O'zbekistonda iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	45000UZS
Hajmi	47.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	31 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arabov Amirbek

Ro'yxatga olish sanasi 31 Iyul 2024

9 Sotish

O'zbekistonda iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ
UNIVERSITETINING JIZZАX FILIАLI
SIRTQI BO’LIM
“___________________” YO`NALISHI
TALABASI ABDURAZAQOV JAMOLNING
“___________________________” FАNIDАN
KURS ISHI
Mavzu: O zbekistonda iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solish
ʻ
tizimining shakllanishi
Bajardi: Abdurazaqov J
Ilmiy rahbar: ____________
Jizzax-2024
1

MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………...…...3
I BOB DAVLAT IQTISODIYOTI ……………………………………...….....5
1.1 Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishdagi roli haqidagi nazariya
va qarashlar…………………….
…………………………………………………….5
1.2 Davlat tomonidan tartibga solishning asosiy usullari……..……………….8
II BOB DAVLAT IQTISODIYOTINI TARTIBGA SOLISH…………….. ..27
2.1 Davlat tomonidan tartibga solishning asosiy vositalari …….....................27
2.2 Pul-kredit (pul) siyosati …………………………………………..………31
III BOB O‘ZBEKISTONDA DAVLAT TOMONIDAN IQDISODIYOTNI
TARTIBGA SOLISH…………………………………………………………..35
3.1 Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli………………..35
3.2. Iqtisodiyotni boshqarish organlari………………………………………….45
Xulosa ……………………………………………………………………….......51
Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………….53

2

Kirish
Har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning normal ishlashini ta'minlashda
davlat muhim rol o'ynaydi. O'zining butun tarixi davomida davlat tartibni,
qonuniylikni ta'minlash, milliy mudofaani tashkil etish vazifalari bilan bir
qatorda iqtisodiy sohada ma'lum funktsiyalarni bajargan. Umumiy qabul
qilingan ta'rifga ko'ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - bu
tadbirkorlik sub'ektlari xatti-harakatlariga va shu bilan butun iqtisodiyotga
qonunchilikni, soliqqa tortish tizimini, bojxona to'lovlarini, valyuta kurslarini
o'zgartirish, bu yoki boshqa faoliyatni cheklash yoki aksincha, rag'batlantirish
uchun boshqa vositalardan foydalanish orqali bilvosita ta'sir
tizimidir.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish uzoq tarixga ega -
Evropada dastlabki kapitalizm davrida ham narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati,
foiz stavkalari va tashqi savdo ustidan markazlashgan nazorat mavjud edi.
Zamonaviy sharoitda har qanday davlat milliy iqtisodiyotni tartibga soladi,
hukumatning iqtisodiyotga aralashishi har xil darajada.Davlat va bozorni
tartibga solish qanday nisbatlarda birlashtirilishi kerakligi, davlatning aralashuvi
chegaralari va yo'nalishlari qanday bo'lganligi to'g'risida fikrlar va
yondashuvlarning keng doirasi mavjud - to'liq davlat monopoliyasidan tortib to
haddan tashqari iqtisodiy liberalizmgacha. Biroq, davlatning iqtisodiyotda
ma'lum funktsiyalarni bajarishi zarurligi so'roq qilinmaydi. Bozor iqtisodiyotida
davlatning o'rni to'g'risida klassik qarashlardagi inqilob taniqli ingliz iqtisodchisi
Jon Maynard Keyns nomi bilan bog'liq edi. Uning "Bandlik, foizlar va
pullarning umumiy nazariyasi" asari 1936 yilda nashr etilgan. "Keyns inqilobi"
davrida ilgari surilgan g'oyalar bozor iqtisodiyotining klassik qarashlarida
inqilobni keltirib chiqardi. Iqtisodiy turg'unlikni o'z-o'zini tiklashning iloji
yo'qligi, yalpi talab va yalpi taklifni muvozanatlash, iqtisodiyotni inqirozdan
olib chiqish va uni yanada barqarorlashtirishga yordam beradigan vosita sifatida
davlat aralashuviga bo'lgan ehtiyoj isbotlandi.Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi uchun
3

juda muhimdir. Shu bilan birga, davlat iqtisodiyotni tartibga solib turganda,
iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatishning keng ko'lamli vositalari va usullarini, masalan,
byudjet, soliqlar, pul-kredit siyosati, iqtisodiy qonunchilik va boshqalarni
qo'llaydi. Shunday qilib, davlat tomonidan tartibga solish eng yaqin e'tiborga
loyiqdir.
4

I BOB DAVLAT IQTISODIYOTI
1.1 Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishdagi roli
haqidagi nazariya va qarashlar
Iqtisodiyot nazariyasi tarixida davlatning iqtisodiyotdagi roli masalasi ilmiy
asosda dastlab A.Smit tomonidan ko‘rib chiqilgan. Uning «Xalqlar boyligining
tabiati va sabablarini tadqiq qilish haqida» (1776 yil) degan kitobida bozor
usullari orqali iqtisodiyotning o‘zini o‘zi tartibga solishning zarurligi ta’kidlab
o‘tilgan. A.Smitning fikricha, xususiy tovar ishlab chiqaruvchilar bozori davlat
nazoratidan to‘liq ozod bo‘lishi zarur. Ana shundagina iste’molchilar talabiga
mos ravishda ishlab chiqarishni tashkil qilish imkoni mavjud bo‘ladi. Bunda
bozor vositasida tartibga solish, har qanday chetdan aralashuvsiz ishlab
chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun harakat qilishga majbur qiladi.
A.Smit davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday aralashuvi oxir oqibatda
faqat vaziyatni yomonlashtiradi deb hisoblaydi. Biroq, uning mazkur nazariyasi
1929-1933 yillarda bozor iqtisodiyotiga asoslangan deyarli barcha
mamlakatlarni qamrab olgan iqtisodiy inqiroz davrida tanqidga uchradi.
Iqtisodiy tanazzul va ommaviy ishsizlik davlatning iqtisodiy jarayonlarga
aralashuvini kuchaytirishni taqozo qildi.
Davlatni iqtisodiyotdagi rolini oshirish masalasi J.M.Keynsning «Ish bilan
bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936 yil) nomli kitobida o‘z
aksini topdi. Bu kitobda muallif davlat fiskal va kreditli tartibga solish
vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag‘batlantirishni va
aholining ish bilan bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi.
XX asrning 80-yillarida rivojlangan mamlakatlarda yangi konservativ
konsepsiyalar asosida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni cheklash
jarayonlari boshlandi. Bunda tartibga solishning an’anaviy shakllaridan voz
5

kechildi, davlat mulkini xususiylashtirish yo‘li bilan davlat sektori ulushi
qisqartirildi, xo‘jalik qarorlarini qabul qilishda nomarkazlashuv jarayonlari
kuchaytirildi, iqtisodiyotdagi bozor mexanizmlarining ahamiyati oshirildi.
Jumladan, AQShda bu tadbirlar «Amerikaning yangi rivojlanish yo‘li: iqtisodiy
jihatdan yangilanish dasturi» nomli yo‘nalish asosida amalga oshirilib, unda
daromad solig‘i stavkalarining pasaytirilishi, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish
maqsadida yirik korporatsiyalar investitsiyalari uchun soliq imtiyozlarini
qo‘llash, federal hukumat xarajatlarini cheklash, xususiy biznes faoliyatining
davlat tomonidan tartibga solinishini kamaytirish, inflyatsiyaga qarshi pul-kredit
siyosatini o‘tkazish ko‘zda tutilgan edi.
Biroq, olib borilgan tadbirlar kutilgan natijani bermadi. Masalan, AQShda
YaMMdagi davlat sarflari ulushi 1980 yilda 22,6% bo‘lsa, 1987 yilga kelib
27%ga qadar o‘sdi. Davlat qarzlari kamayish o‘rniga o‘sib ketdi, inflyatsiyaning
pasayishi moliya tizimining izdan chiqishdan saqlab qola olmadi. Aksincha,
inflyatsiyaning cheklanganligi uchun o‘sish sur’atlarining pasayishi,
ishsizlikning o‘sishi, real ish haqining pasayishi kabi holatlar yuzaga keldi.
Bunday jarayonlar Angliya, Yaponiya, Avstriya, Italiya va boshqa
mamlakatlarda ham ro‘y berdi.
90-yillardan boshlab iqtisodiyotni tartibga solishda keynscha
tendensiyalar yangidan kuchaya boshladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solishning yangi tipi davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi munosabatlarni
ro‘yobga chiqarish, davlat tomonidan tartibga solishning moslashuvchanligini
oshirish, to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuv shakllari va byurokratik nazoratning
kamayishi bilan tavsiflanadi.
1.2 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy
usullari
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi.
Ko‘plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining
zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy muammolarni
6

hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to‘g‘ri bo‘lsada,
biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo‘lib ham milliy iqtisodiyot
darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi
negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi.
Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
 chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab
chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o‘zaro aloqasi va o‘zaro
bog‘liqligi yanada kuchayadi;
 ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida
alohida xo‘jalik birliklarining mayda bo‘laklarga ajralib ketish holatlari
barham topadi;
 ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to‘planuvi jarayoni o‘sadi;
 turli iqtisodiy mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat
almashuvi jadallashadi.
Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o‘zaro
muvofiqlashtirilgan holda xo‘jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini
ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit
iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo
bo‘ladi. Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab
chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish
umumlashuvining ma’lum darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi. Iqtisodiyotni
davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat a’zolarining
ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish
resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi. Bozor xo‘jaligi sharoitida
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat
7

qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo‘ladi. Hozirgi sharoitda
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga
tegishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va mintaqaviy
tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo‘llab-quvvatlash, eksportni himoya qilish
kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
mexanizmi to‘g‘risida to‘laroq tasavvurga ega bo‘lishi uchun uning maqsadi
vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to‘laroq
tavsiflash lozim.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy
maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat
ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga
moslashtirish hisoblanadi. Bu asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kelib
chiqadi. Ular jumlasiga iqtisodiy siklni barqarorlashtirish; milliy xo‘jaliklarning
tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash
kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
maqsadi uning quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo‘ladi:
1) bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‘diruvchi huquqiy asos va
ijtimoiy muhitni ta’minlash;
2) raqobatni himoya qilish;
3) daromad va boylikni qayta taqsimlash;
4) resurslarni qayta taqsimlash;
5) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga
keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish.
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor
iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning
amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini
mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal
qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar
8

o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va
boshqalar.
Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni
saqlash mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va
xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga
kiritish kabilarni oladi.
Bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari
o‘rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli
davlat o‘z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu
vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi.
Birinchidan, transfert to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning
qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan
ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga
moliyaviy yordam ko‘rsatiladi.
Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif
ta’sirida o‘rnatiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning
taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi
keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi.
Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish
qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytiriladi.
Ikkinchidan, davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni
subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini
qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi
muamosini bartaraf qiladi.
Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab
chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga
asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni
moliyalashtirishni davlat o‘z zimmasiga oladi.
9

Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan
foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va
taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o‘z ichiga
oladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga
bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo‘lib, ma’muriy vositalardan
foydalanishga ustunlik beriladi. Shu orqali bozor munosabatlarining rivojlanishi
qonun yo‘li bilan kafolatlanadi, turli mulk shakllarining daxlsizligi ta’minlanadi,
monopoliyalarga yo‘l berilmaydi va erkin raqobatga sharoit yaratiladi.
Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik
beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o‘z ifodasini topadi.
Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:

hisob stavkasini tartibga solish;

moliya-kredit muassasalalarining Markaziy bankdagi zahiralari minimal
hajmini o‘rnatish va o‘zgartirish;

davlat muassasalarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalari
(davlat majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to‘lash).
Davlat bu dastaklar yordamida moliya bozorida talab va taklif nisbatini
kutilgan yo‘nalishda o‘zgartirishga harakat qiladi. Jumladan, ssudaga
beriladigan pul miqdorini o‘zgartirish uchun foiz stavkasi vositasidan
foydalanadi. Davlat kreditga bo‘lgan talab va taklifni Markaziy bank orqali
quyidagi yo‘llar bilan o‘zgartiradi:
- davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag‘larining qarzga
beriladigan va zahirada turadigan qismlari ulushini o‘zgartiradi;
- Markaziy bank boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning
kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o‘sishiga ta’sir qilishini ta’minlaydi;
10

- davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o‘z
obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog‘ozlarini sotib oladi. Natijada taklif
etilgan pul miqdori o‘zgarib, bu foizga ta’sir etadi. Davlatning pulga bo‘lgan
talab va taklifini o‘zgartirish borasidagi siyosati monetar siyosat deb yuritiladi.
Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va harajatlar qismini
o‘zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy
mablag‘larni jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Ulardan
xo‘jalik sub’eklari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikga ta’sir ko‘rsatishda xam
keng foydalaniladi.
Soliqlar yordamida davlat tomonidan tartibga solish tanlangan soliq
tizimiga, soliq stavkasi darajasiga hamda soliq turlari va soliq to‘lashda berilgan
imtiyozlarga bog‘liq bo‘ladi.
Davlat iqtisodiyotni tartibga solish vositasi sifatida byudjet xarajatlaridan ham
foydalanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapitalga
hisobllanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o‘ynaydi. U
hozirgi sharoitda jamg‘arish va iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni
rag‘batlantirishning asosiy vositasi hamda iqtisodiy sikli va bandlikka ta’sir
ko‘rsatuvchi muhim dastak hisoblanadi.
Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo‘yilmalari muhim rol
o‘ynaydi. Jumladan, bozor kon’yunkturasi yomonlashgan, turg‘unlik yoki
inqiroz sharoitida xususiy kapital qo‘yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari
esa odatda o‘sadi. Shu orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning
o‘sishiga qarshi turishga harakat qiladi.
Shuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator
shakllarini ham ajratib ko‘rsatish mumkin:
 davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi;
 ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari, ixtirolarni
davlat tomonidan rag‘batlantirish hamda iqtisodiyotdagi ijobiy tarkibiy
siljishlarni ta’minlash;
11

 investitsiya jarayoni va iqtisodiy o‘sishni davlat tomonidan tartibga
solish;
 ishchi kuchi bozorga davlat tomonidan ta’sir ko‘rsatish;
 qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning oliy shakli davlat
iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Uning vazifasi tartibga solishning barcha usuli
va vositalaridan kompleks foydalanishdan iborat.
Iqtisodiy dasturlar o‘rta muddatli, favquloddagi va maqsadli bo‘lishi
mumkin. O‘rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda besh yilga tuziladi.
Favquloddagi dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik
va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyatga ega
bo‘ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob’ekti tarmoqlar mintaqalar, ijtimoiy
sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy
usullar yordamida ham amalga oshiriladi. Bunda maxsus vosita va dastaklar
orqali mamlakatning tashqi dunyo bilan amalga oshiriladigan xo‘jalik
aloqalariga bevosita ta’sir ko‘rsatiladi.
Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini
rag‘batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash, chet ellardan investitsiyalar va
eksport kreditlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish
yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj to‘lovlarini o‘zgartirish, mamlakat
iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish yoki cheklash bo‘yicha tadbirlar,
mamlakatga chetdan ishchi kuchini jalb qilish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda
va davlatlararo uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy
aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir.
Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning qarab
chiqilgan barcha ichki va tashqi iqtisodiy usullari (vosita va dastaklari)
birgalikda milliy iqtisodiyotdagi takror ishlab chiqarish jarayoniga va
mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
12

II BOB DAVLAT IQTISODIYOTINI TARTIBGA SOLISH
2.1.Davlat tomonidan tartibga solishning asosiy vositalari
Iqtisodiy siyosat maqsadlarini amalga oshirish muayyan vositalardan
foydalanishni nazarda tutadi, ularning kombinatsiyasi davlat tomonidan tartibga
solish mexanizmini tashkil etadi. Ushbu mexanizmning etakchi elementlari
moliyaviy (moliya) va pul-kredit siyosatidir. Iqtisodiy vositalardan
foydalanishning umumiy tamoyillari sifatida quyidagi jihatlarni qayd etish
mumkin:
Tartibga solish samarasi iqtisodiyotning bozor asoslarini minimal darajada
buzilishini o'z ichiga oladi.
Tartibga soluvchi choralar qo'llaniladigan chora-tadbirlarning maqbul
kombinatsiyasi sharoitida amalga oshirilishi kerak (qarama-qarshiliklar nafaqat
iqtisodiy siyosatning turli maqsadlari o'rtasida, balki foydalaniladigan vositalar
o'rtasida ham bo'lishi mumkin deb taxmin qilish kerak).
Tartibga solish mexanizmidan foydalanish jarayonida maksimal samaraga
erishishga intilish uning tuzilishi to'g'risida aniq bilimlarni nazarda tutadi.
Ma'lumki, davlat tomonidan tartibga solish tizimida ikkita shaklni ajratish odatiy
holdir: iqtisodiy va ma'muriy
Iqtisodiy vositalarga davlatning ta'sir ko'rsatadigan darajada ko'rsatma
beradigan harakatlari kiradi. Gap ta'sir qilish usullari haqida, masalan, bozor
jarayonining aspektlari (yalpi talab, yalpi taklif, kapitalning markazlashuvi
darajasi, iqtisodiyotning ijtimoiy, tarkibiy va mintaqaviy elementlari) haqida
ketmoqda.
13

Ma'muriy qo'llarning to'plami, avvalambor, qonunchilik bazasini ta'minlash
bilan bog'liq bo'lgan tartibga soluvchi harakatlarni qamrab oladi. Amalga
oshirilayotgan chora-tadbirlarning maqsadi xususiy sektor uchun eng maqbul
qonunchilik bazasini yaratishdir. Ma'muriy choralarni qo'llashdagi faoliyat
darajasi iqtisodiyot sohasiga qarab farq qilishi mumkin. Ular hozirgi kunda
aholining kam ta'minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish sohasida,
shuningdek atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida eng qat'iy namoyon
bo'lmoqda.Muayyan makroiqtisodiy maqsadlarni amalga oshirish uchun
moliyaviy vositalardan foydalanish moliyaviy (moliya) siyosati kabi hodisaning
shakllanishiga olib keldi. Jahon iqtisodiy adabiyotida ushbu ikkala atama
ko'pincha sinonim sifatida ishlatiladi. Biroq, ushbu ikki atamaning semantik
tarkibida farqni ko'rish kerak. "Fiskal siyosat" atamasi tor ma'noga ega. U,
avvalo, davlat byudjetidagi mablag'larni to'plash va vaziyatni tartibga solish
uchun ushbu jarayondan foydalanish muhimligini ta'kidlaydi.
"Moliyaviy siyosat" tushunchasi yanada keng tarkibni aks ettiradi. Ushbu
atamaning semantik yo'nalishi nafaqat resurslarni yig'ishga, balki ulardan
foydalanishga ham ko'proq yo'naltirilgan. Shu bilan birga, moliyalashtirishning
bir qator yo'nalishlari ta'kidlangan bo'lib, ular aslida davlatning iqtisodiy
siyosatining mustaqil yo'nalishlariga aylandi.
Shuni ta'kidlash kerakki, "moliyaviy siyosat" tushunchasining ko'p
qirraliligi ushbu iqtisodiy hodisani ikki jihatdan idrok etishga qaratilgan:
Mexanizm yoki vosita sifatida (uning yordamida ko'plab makroiqtisodiy
maqsadlarning amalga oshirilishiga erishiladi),
Iqtisodiy siyosatning mustaqil yo'nalishi sifatida.
Moliyaviy tartibga solish jarayoni mablag'larni to'plash va ularni sarflash
tizimidan foydalanishga asoslangan. Har bir ishning o'ziga xos xususiyatlari bor.
Chekish siyosatining kuchli nuqtasi - bu bozor tebranishlariga ta'sirining
samaradorligi. Moliyaviy xarajatlar siyosati mamlakatning umumiy rivojlanishini
qo'llab-quvvatlashga yordam beradi.
14

Moliyaviy daromadning asosini soliqlar tashkil etadi. Iqtisodiy mazmuni
bo'yicha soliqlar bu jismoniy va yuridik shaxslarning majburiy to'lovlari bo'lib,
hisoblagich xizmatini olmasdan amalga oshiriladi.
Jahon iqtisodiy amaliyotida tarixiy rivojlanish jarayonida soliqlarning ko'p
turlari shakllandi. So'nggi yillarda Rossiyada faol soliq qonunchiligi va eski soliq
tizimini o'zgartirish davri bo'ldi. Rossiyada birinchi marta soliqlar uch turga
bo'linadi: federal, respublika va mahalliy (Ilova).
Barcha soliqlarning tizimli ko'rinishini olish uchun turli xil tasniflar ishlab
chiqilgan. Masalan, asosiy va qo'shimcha soliqlar o'rtasida farq belgilanadi.
Ushbu yondashuvning mezonlari byudjet uchun daromadlarning ahamiyati
darajasidir. To'g'ridan-to'g'ri va bilvosita soliqlarni ham ajratish odatiy holdir (bu
holda tasnifning asosi pul mablag'larini olishning tabiati). Soliqqa tortish
predmetiga qarab soliqlarni ikki guruhga bo'lish mumkin: daromadlar bilan
bog'liq va shu daromadlardan foydalanish bilan bog'liq soliqlar.Soliq tizimi
moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashning kuchli vositasidir. Ushbu uslubning
qo'llanilish darajasi har bir mamlakatda farq qiladi. Masalan, AQSh va
Yaponiyada yalpi milliy mahsulotning (YaMM) 27-29% soliq tizimi orqali
safarbar qilingan, Shvetsiyada - 50-54%.
Umuman olganda, soliq tizimi munozarali hodisa. Bir tomondan, uning
vazifasi xo'jalik yurituvchi sub'ektlardan etarli miqdordagi moliyaviy resurslarni
olishni ta'minlash, ikkinchi tomondan, ushbu sub'ektlarning ishbilarmonlik
faolligining pasayishiga yo'l qo'ymaslikdir. Ushbu paradoksning echimi oqilona
kelishuvlar orqali amalga oshiriladi. Ularning harakati soliq tizimining bir qator
printsiplaridan foydalanishga asoslangan:
1. Soliq, uni amalga oshirish uchun davlat xarajatlari iloji boricha pastroq
bo'lishi uchun tuzilishi kerak (arzon soliqqa tortish printsipi deb ataladigan
narsalarga e'tibor qarating).
2. Soliq yig'ish soliq to'lovchining to'lovlarni amalga oshirish bilan bog'liq
xarajatlari iloji boricha past bo'ladigan tarzda amalga oshirilishi kerak (arzon
soliq to'lash printsipi).
15

3. Soliqlarni to'lash soliq to'lovchiga uning iqtisodiy faoliyatiga ziyon
etkazmaslik uchun imkon qadar moddiy yuk bo'lishi kerak (soliqlar yukini
cheklash printsipi).
Soliq tizimining tartibga solish salohiyatiga hissa qo'shadigan printsiplarni
muhokama qilishda yana bir muhim xususiyatni eslatib o'tish joiz: rivojlangan
bozor iqtisodiyoti amaliyoti shuni ko'rsatadiki, daromad siyosati xarajatlar
siyosatiga qaraganda ta'sirchan ta'sirga ega. Tushuntirish katta darajada ijtimoiy-
psixologik. Odam pulni yo'qotish faktini tanqislik holatidan ko'ra ko'proq his
qiladi. Tayoq tayoqdan og'irroq!
Soliqni tartibga solishning aniq usullariga to'xtaladigan bo'lsak, ikkita
jihatni aniqlash kerak.
Birinchidan, biz soliq stavkalarini tartibga soluvchi o'zgarishlar tizimi
haqida gapiramiz. Ushbu usul juda samarali, garchi u juda ko'p ishlatilmasa ham.
Ikkinchidan, progressiv stavka tizimidan foydalanish muhim rol o'ynaydi.
Aynan shu jihat soliq tizimining avtomatik tartibga soluvchi ta'siri uchun sharoit
yaratadi. Progressiya, shuningdek, soliq solinadigan summalar va ishlatilgan
stavkalar nisbati mohirlik bilan ishlab chiqilganligi tufayli soliq tizimi
egiluvchanlik xususiyatiga ega bo'ladi. Bu shuni anglatadiki, soliqqa tortish
moslashuvchan xususiyatlarga ega (bozor tebranishlari bilan bog'liq
holda).Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida soliqqa moslashish darajasi
ko'pincha 1,5 ga teng. Bu shuni anglatadiki, milliy daromadning 1 foizga o'sishi
yoki kamayishi soliq tushumining 1,5 foizga ko'payishini yoki kamayishini
ta'minlaydi.
2.2 Pul-kredit (pul-kredit) siyosati
Pul-kredit siyosati - bu Markaziy bankning pul muomalasi va kredit
sohasidagi makroiqtisodiy jarayonga ta'sir ko'rsatadigan chora-tadbirlar
majmuidir. Ushbu tartibga solish shaklining maqsadi muvozanat va
iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga erishishdir.Pul-kredit usullarining
xususiyati shundaki, ularning yordami bilan davlat asosan yalpi taklifga ta'sir
o'tkazishga intiladi. Bu holda eng faol element sarmoyalash bilan bog'liq
16

motivlarga ta'sir (kredit orqali) hisoblanadi. Taqqoslash uchun shuni
ta'kidlaylikki, moliyaviy tartibga solishning eng faol tomoni bu (to'g'ridan-to'g'ri
va bilvosita subsidiyalar orqali) asosan yalpi talabga ta'sir.Ushbu tartibga solish
mexanizmining sub'ektlari Markaziy bank va biznes (tijorat) banklari
hisoblanadi.Pul-kredit siyosati doirasida Markaziy bank ikkita asosiy funktsiyani
bajaradi:Milliy iqtisodiyotni bozor infratuzilmasining muhim elementi bo'lgan
to'laqonli valyuta tizimi bilan ta'minlash;Xo'jalik banklarining kredit faoliyatiga
ta'siri (makroiqtisodiy siyosat manfaatlari uchun).
Rossiyada Rossiya Bankining asosiy vazifasi rublni himoya qilish va
barqarorligini ta'minlashga qaratilgan yagona davlat pul-kredit siyosatini ishlab
chiqish va amalga oshirishdir.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan qonunlarga
binoan Markaziy bank faoliyati hukumatning iqtisodiy siyosati vazifalarini
bajarishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Shu bilan birga, ushbu kredit markazi
hukumatga nisbatan boshqa maqomga ega bo'lishi mumkin. Bir qator holatlarda
Markaziy bank to'liq javob beradi, ba'zida uning mustaqilligi kam, ba'zida esa
juda mustaqil pozitsiyani egallaydi.
Markaziy bank tomonidan ma'lum darajadagi mustaqillik hokimiyatning
bo'linishi printsipi asosida beriladi. G'arb davlatlari tajribasidan ko'rinib turibdiki,
maxsus maqom Markaziy bankka davlat irodasini muloyim ijrochi bo'lmaslik
huquqini beradi. Qiyin iqtisodiy vaziyatda hukumat kredit markazidan moliyaviy
muammolarini qo'shimcha pul massasini chiqarish orqali hal qilishni talab qila
olmaydi.Xorijiy mamlakatlar amaliyoti shuni ko'rsatadiki, Markaziy bankning
operatsion mustaqilligi, qoida tariqasida, yanada muvaffaqiyatli makroiqtisodiy
natijalarni belgilaydi.Pul muomalasi sohasida faoliyat yurituvchi Markaziy bank
turli xil vositalardan foydalanadi. Ularning aksariyati bilvosita ta'sirga ega. Bu
iqtisodiyotdagi davlat harakatining umumiy tamoyillariga o'xshashlik. Biroq,
kredit markazining ba'zi operatsiyalari to'g'ridan-to'g'ri amalga oshirilishi
mumkin. Ochiq bozordagi operatsiyalar Markaziy bankning iqtisodiyotga
ta'sirining eng bozorga asoslangan variantini namoyish etadi. Ushbu holatda
17

ko'zlangan maqsad, ma'lum bir mamlakatda muomalada bo'lgan pul miqdorini
tartibga solishdir. Tijorat banklariga qimmatli qog'ozlarni sotish jarayonida
ulardan ortiqcha balanslar olib tashlanadi. Natijada muomaladagi pul massasi
qisqarmoqda. Qimmatli qog'ozlarni ishbilarmon banklardan sotib olishda
Markaziy bank ularning narxini to'laydi va shu bilan milliy iqtisodiy muomalaga
qo'shimcha pul massasini kiritadi.
Majburiy minimal zaxira siyosati - bu Markaziy bankdagi ishbilarmon
banklar aktivlarining bir qismini zaxiralash. Qonunga ko'ra, barcha banklar
o'zlarining aktivlarining taxminan 20 foizini Markaziy bank ixtiyorida saqlashlari
shart. Ushbu mablag'lar muddatli depozit shaklida joylashtiriladi. Markaziy
bankda saqlanishi kerak bo'lgan ulush "zaxira stavkasi" deb nomlanadi.
Rossiyada ushbu operatsiya (majburiy zaxiralar) 1990 yildan beri qo'llanila
boshlandi. Zaxira stavkasi (aktivlarning turli guruhlari uchun) 2,5 dan 18%
gacha.Markaziy bankning ushbu faoliyati muomaladagi pul massasi hajmiga ta'sir
o'tkazish mexanizmi hisoblanadi. Ushbu uslubni tavsiflab berib, shuni aytish
kerak: boshqa tartibga solish variantlari bilan taqqoslaganda, u "qo'pol"
hisoblanadi. U kamroq bozorga yo'naltirilgan (masalan, ochiq bozor
operatsiyalari bilan taqqoslaganda).
Shunday qilib, tartibga solish jarayonidagi eng katta ta'sir quyidagilar:
a) keng ko'lamli usullardan foydalanish,
b) ishbilarmonlik banklarining reaktsiyasiga qarab, ularni tegishli ketma-ketlikda
(yumshoqdan qattiqroqgacha) qo'llash.
Rossiyada hozirda asosan ikkita operatsiya qo'llaniladi:
Qayta moliyalashtirish siyosati,
Majburiy minimal zaxira siyosati.
Markaziy bank ba'zida tijorat banklari bilan xo'jalik shartnomalarini
tuzishga intiladi. Ushbu usul tezkor qarorlarni tez va ko'p byurokratiyasiz qabul
qilishga imkon beradi.
Pul-kredit siyosatini qayta ko'rib chiqishni sarhisob qilib, quyidagi
xulosalarga kelish mumkin:
18

a) uni amalga oshirish jarayonida kredit siyosati bir qator samarali tomonlarga
ega. Shu bilan birga, aniq muvaffaqiyatsizliklar ham mavjud;
b) iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatishning monetar usullari (shuningdek, moliyaviy)
ikkilangan xususiyatga ega. Bir tomondan, ular davlatning iqtisodiy siyosatini
amalga oshirish mexanizmidir. Boshqa tomondan, bu makroiqtisodiy tartibga
solishning mustaqil yo'nalishi.
Iqtisodiy siyosatni moliyaviy yoki kredit mexanizmidan foydalangan holda
olib borish iqtisodchilar uchun muhim savol tug'diradi, u yoki bu variant qaysi
vaziyatda maqbulroq? Yana bir jihat ham dolzarbdir: moliya va kredit
choralarining qaysi nisbati iqtisodiyotda amal qilishi maqsadga mnuvofiqdir?
Tartibga solish jarayonida moliyaviy tadbirlarning ustunligi odatda
iqtisodiy siyosatning keynscha versiyasi deb nomlanadi. Pul mexanizmiga katta
e'tibor iqtisodiyotda "monetarizm" nomini oldi. G'arb mamlakatlarida iqtisodiy
siyosatni amalga oshirish amaliyoti shuni ko'rsatdiki, eng oqilona tartibga
solishning ikkala yo'nalishining kombinatsiyasi hisoblanadi. Biroq, uning
doirasida iqtisodiy vaziyat holatiga qarab, u yoki bu usulni kuchaytirish
yo'nalishida har doim o'zgaruvchan dalgalanma mavjud.
Davlat tomonidan tartibga solish usullarining davriy tebranishlari
(moliyaviy va pul mablag'lari o'rtasidagi) tsiklikga o'xshaydi. Biroq, bu holda
mexanik takrorlashlar mavjud bo'lishi mumkin emas. Tartibga solinadigan asos -
iqtisodiyot rivojlanib, murakkablashib bormoqda. Masalan, keynesianizm
mamlakatlararo qaramlik darajasi zaifroq bo'lgan paytda muvaffaqiyatli ishlagan.
Xalqaro raqobat unchalik qattiq bo'lmagan. Mamlakatlarda hozirgi iqtisodiy
ochiqlik darajasi mavjud emas edi.
Demak, ob'ektiv haqiqat shundan iboratki, iqtisodiy siyosat bir vaqtning
o'zida nafaqat o'zaro mos keladigan, balki bir-biriga zid bo'lgan bir nechta
muammolarni hal qilishi kerak. Shuning uchun ham davlat vositalarni (moliyaviy,
pul) ishlatishga majbur, ularni ham har doim ham birlashtirish oson emas, ba'zan
esa bir-biriga ziddir. Bu davlatni tartibga solishning tobora murakkablashib
borayotgan tabiatining namoyon bo'lishi.
19

Rossiyaning iqtisodiy siyosatida ikkala vositadan foydalanish amaliyoti
ishlab chiqilmoqda. Islohotning boshlanishi muqarrar ravishda pul-kredit
tadbirlarining rolini kuchaytirdi, ya'ni. pul-kredit siyosati. Sababi: ushbu
yo'nalishsiz islohotning o'zi boshlana olmadi. 1985-1992 yillarda tartibga solishda
moliyaviy dastaklarning keng tarqalishi tub o'zgarishlarni boshlay olmadi.
Shu bilan birga, pul-kredit choralarining ahamiyatining oshishi moliya
mexanizmi uning faoliyat ko'lamini pasayishiga olib kelmadi. Ichki iqtisodiyot
(ayniqsa, qishloq xo'jaligi va ijtimoiy sohalar) rivojlanish uchun imtiyozlarni
asosan byudjet mablag'lari hisobidan oladi.
III BOB O‘ZBEKISTONDA DAVLAT TOMONIDAN
IQDISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH
3.1 Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli
Davlat tomonidan Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda
iqtisodiyotni tartibga solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat
iqtisodiyotga faol aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko`maklashadi,
raqobatchilik muhitini yaratib, aholini salbiy oqibatlardan himoyalash chora-
tadbirlarini ko`radi. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishdan
ko`zlangan asosiy maqsad bozor munosabatlarini muayyan va ma`lum
yo`nalishlar asosida rivojlantirib, iqtisodiy taraqqiyot sur`atlarini jadallashtirish
va aholi turmush darajasini oshirish choralarini ko`rishdan iboratdir.
Rejali iqtisodiyot tizimidan xalos bo`lgan O`zbekiston Respublikasida
ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish davlatning bosh vazifasi
hisoblanadi. Shu munosabat bilan o`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonini
davlat bosh islohotchi sifatida boshqarib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. Karimov: “Murakkab o`tish davrida davlatning o`zi bosh islohotchi
bo`lishi zarur. Davlat butun xalqning manfaatlarini ko`zlab, islohotlar
jarayonining tashabbuskori bo`lishi, iqtisodiy taraqqiyotning etakchi
20

yo`nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren
davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o`zgarishlarni amalga oshirish
siyosatini ishlab chiqishi va izchil ruyobga chiqarishi kerak”, – deb ta`kidlagan
edi.
Davlatimizning bozor iqtisodiyotini tartibga solish bo`yicha rivojlangan
mamlakatlarda hozirgacha to`plangan boy tajribalarni o`rganishi va ularni
respublikamizning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda tadbiq
etishining maqsadga muvofiqligi bugungi kunda hech kimda shubha
tug`dirmaydi.

Bozor munosabatlari sharoitida baho (narx)lar iqtisodiyotni tartibga
solishning muhim vositasi bo`lib xizmat qiladi. Bunda baho bozor pasangisi,
regulyatori bo`lib, ikki asosiy vazifani bajaradi. Birinchidan, u resurslar, tovarlar
va xizmatlar iste`molini cheklaydi va ikkinchidan, tovar ishlab chiqarish (xizmat
ko`rsatish) uchun rag`bat vazifasini o`taydi.
Ishlab chiqarish jarayonida iste`mol tovarlari, ko`rsatiladigan xizmatlar
qanchalik kamyob bo`lsa, ularning bahosi shunchalik yuqori bo`lib, shunga
muvofiq ravishda ularni xarid qilish cheklangan bo`ladi. Boshqacha aytganda,
tovarlar va xizmatlar ularning narxlariga binoan iste`mol qilinadi, taqsimlanadi va
qayta taqsimlanadi.
Narxlarning o`zgarib turishi, ya`ni ko`tarilib yoki pasayib turishi ishlab
chiqaruvchilarning xatti-harakatiga ta`sir ko`rsatadi. Binobarin, biron-bir tovar
(xizmat) narxining o`sishi, uni ishlab chiqarish hajmining ko`payishiga, ushbu
tarmoqqa muayyan tovar bozoriga yangi ishlab chiqaruvchilarning kirib kelishiga
sabab bo`ladi. Bozor iqtisodiyotida faqat foyda olishni ta`minlaydigan tovarlar
(xizmatlar) ishlab chiqariladi. Ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltirmaydigan
tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqarilmaydi. Muayyan tovar narxining pasayishi, uni
ishlab chiqarish foydani ta`minlay olmay qolganligidan dalolat beradi. Bunday
tovarlarni ishlab chiqarish kamayib boradi, ushbu tarmoq va bozorni ishlab
chiqaruvchilar tark eta boshlaydilar. Demak, narxning bozor pasangisi,
21

regulyatori vazifasini o`tashi tufayli ishlab chiqaruvchilar foydasiz yoki kam
foyda keltiradigan tarmoqdan yuqori foyda keltiradigan tarmoqqa, sohaga o`tib
turadi. YUqori foyda keltirayotgan tarmoq yoki bozorlardagi iqtisodiy sub`ektlar
o`zgalarning kirib kelishiga to`sqinlik qiladilar. Iqtisodiy sub`ektlar aniq tovarlar
bozorida o`z mavqelarini saqlash, mustahkamlash, yaxshilash maqsadlarida
o`zaro raqobatga kirishadilar.
Ko`p sonli o`zaro raqobatlashuvchi iqtisodiy sub`ektlarning faoliyati
natijasida bozor munosabati buzilib, undagi talab va taklif o`rtasida
nomutanosiblik paydo bo`ladi. Bu nomutanosiblik ishlab chiqarish bilan iste`mol
o`rtasidagi ziddiyatda o`z ifodasini topadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ijtimoiy
iste`molga nisbatan o`sib ketishi natijasida davriy tanglik paydo bo`lishi
mumkin. Boshqacha qilib aytganda, bozor mexanizmi bozordagi muvozanatni
muttasil saqlab turishga qodir bo`lmay qoladi. Ana shu holat iqtisodiyotni tartibga
solishning bozor mexanizmidan tashqari davlat mexanizmiga zarurat tug`diradi.
Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi to`liq bajara
olmagan vazifalarni o`z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning asosiy maqsadi iqtisodiy muvozanatga erishish asosida tushkunlik va
tanglikning oldini olish, ijtimoiy ishlab chiqarishning barqaror o`sishini
ta`minlash, milliy iqtisodiyot ravnaqi uchun imkoniyatlar yaratish va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish choralarini amalga oshirishdir.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda bozor mexanizmining
samarali ishlashi uchun sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning
uchun davlat raqobatni rag`batlantirish orqali bozor tizimini saqlashni o`z
zimmasiga oladi. Chunki erkin tadbirkorlik va uni boshqaruvchi talab va taklif
qonunlarining amal qilishi ko`p jihatdan raqobatga bog`liq bo`ladi. Raqobatchilik
muhitini rag`batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi quyidagilarni
nazarda tutadi:
-iqtisodiy sub`ektlarning faoliyat qoidalarini belgilash;
-aholini bozor sharoitlari, iqtisodiyotning holati to`g`risidagi
axborotlardan xabardor qilish;
22

-iqtisodiyot sub`ektlari o`rtasidagi baxs va ziddiyatlarni hal qilishga
ko`maklashish chora-tadbirlarini amalga oshirish.
Bozor mexanizmi xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini
ta`minlaydigan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni rag`batlantiradi. Ammo
jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo`lgan, aholining ko`pchiligi foydalanadigan
ijtimoiy tovarlar va xizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarilishi
mumkin emas. Bunday ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo`llar,
yong`indan himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik va boshqalar kiradi.
Binobarin, ularni ishlab chiqarishni va ulardan foydalanishni davlatning o`zi
tashkil qilishi, tartibga solishi zarur bo`ladi.
Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmini taqozo etuvchi
sabablardan biri aholini inson salomatligiga va tabiatga ziyon etkazuvchi
omillardan himoya qilish zaruratidir. Masalaning mohiyati shundaki, bozor
iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo`jalik yurituvchi tadbirkor, avvalo, o`zini
o`ylaydi, o`z manfaati yo`lida faoliyat ko`rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda
tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi
mumkin. Bunday holatlar ham iqtisodiyotga davlatning aralashuvini, ko`p sonli
tadbirkorlarning manfaatlarini barcha jamiyat a`zolari manfaatlariga
mushtarakligini ta`minlash choralarini ko`rishni taqozo etadi.
Xo`sh, davlat iqtisodiyotni qanday vositalar yordamida tartibga soladi?
Buning uchun davlat ixtiyorida turli xil huquqiy va iqtisodiy vositalar mavjud
bo`lib, ulardan konkret vaziyat va vazifalardan kelib chiqib foydalaniladi.
Iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi
qonunchilik hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, ya`ni uning barcha
uchun bab-baravar kuchga ega ekanligi va unga barcha xo`jalik yurituvchi
sub`ektlarning so`zsiz amal qilishi shart ekanini yana bir bor ta`kidlab o`tish
zarur. Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli bo`lgan yuzlab qonunlarning
qabul qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy
asoslarini belgilab beradi.
23

Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya`ni iqtisodiy
vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning
manfaatlariga bevosita ta`sir ko`rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana
shunday vositalarga kiradi.
Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va
ta`sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari
tarkibiga kiritiladi. Shuning uchun soliq stavkasi ko`tarilsa, korxona (firma)
foydasi kamayadi va aksincha, bu stavkalar kamaysa, olinayotgan foyda
ko`payadi. Demak, tovar ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligi ko`p
jihatdan undirilayotgan soliqlar stavkasiga bevosita bog`liq. Soliqlar stavkasini
oshirish yoki kamaytirish orqali muayyan ishlab chiqarish tarmoqlari rivojini
sekinlashtirish (hatto to`xtatish), boshqa tarmoqlar rivojini esa rag`batlantirish
mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan
biri sanatsiya hisoblanadi. U asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib,
davlat korxonalariga ko`rsatiladigan moliyaviy yordamdir. Korxona qarzini
kechib yuborish yoki uni o`zga sub`ektlar hisobidan qoplash, qarzni to`lash
muddatlarini kechiktirish, qarz uchun to`lanadigan foizlarni kamaytirish,
korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan to`lab qo`yish va hokazolar
sanatsiya shakllari hisoblanadi.
Davlat tomonidan aniq maqsadlar uchun qaytarib olmaslik sharti bilan
ajratiladigan moliya mablag`lari subsidiyalar deb yuritiladi. Iqtisodiyotni tarkiban
o`zgartirish (diversifikatsiyalash), eksport va import muvozanatini ta`minlash,
ayrim hududlarga yordam berish kabi maqsadlar uchun ajratiladigan mablag`lar
(subsidiyalar) ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim
ahamiyat kasb etadi.
Bojxona to`lovlari davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, aniqrog`i,
eksport va importni cheklash yoki rag`batlantirishning muhim vositasi
hisoblanadi. Ularning stavkalari ko`paysa, chegaradan o`tayotgan tovarlar
24

miqdori kamayadi va aksincha, stavkalarning kamayishi tovarlar oqimining
ko`payishiga olib keladi.
Yana shuni ham aytib o`tish joizki, davlat o`zining kredit siyosati orqali
iqtisodiyot taraqqiyotiga ham o`zining ta`sirini o`tkazib turadi.
Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy,
ijtimoiy barqarorlikni ta`minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor
yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o`rin tutadi. Aholining
yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash uchun jamiyat milliy iqtisodiyot
tarmoqlarini, shu jumladan, qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatlash maqsadidagi
daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Daromadlarning qayta
taqsimlash tizimida davlat muhim o`rin tutadi. Davlat tomonidan daromadlarning
qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmining muhim unsuri
hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy
barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o`rin tutadi. Ma`lumki, bozor
iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o`zgarib turadi, iqtisodiy o`sish
uning pasayishi bilan almashinib turadi. Uning oqibatida firmalarning sinishi va
ishsizlarning ko`payishi ortadi, aholi turmush darajasi pasayadi, ular ko`p
qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlash
mexanizmi yordamida iqtisodiy o`sish tsiklidan tanglikka (pasayishga) o`tishdagi
salbiy oqibatlarni cheklash, shuningdek, tanglikdan iqtisodiy o`sish sari o`tish
imkoniyatlari vujudga keladi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatuvchi va
ko`maklashuvchi chora-tadbirlar tizimidan iborat degan xulosa qilish mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish
Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish to`la-
to`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja
topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib,
ularni bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib
25

rejalashtirish amaliyoti korxonaning xo`jalik mustaqilligi, erkinligi va
tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga
salbiy ta`sir ko`rsatar edi.
Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuqoridan turib
rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini
bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham
aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi.
Biroq o`tgan yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni,
umuman, korxona (firma)lar iqtisodiy faoliyatining, xususan, o`rta va uzoq
muddatlarga mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning
bankrotga uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon”da ekani, ishsizlar sonining
ko`payishi va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining
oqibati, deb baholash mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va
qo`yilgan maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim
ekanligi ayon bo`lib qoldi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim
shakllaridan biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir.
Mamlakat miqyosida ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va
tarmoqlararo mehnat taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb
etilayotgan sarmoyalar harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy
taraqqiyotni bashorat qilishva rejalashtirishni taqozo etadi.
Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida
boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik ishlab
chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun
mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini o`rta va
uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy
qilish muhim ahamiyatga ega.
26

Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u,
odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha)
mo`ljallanadi. Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l
qo`yilgan kamchiliklar tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish
tendentsiyalariga asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va
u qanday natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishda bozor munosabatlarinig o`ziga xos
xususiyatlarini e`tiborga olish juda muhim. Gap shundaki, iqtisodiy bashorat
markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi hukmron bo`lgan davrda ham mavjud edi.
Biroq u davrda bashorat qilish va rejalashtirishning bosh masalasi ishlab
chiqirishning rivojlanishi edi. Endilikda, ya`ni bozor munosabatlari sharoitida,
bosh masala iste`mol bozori talabini qondirishdir. Bozor munosabatlari sharoitida
istiqbolni belgilashning oldingi davrdagi bashoratlashdan asosiy farqi ham
shundan iborat.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirishni iste`mol bozori
talabiga qaratilishi korxona (firma)larni yaxshi samara bermayotgan ishlab
chiqarishdan voz kechib, yuqori samaradorlikni ta`minlovchi ishlab chiqarish
bilan shug`ullanishga majbur etadi.
Bozor iqtisodiyotining bu xususiyatini e`tiborga olish bilan bir qatorda
bashoratlash va rejalashtirishning ilmiy asosda amalga oshirilishi, marketing
tadqiqotlari va ishonchli ma`lumotlarga asoslanishi ham muhim ahamiyat kasb
etadi.
Bashoratlar asosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqiladi. Ularda
iqtisodiyot rivojlanishining moddiy va ijtimoiy maqsadlari belgilanadi.
Maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sarmoyalar rejalari tuziladi,
ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, ishlab chiqarish bilan import, ishlab
chiqarish bilan eksport, eksport bilan import o`rtasidagi bog`liqliklar aniqlanadi.
Iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat dasturlari asosida rejalar qabul qilinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida dastur va rejalar davlat korxonalari uchun
direktiv, xususiy sektor uchun taklif xarakteriga egadir. Tadbirkorlarning
27

rejalarga amal qilishlarini rag`batlantirish maqsadida ularga soliq to`lashda, kredit
va subsidiyalar olish, xomashyo, yoqilg`i, energiya, asbob-uskunalar xarid
qilishda, tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar beriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida istiqbolni belgilash tizimi mahsulot ishlab
chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatdorligiga asoslanadi. Katta tashkiliy-
iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zlari
tashabbuskorlik qiladilar. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda davlatning
aralashuvi kredit xizmati ko`rsatish, xomashyo, yoqilg`i resurslarini ajratish,
oqilona soliq siyosatini o`tkazish va davlat ehtiyoji uchun mahsulotlar sotib
olishdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy rivojlanish istiqbolini belgilashda davlat
resurslari va mablag`larining nodavlat sektorida xo`jalik yurituvchi
sub`ektlarning mablag`lari bilan birgalikda ishtirok etishini ta`minlash
hamkorlikdagi dasturlar va loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutish katta
ahamiyat kasb etadi.
3.2. Iqtisodiyotni boshqarish organlari
Addddfg Milliy iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish zarurati
muayyan vazifalarni bajaruvchi va muayyan vakolatlarga ega bo`lgan boshqarish
organlari faoliyatini taqozo etadi. Mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish
respublika hukumati, ya`ni Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. U
o`z vakolatlari doirasida nafaqat iqtisodiy jarayonlarni, balki ijtimoiy jarayonlarni
ham boshqaradi.
Iqtisodiyotni boshqarish va uni umumdavlat manfaatlariga
asoslangan holda tartibga solish, tabiiyki, oddiy vazifalar sirasiga kirmaydi.
Buning uchun hukumat tomonidan bozor iqtisodiyotining huquqiy mexanizmini
ro`yobga chiqarish asosida mulkchilik shakllarining tengligini ta`minlash, erkin
tadbirkorlik uchun zarur sharoitlar yaratish, iqtisodiyotni monopoliyadan
chiqarish siyosatini o`tkazish, kichik va o`rta biznesning rivojlanishiga
ko`maklashish talab qilinadi. Shu maqsadda hukumat pul va kredit tizimini
mustahkamlash siyosatini ishlab chiqadi, yagona narx siyosatini o`tkazadi,
28

mehnat miqdori va ijtimoiy ta`minot darajasi borasida belgilangan kafolatlarni
ta`minlash chora-tadbirlarini ko`radi. Vazirlar Mahkamasi o`ziga bo`ysinuvchi
vazirliklar va idoralar ishini muvofiqlashtirib, ularning ijtimoiy siyosatni
ro`yobga chiqarish borasidagi mas`uliyati darajasini va buning uchun zarur
bo`lgan funktsiya va vakolatlarni belgilaydi, respublika byudjeti, shuningdek,
respublikani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim dasturlarini ishlab
chiqadi.
Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunlarga muvofiq mamlakat hududidagi
barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va
fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar
chiqaradi.
Ma`lumki, iqtisodiy islohotlarning pirovard natijalari uni amalga oshirish
ob`ektidan (respublika, tarmoq, korxona) qat`iy nazar, mujassamlashgan holda
hududiy birlik (viloyat, tuman, shahar)lar darajasida namoyon bo`ladi.
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin
mamlakatimizda huquqiy-demokratik davlat barpo etish oliy maqsad qilib
belgilandi. Buning uchun ikkita muhim vazifani hal etish talab qilinadi. Bularning
birinchisi, bozor munosabatlariga asoslangan va ijtimoiy yo`naltirilgan
iqtisodiyotni barpo etish bo`lsa, ikkinchisi, davlat hokimiyatining vakillik va
o`zini-o`zi boshqarish organlarining yangi tizimini yaratishdir.
O`tgan davr ichida respublikamizda bozor islohotlari chuqurlashib,
huquqiy-demokratik institutlar rivoj topdi va ayni vaqtda mahalliy ijroiya
hokimiyati organlarining faoliyati ham takomillashib bordi.
Mahalliy davlat hokimiyati bir-biriga bo`ysunmagan davlat va vakillik
organlaridan iborat bo`lib, ular o`z faoliyatlarini o`zaro hamkorlik asosida tashkil
etadilar.
Viloyat, tuman, shahar hokimi viloyat, tuman va shaharning oliy
mansabdor shaxsi bo`lib, ayni bir vaqtda tegishli hududdagi vakillik va ijroiya
hokimiyatini boshqaradi.
29

Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir hudud o`z iqtisodiy rivojlanishida
ko`proq erkinlikka ega bo`lishi, ishlab chiqarish natijalaridan, avvalo, ushbu
hudud aholisi manfaatdor bo`lishi lozim. Ma`lumki, respublikamizda bozor
munosabatlariga o`tish jarayoni yangi-yangi ijtimoiy munosabatlarning, ayniqsa,
mulk munosabatlarining vujudga kelishiga sabab bo`ldi. O`zini-o`zi mablag`
bilan ta`minlash tamoyili joriy etilib, xo`jalik yuritishning mutlaqo yangi usullari
vujudga keldiki, bularga eskicha usul bilan, eski organlar bilan rahbarlik qilib
bo`lmay qoldi. Shu munosabat bilan yangicha ishlash qobiliyatiga ega bo`lgan,
ya`ni mas`uliyatni o`z zimmasiga olib, masalalarni tezkorlik bilan hal qila
oladigan davlat organlari zarur bo`lib qoldi. Bu zarurat mahalliy boshqaruv
amaliyotida mavjud bo`lgan organlarni vakillikka asoslangan va yakka boshchilik
tamoyili asosida ish yurituvchi organlar bilan almashtirishni taqozo etdi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan mahalliy hokimiyat
organlari vakolatiga quyidagilar kiradi:
-qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta`minlash;
-hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish;
-mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar,
yig`imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg`armalarni hosil qilish;
-mahalliy kommunal xo`jalikka rahbarlik qilish;
-atrof-muhitni muhofaza qilish;
-fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta`minlash;
-normativ xujjatlarni qabul qilish hamda O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga va qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga
oshirish.
Yuqoridagilar mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyati organlarining
birgalikda amalga oshiradigan vazifalari bo`lib, ularning vakolati shu
vazifalardan kelib chiqadi.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi xo`jalik yurituvchi
sub`ektlarning moliya-xo`jalik mustaqilligini kengayib borishini taqozo etadi. Bu
30

o`z navbatida ularning gorizontal xo`jalik aloqalarining rivojlanishiga olib keladi.
Natijada markaziy boshqaruv organlarining vakolatlari torayib boradi.
Hozirga qadar saqlanib qolgan tarmoq boshqaruv organlari
mamlakatimizning strategik iqtisodiy siyosatidan kelib chiqqan holda quyidagi
vazifalarni hal etish bilan shug`ullanadi:
-tarmoq rivojlanishining umumiy yo`nalishlarini aniqlash;
-ilmiy-texnikaviy siyosatni o`tkazish;
-chet el investitsiyalarini jalb etish;
-ekologik muammolarni hal qilish.
Shuni ham aytib o`tish kerakki, mamlakat miqyosida makroiqtisodiy
barqarorlik va rivojlanishga oid vazifalarni bajarishda O`zbekiston Respublikasi
Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi hamda Moliya vazirligi o`zlarining
alohida o`rniga ega bo`lib, bozor munosabatlarining rivojlanishi ularning
maqsadiga salbiy ta`sir ko`rsata olmaydi.
Respublikamiz milliy iqtisodiyotida o`nlab tarmoqlar, minglab korxonalar
faoliyat ko`rsatadi. Ularni bir-biri bilan muvofiqlashtirish, mamlakatimiz
hududida joylashtirish va mahsulot (xizmat)ga bo`lgan talabni aniqlash har bir
tarmoq oldida turgan keng qamrovli masalalar hisoblanadi. Bularni samarali va
oqilona hal qilish boshqarishning tarmoq organlari hisoblanuvchi vazirliklar,
davlat qo`mitalari, kontsernlar, kontsortsiumlar, assotsiatsiyalar va xolding
kompaniyalari zimmasiga yuklatilgan.
Vazirlik – o`ziga tegishli tarmoqning xo`jalik tizimida boshqarishning eng
oliy bo`g`ini hisoblanadi. U tarmoqning ahvoli, rivojlantirish istiqbollari, fan-
texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish (xizmat)ning texnologik darajasi,
mahsulotning sifati va uning raqobatbardoshligi, ishlab chiqarilayotgan
mahsulotga bo`lgan talabni qondirish uchun mas`uldir. Vazirlikka O`zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlangan vazir rahbarlik qiladi.
Davlat qo`mitalari – vazirlik va idoralarning faoliyatini tartibga solish,
nazorat qilish va muvofiqlashtirish yo`li bilan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga
rahbarlik qilishga mo`ljallangan markaziy tarmoq boshqaruv organlaridir.
31

Kontsern – ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi (o`zgarishi, xilma-
xilligining ko`payishi) asosida tarkib topadigan ko`p tarmoqli korporatsiyadir.
Uning tarkibiga turli tarmoqlar (sanoat, transport, savdo, bank sohasi)ga tegishli
korxona va muassasalar ixtiyoriylik asosida kiradi.
Korporatsiya - bu rivojlangan yirik aktsionerlik jamiyatlari va trestlar
birlashmasidir. Korporatsiyalarning negizi bo`lib aktsionerlik jamiyatlari
hisoblanadi. Ular muayyan mahsulotlarning asosiy ishlab chiqaruvchilarini
birlashtiradi. Korporatsiyalar sarmoyalar kapitalining markazlashuviga yordam
beradi, ilmiy-texnika taraqqiyotiga turtki bo`ladi, mahsulotning
raqobatbardoshligi va hayotiy tsiklini uzoq davom etishini ta`minlaydi.
Konsortsium - aniq vazifalarni, ya`ni fan-texnika, qurilish, tabiatni
muhofaza qilish bo`yicha va boshqa yirik dasturlarni amalga oshirish maqsadida
tashkil etiladigan birlashmadir. U mustaqil firmalarning vaqtinchalik ittifoqi yoki
moliyaviy muammolarni hamkorlikda hal qilish maqsadida tuzilgan banklararo va
sanoat korxonalariaro bitim ko`rinishida bo`lishi mumkin. Konsortsium
ko`pincha aviatsiya, kosmos, kompyuterlar, aloqa kabi yuksak texnologik va katta
sarmoyali sohalar bo`yicha tashkil qilinadi. Dastur bajarilgandan so`ng
konsortsium o`z faoliyatini to`xtatadi yoki boshqa turdagi birlashmaga
aylantiriladi.
Assotsiatsiya – korxonalarning paychilik asosidagi ixtiyoriy birlashmasidir.
U bir yoki bir necha ishlab chiqarish-xo`jalik vazifalarini birgalikda amalga
oshirish maqsadida korxonalarning shartnoma asosida birlashishi natijasida
tashkil topadi. Assotsiatsiyalar tarkibiga, odatda, muayyan hududda joylashgan va
turdosh kasbga ixtisoslashgan korxonalar kiradi.
Xolding kompaniyasi – bu, eng avvalo, moliyaviy jamg`arma bo`lib,
korxonalarni emas, balki sarmoyalarni birlashtiradi. Xolding kompaniyasi
tarkibiga kiruvchi aktsionerlik jamiyatlari aktsiyalarining nazorat paketi
kompaniyaning ixtiyorida bo`ladi. Bundan maqsad aktsionerlik jamiyatlari
faoliyatlari ustidan nazorat o`rnatish va dividentlar ko`rinishida foyda olishdir.
32

Har qanday iqtisodiy tizimda iqtisodiyotning birlamchi va asosiy bo`g`ini
korxona va firmalar hisoblanadi. Shuning uchun iqtisodiyotni boshqarish
deganda, eng avval shu korxona va firmalar faoliyatini boshqarish tushuniladi.
Bozor munosabatlari sharoitida boshqarish tushunchasi xo`jalik sub`ektlari
faoliyatini faqat yuqori tashkilot va organlar tomonidan tartibga solishni qamrab
olmaydi. Bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi bozordagi talab va taklif
asosida ularning o`zini-o`zi boshqarishidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
korxona va firmalar boshqaruv tizimida shunchaki ijrochigina emas, balki shu
tizimning faol ishtirokchisi sifatida maydonga chiqadi.
Korxona yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan xo`jalik sub`ekti bo`lib,
o`ziga tegishli mulk asosida mahsulot ishlab chiqaradi, sotadi yoki almashadi,
ishlar bajaradi, xizmat ko`rsatadi.
Firma - korxonadan farqli o`laroq, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish
sohalaridagi turli-tuman tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradi. Bunday nomni
sanoat korxonasi yoki davlat muassasasi uchun ham, savdo-vositachilik faoliyati
uchun ham, sayyohlik va boshqa tashkilotlarga nisbatan ham qo`llash mumkin.
Xulosa
Davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiy rivojlanishning ob'ektiv zarurati
hisoblanadi. Bundan tashqari, davlat tomonidan tartibga solish darajasi bozor
munosabatlarining rivojlanish darajasiga bog'liq. U yoki bu tarzda, har qanday
mamlakatda, har qanday ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tizimda iqtisodiyot
u yoki bu darajada davlat organlari tomonidan namoyish etiladigan davlat
tomonidan tartibga solinadi. Davlat iqtisodiyotga qonunchilik cheklovlari, soliq
tizimi, majburiy to'lovlar va ajratmalar, davlat investitsiyalari, subsidiyalar,
imtiyozlar, qarz berish, davlat ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarini amalga oshirish
orqali ta'sir qiladi.
33

Iqtisodiy o'sishni ta'minlash asosan hukumatning mamlakat iqtisodiy
rivojlanishining barcha jabhalariga ta'sirining sifati bilan belgilanadi. Iqtisodiy
o'sish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim va
belgilovchi ob'ektiga aylanmoqda; davlatning iqtisodiy o'sishni ta'minlashning
murakkab va ko'p sonli vazifalarini hal qilishdagi faoliyati sezilarli darajada
oshirilishi va Rossiya iqtisodiyotining mavjud o'sish potentsialini ro'yobga
chiqarishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak.Bozor sharoitida davlat oldida qiyin
vazifa turibdi: bir tomondan, u iqtisodiy dastaklar yordamida bozor tizimini
qo'llab-quvvatlashi va ishlashini osonlashtirishi kerak, boshqa tomondan esa bu
tizimni keraksiz ta'sir bilan yo'q qilmasligi kerak.Iqtisodiy o'sish soliq yukini
kamaytirish yoki davlat xarajatlarini ko'paytirish orqali hukumat tomonidan
sezilarli qo'llab-quvvatlanishi mumkin. ikkinchisiga davlat daromadlarining
etarlicha yuqori darajasi natijasida erishish mumkin. Soliq ma'muriyati
darajasining bir vaqtning o'zida ko'tarilishi bilan soliq stavkalarini pasaytirish
orqali davlat daromadlarini ko'paytirish muammosini hal qilish. To'lanishi kerak
bo'lgan soliqlar iloji boricha byudjetga tushishini ta'minlash kerak.Soliq tizimi
moslashuvchan va dinamik bo'lishi kerak. Bozorda paydo bo'layotgan turli xil
yangiliklarga imkon qadar tezroq moslashishga tayyor bo'lishi kerak. Bunday
harakatchanlikka erishishning asosiy to'sig'i soliq jarayonini qonunchilik bilan
ta'minlash jarayonidir.Bugungi Rossiya uchun bozorga o'tish davrida davlat
tomonidan tartibga solish ayniqsa muhimdir. Iqtisodiyotda o'nlab yillar davomida
davlatning mustabid diktaturasidan so'ng, davlatning iqtisodiyotga aralashuvidan
butunlay voz kechish to'g'risida fikrlar bildirilmoqda. Ko'rinib turibdiki, haqiqat,
har doimgidek, o'rtada. Shuning uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning jahon tajribasi Rossiya uchun muhimdir, uni o'rganish kerak.
34

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1Agapova T.A., Seregina S.F. Makroiqtisodiyot: darslik. - M.: Biznes va xizmat
ko'rsatish, 2004 y.
2 Katta iqtisodiy lug'at. / Ed. A.N. Azrilian. - 4-nashr. qo'shish. va qayta ko'rib
chiqilgan - M.: Yangi iqtisodiyot instituti, 1999 y.
3 Borisov A.B. Iqtisodiyotning katta lug'ati. - M.: Kitob olami, 2003 yil.
4 Borisov E.F. Iqtisodiy nazariya: Darslik. - M.: Moliya va statistika, 1997 y.
5 Kulikov LM Iqtisodiy nazariya asoslari: O'quv qo'llanma. - M.: 2001 yil.
35

6 Iqtisodiy nazariya kursi: Darslik. / Ed. M.N. Chepurin, E.A.Kiseleva. - Kirov:
ASA, 2002 yil.
7 Makroiqtisodiyot. Nazariya va rus amaliyoti: O'quv qo'llanma. Ed.
A.G.Gryaznova, N.N. Dumnoy. - M.: KNORUS, 2004 yil.
8 Nureyev R.M. Mikroiqtisodiyot kursi.- M.: NORMA, 2000.
9 Samofalova E.V. va boshqa xalq xo'jaligini davlat tomonidan tartibga solish:
darslik. - M.: KNORUS, 2005 yil.
10 Iqtisodiy nazariya: Darslik / Ed. I.P. Nikolaeva. - M.: Prospekt, 2001 yil.
36

O'zbekistonda iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solish

Sotib olish