Oʻzbekistonda ikkinchi jahon urushida fan va madaniyat - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	38.9KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	28 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Oʻzbekistonda ikkinchi jahon urushida fan va madaniyat

Sotib olish

O zbekistonda ikkinchi jahon urushida fan vaʻ
madaniyat
MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................................................................................................... 4-5
I BOB. O ZBEKISTONNING URUSH GIRDOBIGA TORTILISHI
ʻ ................. 6-18
1.1. Urushning O zbekistonga ta’siri
ʻ .......................................................................................................................... 6-9
1.2. O zbekistonda urush yillarida fan va ta lim tizimi
ʻ ʼ .................................................................. 10-18
III BOB. URUSH YILLARIDA O ZBEKISTON MADANIYAT VA
ʻ
SAN ATI
ʼ ............................................................................................................................................................................................ 19-27
2.1. Urush davrida O zbekiston madaniyat va san’ati
ʻ .................................................................
.... 19-22
2.2. Urush yillarida O zbekiston adabiyotshunoslik
ʻ ......................................................................
.... 23-27
XULOSA ............................................................................................................................................................................................ 28-29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ........................................................................ 30

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik O zbekiston xayotida yangi sahifaʻ
ochdi. O zbek xalqi o zining ko p ming yillik tarixida birinchi marta o z mustaqil
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u
millat oldida yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu
sababli har bir xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O zbek xalqi ana shu
ʻ
orzusiga erishdi.
Yangi, mustaqil O zbekistonni ma naviy yangilanishsiz qurib bo lmaydi.
ʻ ʼ ʻ
“Jamiyatni ma naviy yangilashdan ko zlangan maqsad, - deydi I.Karimov
ʼ ʻ 1
.
Mustaqillik yillarida rivojlanish yo lidan odimlayotgan mamlakatimiz
ʻ
tarixida har tomonlama teng huquqli aloqalar o rnatayotgan har bir mintaqa, har bir
ʻ
davlat muhim o rin egallaydi.
ʻ
Bugungi kunda O zbekistonning horijiy mamlakatlar bilan olib borayotgan
ʻ
diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo lgan mavzulardan
ʻ
biridir.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o ylangan tashqi siyosatni amalga
ʻ
oshirib kelmoqda.Uning zamirida o zbek xalqining ko p asrlik tarixi va
ʻ ʻ
madaniyati, an ana va qadriyatlari, ezgu orzu-intilish va manfaatlari mujassamdir”
ʼ
2
- deb fikr bildirganlarida tariximiz kelajakdagi qilinishi lozim bo lgan ishlarimiz
ʻ
uchun poydevor bo lish kerakligini tushunish mumkin.
ʻ
O zbekistonning mustaqillik yillarida tariximizni o rganishga e tibor yanada
ʻ ʻ ʼ
kuchaydi, aynan mustabid sovet davri ham o rganildi va bugungi kunda ham
ʻ
o rganilish jarayoni davom etmoqda.
ʻ
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ O zbekistonda ikkinchi jahon urushida ʻ
fan va madaniyat mavzusi tadqiq etish mobaynida mavzuga oid adabiyotlar bilan
bir qator tanishib chiqildi.
1 I. Karimov. O zbekiston XXI-asrga intilmoqda. Toshkent shahri. O zbekiston nashriyoti,1999. - B.136.
ʻ ʻ
2 Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. -T.:
ʻ ʼ ʻ
O zbekiston; 2018. - B.383.
ʻ
2

Ushbu mavzu qisqa davrni qamrab olishiga qaramay, mavzuni o rganishʻ
borasida ma lum izlanishlar olib borilgan bo lib, bu o rinda Usmonov Q., Sodiqov
ʼ ʻ ʻ
M. va boshqalarning tadqiqotlarini eslatib o tishimiz mumkin. Ularning asarlarida
ʻ
O zbekistonda ikkinchi jahon urushida fan va madaniyat haqida bir qancha
ʻ
ma lumotlar berib o tilgan.
ʼ ʻ
Lekin, ushbu yuqoridagi izlanuvchilar tomonidan keltirb o tilgan
ʻ
ma lumotlar ushbu mavzuni to liq yoritib bera olmaydi. Shu sababdan ushbu kurs
ʼ ʻ
ishi tadqiqot mavzusi sifatida berildi va bu kurs ishi mavzu doirasida yangi
ma lumotlar bilan ahamiyatlidir.
ʼ
Kurs ishining maqsad va vazifalari. O zbekistonda ikkinchi jahon
ʻ
urushida fan va madaniyat mavzusini aniq ilmiy asosga keltirish, umumlashtirish,
shuningdek iqtisodiy aloqalarning asl sababi, maqsadi va oqibatlari to g risida
ʻ ʻ
kelajak avlodga ilmiy va holis ma lumot yetkazishdan iborat.
ʼ
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to rt paragraf, xulosa,
ʻ
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ

3

I BOB. O ZBEKISTONNING URUSH GIRDOBIGAʻ
TORTILISHI
1.1. Urushning O zbekistonga ta’siri
ʻ
1939-yil 1-sentyabrda Fashistlar Germaniyasi qo shinlarining Polshaga
ʻ
bostirib kirishi bilan ikkinchi jahon urushi boshlanib ketdi. Ikkinchi jahon urushini
yirik davlatlar o rtasidagi ixtiloflar, agressiv davlatlar - fashistlar Germaniyasi,
ʻ
fashistlar Italiyasi va militaristik Yaponiya boshladilar. Ular orasida Germaniya
fashistlari uyushtiruvchi, etakchi rol o ynadi. Fashistlar bloki davlatlari tomonidan
ʻ
olib berilgan urush bosqinchilik, adolatsizlik urush edi. Fashizmga qarshi urushgan
davlatlar adolat uchun kurashdilar. Agressiya qurboni bo lgan mamlakatlarda
ʻ
vatanparvar kuchlar, xalq tomonidan qarshilik ko rsatish harakati boshlangach,
ʻ
urushning ozodlik xarakteri yanada ko chaydi. Angliya va Fransiya hukmron
ʻ
doiralari birinchi jahon urushida qo lga kiritgan hududlarni o z tasarrufida saqlab
ʻ ʻ
qolishga, Gitler qo shinlarini Sharqqa, Sovet Ittifoqi tomon yo naltirishga
ʻ ʻ
intildilar. Sovet davlatining tashqi siyosati fashistlar Germaniyasini Angliya va
Fransiyaga qarshi qo yishga va ularning harbiy kuchlari zaiflashgan paytda zarba
ʻ
berishga qaratilgan edi. 1939-yil 23-avgustda sobiq SSSR bilan Germaniya
o rtasida 10 yil muddatga hujum qilmaslik to g risida shartnoma imzolanadi.
ʻ ʻ ʻ
Shartnomaning mahfiy qo shimcha bayonnomasiga muvofiq Germaniya va SSSR
ʻ
o zlarining ta sir doiralarini bo lib oladilar. German va sovet manfaatlari Polsha
ʻ ʼ ʻ
davlati hududlari bilan bog liq edi. Germaniya Boltiqbo yi mamlakatlariga da vo
ʻ ʻ ʼ
qilishdan voz kechadi. Germaniya 1939-yil 1-sentyabrda Polshaga bostirib kirgach,
Sovet davlati 1939-yil 17-sentyabrda o z qo shinlarini G arbiy Ukraina va G arbiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
Belorussiyaga kiritadi va bu hududlarni o z tasarrufiga oladi. 1940-yil iyunda
ʻ
SSSR Boltiqbo yi respublikalarini ham egalladi. Ikkinchi jahon urushining
ʻ
dastlabki davridayoq fashistlar Germaniyasi G arbiy va Markaziy evropada
ʻ
hukmronlikni qo lga kiritdi. Germaniya va Italiya evropadagi 10 davlatni - Polsha,
ʻ
Chexoslovakiya,
4

Yugoslaviya, Belgiya, Gollandiya, Lyuksemburg, Daniya, Norvegiya, Avstriya,
Fransiyani bosib oldi. Fashistlar Germaniyasi evropaning harbiy, iqtisodiy
resurslarini qo lga kiritib bo lgach, 1941-yil 22-iyun yakshanba kuni tong sahardaʻ ʻ
hujum qilmaslik to g risidagi shartnomani buzib, urush e lon qilmasdan Sovet
ʻ ʻ ʼ
Ittifoqiga xoinona hujum boshladi. Fashistlarning maqsadi SSSRni bosib olish,
boyligini talash, millionlab kishilarni qirish va qolganlarini qul qilishdan iborat edi.
Germaniya bilan hamkorlikda uning ittifoqchilari-Italiya, Finlyandiya, Vengriya,
Ruminiya, Bolgariya ham Sovet Ittifoqiga qarshi urushga kirishdilar. Sovet
xalqining fashizmga qarshi urushi boshlandi. SSSR tarkibidagi barcha
respublikalar, shu jumladan, O zbekiston ham urush girdobiga tortildi. Shu tariqa,
ʻ
ikkinchi jahon urushi jahondagi 61 mamlakatni, er shari aholisining 80 foizini,
ya ni 1,7 milliard kishini o z girdobiga tortdi
ʼ ʻ 1
.
Harbiy safarbarlik Urushning dastlabki kunlaridayoq O zbekistonning
ʻ
moddiy va ma naviy kuchlarini urushga safarbar etishga kirishildi. Barcha viloyat,
ʼ
shahar va tuman harbiy komissariatlari harbiy xizmat majburiyatida bo lganlarni
ʻ
safarbar etish bilan shug ullandilar. Urushning dastlabki oyidayoq yuz minglab
ʻ
vatandoshlarimiz qo lga qurol olib frontga jo nab ketdilar. O rta Osiyo harbiy
ʻ ʻ ʻ
okrugi front uchun jangchilar va zobitlar tayyorlaydigan o choqqa aylantirildi. Bu
ʻ
okrug 1941-yil iyunidan 1942-yil oxirigacha bo lgan muddatda harbiy safarbarlik
ʻ
asosida 109 ta harbiy qo shilma tuzdi, harakatdagi armiyaga va Oliy Bosh
ʻ
Qo mondonlik qarorgohi zahirasiga 86 diviziya va brigada jo natdi. O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
hukumati va vatanparvar kuchlari milliy harbiy qo shilmalar tuzish tashabbusi
ʻ
bilan chiqdilar. 1941-yil 13-noyabrdan 1942-yil martigacha bo lgan davrda 14 ta
ʻ
miliy harbiy qo shilmalar, jumladan, 9 ta o qchi brigada, 5 ta otliq askarlar
ʻ ʻ
diviziyasi tuzilib frontga jo natildi. 1941-yilda O zbekiston aholisi jami 6,5 million
ʻ ʻ
kishini tashkil etgan, ularning yarmini bolalar va keksalar tashkil etgan bo lsa,
ʻ
yaroqli odamlarimizning 50-60 foizi, aniqrog i 1433230 kishi urushga safarbar
ʻ
bo lgan.1 O zbek xalqi, keksalar, ota-onalar dahshatli sinov paytida o z
ʻ ʻ ʻ
1 Usmonov Q. O zbekiston tarixi. - T.: 2006. - B. 257.
ʻ
5

farzandlarini frontga jo natar ekan, ularga mard va botir askar bo l,ʻ ʻ
qahramonlarcha jang qil, g alaba bilan qayt, deb nasihat qilib qoldilar.
ʻ
O zbekiston partiya va sovet tashkilotlari front orqasini mustahkamlash,
ʻ
xo jalikni harbiy izga tushirish, barcha odamlarni mehnatga safarbar etish, ko plab
ʻ ʻ
jangovar texnika, qurol-aslaha, o q-dorilar ishlab chiqarishni yo lga qo yish
ʻ ʻ ʻ
bo yicha shoshilinch tadbirlarni amalga oshirdilar. 1941-yilning oxrigacha 300 ga
ʻ
yaqin korxona harbiy izga solindi, jangovar texnika, qurollar, o q dori ishlab
ʻ
chiqarishga moslashtirib qayta qurildi. Bu korxonalarda frontga safarbar etilgan
erkaklar o rnini keksalar, xotinqizlar egalladilar
ʻ 1
.
Kishilik tarixida bunday katta ko lamli mudhish voqea birinchi marta sodir
ʻ
bo ldi. O zbekistonga yuzga yaqin sanoat korxonasi, jumladan, 48 ta
ʻ ʻ
mashinasozlik, metall ishlash, kimyo va boshqa harbiy texnika va mahsulotlar
ishlab chiqaruvchi yirik zavodlarning asbob-uskunalari ko chirib keltirildi, zudlik
ʻ
bilan barpo etilgan binolarga joylashtirildi va montaj qilindi. Ishchi, xomashyo
jihozlari bilan ta minlandi va front uchun mahsulotlar ishlab chiqarish yo lga
ʼ ʻ
qo yildi. Toshkentda joylashtirilgan Rosselmash zavodi “Katyusha” va minomet
ʻ
snaryadlari, aviatsiya zavodi jangovar samolyotlar etkazib bera boshladi. O zbek
ʻ
xalqi urushning dastlabki yillarida Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Moldaviya,
Boltiqbo yi respublikalaridan ko chirilib keltirilgan kishilarni, shu jumladan, etim
ʻ ʻ
bolalarni o z bag riga oldi. 1941-yil 3-dekabrda O zbekiston Kompartiyasi
ʻ ʻ ʻ
Markaziy
Qo mitasining ko chirilib keltirilgan fuqarolarni qabul qilish va joylashtirish
ʻ ʻ
yuzasidan maxsus qarori chiqdi. Xalq Komissarlari Soveti huzurida 1941-yil
10iyulda tuzilgan maxsus Respublika komissiyasi va Mahalliy sovetlarning ijroiya
qo mitalari qoshida tuzilgan alohida bo limlar kishilarni hisobga olish va
ʻ ʻ
joylashtirish bilan shug ullandilar. Ko chirib keltirilganlar shahar va qishloq
ʻ ʻ
tumanlariga joylashtirildi. O zbekiston bo yicha 1942-yil bahorigacha ko chirib
ʻ ʻ ʻ
1 O zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. - T.: Sharq, 2000. - B.
ʻ ʻ
475.
6

keltirilgan 716 ming kishi qabul qilinib olindi, ishga joylashtirildi, ular uchun
yashash sharoitlari yaratildi. O zbeklar ko chirilib keltirilgan ota-onasiz bolalargaʻ ʻ
alohida g amxo rlik qildilar, 200 ming dan ko proq etim bolalarni o z bag riga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oldilar.
Ko plab oilalar 4000 dan ortiq etim bolalarni o zlariga farzandlikka oldilar,
ʻ ʻ
topgan-tutganlarini ular bilan baham ko rdilar. O zbekistonga G arbiy
ʻ ʻ ʻ
viloyatlardagi janglarda yarador bo lgan minglab askar va zobitlar ham olib
ʻ
kelinardi. Ularni qabul qilib olish, gospitalga joylashtirish, salomatligini tiklash
ishlariga alohida mehribonlik qilindi.
Respublikamiz sog lomlashtirish markazlaridan biriga aylandi. 1941-yil
ʻ
1oktyabrgacha O zbekiston sog likni saqlash xalq komissarligi tizimida 14950
ʻ ʻ
o ringa ega bo lgan 47 gospital barpo etildi va zarur uskunalar bilan jihozlandi.
ʻ ʻ
Ayni paytda Moskvadan, Kalinin, Rostov-Don va boshqa viloyatlardan 15900
o ringa (krovatga) ega bo lgan 48 gospital ko chirilb keltirildi, joylashtirildi va
ʻ ʻ ʻ
ishga tushirildi. Jami 39140 o ringa ega bo lgan 113 gospital yarador va bemor
ʻ ʻ
jangchilarga tibbiy xizmat ko rsatdilar. Sog ayganlar frontga yoki korxonalarda
ʻ ʻ
ishlashga jo natib qo yilardi. Nogiron bo lib qolganlarga zarur yordam ko rsatildi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
holiga yarasha ish bilan ta minlash choralari ko rildi. O zbekistonliklar orasida
ʼ ʻ ʻ
mudofaa fondini tashkil etish, front uchun issiq kiyimlar to plash harakati keng
ʻ
yoyildi. Ishchilar, kolxozchilar va ziyolilar shaxsiy jamg armalarini, qimmatbaho
ʻ
buyumlarini mudofaa fondiga topshirdilar. Mudofaa fondiga 650 million so m pul,
ʻ
22 million so mlik qimmatbaho buyumlar, 55 kilogramga yaqin oltin, kumush va
ʻ
boshqa qimmatbaho buyumlar to plandi. Bu jamg arma hisobiga respublikamizda
ʻ ʻ
tank kalonnalari, aviatsiya eskadrilyalari, bronepoyezdlar qurilib frontga jo natildi.
ʻ
O zbekistonlik jangchilarga eshelonlab issiq kiyimlar, mevalar jo natib turdilar.
ʻ ʻ
Davlat harbiy zayomlariga yozilish yo li bilan anchagina mablag lar
ʻ ʻ
to plandi. Aholidan issiq kiyimlar tayyorlash uchun jun, terilar yig ib olindi.
ʻ ʻ
Aholiga davlat zayomi, pulbuyum lotereyasi sotish hisobiga 4,2 milliard so m
ʻ
7

mablag yig ilib g alaba manfaatlari yo lida foydalanildi. Xullas, urushningʻ ʻ ʻ ʻ
dastlabki yiliyoq O zbekistonning butun moddiy va ma naviy kuchlari fashizmga
ʻ ʼ
qarshi g alaba uchun safarbar etildi, hayot harbiy izga tushirildi, xalq Vatan
ʻ
himoyasiga otlandi.

8

1.2. O zbekistonda urush yillarida fan va ta lim tizimi ʻ ʼ
Urushning dastlabki kunlaridayoq Ittifoq Fanlar Akademiyasining o zbek
ʻ
filiali, respublikada ishlab turgan 75 ta ilmiy muassasalar, shu jumladan, 25 ta
ilmiytadqiqot institutlari, 23 ta ilmiy stansiya va boshqalar, barcha olimlar
xo jalikni harbiy izga solish bilan aloqador muammolarni hal etishga jalb etildi.
ʻ
Ularning zavodlar, fabrikalar, temir yo l, va avtomobil yo llari, transport
ʻ ʻ
korxonalari bilan bevosita aloqalari o rnatildi. O zbekistonlik olimlar ko chib
ʻ ʻ ʻ
kelgan yirik olimlar bilan yaqin aloqa bog ladilar. Respublikamizda mavjud
ʻ
bo lgan va ko chirilib keltirilgan ilmiy muassasalarning tadqiqot yo nalishi qayta
ʻ ʻ ʻ
qo rib chiqildi, urush talablariga moslab o zgartirildi. Geolog olim
ʻ ʻ
H.M.Abdullayev va boshqalarning tadqiqotlari natijasida qalay, volfram, molibden,
o tga chidamli metalllar, nodir metalllar va boshqa turdagi xomashyo konlari
ʻ
topildi va o zlashtirildi. A.S.Uklonskiy boshchiligidagi geologlar guruhining
ʻ
Turangli temir konini topish, o zbek metallurgiya kombinati qurulishini
ʻ
loyihalashtirish va ularni foydalanishga tushirishdagi xizmatlari katta ahamiyatga
ega bo ldi. D.M.Bogdanov va muhandis G.S.Chikrizovlar Angrenda qidiruv
ʻ
ishlariga boshchilik qildilar va ko mir konining boy resurslarini topib yangi
ʻ
shaxtalar qurishga ko maklashdilar
ʻ 1
.
Dori-darmonlar tayyorlash borasidagi tadqiqotlar natijasida aholi ehtiyojlari
uchun zarur bo lgan turli xil dori-darmonlar ishlab chiqish yo lga qo yildi.
ʻ ʻ ʻ
Toshkentda farmatsevtika zavodi qurilib ishga tushirildi 2
.
Urush yillarida gumanitar fanlar ham ancha rivojlandi. Toshkentga ko chib
ʻ
kelgan yirik tarixchi, arxeolog, huquqshunos, sharqshunos, adabiyoshunos olimlar
o zbekistonlik hamkasblari bilan O zbekiston xalqlari tarixi, madaniyati va
ʻ ʻ
adabiyotining muhim masalalarini ishlab chiqdilar. V.V.Struve, V.A.Shishkin,
e.Ye.Bertels, I.K.Dodonov, V.Yu.Zohidov, X.Sh.Inoyatov, A.Yu.Yakubovskiy,
M.Ye.Masson, S.P.Tolstov, Ya.G .G ulomov va boshqalar O zbekistonning eng
ʻ ʻ ʻ
1 Usmonov Q. O zbekiston tarixi. -T.: 2006. - B. 264.
ʻ
2 O zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. - T.: Sharq, 2000. - B.
ʻ ʻ
478.
9

qadimgi va o rta asrlar tarixi, moddiy madaniyati va ma naviyati, O rta Osiyoʻ ʼ ʻ
xalqlarining etnogenezi bo yicha qator asarlar tayyorladilar. Ikki tomlik
ʻ
“O zbekiston SSR tarixi”ning yaratilishi tarix fanining katta yutug i bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Yozuvchi Aleksey Tolstoy rahbarligida rus va o zbek olimlari birgalikda
ʻ
“O zbekiston adabiyoti tarixi” asarini yaratdilar. 1943-yil 27-sentyabrda SSSR
ʻ
hukumati O zbekistonda Fanlar Akademiyasini tashkil etish haqida qaror qabul
ʻ
qildi. 1943-yil 4-noyabrda O zbekiston Fanlari Akademiyasi ochildi, uning birinchi
ʻ
prezidenti etib taniqli olim T.N.Qoriniyozov saylandi. Mahalliy millat vakllaridan
fan doktori va nomzodlari tayyorlash yo lga qo yildi. 1944-yilda O zFA
ʻ ʻ ʻ
Prezidiumida aspiraniura tashkil etildi.
Moskva, Leningrad, Kiyev, Xarkov, Voronej, Odessa va boshqa
shaharlardan ko chirilib keltirilgan 31 oliy o quv yurti va 7 harbiy akademiya
ʻ ʻ
qabul qilib olindi. Ularning ba zilari o zaro yoki O zbekiston oliy o quv yurtlari
ʼ ʻ ʻ ʻ
bilan birlashdilar.
1945-yilda oliy o quv yurtlari soni 1940-yilga nisbatan 3 taga ko paydi. Ular 33
ʻ ʻ
tani tashkil etdi, talabalar soni esa 19,1 mingdan 21,2 ming kishiga ortdi. Urush
yillarida hammasi bo lib 10 mingdan ko proq oliy malakali va 3,7 mingga yaqin
ʻ ʻ
o rta maxsus ma lumotli mutaxassis tayyorlandi. Xalq maorifi tizimida jiddiy
ʻ ʼ
qiyinchiliklar ham mavjud bo ldi. Ko plab maktablarning binolari gospitallar,
ʻ ʻ
yotoqxonalar, harbiy o quv yurtlariga berildi. Maktablar birlashtirildi, ko p smenali
ʻ ʻ
o qish joriy qilindi. Respublika maktablarida ishlayotgan o qituvchilarning 74,6
ʻ ʻ
foizini erkaklar tashkil etardi. Ular frontga, ishlab chiqarish ishlariga safarbar
etildi. Darsliklar, uskunalar, daftarlar etishmas edi. O zbekiston hukumati
ʻ
umumta lim to g risidagi qonunni bajarish, yoshlarni o qitish va tarbiyalash ishlari
ʼ ʻ ʻ ʻ
bilan muntazam shug ullandi. Qisqa muddatli o qishlar tashkil etilib, boshlang ich
ʻ ʻ ʻ
sinflar uchun o qituvchilar tayyorlandi. Maktablarda ta lim-tarbiya sifatini
ʻ ʼ
yaxshilash maqsadida o quvchilar bilimini baholashning besh balli tartibi,
ʻ
boshlang ich va etti yillik maktablarni tamomlovchilar uchun bitiruv imtihonlari,
ʻ
10

o rta maktabni tamomlovchilar uchun etuklik attestatiguvohnomasi uchunʻ
imtixonlar topshirish majburiyati, maktab o quv dasturlarini a lo o zlashtirgan va
ʻ ʼ ʻ
a lo xulqli o quvchilarni oltin va kumush medallar bilan taqdirlash joriy etildi. Bu
ʼ ʻ
dars mashg ulotlari saviyasini ko tarishga, o quvchilar intizomini yaxshilashga olib
ʻ ʻ ʻ
keldi. Ko chirilib keltirilgan muassasalar o z joylariga qaytib keta boshlagach,
ʻ ʻ
maktab binolari ham bo shatila boshlandi, boshqa ishga o tgan o qituvchilar,
ʻ ʻ ʻ
armiya safidagi o qituvchilar maktabga
ʻ
qaytarildi, o quvchilar o z maktablari bag riga qaytib, o qishni davom etdirdilar.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1940-41 o quv yilida 5504 umumta lim maktablarida 1368,9 ming o quvchi
ʻ ʼ ʻ
o qigan bo lsa, 1945-46 o quv yilida 4976 umumta lim maktablarida 989,2 ming
ʻ ʻ ʻ ʼ
bola ta lim oldi
ʼ 1
.
Ikkinchi jahon urushi boshlangan dastlabki kunlardanoq O zbekiston xalqlari
ʻ
ma naviy madaniyatining boy salohiyati insoniyatning eng yovuz dushmani
ʼ
bo lgan fashizmni tezroq tor- mor qilish ishiga safarbar qilindi. O zbekiston
ʻ ʻ
madaniyatining barcha yo nalishlari uning arboblari va xodimlarining fidoyiligi va
ʻ
vatanparvarligi tufayli juda qisqa muddatlarda urush davri ehtiyojlari va talablari
oqimiga yo nalti- rildi.
ʻ
Ilmiy-tadqiqot ishlarini umumiy muvofiqlashtirishni SSSR Fanlar
akademiyasining 1940-yilda tashkil etilgan O zbekiston Filiali (O zFAN) amalga
ʻ ʻ
oshirdi. Urush boshla- nish vaqgiga kelib Fanlar akademiyasining O zbekiston
ʻ
filiali tarkibiga geologiya, energetika, kimyo institutlari, botanika va
tuproqshunoslik instituti, til, adabiyot va tarix instituta, iqtisodiy tadqiqotlar
byurosi, fizika-
matematika sektori va boshqa ilmiy bo linmalar kirardi.
ʻ
1943-yil noyabrda O zFAN bazasida respublika Fanlar akademiyasi tashkil
ʻ
topdi. 1944-yilda UzFA tarkibida 818 nafar ilmiy va ilmiy texnik xodimlar bor edi.
1 O zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. - T.: Sharq, 2000. - B.
ʻ ʻ
473-474.
11

Oliy ta lim tizimida ham olimlar- ning yirik otryadi ishlardi. Ular pedagoglikʼ
faoliyati bilan bir qatorda samarali ijodiy tadqiqotlar bilan ham shug ulla- nishardi.
ʻ
Respublika olimlari faoliyatidagi asosiy yo nalishlardan biri iqgisodiyotni
ʻ
urush davri andozasiga solib qayta qurish- da ishtirok etish, mudofaa ahamiyatiga
ega bo lgan mahalliy xom ashyoni o rganish va o zlashtirish, yangi resurslarni
ʻ ʻ ʻ
izlab topish va ulardan foydalanish, korxonalar va dehqonchilik xo jaliklariga
ʻ
amaliy ilmiy-texnikaviy yordam ko rsatishdan iborat edi. Masalan, O rta Osiyo
ʻ ʻ
industrial instituta va SAGU (O rta Osiyo Davlat universiteti) xodimlari Angren
ʻ
ko miridan, kauchukli o simlik va alinutlardan faollik bilan foydalanish yuzasidan
ʻ ʻ
tadqiqot ishlari olib bordilar. Afar ixtisosdagi institutlarning olimlari hosildorlikni
oshirish va yangi qishloq xo jalik ekinlarini joriy qilish, chorvachilik
ʻ
mahsulotlarini ko paytirish usullarini ishlab chiqsilar
ʻ 1
.
Kimyogar olimlar kam uchraydigan materiallarning o rnini bosuvchi va turli
ʻ
chiqindilardan qimmatbaho mahsulotlar ishlab chiqarish usullarini topdilar.
Chunonchi, akademik O.S.Sodiqov va u boshchilik qilgan guruh taklifi bilan sutli
kazein chigit kunjarasidan olinadigan oqsillar bilan, quyish sano- atida
ishlatiladigan sulfatli ishqor esa paxta yog i kunjarasidan olinadigan oqsilli yelim
ʻ
bilan almashtirildi, bu esa, yil iga 2,5 mln. so mni tejash imkonini berdi. Ayni
ʻ
vaqtda etil spirtini, sirka kislotasini va qamishni quruq qayta ishlash natijasida
ko mir briketini olishning yangi usullari ishlab chiqildi.
ʻ
O zSSR FAning akademigi S.Yu.Yunusov rahbarligida O zbekiston
ʻ ʻ
o simliklarining alkoloidlik xususiyatini o rganish yuzasidan katta ishlar olib
ʻ ʻ
borildi. Respublikaning geolog olimlari sanoatni zarur xom ashyo bilan ta minlash
ʼ
uchun foydali qazilmalar qidirib topishni kuchaytirdilar. Faqat 1943-yilning o zida
ʻ
O zbekiston tog lari va cho llarida 35 ta geologiya ekspeditsiyasi ish olib bordi.
ʻ ʻ ʻ
Respublika botaniklari yovvoyi tarzda o sadigan kauchukli o simliklarning boy
ʻ ʻ
changalzorlarini topdilar, bedadan va sholining tozalash sanoati chiqindilaridan
vitaminlar olish usullarini ishlab chiqsilar, yengil sanoatni rivojlanti- rish uchun
1 Usmonov Q. O zbekiston tarixi. - T.: 2006. - B. 267-268.
ʻ
12

keng imkoniyatlar ochib beradigan o simlik xom ashyosi bo yicha materiallarniʻ ʻ
umumlashtirdilar va e lon qildilar.
ʼ
Dori-darmon ishlab chiqarish sohasidagi ishlar muhim ahamiyatga ega bo ldi.
ʻ
SAGUning kimyo fakultetida urush davri meditsinasi uchun zarur bo lgan narkoz
ʻ
efiri, xlorli kalsiy, kofein, streptatsid, sulfidin, nikotin kislotasi ishlab chiqarish
yo lga qo yildi. Toshkent farmatsevtika institutining xodimlari mahalliy xom
ʻ ʻ
ashyodan 15 ta yangi dori preparatla- rini ishlab chiqarishga topshirdilar.
Metallurgiya va mashinasozlik sohasidagi olimlar katta muvaffaqiyatlarni
qo lga kiritdilar. Ular O zbekistonning metallurgiya bazasini yaratish ustida ish
ʻ ʻ
olib bordilar, quyuv ishlab chiqarishini va metallarga ishlov berishning ancha
arzon usullarini joriy qildilar. Ular amalga oshirgan ishlanmalar yangi usulda
yuqori sifatli
cho yan eritish imkonini berdi va hakozo.
ʻ
T.A.Sarimsoqov, V.I.Romanovskiy, M.Kamolov, N.N.Nazarov va boshqa
olimlar rahbarligida amalga oshirilgan tad- qiqotlar o q-dorilar, harbiy texnika
ʻ
sifatini oshirish, vatan aviatsiyasini rivojlantirish bilan bogliq bo lgan muhim
ʻ
muammolarni hal qilishga salmoqli hissa qo shdi. Xususan, o zbek olimlarining
ʻ ʻ
ehtimollik nazariyasi va matematika sta- tistikasi sohalaridagi ijodiy izlanishlari
artilleriya otishmalari va bomba tashlash aniqligini, jangovar samolyotlarning yuk
ko tarish imkoniyatini oshirishga, respublikada ishlab chiqarilayotgan harbiy
ʻ
texnikaning sifat ko rsatkichlarini takomillashtirishga imkon berdi.
ʻ
Urush yillarida respublikaning tibbiy olimlari astoydil mehnat qildilar:
tananing o q tekkan joylari tez tuzalishiga doyr eng yangi usullar, turli kasalliklarni
ʻ
davolash, gaz gang- renasi, shok, sepsis singari og ir yaradorlik oqibatlariga qarshi
ʻ
kurash olib borish usullari ishlab chiqildi, tiklash jarrohligi usullari, neyrojarrohlik
usullari takomillash- tirildi, ta sirchan dezinfeksiya vositalari izlab topildi, yarador
ʼ
bo lganlarni davolash uchun mahalliy resurslardan tay- yorlanadigan dorivor
ʻ
preparatlardan samarali foydalanish do- zirovkasi o rganildi, bolneoterapiya, iqlim
ʻ
13

terapiyasi, elektr terapiyani qo llashning davolash tizimi va tibbiyot muassasalariʻ
tajribasida joriy qilish uchun davolashning boshqa eng yangi usullari ishlab
chiqildi.
O zbekistonning ijtimoiy-gumanitar fanlari olimlari - tarixchilar,
ʻ
sharqshunoslar, adabiyotshunoslar, tilshunoslar, iqgisodchilar faylasuflar
kommunistik mafkura doirasida bo lsa-da, o z oldilariga urush davri qo ygan
ʻ ʻ ʻ
vazifalarning mas uliyatliligi va muhimligini tushungan holda ijodiy
ʼ
kuchgayratlarini fashizm mafkurasiga qarshi kurashga, gitlerchilarning
bosqinchilik siyosatini fosh qilishga, xalqi- mizning yuksak vatanparvarlik
tuyg ularini tarbiyalashga qaratdilar.
ʻ
Respublika tarixchilari “O zbekiston xalqlari tarixi” - ikki jildlik
ʻ
fundamental asarni yaratishga kirishdilar. Bu asarni yozishda olimlardan
Ya.G .G ulomov, T.N.Qori Niyozov, S.P.Tolstov, M.E.Vorones,
ʻ ʻ
E.Sh.Rajabov, A.Yu. Yakubovskiy, V.I.Zohidov, V.A.Shishkin, K.B.Trever va
boshqalar qatnashdilar. Lekin birinchi bor yaratilgan bu fundamental asar
kommunistik mafkura asosida yozilgan bo lib, unda tarixiy voqeiyliklar
ʻ
soxtalashtirilgan, g oyaviy jihatdan noxolis ilmiy xulosalar qilingan edi.
ʻ
Shu bilan bir qatorda arxeolog olimlar Ulug bek rasadxo- nasi va
ʻ
Ulug bekning shahar atrofidagi bog -saroyi inshootla- rida, Afrosiyob va Varaxsha
ʻ ʻ
shaharlarida qazish ishlari olib bordilar, Ya.G .G ulomov va S.P.Tolstov
ʻ ʻ
boshchiligida Xorazmda arxeologik-etnografik ekspeditsiya ishlari qayta tiklandi,
qadimgi Xorazm sivilizatsiyasining katta miqsordagi arxeologik yodgorliklari
ochildi va o rganildi
ʻ
Sharqshunos olimlar o zbek xalqining boy madaniy merosini o rganishga
ʻ ʻ
katta e tibor berdilar. A.Rasulov, V.Zohidjonov, E.Muhamedxo jayev,
ʼ ʻ
A.A.Semenov, D.G. Voronovskiy va boshqalar qadimgi qo lyozmalarni o rganish
ʻ ʻ
va ilmiy izohpash ishlari bilan samarali shug ullandilar.
ʻ
14

Adabiyo-piunos va tilshunoslardan H.T.Zaripov, G .K.Karimov,ʻ
H.R.Yoqubov, A.K.Borovkov va boshqalar o zbek adabiyoti tarixi va hozirgi
ʻ
zamon o zbek tili grammatikasi sohasida tadqiqotlar olib bordilar, o zbekcha-
ʻ ʻ
ruscha, ruscha-o zbekcha lug atlar, Alisher Navoiy asarlarining izohli lug atini
ʻ ʻ ʻ
tuzish va hokazolar ustida ishladilar.
Uzbek folklorini to plash, tartibga solish va nashr etishga e tibor kuchaydi.
ʻ ʼ
Urush yillarida “Shirin bilan Shakar”, “Qunduz bilan Yulduz”, “Dalli”,
“Murodxon”, “Malika ayyor” va boshqa xalq dostonlari bosib chiqarildi. Ularda
insonparvarlik, ozodlik, Vatanga muhabbat hamda dushmanlar va yovuzlarga
nisbatan gazab-nafrat tuyg ulari tarannum etilgan edi. Adabiyotshunoslar o zbek
ʻ ʻ
mumtoz adabiyotining bir qancha asarlarini (Lutfiy, Bedil, Gulxaniy va boshqalar)
nashrga tayyorladilar.
Jamiyatshunos olimlarning tadqiqotlarida O zbekiston xalqlarining
ʻ
ijtimoiyfalsafiy (I.M.Mo minov) va tabiiy-ilmiy tafakkuri tarixi (T.N.Raynov)
ʻ
masalalari muhim o rin egalladi. Bir qator falsafiypublitsistik asarlar e lon qilindi,
ʻ ʼ
ularda fashizmning irqchilik g oyalari, jahonga hukmronlik qilish da volari fosh
ʻ ʼ
etildi.
Iqtisodchi olimlarning asosiy diqqat-e tibori sanoat va qishloq xo jalik
ʼ ʻ
mahsulotlari ishlab chiqarishni ko paytirish zaxiralarini qidirib topishga, respublika
ʻ
xalq xo jaligini rivojlantirish istiqbollarini asoslab berishga qaratildi, ular mehnat
ʻ
resurslarining ahvoli va ulardan yanada oqilona foydalanish prinsiplarini
o rgandilar.
ʻ
O zbekiston olimlari o zlarining ijodiy mehnatlari bilan mamlakat
ʻ ʻ
ilmiysalohiyatini rivojpantirishga qimmatli hissa qo shdilar, samarali ishlari bilan
ʻ
mamlakatning iqtisodiy hamda harbiy qudratini oshirdilar va mustahkamladilar,
ommaga insonparvarlik, vatanparvarlik, erksevarlik g oyalarini singdirdilar. Bu
ʻ
ishda urush yillarida O zbekistonga ko chirib keltirilgan (evakuatsiya qilingan)
ʻ ʻ
Rossiya Federatsiyasi va boshqa itgifoqdosh respublikalarning olimlari ancha-
15

muncha yordam ko rsatdilar. Faqat Toshkentning o ziga mamlakatning taniqliʻ ʻ
ilmiy xodimlaridan 375 kishi kelgan bo lib, ular respublika imkoniyatlarini iloji
ʻ
boricha urush ehtiyojlariga ko proq jalb qilish yo llarini qidirib topishga, ilmiy
ʻ ʻ
muammolarni hal qilishga va mahalliy ilmiy kadrlar tayyorlashga yordam bergan
edilar.
Urush davrining qiyin sharoitida respublikaning oliy o quv yurtlari va
ʻ
texnikumlari o z faoliyatlarini davom ettir- dilar. Talabalar va o qituvchilarning
ʻ ʻ
talaygina qismi frontga ketdi. Ko pgina o quv yurtlarining binolari gospitallarga va
ʻ ʻ
boshqa harbiy tashkilotlarga berildi. Darsliklar, ko rgazmali qo llanmalar,
ʻ ʻ
asbobuskunalar yetishmasdi. Shu munosabat bilan ixtisosligi bir-biriga yaqinroq
bo lgan institutlar va fakul- tetlar birlashtirildi, ulardan ayrimlari butunlay yopildi.
ʻ
Urush yillarida respublikamizga Moskva, Leningrad, Kiyev, Minsk, Voronej
va boshqa shaharlardan 31 ta oliy o quv yurti va 7 ta harbiy akademiya evakuatsiya
ʻ
qilindi. Ko chirib keltirilgan oliy o quv yurtlari, ko pgina ilmiy pedagogik
ʻ ʻ ʻ
jamoalarning respublikada bo lishi O zbekistondagi barcha oliy o quv yurtlarining
ʻ ʻ ʻ
butun o quv va ilmiy tad- qiqotchilik faoliyatini Markaz andozasiga yana ham
ʻ
yaqin- lashtirish imkonini berdi.
Respublika oliy o quv yurtlari urush davri mobaynida 11.750 nafar yuqori
ʻ
malakali mutaxassis, o rta maxsus o quv yurtlari esa 6673 nafar kadr tayyorladi.
ʻ ʻ
Urush davrining qiyinchiliklariga qaramasdan, oliy maktab rivojlanib bordi.
1945-yilda O zbekistondagi oliy o quv yurtlarning soni faqat tiklanib qolmasdan,
ʻ ʻ
shu bilan birga urushdan oldingi davrga nisbatan 3 taga ko paydi. (Markazdan
ʻ
ko chirib keltirilgan institutlar hisobiga. -
ʻ Tahririyat). Talabalar soni 19.061 tadan
21.195 taga yetdi. 1

Urush xalq ta limi muassasalari faoliyatini ham murakkablashtirib yubordi.
ʼ
Ko pgina o qituvchilar harakatdagi armiya safiga chaqirildi, yuqori sinflarning
ʻ ʻ
o quvchilari ishlab chiqarishga safarbar qilindi. Maktab binolarining anchagina
ʻ
1 O zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. - T.: Sharq, 2000. - B.
ʻ ʻ
479-480.
16

qismi gospitallarga, evakuatsiya qilingan harbiy qismlarga, bolalar uylari va
harbiyo quv punktlariga berildi. Natijada respublikadagi maktablarning umumiyʻ
soni
1942/43 o quv yilida 1940/41 yilidagiga nisbatan qisqarib, 4795 tadan 4374 taga
ʻ
tushib qoldi. Binolar va o qituvchilar yetishmasligi tufayli ko pchilik maktablarda
ʻ ʻ
mashg ulotlar 3 smenada olib borilardi. Darsliklar, o quv qurollari va boshqalar
ʻ ʻ
yetishmasdi.
Lekin barcha qiyinchiliklarga qaramasdan, O zbekiston maktablarining
ʻ
jamoalari gospitallarni otaliqqa oldilar, yaradorlar huzurida konsertlar qo yib
ʻ
berdilar, frontga ketganlarning oilalariga, urush nogironlari oilalariga yordam
berdilar. Harakatdagi armiya jangchilari uchun sovgalar tayyorladilar, qishloq
xo jalik ishlarida ishtirok etdilar.
ʻ
17

II BOB. URUSH YILLARIDA O ZBEKISTON MADANIYAT VA SAN ATI ʻ ʼ
2.1. Urush davrida O zbekiston madaniyat va san’ati
ʻ
O zbekiston madaniyati va san ati xodimlari o zlarining qaynoq ijodi bilan
ʻ ʼ ʻ
xalqni mardona jang qilishga, fidokorona mehnatga ruhlantirib g alabaga munosib
ʻ
hissa qo shdilar. O zbekistonga vaqtincha ko chirib keltirilgan rus, ukrain, belorus
ʻ ʻ ʻ
va moldavan, boshqa milllatlarga mansub yozuvchi va shoirlar ham respublikamiz
hayotida faol qatnashdilar. O zbekistonlik hamkasblari bilan hamkorlik qildilar.
ʻ
“Biz engamiz” degan almanaxlar, “O zbekiston shoirlari frontga” degan antologiya
ʻ
ana shunday hamkorlik mevasi bo ldi. Hamid Olimjon, Uyg un, Sobir Abdulla,
ʻ ʻ
Nikolay Pogodinlar birgalikda “O zbekiston qilichi” musiqali dramasini yaratdilar.
ʻ
Urush yillarida yaratilgan Oybekning “Navoiy” va “Qutlug qon” romanlari,
ʻ
Abdulla Qahhorning “Oltin yulduz” qissasi jamoatchilikning yuksak bahosiga
sazovor bo ldi. She riyatda ulkan yuksalish bo ldi. Hamid Olimjonning “Qo lingga
ʻ ʼ ʻ ʻ
qurol ol”, “Sharqdan G arbga ketayotgan do stga”, “Jangchi Tursun” va
ʻ ʻ
“Roksananing ko z yoshlari”, G afur G ulomning “Sen etim emassan”, “Men -
ʻ ʻ ʻ
yahudiyman”, “Men seni kutaman, o g lim” va “Bizning ko chamizda ham bayram
ʻ ʻ ʻ
bo lajak”, Uyg unning “Qasam”, “Bir qadam orqaga chekinilmasin” va “Maktub”,
ʻ ʻ
Maqsud Shayxzodaning “Ona kuzatmoqda” va “Kapitan Gastello” she rlari
ʼ
fashizm kirdikorlarini fosh etib, g alaba qozonishga chuqur ishonchni kuylab,
ʻ
xalqning jangovor ruhini ko tardi. Urush yillarida sahna san ati rivojlandi.
ʻ ʼ
Toshkentda va Andijonda yangi teatrlar ochildi, respublikamizda hammasi bo lib
ʻ
36 teatr ishlab turdi. Teatrlarda urush mavzusiga bag ishlangan “Davron ota”,
ʻ
“Sherali”, “O zbekiston qilichi” musiqali dramalari, “Ulug bek” va “Mahmud
ʻ ʻ
Torobiy” operalari, K.Yashinning “Bosqinchilarga o lim”, M.Shayxzodaning
ʻ
“Jaloliddin”
pesalari ko rsatildi. Toshkent badiiy filmlar studiyasi vaqtincha ko chib kelgan
ʻ ʻ
yirik kinomatograflar bilan hamkorlikda “Ikki jangchi”, “Nasridddin Buxoroda”,
“Vatanga sovg a” nomli kinofilmlarni yaratdilar. O zbekiston san ati xodimlari
ʻ ʻ ʼ
18

mehnatkash xalqqa, jangchilarga xizmat qilib, ularning ruhini ko tarib turdilar.ʻ
San atkorlardan tuzilgan 30 dan ortiq brigadalar frontdagi jangovor harbiy
ʼ
qismlarning askar va zobitlari uchun 400 dan ko proq konsert berdilar. Respublika
ʻ
hududida joylashgan harbiy qismlarda 15 mingta, gospitallarda 10 mingta konsert
uyushtirdilar. Ishchilar, paxtakorlar huzurida doimo xizmatda bo ldilar. Bu
ʻ
tadbirlarda faol qatnashgan atoqli san atkorlar - Halima Nosirova, Tamara Xonum,
ʼ
Abror Hidoyatov, Lutfixonim Sarimsoqova, Sora eshonturayeva, Abbos Bakirov
va boshqalar xalq hurmatiga sazovor bo ldilar. Stalin va uning atrofidagi
ʻ
yugurdaklari tomonidan urush yillarida ham kichik xalqlar, etnik guruhlarga
nisbatan adolatsizlik qilindi. Urushning dastlabki yillaridayoq Volgabo yi
ʻ
nemislari Avtonom respublikasi tugatildi. Uning 300 mingda O zbek xalqining
ʻ
badarg a qilingan xalqlarga g amxo rligi ortiqroq aholisi, “bosqinchilar ulardan
ʻ ʻ ʻ
yordam olishi mumkin” degan gumon bilan yashab turgan joylaridan Sibir va
Qozog iston viloyatlariga ko chirib yuborildi. 1943-yil oxiri, 1944-yil boshlarida
ʻ ʻ
qalmoqlar, qorachaylar, chechenlar, ingushlar, bolkarlar, 1944-yil iyunda qrim
tatarlari, greklar, keyinroq mesxeti turklari yashab turgan joylaridan O rta Osiyo va
ʻ
Sibirga badarg a qilindi.
ʻ
Ular fashistlar bilan “hamkorlik” qilishda ayblanib, ommaviy qatag on
ʻ
qilindi, yashirin va shoshilinch ravishda ko chirildi. Ko pchilik odamlar, bolalar
ʻ ʻ
yo lda halok bo ldilar. O zbekistonga 175 mingdan ortiq chechenlar, 157 ming
ʻ ʻ ʻ
ingushlar, 150 mingdan ortiqroq qrim tatarlari, 4500 bolkarlar, o n minglab
ʻ
mesxeti turklari, greklar ko chirilib keltirildi. O zbek xalqi ularni beg araz kutib
ʻ ʻ ʻ
oldi, ta na toshi otmadi, ularni joylashtirishga, oziq-ovqat bilan ta minlashga
ʼ ʼ
ko maklashdi.
ʻ
O zbek xalqi urush yillarida Vatanidan badarg a qilingan xalqlarga moddiy va
ʻ ʻ
ma naviy madad berdi. Respublika mahalliy hokimiyati ularga hosildor erlardan
ʼ
tomorqa er, uy qurish va xo jalik yuritish uchun kredit mablag lari ajratdi.
ʻ ʻ
19

Ko chirib keltirilganlar ming mashaqqatlar bilan yangi joylarga asta-sekinʻ
moslashdilar. Stalincha milliy siyosat ko plab xalqlarning milliy davlatchiligini
ʻ
buzdi, haqhuquqlarini paymol qildi. eng dahshatlisi shundaki, butun-butun
xalqlarning milliy madaniyati, qadriyatlari va an analari oyoq osti qilindi.
ʼ
Zo rovonlikning zararli oqibatlari uzoq yillar davomida to la bartaraf etilganicha
ʻ ʻ
yo q, to la vaqti-vaqti bilan milliy nizolar, mojarolarning kelib chiqishiga sabab
ʻ ʻ
bo lmoqda
ʻ 1
.
Og ir sinov yillarida yovuz dushmanga qarshi umumxalq kurashiga o zbek
ʻ ʻ
adabiyoti ham o z hissasini qo shdi. Yozuvchi va shoirlar qalamlari bilan yovga
ʻ ʻ
qarshi kurashdilar; Urushning ikkinchi kuniyoq “Qizil O zbekiston” (hozirgi
ʻ
“O zbekiston ovozi”) gazetasida Oybekning “Yovga o lim!” degan she ri bosildi.
ʻ ʻ ʼ
O sha kunlarda “Navoiy” romanini yozish bilan band bo lgan shoir xalqni urush
ʻ ʻ
maydonlariga safarbar etuvchi she rlar va maqolalar yozishga kirishdi. Hamid
ʼ
Olimjon, Shayxzoda, Uyg un, Sobir Abdulla, Zulfiya, Temur Fattoh singari
ʻ
shoirlar ham harbiy lirikaning maydonga kelishida faol ishtirok etdilar. G afur
ʻ
G ulomning o zbek xalqining buyuk fazilatlarini tarannum etgan “Sen - yetim
ʻ ʻ
emassan” va “Men yahudiy” kabi tarixiy she rlari urushning dastlabki yillarida
ʼ
yaratildi.
Hamid Olimjon urush yillarida xalq og zaki ijodidan boshqa maqsadsa
ʻ
foydalandi. U o z she rlarini xalq she riyatiga yaqinlashtirib, unga xos poetik
ʻ ʼ ʼ
obrazlar va poetik tildan istifoda qilgan holda “Yigitlarni frontga jo natish”, “Jang-
ʻ
chi Tursun”, “Roksananing ko z yoshlari” singari she r va balla- dalarini yaratdi.
ʻ ʼ
Uning bu asarlari bilan o zbek she riyatiga xalqchil bir ruh kirib keldi va ana shu
ʻ ʼ
ruh o zbek she riyati, xususan, Hamid Olimjon she rlarining kurashayotgan xalqqa
ʻ ʼ ʼ
ayricha ta sir o tkazishiga sababchi bo ldi.
ʼ ʻ ʻ
Bu davr adabiyotining o ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki,
ʻ
M.Ismoiliy, Ilyos Muslim, Nazarmat, Adham Rah- mat, N.Safarov, Ibrohim
1 O zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. - T.: Sharq, 2000. - B.
ʻ ʻ
483-484.
20

Rahim, Z.Fatxullin, Adham Hamdam singari yozuvchi va jurnalistlar armiya
saflariga jalb etilib, “Qizil Armiya”, “Front haqiqati”, “Qizil askar haqiqati”,
“Suvorovchi”, “Vatan sharafi uchun” singari o zbek tilida nashr etilgan frontʻ
gazetalarida xizmat qildilar va yurtdoshlarining harbiy jasoratlarini o z ko zlari
ʻ ʻ
bilan ko rib, ular haqida she rlar va ocherklar yozdilar. Ayni paytda, Hamid
ʻ ʼ
Olimjon, Oybek, G afur G ulom, Amin Umariy, Ra no Uzoqova singari shoir va
ʻ ʻ ʼ
yozuvchilar hukumat delegatsiya- lari tarkibida frontning oldingi marralariga borib
kurashayotgan yurtdoshlari bilan bevosita jang maydonida tanish- dilar. So ng ular
ʻ
haqida front haqiqati bilan yo g rilgan asarlarini yozdilar.
ʻ ʻ

21

2.2. Urush yillarida O zbekistonda adabiyotshunoslik ʻ
Oybek Ikkinchi jahon urushining ko pgina xalqlar taqdirida ulkan rol
ʻ
o ynashini sezib, u hakda roman yozish ishtiyoqida bo ldi. U shu maqsadda
ʻ ʻ
Moskva ostonalarida jang qilayotgan o zbek qismlarga borib, bo lajak
ʻ ʻ
qahramonlarining harbiy hayotini yaqindan o rgandi. 1942-yil dekabridan 1943-yil
ʻ
mar- tining so nggi kunlariga qadar frontda bo ldi, ana shu safar chog ida
ʻ ʻ ʻ
urushning achchiq haqiqati bilan to yingan turkum she r- larini yozdi.
ʻ ʼ
Afsuski, o sha yillarda Sovet davlati uchun katta falokatlar keltirgan urush
ʻ
haqidagi haqiqatni aytishning iloji yo q edi. Shuning uchun ham Oybek “Quyosh
ʻ
qoraymas” romanini tugatmay, “Navoiy” romani ustidagi ishini davom ettirdi.
1944yili mazkur roman nashr etilib, tez orada urush davri o zbek adabiyotining
ʻ
yuksak namunasi sifatida e tirof etildi. Oybek urush davrida faqat harbiy
ʼ
mavzudagi asarlar emas, balki umuminsoniy g oyalar bilan to yingan, xalqning
ʻ ʻ
hamisha barha- yot farzandlari haqida, xalq tarixining nurli sahifalari haqida
hikoya qiluvchi badiiy polotnolar ham zarur va foydali ekanini isbotlab berdi.
Uning tasviridagi Alisher Navoiy nafaqat ulug shoir va davlat arbobi, balki
ʻ
shahzodalar o rtasidagi hisobsiz nizolar va urushlarni bartaraf etuvchi, ulus (xalq)
ʻ
manfaatini ko proq o ylovchi ulug inson sifatida ham kitobxonlarning
ʻ ʻ ʻ
mehrmuhabbatini qozondi. Eng muhimi, bu asarning paydo bo lishi bilan o zbek
ʻ ʻ
adabiyotida tarixiy- biografik roman janriga asos solindi.
Urush yillarida O zbekiston nemis fashistlari changali- dan omon qolishni
ʻ
istagan minglab kishilar uchun najot sohili bo ldi. Faqat urush yetimlari emas,
ʻ
balki ko plab yozuvchilar, olimlar, san atkorlar ham O zbekistonga ko chirib
ʻ ʼ ʻ ʻ
keltirildi. Ular orasida taniqli yozuvchilar, tanqidchilar, adabiyotshunoslar,
jumladan, A.Axmatova, N.Virta, S.Gorodeskiy, A.Deych, K.Zelinskiy, Ya.Kolas,
B.Lavrenev, V.Lugovskoy, N.Pogodin, I.Selvinskiy, A.Tolstoy, V.Yan va
boshqalar bor edi.
22

Ular O zbekistonning adabiy hayotiga jalb etilib, ijod qilishlari uchun barchaʻ
sharoit yaratib berildi. Shu yillarda respublika Yozuvchilar uyushmasiga rahbarlik
qilgan
Hamid Olimjon o zining katga tashkilotchilik iste dodini namoyish etib, ularni
ʻ ʼ
o zbek madaniyati taraqqiyoti yo lida ham ishlashga safarbar etdi. Zikr etilgan
ʻ ʻ
yozuvchilarning bir qismi o zbek mumtoz va zamonaviy adabiyoti namunalarini
ʻ
rus tiliga tarjima qildi. Hamid Olimjonning tashabbusi asosida Oybek A.Deych
bilan hamkorliqda “Alisher Navoiy” adabiy-tanqidiy ocherkini yozdi, Uyg un
ʻ
A.Tolstoy ko magida “Ona” pyesasini, Hodi Zarif bilan V.Jirmunskiy “O zbek
ʻ ʻ
qahra- monlik eposi” kitobini yaratdilar. Oybek L.Batning “Hayot bo stoni”
ʻ
qissasining maydonga kelishiga yaqindan yordam berdi. Shu tarzda O zbekistonga
ʻ
vaqgincha ko chirib keltirilgan yozuvchilar o zbek hamkasblari bilan birga ijod
ʻ ʻ
qilib, urush davri o zbek adabiyoti, madaniyati va fanining yanada taraqqiy
ʻ
etishiga o z ulushlarini qo shdilar.
ʻ ʻ
Dramaturgiya badiiy ijodning keng xalq ommasiga ta sir o tkazuvchi
ʼ ʻ
ommabop turlaridan bo lgani uchun urush yillarida uning keng qanot yozishiga
ʻ
alohida e tibor berildi. Shu bois respublika partiya tashkiloti yozuvchilarga ijtimoiy
ʼ
topshi- riq berib, u yo bu asarning g oyat qisqa bir muddatda yaratilishi va
ʻ
namoyish etilishini o z nazoratiga oldi. Shuning uchun ham urushning dastlabki
ʻ
yillarida
“O zbekiston qilichi” (N.Pogodin, Hamid Olimjon, Uyg un va Sobir Abdulla
ʻ ʻ
asari), “Qasos” (Tuyg un va Amin Umariy asari), “Davron ota” (Yashin va Sobir
ʻ
Abdulla asari) kabi bir necha dramalar yaratildi va sahnalashtiridsi. Dramaturgiya
jangovar va mafkuraviy targ ibotning qudratli vositalaridan biriga aylandi. Shuning
ʻ
uchun ham plakat xarakterida bo lgan bu asarlar o zbek teatrlari sahnasida uzoq
ʻ ʻ
yashamadi.
O zbek yozuvchilari tajribasi shuni ko rsatadiki, haqiqiy adabiy asar uchun
ʻ ʻ
davrning o tkinchi mavzusi va o tkinchi qahra- monlari emas, balki xalq
ʻ ʻ
23

xotirasidan mustahkam o rin olgan tarixiy voqealar va tarixiy shaxslar mavjudʻ
bo lishi, yozuvchilar esa ana shu yorqin hayotiy materialga asoslanishi lozim. Bu
ʻ
haqiqatni teran his qilgan yozuvchilar shu yillarda xal- qimizning tarixiy
o tmishiga murojaat etib, kurashayotgan xalqning ruhiga ruh, g ayratiga g ayrat,
ʻ ʻ ʻ
shijoatiga shijoat qo shuvchi tarixiy shaxslarni o z asarlari uchun qahramon qilib
ʻ ʻ
oldilar. Uyg un va
ʻ
Izzat Sulton “Alisher Navoiy”, Hamid Olimjon “Muqanna”, Maqsud Shayxzoda
“Jaloliddin Man- guberdi”, Oybek esa “Mahmud Torobiy” dramalarida (so nggi
ʻ
494 asar shu nomdagi opera libretgosi) o zbek xalqiga xos dahoni, bosqinchilarga
ʻ
qarshi olib borilgan kurashning jonli timsollarini badiiy gavdalantirishda o z
ʻ
mahoratlarini namoyish etdilar. Bu asarlarda tarixiy material zamonaviy
muammolarni hal etishda
keng imkoniyatlar yaratuvchi maydon bo lib xizmat etdi.
ʻ
Shunday qilib, urush davri o zbek adabiyoti xalq va armiyani dushman
ʻ
ustidan erishilajak g alabaga safarbar etish, xalqning ruhiy qudratini ro yobga
ʻ ʻ
chiqarish, olamshumul tarixiy voqealarga oz bo lsa-da ta sir o tkazishga qodir
ʻ ʼ ʻ
kuch ekanligini namoyish etdi.
O zbekistonning teatr va musiqa san ati arboblari ham fa- shizmga qarshi
ʻ ʼ
faol kurashchilar safida bo ldilar. Urush davri sharoitida O zbekistonda 51 ta teatr
ʻ ʻ
(shundan 35 tasi mahalliy va 16 tasi evakuatsiya qilingan teatrlar edi) ishladi, shu
jumladan, Hamza nomidagi Akademik teatr, A.Navoiy nomi- dagi opera va balet
teatri, Muqimiy nomidagi musiqali drama teatri (bu teatrning yangi binosi urush
yillarida qurilgan edi), M.Gorkiy nomidagi rus drama teatri va boshqa teatrlar ish
olib bordi. Bu teatrlar sahnalarida tomoshabinlar olqi- shiga sazovor bo lgan
ʻ
spektakllardan K.Yashinning “O lim bosqinchilarga” va “Oftobxon”,
ʻ
I.Sultonning “Burgutning par- vozi”, H.Olimjonning “Muqanna”, Uyg un va
ʻ
I.Sultonning “Alisher Navoiy”, S.Abdulla va Chustiyning “Qurbon Umarov”,
H.Olimjon, Uyg un va S.Abdullaning “O zbekiston qili- chi”, Tuyg un va
ʻ ʻ ʻ
24

A.Umariyning “Qasos”, Ismoilzodaning “Far- zand” va boshqalar ko yildi.ʻ
Umuman, 1941-yil iyuldan 1944-yilgacha O zbekiston teatrlari 203 ta yangi
ʻ
postanovka qo ydilar, 13568 ta spektakl va konsert ko rsatdilar, 6.667.303
ʻ ʻ
tomoshabinga xizmat ko rsatdilar.
ʻ
O zbekiston teatr jamoalari, san at ustalari harbiy otaliq ishlarida faol
ʻ ʼ
ishtirok etdilar, harbiy qismlarga, gos- pitallarga, ishlab chiqarish korxonalariga,
dehqonchilik xo ja- liklariga, xalq qurilishlariga borib, chiqishlar qildilar. Urush
ʻ
yillarida respublika san at xodimlari 30 dan ortiq konsert brigadalari tarkibida
ʼ
frontlarda harakatdagi armiya qismlarida 35 mingdan ortiq konsert, Turkiston
harbiy okrugi harbiy qismlarida va gospitallarda 26 mingta konsert berdilar. Bu
konsert brigadalari tarkibida Tamaraxonim, Halima Nosirova, Sora
Eshonto rayeva, Mukarrama Turg unboyeva, Abror Hidoyatov, Olim Xo jayev,
ʻ ʻ ʻ
Gavhar Rahimova,
Muhiddin Qori Yoqubov, Karim Zokirov, Shukur Burhonov va o zbek san atining
ʻ ʼ
boshqa arboblari ishtirok etdilar 1
.
Madaniyat arboblarining vatanparvarlik ko tarinkiligi musiqa ijodkorligida
ʻ
ham yaqqol namoyon bo ldi. T.Sodiqov, D.Zokirov, T.Jalilov, N.Hasanov,
ʻ
M.Burhonov, Yu.Rajabiy, M.Ashrafiy va boshqalarning asarlarida epik qudratga
ega bo lgan musiqiy obrazlar, qahramonlik ohanglari, muhabbat, do stlik, sadoqat
ʻ ʻ
singari yuksak mavzular bilan uyg unlashib ketgan edi.
ʻ
Vatanparvarlik va insonparvarlik mavzulari tasviriy san - atning barcha
ʼ
janrlarida asosiy o rin egalladi. Urush va mamlakat ichkarisi qahramonlarining
ʻ
haykaltaroshlik va rangtas- vir portretlari, askarlar va partizanlarning jasorati
haqida hikoya qiluvchi polotnolar, dushmanni fosh qiluvchi karikatura, jangovar,
da vatkor plakatlar insoniy ehtirosni aks ettirdi. A.Abdullayev, Ch.Ahmarov,
ʼ
O .Tansiqboyev, M.Nabiyev, O.Ta- tevosyan, V.Ufimsev va boshqalarning asarlari
ʻ
jahon urushi
1 O zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. - T.: Sharq, 2000. - B.
ʻ ʻ
487-488.
25

badiiy yilnomasiga muhim hissa qo shdi. ʻ
Vatanparvarlik mavzusi hujjatli va badiiy kino san atida ham yetakchi
ʼ
mavzu bo lib qoldi.
ʻ
O zbek kinomatografiyasi xodimlari urush yillarida qisqa metrajli filmlar
ʻ
turkumini - kinonovellalar, kinohikoya- lar, ocherklar, satirik sahnachalar,
shuningdek, front jang- chilari uchun maxsus film-konsertlar - “Frontdagi
do stlar”, “Vatan armug oni”, “Frontga konsert” va boshqalarni yaratdilar.
ʻ ʻ
Kinojurnallar sanoat, qurilish, transport, qishloq xo jaligi, xalq irrigatsiya
ʻ
qurilishlari mehnatkashlarining ishi- ni, fan va madaniyat, san at xodimlari
ʼ
faoliyatini aks et- tirdi. Hujjatli filmlar studiyasi har bir kino jurnaldan olingan
nusxalarni muntazam ravishda frontga yuborib turdi. Bir qator qisqa metrajli va
badiiy filmlarda O zbekiston jangchilarining urush frontlaridagi qahramonona
ʻ
jasoratlari haqida hikoya qilingan edi.
Toshkent studiyasida evakuatsiya qilingan taniqli kinematofaflardan
Ya.Protazanov, L.D.Lukov, Ye.Gabrilovich, I.Ye.Xeyfis, N.A.Zarxi va boshqalar
ijod qilishdi. Mashhur o zbek rejissyorlari I.A zamov, N.G aniyev, K.Yormatov,
ʻ ʼ ʻ
S.Muhamedovlar bilan birg alikda ular 10 ta ovozli badiiy film yaratdilarki, bu
ʻ
filmlar respublika kinematofafiyasining oltin xazinasiga kirdi. Ular orasida “Suxe-
Botir”, “Ikki jangchi”, “Nasriddin Buxoroda”, “Tohir va Zuhra” filmlari xalq
ommasining mehrini qozongan edi.

26

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, respublikaning ogir urush davridagi ma naviyʼ
hayotining o ziga xos xususiyatlariga baho berganda shuni aytish kerakki, urush
ʻ
yillari yaratilgan badiiy asarlar o lka aholisi hayotidagi insonparvarlik fazilatlarini
ʻ
ulug lashga qaratilgan edi.
ʻ
Badiiy va ilmiy ijodda insonparvarlik asoslariga bo lgan e tibor bu qadar
ʻ ʼ
kuchayishiga imkon bergan muhim omil urushning boshlangich davrida mustabid
tuzumning mafkuraviy tazyiqlari birmuncha zaiflashib qolganligi edi.
Insonparvarlik yo nalishidagi asarlarda “dohiylar” sha niga maqtovli so zlar
ʻ ʼ ʻ
aytishga, dabdababozlikka, rasmiyatchilikka tobora kam- roq o rin berila
ʻ
boshlandi. Urushning borishida burilish boshlanishi bilanoq, yuqori tabaqalarda
mafkura frontida partiya rahbarligiga “yetarli baho bermaslik” va uning zaiflashib
qolganligi, omma orasida goyaviysiyosiy ishlarga yetarli e tibor berilmayotganligi
ʼ
tobora ko proq sezila boshladi. Ayniqsa, yuqori doiralarda xalqimizning
ʻ
“inqilobdan oldingi” o tmi- shidan faxrlanishi norozilik uygotgan edi. Bunga
ʻ
tegishli javob ta siri sodir bo ldi. Bir qator direktiv qarorlar qabul qilinib, ularda
ʼ ʻ
ittifoqdosh respublikalarning ko pchiligida tarixchilar va yozuvchilar “feodal
ʻ
o tmishni markscha-lenincha ilmiy tahlil qilish” o rniga uni ideallashtirishga
ʻ ʻ
mahliyo bo lganliklari ko rsatib o tildi. “Aybdorlar” orasida O zbekiston ham tilga
ʻ ʻ ʻ ʻ
olingan edi. “Ochib tashlangan kamchilik”larga berilgan bahoning “to g riligi”ni
ʻ ʻ
tekshirish uchun O zKP(b) MQning maxsus komissiyasi tuzildi. Bu komissiyaning
ʻ
“aniqlashicha”, respublika ijodiy ziyolilarining ayrim namoyandalari haqiqatan
ham partiya amalga oshirib kelayotgan yo lga zid o laroq “inqilobdan oldingi
ʻ ʻ
o tmishni ideallashtirishga va eski madaniyat oldida qullarcha sajda qilishga yo l
ʻ ʻ
qo yganlar”.
ʻ
u Biroq mafkura sohasidagi qattiqqo llikka qaramay, O zbekistonning ʻ ʻ
ijodkor ziyolilari urush yillarida o zbek xalqining ma naviy jihatdan uyg onishi
ʻ ʼ ʻ
uchun ko p ish qildilar, og ir urush davrida xalqning ongi zulmkor rasmiy
ʻ ʻ
targ ibotdan sekin-asta xalos bo lib bordi, unga bo lgan ishonch so na boshladi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
urushda mustaqil fikrlovchi inson, mustaqil fikr-mulohazalarga, xatgi-harakatlarga
27

ega bo lgan inson shakllana boshladi. ʻ
Shunday qilib, mamlakat ichkarisidagi mehnatkashlar fashizmga qarshi
umumxalq kurashida ulug vor rol o ynadilar. O zbekiston iqgisodiyoti, fan va
ʻ ʻ ʻ
madaniyati mustabid tuzumni saqlab qolish maqsadlariga butunlay bo ysundirildi.
ʻ
O zbek xalqining fidokorona mehnati Ikkinchi jahon urushi g olibona
ʻ ʻ
tugallanishining bevosita tarkibiy qismi bo ldi.
ʻ

28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar:
1. I.Karimov. “O zbekiston XXI asrga intilmoqda”. - T.: O zbekiston,1999.
ʻ ʻ
2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib,
ʻ ʼ
yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. - T.: O zbekiston, 2018.
ʻ ʻ II. Asosiy
manbalar
1. Usmonov Q., Sodiqov M. O zbekiston tarixi (1917 - 1991-yillar). - T.: Sharq,
ʻ
2001.
2. O zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O zbekiston sovet
ʻ ʻ
mustamlakachiligi davrida. - T.: Sharq, 2000.
3. O zbekiston tarixi. R. Murtazayeva umumiy tahriri ostida. -T.: Yangi asr
ʻ
avlodi, 2003.
4. Usmonov Q. O zbekiston tarixi. -T.: 2006.
ʻ
5. Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (Uchinchi kitob); R. Shamsutdinov,
Sh. Karimov - T.: Sharq, 2010.
29

Oʻzbekistonda ikkinchi jahon urushida fan va madaniyat

Sotib olish