ko’p tuzilmalardan tashkil
topgan Yer usti strukturasini tadqiq etishda ifodalanadi. Bu tuzilma qanday
shakllangan, hozir qanday holatda, kelajakda bu tuzilma qanday o’zgarishga
uchraydi. Barcha geosistemalar bir – biri bilan o’zaro ta’sirda – okean bilan
quruqlik, o’rmon bilan iqlim, tabiat bilan ho’jalik, atrof muhit bilan shahar va
hakoza ta’sirda mavjuddir.
Geografiya o‘rta maktabda o‘qitiladigan barcha predmetlarni bamisli bir-
biriga bog‘lovchidir. Bu esa geografiya o‘qituvchisi zimmasiga ma’suliyatli
vazifalarni yuklaydi. Shuningdek, geografiya predmeti materiallaridan olgan bilim
va ko‘nikmalarni qaysi biri qachon va qaysi mavzuni o‘tishda boshqa predmet
o‘qituvchiga yordam bera olishlarini ham yaxshi bilishi lozim. Aks holda
geografiya o‘qituvchisi boshqa predmet materiallariga bog‘lagan holda tushuntira
olmaydi. Geografiya darslarida predmetlararo aloqani majmuali ravishda amalga
oshirishda noan’anaviy darslardan, an’anaviy darslarga nisbatan ko‘proq
foydalanish muhimdir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati :
1. Бабурин В.Л., Мазуров Ю.Л, Географические основы управления. М, 2000
2.Голубчик М.М., Евдокимов С.П., Максимов, Г.И., История географии-
(Смоленск, 1998)
3.Григорьев А.Г. География в современном мире. -М, Просвеҳение, 1999.
4.Каримов И. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шароитлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т: Ўзбекистон,
1997.
5.Машбиц Я.Г. Основы страноведения. -М: Просведение, 1999.
6.Максаковский В.П. Историческая география мира .-М., 1999.
7.Прохоров Б.Б. Прикладная антропоэкология. -М., 1998.
8. Саушкин Ю.Г. Экономическая география: теория, методы, практика.-
М:Мысль,1978.
9. Солиев А., Маллабоев Т. Иқтисодий ва социал географияда айрим
қонуниятларни ўрганиш методикаси. -Т.,1988.
10 Солиев А. Иқтисодий ва ижтимоий географиянинг долзарб масалалари.-
Т., 1995.
11. Солиев А. Маҳамадалиев Р.Й. Иқтисодий география асослари. -Т., 1996
12. Солиев А., Каршибоева Л. Иқтисодий географиянинг назарий ва амалий
масалалари. -Т.,1999.
13. Шаригин М.Д. Основные проблемы экономической и социальной
географии. -Пермь,1997.

O’zbekistonda geografiya fani rivojlanish bosqichlari

Sotib olish