O'zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo'llab quvvatlanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	46
Yuklab olingan sana	13 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

O'zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo'llab quvvatlanishi

Sotib olish

O’ ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’ RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“ SIRTQI ” FAKULTETI
“_______________________________________ ” kafedrasi
“ __________________________________ ” TA'LIM YO’ NALISHI BO’
YICHA
Mavzu: ______________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi: _________________
talabasi ____________________
Amaliyot rahbari:
O’ qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro’ yxatga
olingan tartib raqami № ________
“___” ______ 202 3 yil ________
imzo
Hisobot ximoyaga tavsiya qilindi
(qilinmadi)
Sana “____” ________ 202 3 yil
Raxbar imzosi:
__________________ Xisobot baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________

O'zbekistonda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni qo'llab quvvatlanishi
Reja
Kirish 3
1. O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanish
dinamikasi 6
2. Innovatsiya kategoriyasining mazmun-mohiyati va turkumlanishi 16
3. Kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyat tahlili 19
4. Kichik biznes korxonlarida innovatsion faoliyatni rivojlantirishda
zamonaviy marketingdan foydalanish 23
Xulosa 28
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 30
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan
iqtisodiy islohotlarning muhim jihatlaridan biri, bu – kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik subyektlari faoliyatini har tomonlama qo’llab-quvvatlash, ularga turli
imtiyoz va preferensiyalar berish va bu orqali mamlakat yalpi ichki mahsulot
hajmini keskin oshirish, aholini ish bilan ta’minlash masalalarini hal qilish va
milliy farovonlikni ta’minlashdan iboratdir. Chunki, tarkibiy o’zgarishlarni amalga
oshirish davrida bozor konyunkturasi o’zgarishlari va iste’molchilar ehtiyojlariga
tez moslasha olishi nuqtai nazaridan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini
yanada qo’llab-quvvatlash, rivojlantirish vazifasi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev: “Bizning bosh
vazifamiz – tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish uchun eng qulay shart-
sharoitlarni yaratishni ta’minlashdir. Biznes bilan shug’ullanayotgan har kishida
davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishiga astoydil ishonch bo’lishi shart. Odamlar
biznes bilan shug’ullanishdan manfaatdor bo’lishi zarur. Tadbirkor va xalq boy
bo’lsa – mamlakat ham boy bo’ladi” 1
deya ta’kidlaganlar.
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida ham iqtisodiyotda davlat ishtirokini
kamaytirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini
yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini
rag’batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish
masalalariga alohida e’tibor qaratilgan.
Zamonaviy sharoitlarda raqobat kurashining kuchayib borishi natijasida kichik
biznes subyektlari faoliyatining rivojlanishi zamonaviy ilm-fan yutuqlari, ya’ni:
“innovatsiya” larga bog’liq bo’lib qolmoqda. Jahon tajribasidan ko’rish mumkinki,
tadbirkorlikda innovatsion faoliyatni rivojlantirish yuqori samaradorlikka erishish
mezoni bo’ladi.
1
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: O’zbekiston.2017.
B.453.
3

Bugungi kunda tadbirkorlikni innovatsion rivojlantirish, faol tadbirkolik faoliyatini
qo’llab-quvvatlash, ya’ni kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda innovatsion
faoliyatni tashkil etish, rivojlantirish obyektiv zaruriyat kasb etgan masalalardan
biriga aylandi.
Zero, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
“Faol tadbirkorlik biznes faoliyatini innovatsion, ya’ni zamonaviy yondashuvlar,
ilg’or texnologiya va boshqaruv usullari asosida tashkil etadigan iqtisodiy
yo’nalishdir” 2
.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar va fikrlarni inobatga olib, kichik biznes
korxonalarida innovatsion faoliyat va uni rivojlantirish bugungi kunning dolzarb
masalalaridan biri ekanligi ko’rinmoqda.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlash, uning innovatsion faoliyatini rivojlantirishning nazariy jihatlari
xorij olimlaridan A.Smit, Y.Shumpeter, P.Druker, R.Foster, V.Sekerin,
I.Balabanov, R.Fatxuddinov 3
va boshqalarning ilmiy ishlarida atroflicha tahlil
qilingan.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning umumiy jihatlari
Y.Abdullayev, M.R.Boltabayev, A.N.Samadov, M.S.Qosimova,
B.K.G’oyibnazarov 4
va boshqa olimlarning ishlarida bayon etilgan.
Kichik biznesda innovatsiyalardan foydalanish, innovatsion faoliyat va uni
tashkil etish, innovatsion marketing texnologiyalaridan kichik biznes korxonalarida
foydalanish haqida o’zbekistonlik iqtisodchi-olimlardan Sh.J.Ergashxodjayeva,
R.I.Gimush, F.M.Matmuradov, E.Egamberdiyev 5
va boshqalarning ilmiy ishlarida
bayon etilgan.
2
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga M urojaatnomasi. – T.: “O’zbekiston”
NMIU, 2018. B .20.
3
Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. Т.1. – М.: Ось, 1977. – 480 с; Шумпетер Й.
Теория экономического развития. – М.: Прогресс, 1982; Друкер П.Ф. Практика менеджмента. М.: ИД Вильямс,
2003; Фатхутдинов Р.А. Инновационный менеджмент. – Спб.: Питер, 2004; Секерин В.Д. Инновационный
маркетинг: Учебник. -М.: ИНФРА-М, 2012.236 с.
4
Abdullayev Y ., Karimov F . Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari . – T .: Mehnat , 2010. – 349 b ; Boltabayev M . R .,
Qosimova M . S ., Ergashxodjayeva Sh . J ., G ’ oyibnazarov B . K ., Samadov A . N ., Xodjayev R . Kichik biznes va tadbirkorlik :
O ’ quv qo ’ llanma . – T .: Iqtisodiyot , 2010. – 275 b .
5
Ergashxodjayeva Sh.J. Innovatsion marketing. T.: Iqtisodiyot, 2014. – 178 b.; Egamberdiyev E., Xo'jaqulov X. Kichik
biznes va tadbirkorlik. T.: TMI, 2003. – 186 b.; Gimush R.I., Matmurodov R.I. Innovatsion menejment: Iqtisodiyot oliy
o’quv yurtlari uchun o’quv qo’llanma. – T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008.
4

Kurs ishining maqsadi. Kichik biznes korxonalari innovatsion faoliyatini
o’rganish va rivojlantirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Qo’yilgan maqsadga erishish uchun quyidagilar tadqiqot vazifalari etib
belgilangan:
- innovatsiya va innovatsion faoliyat kategoriyasining mohiyati hamda
iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyatini asoslash;
- O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanish
dinamikasini tahlil etish;
- kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyatni tashkil etishning nazariy
jihatlarini asoslash;
- kichik biznes subyektlari innovatsion faoliyatining o’ziga xos xususiyatlarini
yoritib berish;
- kichik biznes korxonalari innovatsion faoliyatining xorij tajribasini
o’rganish;
Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va takliflar hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

1. Innovatsiya kategoriyasining mazmun-mohiyati va
turkumlanishi
O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar
iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari bo’lib
hisoblanadi. Xususan, tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy
iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish
hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish masalalariga alohida e’tibor
qaratilmoqda.
Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda zamonaviy ilm-fan yutuqlaridan samarali
foydalanish, ishlab chiqarishda eng ilg’or va so’nggi avlod texnologiyalarini joriy
etish, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida innovatsiyalarning rivojlanishiga
e’tiborni yanada kuchaytirish va bunda innovatsiyalar sohasida xorijda
yaratilayotgan yangiliklar va tajribalarni o’rganish, yangiliklarni joriy etishda
barcha imkoniyat va salohiyatmizni ishga solish muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasida kichik biznes subyektlari faoliyati erkinliklari va
qulay ishbilarmonlik muhitining mavjud ekanligi hamda yuqori iqtisodiy
manfaatdorlikka erishish imkoniyatlari tadbirkorlarning o’z faoliyatini tashkil
etish, kengaytirish va o’zgartirishlarda innovatsion loyihalarni joriy etishga
bo’lgan intilishlarini kuchaytirmoqda. Bu esa mamlakatimizda innovatsiyaning
mazmun-mohiyatini yanada chuqur va puxta o’rganishga olib kelmoqda.
Innovatsiya nazariyasining rivojlanishiga asos solgan olim avstriyalik iqtisodchi
Y.A. Shumpeter hisoblanadi.Y.A. Shumpeter ilgari surgan g’oyaga ko’ra, joriy
etilgan har qanday yangi texnik qaror, texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil etish,
yangi bozorlarning tarkib topishi, xomashyolar manbai innovatsiya hisoblanadi.
Y.A. Shumpeter tomonidan ishlab chiqilgan konsepsiya uning “Iqtisodiy
rivojlanish nazariyasi” nomli kitobida atroflicha yoritgan. Ushbu konsepsiya
dinamik xaraktrga ega bo’lib, doimiy tebranish xususiyatiga egadir. Shu bois
ushbu tebranish ilgarilab boradigan rivojlanishni ta’minlaydi. Uning
6

ta’kidlashicha, konyunktura tebranish manbai va tadbirkorning innovatsion faolligi
hisoblanadi.
“Innovatsiya” atamasi lotincha “innovato” so’zidan olingan bo’lib, yangilash va
yaxshilash degan ma’noni bildiradi. Umumiy mazmunda mazkur atama Ko’pchilik
odamlar tomonidan ushbu atama, asosan, ayni paytda va muayyan vaqtda yangi
deb qabul qilingan madaniyatning moddiy yoki nomoddiy qadr-qiymati sifatida
tushuniladi. “Innovatsiya” atamasining texnik-texnologik yangiliklarni joriy etish
sohasida qo’llanilishida keyinchalik kirib kelishi kuzatiladi.
“Innovatsiya” atamasining bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha
sohalarida juda keng qo’llanilishi uning mazmunini har tomonlama o’rganishga
bo’lgan talabni kuchaytirmoqda. Shu sababli mazkur atamaning iqtisodiy mazmun-
mohiyatini ochib bergan ba’zi iqtisodchi-olimlarning qarashlarini o’rganish
maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Rus iqtisodchi olimi Balabanov I.T. fikriga ko’ra: “Innovatsiya – kapitalni yangi
texnika yoki texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil qilish, mehnat, xizmat
ko’rsatish va boshqaruvning yangi shakllariga, jumladan, yangicha nazorat va
hisob shakllari, rejakashtirish va tahlil usullariga kiritishdan olingan, moddiy tus
olgan natijadir” 6
Shuningdek, Valdaysev S.V. o’zining ilmiy ishlarida innovatsiyalarni quyidagicha
ta’riflaydi: “Innovatsiya – bozorga mavjud taklif bilan ta’minlanmagan ehtiyojlarni
qondiradigan mahsulot olib chiqishga qodir bo’lgan, maxsus ishlab chiqilgan
texnologiyaga asoslangan yangi mahsulot liniyasini o’zlashtirish” 7
Rus olimlaridan V.V.Glushenko, I.I.Glushenkolarning mazkur tushunchaga
quyidagicha ta’rif berganlar: “innovatsiya – tovarlar, xizmatlar va
texnologiyalarning firma darajasidagi tashkiliy shakllarining yangi turlarini ishlab
chiqish, tayyorlash va tarqatishga yo’naltirilgani jodiy va investitsion faoliyat
natijasi” 8
.
6
Балабанов И.Т. Инновационный менеджмент. Спб.: Питер.2001. - С.41.
7
Валдайцев С.В. Оценка бизнеса и инновации. М.: Филин. 1997.- С.73.
8
Глущенко В.В., Глущенко И.И. Исследование систем управления: социологические, экономические,
прогнозные, плановые, экспериментальные исследования. 2-е изд. – М.: ООО НПЦ «Крылья», 2004. С.30.
7

Shuningdek, mashur iqtisodchi olimlardan biri P.Druker ham innovatsiyaning
iqtisodiy mazmun-mohiyati va ahamiyatini asoslab berishga harakat qiladi va
tadbirkorlar uning yordamida yangi xizmatlar yoki biznes turini amalga oshirish
kabi o’zgarishlardan foydalanadigan o’ziga xos bir alohida vositasi sifatida
ta’riflaydi 9
.
P. Drukerning innovatsiyaga bergan ta’rifi Y. Shumpeterning klassik ta’rifi
mohiyatini to’ldirib, bir vaqtning o’zida samarali rivojlanishning sharti sifatida
tashkiliy-iqtisodiy omilning ahamiyatini hamda yangi tovarlarni amaliyotda
qo’llash zarurligini ta’kidlaydi.
Fatxutdinov R.A. esa innovatsiya sohasida olib borgan tadqiqotlari natijasida
“innovatsiya – obyektni boshqarishni o’zgartirish va iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik,
ilmiy-texnikaviy va boshqa turdagi samarani olish maqsadida yangilikni joriy
etishning yakuniy natijasi”, deb ta’kidlaydi 10
.
Innovatsiya atamasining mazmun-mohiyati va uning iqtisodiyotda tutgan o’rni
hamda innovatsiyalarning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishda O’zbekistonlik
iqtisodchi-olimlar izlanishlar olib borganlar va bugungi zamonning talabidan kelib
chiqqan holda ta’rif berganlar. Xususan, R.I. Gimush va F.M. Matmurodovlar
tomonidan innovatsiya deganda “yangilik va yangilik kiritish degan ma’noni
bildiradi. Bu yangilik zamirida yangi tartibni, yangi odatni, yangi uslubni,
kashfiyotni tushunish lozim”, deya ta’rif berilgan 11
.
Jahon banki tomonidan mazkur atamaga quyidagicha ta’rif berilgan: “innovatsiya
– texnologiyalarni anglatadi yoki ushbu jamiyatda nimadir yangi narsani
amaliyotda qo’llanilishini anglatadi” 12
Innovatsiya atamasiga berilgan bunday ta’riflarni ko’plab keltirish mumkin,
albatta. Olib borilgan tadqiqotlar asosida biz ham innovatsiyaga quyidagi ta’rifni
ishlab chiqdik va ushbu ta’rif innovatsiya kategoriyasining to’liq mazmun-
mohiyatini ochib beradi, deb o’ylaymiz: innovatsiya – har qanday faoliyat turida
9
Друкер П.Ф. Практика менеджмента. М.: ИД Вильямс, 2003. С.398.
10
Фатхутдинов Р.А. Инновационный менеджмент. – Спб.: Питер, 2004. – С. 19.
11
Gimush R . I ., MatmurodovR . I . Innovatsion menejment : Iqtisodiyot oliy o ’ quv yurtlari uchun o ’ quv qo ’ llanma . –
T .: O ’ zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti , 2008. – B .10.
12
Innovation Policy A Guide for Developing Countries. The International Bank for Reconstruction and
Development / the World Bank. 1818 H Street, NW, 2010. – P.28.
8

yuqori samaradorlikka erishish mezoni bo’la oladigan ilm-fan yutuqlari, ixtiro va
kashfiyotlar hamda yangiliklarnini amaliy jihatdan qo’llashdir. Innovatsiyalarni
joriy etish bilan foyda va qo’shimcha daromadga erishish mumkin bo’ladi.
Innovatsiyalar u yoki bu faoliyat sohasida samaradorlikni oshirish uchun inson aqli
erishgan yutuqlardan foydalanishni anglatar ekan, mos ravishda mahsulot, texnik-
texnologik, tashkiliy boshqaruv va ijtimoiy-ekologik turlarga bo’linadi (1-jadval)
1-jadval:
Innovatsiya turkumlari 13
Innovatsiya turkumlari Samara turlari
Xarajatlarni iqtisod qilish Bozor tijorati qiymatiga
qo’shilgan hissa
Mahsulot innovatsiyasi - Moddiy va moddiy
bo’lmagan aktivlarning
ko’payishi
Texnik-texnologik
innovatsiya Mahsulotni ishlab chiqish
va sotishda xarajatlarni
tejash Moddiy va moddiy
bo’lmagan aktivlarning
ko’payishi
Tashkiliy-boshqaruv
innovatsiyasi Investitsiyadan
foydalanishda va
moliyaviy faoliyat sohala-
rida xarajatlarni iqtisod
qilish Gudvill o’sishi
Ijtimoiy-ekologik
innovatsiya Jarohat va kasbiy
kasalliklar bilan bog’liq
xarajatlarni iqti- sod
qilish; ekologik jarima,
ijtimoiy to’lovlarni iqtisod
qilish Gudvill o’sishi
13
Taraxtiyeva G.K. Innovatsion menejment. T.: Fan va texnologiya, 2013. B.10.
9

Tashkiliy-boshqaruv hamda ijtimoiy ekologik innovatsiyaning qo’shimcha tavsifi
gudvill bo’lib hisoblanadi. Korxonaning ushbu aktivi moddiy o’lchovga ega emas:
patentsiz injener-texnologik qarorlar, tijorat jarayonini tashkil etish shakli va
boshqaruv usullari, bitimlarni amalga oshirishdagi qulay shart-sharoitlar, ishonchli
sherik sifatida korxonaning obro’si va boshqalar. Gudvill tijorat sotuvida
baholanadi. Innovatsiyaning ulushini aniqlashda bozor tijorati qiymatiga
qo’shilgan hissa muhim bo’lib hisoblanadi va gudvill o’sishini boshqa omillarga
mos ravishda uni baholash lozim bo’ladi.
Mahsulot innovatsiyasi foydaning o’sishini ta’minlaydi. Ushbu holat yangi yoki
modernizatsiyalashgan mahsulotga yuqori bahoning o’rnatilishi hamda mahsulotni
sotish hajmining ko’payib borishi hisobiga ro’y beradi.
Texnik-texnologik innovatsiya ishlab chiqarish faoliyatida iqtisodiy
ko’rsatkichlarni yaxshilash uchun xizmat qilishini ko’rish mumkin. Bular
quyidagilarda namoyon bo’ladi:
 ishlab chiqarish samaradorligini oshirish;
 an’anaviy texnologiya asosida olish mumkin bo’lmagan yangi
mahsulot va xizmatlarni o’zlashtirish imkoniyati sababli;
 tijorat nuqtai nazaridan istiqbolda an’anaviy texnologiyalar asosida
o’zlashtirish imkoni bo’lmagan uglevodorod zahiralarini aniqlash imkoniyatining
mavjudligi va boshqalar.
Ijtimoiy-iqtisodiy innovatsiya: sanoat va ekologik xavfsizlikni ta’minlash,
mehnatni muhofaza qilish tizimini takomillashtirish, ish sharoitini yaxshilash va
boshqalar hisobiga iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilash imkonini beradi.
Radikal innovatsiya esa korxonalarning uzoq muddatga mo’ljallangan
raqobatbardoshlik qobiliyatini saqlab qolishni ta’minlaydi hamda bozordagi
mavqeini mustahkamlashga yordam beradi. Radikal yangilik texnologik va tijorat
innovatsiyalar singari aksariyat hollarda xavf-xatar hamda noaniqlik darajasi
yuqori bo’lishi bilan ajralib turadi.
10

Evolyutsion innovatsiya orqali mahsulotning iste’mol qiymatining oshib borishi
ta’minlanadi, minimal xavf-xatar bilan ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish
imkoni paydo bo’ladi.
Kombinatsiyalashgan innovatsiya esa turli xildagi innovatsiyalarni o’zida aks
ettirib, xavf-xatarni oldindan ko’rib bilishi bilan ajralib turadi.
Kombinatsiyalashgan innovatsiya barcha muhim yangiliklarning kirib kelishi,
korxonalarda keng miqyosda qo’llanilishi, ishlab chiqarishni bozorga
moslashishini ko’ra bilishi bilan alohida ahamiyatlidir.
Iqtisodiyotning tobora integratsiyalashib borayotganligi sababli innovatsiyalar
jahon iqtisodiyotining barcha sohalarida zamonaviy rivojlanish mazmuniga aylanib
ulgurgani barchaga ayon va bunga innovatsiya faoliyatini samarali tashkil etish va
rivojlantirish orqali erishilganligini hisobga olsak, innovatsiya faoliyatining
mazmun-mohiyatini bilish zarurligini anglab yetish mumkin.
Bugungi kunda jadal taraqqiy etib borayotgan fan-texnika natijasida yuqori
darajadagi o’sish sur’atlari va barqaror rivojlanishning asosiy va samarali
omillaridan biri sifatida innovatsion faoliyatni rivojlantirish va rag’batlantirish
masalasiga alohida e’tibor berilmoqda. Zero, zamonaviy taraqqiyotni innovatsion
faoliyatning natijasi sifatida olinadigan intellektual mahsulotsiz tasavvur
bo’lmaydi.
Bozor munosabatlari sharoitida ilm-fan va iqtisodiyotning uzviy aloqasi tobora
kengayib bormoqda. “Kuchli fan – kuchli iqtisodiyot” iborasi nafaqat bugungi kun
uchun balki insoniyat kelajagi uchun ham dolzarb bo’lib qolmoqda .
Innovatsiya faoliyatining bugungi kunda hayotimizning mazmuniga aylanib
borayotganligi va o’z kelajagimizni qurishda maqsadlarimizni amalga oshirish
jarayoniga tobora chuqur kirib borayotganligi, shu bilan bir qatorda yangi-yangi
imkoniyatlarni taqdim etayotganligi mazkur atamaning mazmunini o’rganishga
bo’lgan qiziqish hamda intilishlarni tobora kuchaytirib bormoqda. Shu munosabat
bilan ko’plab iqtisodchi-olimlar tomonidan innovatsion faoliyatga doir turli
talqindagi ta’riflar keltirilmoqda. Ular bir-biridan keskin farq qilmasa-da, lekin
11

innovatsiyaning ma’lum bir jihatlari, xususiyatlari orqali tafovutni sezish mumkin.
Quyida innovatsion faoliyat tushunchasiga berilgan ba’zi ta’riflarni keltiramiz.
Rus olimlaridan Folomyev A.N. “Innovatsiya faoliyati – tugallangan ilmiy-
tadqiqotlar va ilmiy izlanishlar natijalarini o’tkazishga qaratilgan jarayon” 14
degan
tushunchani keltirgan bo’lsa, Glushenko V.V. va Glushenko I.I. tomonidan
berilgan ta’rifga ko’ra: “innovatsiya faoliyati – ishlab chiqariluvchi mahsulot
nomenklaturasini kengaytirish, yangilash va sifatini oshirish uchun ilmiy-tadqiqot
va ishlanmalar natijalaridan foydalanish, ularning kelgusi joriy etilishi bilan
bog’liq texnologiyalarni takomillashtirish va ichki hamda tashqi bozorlarda
samarali amalga oshirilishiga yo’naltirilgan faoliyat”ni anglatadi 15
.
O’zbekistonda ham innovatsiya sohasida keng ko’lamda ilmiy-izlanish va
tadqiqotlar olib borayotgan iqtisodchi olimlar bo’lib, ular ham innovatsiya va
innovatsion faoliyat sohasiga o’z tadqiqotlari asosida turli talqindagi ta’riflarni
keltirganlar. Jumladan, E.Egamberdiyev va X.Xo’jaqulovlar tomonidan berilgan
ta’rifga ko’ra “Innovatsiya faoliyati – texnika va texnologiya yangiliklarini joriy
etish bilan bog’liq faoliyat” 16
dir.
Ushbu tushunchaga berilgan ta’riflarni ko’plab keltirish mumkin, albatta. Biz o’z
tadqiqotlarimiz asosida “Innovatsion faoliyat” tushunchasiga quyidagicha ta’rifni
keltirib o’tmoqchimiz: “Innovatsiya faoliyati – bu har qanday faoliyat sohasida
yuqori samaraga erishish maqsadida zamonaviy texnika va texnologiyalarni
qo’llash, takomillashgan menejment usullarini qo’llash bilan bog’liq bo’lgan ilmiy
faoliyatdir”.
Innovatsion faoliyatning mohiyati birinchidan, amaliyotga yangi, takomillashgan
ishlab chiqarishni joriy etish, ikkinchidan, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining
barcha turlarini qisqartirish, uchinchidan, ishlab chiqariladigan mahsulotlar
narxlarini pasaytirishda ularni iste’mol va sifat xususiyatlarini doimiy ravishda
oshirib borish bilan izohlanadi .
14
Фоломьев А.Н. Инновационный тип развития экономики России. – М.: РАГС, 2005. – С. 68.
15
Глущенко В.В., Глущенко И.И. Исследование систем управления: социологические, экономические
прогнозные, плановые, экспериментальные исследования. 2-е изд. – М.: ООО НПЦ «Крылья», 2004. С.34.
16
Egamberdiyev E ., Xo ' jaqulov X . Kichik biznes va tadbirkorlik . T.: TMI, 2003. B.23.
12

Innovatsion faoliyat qatoriga quyidagilarni kiritish taklif etiladi:
- Amaliyotda qo’llash uchun mo’ljallangan yangi va takomillashtirilgan mahsulot,
texnologik jarayon yaratish bo’yicha ilmiy-tadqiqotchilik, tajriba-konstruktorlik
ishlar bajarish;
- Yangi mahsulot chiqarish, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon joriy
etish uchun ishlab chiqarishni har tomonlama tayyorlash va texnologik qayta
jihozlash;
- Takomillashtirilgan mahsulot chiqarish, yangi takomillashtirilgan texnologik
jarayonni sinab ko’rishni amalga oshirish;
- Xarajatlar o’zini oqlashiga qadar yangi yoki takomillashtirilgan texnologik
jarayon qo’llash, yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot chiqarish;
- Yangi mahsulotni bozor tomon harakatlantirish bo’yicha faoliyat;
- Innovatsion infratuzilma yaratish hamda uni rivojlantirish;
- Innovatsion faoliyatni amalga oshirish uchun kadrlar tayyorlash va qayta
tayyorlash, malakasini oshirish;
- Sanoat mulki obyektlari yoki maxfiy ilmiy-texnik axborotlarga egalik huquqini
boshqalarga berish, xarid qilish;
- Yangi , takomillashtirilgan mahsulot, takomillashtirilgan texnologik jarayon
yaratish va amaliyotda qo’llash bo’yicha ekspertiza, maslahat, axborot, yuridik va
boshqa xizmatlar ko’rsatish;
- Innovatsion faoliyatni moliyalashtirishni tashkil etish.
Amalga oshiriladigan har qanday faoliyatning o’z obyekti hamda subyekti
bo’lganidek, innovatsiya faoliyatining ham obyekti va subyekti mavjud.
Mamlakat hududida joylashgan mulk shakli va tashkiliy-huquqiy shaklidan qat’iy
nazar, korxonalar tominidan texnika va texnologiyalarni ishlab chiqish innovatsiya
faoliyati obyekti hisoblanadi.
Innovatsion faoliyat subyektlari esa quyidagilar hisoblanadi:
 Innovatsion faoliyat bilan shug’ullanadigan yuridik hamda jismoniy
shaxslar;
 Innovatsiyalarni amalga oshiruvchi turli mulkchilik shaklidagi
13

innovatsion tashkilotlar;
 Innovatsion faoliyat jarayonida amalga oshiriladigan intellektual mulk
egalari;
 Innovatsiyalarni joriy etish va amalga oshirishga sarmoya kirituvchi
Investorlar;
 banklar, korporatsiyalar, lizing firmalari va h.k.;
 Innovatsion jarayonga xizmat ko’rsatadigan hamda uning
infratuzilmasini ta’minlaydigan vositachilar: konsalting va injiniring firmalari,
texnologik inkubatorlar, texnopark hamda texnopolislar, axborot markazlari va
boshqalar.
Innovatsiya faoliyati subyektlari huquqlari tegishli qonun hujjatlari, shuningdek
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan kafolatlanadi.
Innovatsion faoliyat obyektlari va subyektlari orasidagi samarali faoliyatning
mavjud bo’lishi bevosita innovatsion infratuzilmaga borib taqaladi, albatta.
Shuning uchun ham innovatsion faoliyatning amal qilishiga ko’maklashuvchi, turli
tashkilotlardan tashkil topgan innovatsion infratuzilmaning shakllanishi zarur.
Innnovatsion infratuzilma – bu tashkiliy, boshqaruv, moddiy-texnik, moliyaviy,
axborot, kadrlar bo’yicha, konsalting va boshqa xizmatlarni mujassamlagan,
innovatsiya loyihalarini amalga oshirishga imkon beruvchi innovatsiya faoliyati
subyektlarining majmuasidir (1-rasm).
Innovatsion infratuzilma g’oyalar ishlab chiqaruvchi innovatorlar hamda bu
g’oyalarni muayyan mahsulot va xizmatlarda mujassam etuvchi innovatorlarning
mehnatini taqsimlash asosida shakllantiriladi. Ushbu mehnat turlari o’zaro bog’liq
bo’lib, lekin shu bilan bir qatorda o’ziga xos hisoblanadi – agar “innovator-
generator” yangi g’oyalar ishlab chiqishni tashlab, o’zining ishlanmalarini sanoat,
texnologik jihatdan amalga oshirishga va ayniqsa, muayyan marketingga
“yetkazish” bilan shug’ullanadiga bo’lsa, bunday holatda shu vaqt davomida yangi
g’oya ishlab chiqish jarayoni sezilarli darajada sekinlashib boradi yoki umuman
to’xtab qoladi, bu esa kelgusida yuqori ixtisoslashuv orqali yangi g’oyalarni
oxiriga yetkazish bilan shug’ullanuvchilar ish bilan ta’minlanishiga hamda ish
14

joylariga ta’sir ko’rsatib boradi. Bu orqali infratuzilma ta’minotining bozor
variantlari va bunday taqsimlashning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi
kelib chiqishini ko’rish mumkin.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, ko’plab rivojlangan mamlakatlar yuksak
taraqqiyot darajasiga fan va texnika sohasidagi eng so’nggi innovatsiyalar-
15

1-rasm. Innovatsion infratuzilmaning umumiy sxemasi 17
ni ishlab chiqarishga tez va keng ko’lamda joriy etish hisobiga erishmoqdalar.
17
Abdusattarova X.M. Innovatsiya strategiyasi. T .: TDIU , 2011. B .39.
16

2. O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
rivojlanish dinamikasi
Fan-texnika taraqqiyotining jadal sur’atlar bilan o’sib borishi jahon va mintaqaviy
bozorlarda raqobat keskinlashib borishiga sabab bo’lmoqda. Aynan kichik biznes
o’zining harakatchanligi, kam miqdorda sarmoya talab qilishi hisobidan ishlab
chiqarishni tez modernizatsiya qilish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlarini
yangilash imkoniyatiga ega ekanligi hamda shu tariqa bozor konyunkturasining
o’zgaruvchan talablariga moslasha olishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu bois, O’zbekistonda tadbirkorlik erkinligini, uning xususiy manfaatdorligini
huquqiy, tashkiliy-iqtisodiy himoya qilish, qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish
sohasidagi islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Natijada faol
tadbirkorlikka va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga monelik qiluvchi
kuchlarni barham toptiradigan zarur shart-sharoitlar kengaymoqda.
3-jadval:
O’zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning 2000-
2018 yillardagi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari 18
Ko’rsatkichlar O’lcho
v birligi 2000 2005 2010 2015 2016 2017 2018
YaIM dagi ulushi % 31.0 38.2 52.5 61.9 64.9 63.6 59.4
Kichik biznesda band
bo’lganlar soni Mln
kishi 4.5 6.6 8.6 10.2 10.4 10.6 10.1
Band bo’lganlarning
iqti- sodiyotda band
bo’lganlar umumiy
sonidagi ulushi % 49.7 64.8 74.3 77.9 78.2 78.3 74.6
Jadval ma’lumotlaridan tahlil etilayotgan davr ichida kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik subyektlarining mamlakat YaIMdagi ulushi yildan-yilga oshib
18
O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi rasmiy sayti www.stat.uz ma'lumotlari
asosida muallif tomonidan tuzilgan.
17

borganligini ko’rish mumkin. Masalan, ushbu ulush 2000-yilda 31 foizni tashkil
etgan bo’lsa, 2018-yilga kelib 59.4 foizga yetgan, ya’ni deyarli 28 foizga o’sgan.
2000-yildan 2018-yilga qadar kichik biznesda band bo’lganlarning soni qariyb 6
mln kishiga ko’paygan. Shu bilan birgalikda kichik biznes xususiy tadbirkorlikda
band bo’lganlarning iqtisodiyotda band bo’lganlar umumiy sonidagi ulushi ham
ushbu davr ichida 24.9 foizga o’sgan.
Tahlildan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik milliy iqtisodiyotimizni
rivojlantirishning muhim tayanchi va asosiga aylangan holda, umumiy ko’rinishda,
mazkur sohada yildan-yilga yuksalish va taraqqiyot yuz berayotganligini ko’rish
mumkin. Xususan, aholi bandligi soni va ulushi, jami korxonalar soni, yalpi ichki
mahsulotdagi ulushi bo’yicha ko’rsatkichlarning yil sayin tobora ijobiy natijalarni
qayd etishi buning yorqin dalilidir.
Tahlillarning ko’rsatishicha, O’zbekiston Respublikasida kichik biznes
korxonalarining rivojlanishini barcha viloyatlar bo’yicha bir tekisda emas. Kichik
korxonalar rivojlanishini baholab borishda, jumladan korxonalarning soni, ularda
mehnat qilayotgan xodimlar soni yoki ular orqali ish o’rinlarining yaratilishi,
mahsulotlarni sotishdan olingan tushum orqali ularning bozorni to’ldirishga
qo’shayotgan ulushlarini tavsiflaydigan qator ko’rsatkichlardan foydalaniladi.
Respublikamizda kichik biznes korxonalari rivojlanishining 2018-yil yakunlariga
ko’ra Namangan, Jizzax, Samarqand, Xorazm viloyatlarida ushbu ko’rsatkichlar
yuqori bo’lganligi bilan ko’zga tashlanmoqda.
4-jadvaldagi ma’lumotlarga tayanib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
xizmatlar sohasidagi yuqori ulushini Samarqand, Surxondaryo, Toshkent,
Farg’ona, Buxoro, Jizzax va Andijon viloyatlariga to’g’ri kelishini ko’rish
mumkin. Bandlikda esa Andijon, Samarqand va Namangan viloyatlari yetakchilik
qilmoqda.
S anoatda ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushining oshib borilishi
ta’minlanmoqda. 2000-yilda sanoatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
ulushi 12,9 % ni tashkil etgan bo’lsa 2010-yilda ushbu ko’rsatkich 2 martaga oshib
18

26,6 % ni tashkil etdi, 2018-yilda esa sanoatda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikning ulushi 39,6 % ga teng bo’ldi.
19

4-jadval
2018-yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning hududlar bo’yicha
ulushi, foizda 19
Sanoat Xizmatlar Qurilish Bandlik
O’zbekistonRespublikasi 39,6 58,4 65,1 78,3
Hududlar
Qoraqalpog’istonRespublikas
i 18,0 61,3 79,2 75,2
Andijon 34,4 73,7 94,3 84,5
Buxoro 43,4 74,9 67,8 78,5
Jizzax 61,3 74,2 91,3 82,0
Qashqadaryo 23,1 71,9 76,8 80,0
Navoiy 18,8 67,3 75,4 60,3
Namangan 68,4 73,7 93,9 83,4
Samarqand 55,5 76,5 92,3 84,5
Surxondaryo 45,8 76,3 79,4 81,1
Sirdaryo 44,9 66,4 91,4 79,5
Toshkent 29,6 76,2 79,2 77,0
Farg’ona 41,4 75,9 89,0 80,5
Xorazm 40,6 71,4 87,2 82,9
Toshkent shahri 71,3 51,1 66,8 56,8
Keyingi yillarda tadbirkorlikni innovatsion rivojlantirish, faol tadbirkorlikni
shakllantirish masalasi obyektiv zaruriyatga aylandi. Chunki tadbirkorlikni
innovatsion rivojlantirish orqali raqobatbardosh va eksportbop mahsulotlar ishlab
chiqarish, iqtisodiy faollikni ta’minlashga erishiladi. Zero, “Faol tadbirkorlik
biznes faoliyatini innovatsion, ya’ni zamonaviy yondashuvlar, ilg’or texnologiya
va boshqaruv usullari asosida tashkil etadigan iqtisodiy yo’nalishdir. Faol tadbirkor
deganda, biz raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga qodir, eng muhimi, yangi
19
www.stat.uz ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlangan.
20

ish o’rinlari yaratib, nafaqat o’zini va oilasini boqadigan, balki butun jamiyatga naf
keltiradigan ishbilarmon insonlarni tushunamiz”.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Oliy Majlisga yo’llagan
Murojaatnomasida mamlakat iqtisodiyotiga munosib hissa qo’shayotgan,
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarib, yangi ish o’rinlari yaratayotgan
tadbirkorlar safini kengaytirish, jumladan, yuqori texnologiyalar, ilm-fanning eng
so’nggi yutuqlariga asoslangan texnika va asbob-uskunalarni mamlakatimizga olib
kelish va joriy etish uchun ularga munosib sharoitlar yaratish birinchi navbatdagi
vazifa ekanligi qayd etilgan.
Zamonaviy sharoitlarda tadbirkorlik faoliyatida ilm-fanning so’nggi yutuqlari,
innovatsiyalardan keng foydalanish orqali iqtisodiyot tarmoqlarida barqaror
iqtisodiy o’sish hamda iqtisodiy faollikni ta’minlash uchun dasturulamal bo’lib
xizmat qiladi.
3. Kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyat tahlili
Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish, uning samarali tarkibiy
tuzilmasiga ega bo’lish va shu orqali barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga erishish
vatanimiz taraqqiyoti va xalq farovonligini ta’minlashning muhim shartlaridan
hisoblanadi. B u maqsadga erishish uchun esa , avvalo , iqtisodiyotning real sektorini
jadal rivojlantirish lozim . Shunga ko’ra, bozor iqtisodiyoti sharoitida
iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash dolzarb ahamiyat
kasb etib, respublikamizda ushbu jarayon bir qator asosiy yo’nalishlar bo’yicha
amalga
oshirildi. Ayniqsa, real sektor korxonalarini qo’llab-quvvatlashda ishlab
chiqarishni modernizat s i yalash , kooperat s iya va integratsiya aloqalarini tobora
kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yo’lga qo’yish hamda mamlakatimizda
ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni rag’batlantirish masalalari alohida
o’rin tutdi.
21

Zamonaviy ilm-fan yutuqlari va yangiliklaridan foydalanish kichik biznes
korxonalari faoliyatini har tomonlama rivojlantirishda hal qiluvchi omil bo’lib
xizmat qiladi.
Innovatsiyalar ilmiy-texnologik o’zgarishlar globallashuvi sharoitida amal qilish
maydoniga ko’ra inson faoliyatining barcha sohalari va jamiyatning har bir
jabhasini qamrab olgan holda turli mamlakatlar va sivilizatsiyalar o’rtasidagi
keskin farqlarni bartaraf etishda uning yutuqlaridan keng foydalanish va har bir
mamlakatning innovatsion taraqqiyoti orqali jahon sivilizatsiyasi va ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotida o’z hissasi va ta’siriga ega bo’lish imkonini beradi.
Yangi texnologiyalarning rivojlanishi va ular asosida tamomila yangi tovar va
xizmatlar turlarini sotish tezligi shunga olib kelmoqdaki, bozordagi vaziyat va
iste’molchilarning ehtiyojlari tobora o’zgarmoqda. Iste’molchi nimani, qayerdan,
qanday ko’rinishda va qanday narxda sotib olishni istashini aytmoqda. Bunday
hollarda korxona ishlab chiqarishida innovatsion faoliyatni samarali yo’lga qo’yish
qo’l keladi.
Korxonalarda innovatsion faoliyat eng avvalo, ishlab chiqarishni takomillashtirish
vazifalari va imkoniyatlari bilan emas, balki iste’molchilarning yangi mahsulot
tavsifnomalari borasida nimalarni afzal ko’rishini o’rganish natijalari bilan
belgilanadi. Yangi mahsulot ishlab chiqarishni o’zlashtirishda ushbu mahsulotni
laboratoriyada sinab ko’rishga emas, balki bozorda tekshirib ko’rishga ko’proq
e’tibor qaratishi lozim.
So’nggi yillarda mamlakatimizda o’z kuchi bilan innovatsion mahsulotlar, ishlar,
xizmatlar ishlab chiqargan korxona va tashkilotlar soni keskin oshib bormoqda.
2010-2017 yillar oralig’ida innovatsion mahsulotlar ishlab chiqaradigan korxonalar
soni 7,5 martaga oshdi. 2010-yilda shunday korxonalar soni 289 ta ni tashkil etgan
bo’lsa, 2014-yilga kelib 1601 ta, 2017-yilda esa 2171 tani tashkil etdi. Birinchi
marta innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar ishlab chiqarishni o’zlashtirgan
korxonalar soni 1007 ta ga ko’paydi.
Innovatsion mahsulotlar va xizmatlar hajmi ham yildan yilga ortib bormoqda.
2017-yilda innovatsion mahsulotlar va xizmatlar hajmi 18543,3 mlrd. so’mni
22

tashkil qildi. Bu ko’rsatkich 2016-yilga nisbatan 1,7 barobar, 2008 yilga nisbatan
14 barobarga ko’paygan. Innovatsiyalarga qilingan xarajatlar esa 2016-yilga
nisbatan 1,6 foizga kamayganligini ko’rish mumkin.
2014-y. 2015-y. 2016-y. 2017-y.02000400060008000100001200014000160001800020000
3757.4 5528.3
2571.4 4162.37043 8023.6 10688.2 18543.3
2-rasm. Innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar hajmi va xarajatlari
dinamikasi 20
Mamlakatimizda 2017-yilda o’z kuchi bilan ishlab chiqarilgan innovatsion
mahsulotlar, hajmining asosiy qismi Toshkent shahriga (38,7 foizi),
Qoraqalpog’iston Respublikasi (21,2 foizi), Toshkent viloyati (6,4 foiz) va Andijon
viloyatiga (20,3 foizi) to’g’ri kelmoqda, qolgan 13,4 foizi respublikaning boshqa
viloyatlari hissasiga to’g’ri keladi (3-rasm).
2017-yilda mamlakatimiz bo’yicha har bir innovatsion faol tashkilot o’rtacha 2
tadan innovatsiya joriy qilgan. Jumladan, har bir innovatsion faol tashkilotga
Andijon, Farg’ona, Samarqand viloyatlarida o’rtacha 3 tadan innovatsiya, Buxoro,
Navoiy, Namangan, Toshkent, Xorazm viloyatlari va Toshkent shahrida o’rtacha 2
20
www.stat.uz ma’lumotlari asosida muallif ishlanmasi
23

tadan innovatsiya, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Qashqadaryo, Jizzax,
Surxondaryo hamda Sirdaryo viloyalarida o’rtacha 1 tadan innovatsiya joriy
qilinganligini ko’rish mumkin.
21.2
20.3
0.4
1
0.8
1.5
1.34.2
0.40.96.42.2
0.738.7 Qoraqalpog'iston Respublikasi
Andijon
Buxoro
Jizzax
Qashqadaryo
Navoiy
Namangan
Samarqand
Surxondaryo
Sirdaryo
Toshkent
Farg'ona
Xorazm
Toshkent sh.
3-rasm. 2017-yilda o’z kuchi bilan ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlar,
ishlar, xizmatlar hajmi (QQS va aksizsiz) 21
2017-yilda o’zlashtirilgan innovatsiyalar jami ishlab chiqarilgan innovatsion
mahsulotlar hajmining 15,6 foizini tashkil etdi. Bu ko’rsatkich eng yuqori bo’lgan
Farg’ona viloyatida 62,9 foizni (2016-yilda Andijon viloyatida 80 foiz),
Surxondaryo viloyatida 50,4 foizni (2016-yilda Buxoro viloyatida 54,5 foiz)
tashkil qilgan. Ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlarning katta qismi mos
21
www.stat.uz ma’lumotlari asosida muallif ishlanmasi
24

ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi hamda Xorazm viloyatlarida 99,3 foiz va
92,9 foizni tashkil etgan.
4. Kichik biznes korxonlarida innovatsion faoliyatni
rivojlantirishda zamonaviy marketingdan foydalanish
Iqtisodiyotda, xususan, kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyatni
rivojlantirishda marketingning o’rni va ahamiyati nihoyatda yuqori bo’lib
hisoblanadi. Korxonlarda innovatsion faoliyatni yanada rivojlantirishda
innovatsion marketing texnologiyalarini qo’llash yaxshi samara beradi.
Marketing kichik biznesni boshqarishning muhim asosidir, zero undan ko’zlangan
maqsad iste’molchilar ehtiyojini aniqlash va ushbu ehtiyojlarni qondirish
maqsadida kichik korxona resurslarini safarbar etishdan iborat. Iqtisodiyotda
raqobatni keskinlashtirish yo’lida marketing konsepsiyasini ishlab chiqish yanada
muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Tijorat sohasida marketing ishi samarali
qo’llanilishi tufayli ushbu atama korxonani raqobat sharoitida boshqarish
konsepsiyasi sifatida shakllandi 22
.
Tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish davrida bozor konyunkturasi o’zgarishlari
va iste’molchilar ehtiyojlariga tez moslasha olishi nuqtai nazaridan, kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik innovatsion faoliyatini rivojlantirish vazifasi muhim
ahamiyat kasb etib bormoqda.
Marketingning bugungi kundagi juda zarur bo’lgan vositalarini bilish va ularni
amaliyotga joriy qilish korxonalarga raqobatda ustunligini taqdim etib, ularning
bozorda muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi. Kichik biznesdagi marketing
ishining o’ziga xos xususiyatlarini bozor mexanizmi elementlari, uning tamoyillari
va funksiyalari bilan bog’liq ravishda chuqur o’rganmay turib iqtisodiyotni
rivojlantirish qiyin kechadi 23
.
22
Андреев С.Н., Мельниченко С.Г., Мельниченко Л.Н. Основы некоммерческого маркетинга. – М., 2007. –
c .256.
23
Синяева И.М. Земляк С.В., Синяев В.В. Маркетинг в предпринимательской деятельности. – М: Дашков и
Ко, 2008. – С. 158.
25

Marketing kichik biznesni boshqarishning muhim funksiyasidir, zero undan
ko’zlangan maqsad iste’molchilar ehtiyojini aniqlash va ushbu ehtiyojlarni
qondirish maqsadida firma resurslarini safarbar etishdan iborat. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida raqobatni keskinlashtirish yo’lida marketing konsepsiyasini ishlab
chiqish g’oyat muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Tijorat sohasida marketing
ishining samarali qo’llanilishi sababli ushbu atama korxonani kuchli raqobat
sharoitida boshqarish konsepsiyasi sifatida shakllandi.
Har bir kichik korxona o’ziga xos shart-sharoitlarda faoliyat olib boradi va
o’zining muayyan maqsadlarini hal etadi va shundan kelib chiqib, marketing tizimi
ham uning qayerda, qaysi tarmoqda qo’llanilishiga qarab turlicha ko’rinishda
bo’ladi.
“Samarali faoliyat yuritayotgan korxona rahbarlari marketingni, ya’ni: biznes
falsafasi, “fikrlash tarzi”, boshqaruv konsepsiyasi, bozor faoliyati metodologiyasi,
bozor sharoitida boshqaruv faoliyati tamoyillari, funksiyalari, vositalari, uslublari
va uni tashkil etishni o’z ichiga qamrab oluvchi “harakat tarzi” sifatida qabul
qiladi” 24
.
Kichik korxonalarda innovatsion faoliyatni har tomonlama rivojlantirishda
marketingning asosiy omil bo’lib xizmat qilishi, bu sohada zamonaviy marketing
komplekslarini ishlab chiqishni taqozo etmoqda.
Kichik biznesda marketing texnologiyalari qo’llanilishidagi jiddiy to’siq bunday
korxonalarning moliyaviy resurslari cheklanganligi bilan izohlanadi. Yirik ishlab
chiqarish birlashmalarining (xoldinglar, korporatsiyalar), zarar ko’rish xavfi
mavjudligini bila turib marketing tadqiqotlariga, hech bo’lmaganda eksperiment
sifatida qo’l urishga imkoniyati etadi. Bunga ular an’anaviy texnologiyalarni rad
etmagan holda qo’l uradilar. Kichik korxona esa marketing uchun ulkan xarajatlar
qilishga deyarli jur’at qilolmaydi. Biroq, bozorni o’rganish
yoki to’g’ridan-to’g’ri (vositachisiz) savdo kabi marketing texnologiyalari har
doim ham katta mablag’larni talab qilavermaydi va ko’p hollarda bu kabi
24
Ergashxodjayeva Sh . Korxonalar faoliyatida zamonaviy marketing konsepsiyasidan foydalanish // O ’ zbekiston
iqtisodiy axborotnomasi . 2011 № 5-6. B .34.
26

marketing tadbirlarini korxona o’z ichki resurslari bilan ham amalga oshirishi
mumkin. Yana shunisi ham ma’lumki, marketing ishiga e’tiborsiz qarashdan
ko’rilgan bevosita zarar ko’p hollarda “tejab qolingan” mablag’lardan oshib
ketadi 25
.
Kichik biznes subyektlari kundalik amaliyotida innovatsion marketing faoliyatini
samarali amalga oshirilishi quyidagi yo’nalishlarda olib borilishi lozim:
- bozordagi holat to’g’risida axborotni o’z vaqtida olish hamda uni to’g’ri
tahlil qilish;
- marketing maqsadlarini to’g’ri yo’lga qo’yish va ularga erishishning asosiy
yo’llarini ishlab chiqish;
- resurslarni maqsadlar bilan, maqsadlarni esa iste’molchilarning talabi bilan
moslashtirish hamda bozor talabini yuqori darajada qondirish uchun mahsulot turi
va assortimentini shakllantirish;
- bozorda sotish tarmog’ini shakllantirish bilan reklamaning rag’batlantiruvchi
tadbirlarini o’tkazish hamda bozorda o’z o’rnini, vositachilar va xaridorlarni topish
uchun harakat qilish;
- marketing tizimini yangi firma sharoitiga moslashtirish uchun kundalik
boshqaruv ishini tashkil etish va boshqalar.
Innovatsion marketing innovatsiyalar bozori konyunkturasini o’rganish,
innovatsion loyihani biznes-loyihalashtirish, uni amalga oshirishdan tortib
innovatsiyalarni bozorga harakatlantirish, innovatsiyalar diffuziyasi va daromad
olishgacha bo’lgan butun innovatsion siklning tizimli integratsiyasini ifodalab
beradi.
Innovatsion marketing jarayoni yangi mahsulot to’g’risidagi g’oyani hamda
xaridorning ushbu mahsulotga bo’lgan talabini aniqlashdan boshlanadi. So’ngra
esa bozor kompleks tadqiq qilinadi. Mazkur tadqiqotni bozorni segmentlashdan
boshlash maqsadga muvofiqdir, bu esa bozorni xaridorlar va sotuvchilar guruhiga
bo’lib olishni anglatadi. Bozorni segmentlash sektorlar bo’yicha bozorni to’liq
tadqiq qilish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
25
Багиев Г.Л., Тарасевич В.М. Маркетинг: Учебник. - М.: Экономика, 2007–135с.
27

Fikrimizcha, innovatsion marketing - maqsadli marketingdir. Kichik biznes
korxonalarda innovatsion marketing bozorning muayyan segmentini tanlashga va
mazkur segmentda mos innovatsiya va marketing majmuini ishlab chiqishga
asoslanadi. Maqsadli marketingning xarakterli tomoni uning butun bozorga
yo’naltirilganligi, uning alohida bo’g’inlariga emas, balki alohida qismlariga
(segmentlar) yo’ naltirilganligidir, u bozorni segmentlash asosida oldindan
tanlanadi. Bu esa innovatsiya jarayoni, investitsiya doirasi, sotuvchisi va xaridori
uchun eng yuqori foydani ta’minlovchi bozorning aniq segmentini tadqiq
qilinishiga e’tiborni qaratishga imkon beradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, “innovatsion marketing” – kichik biznes
korxonasining bozor sharoitlarida tadqiq etish asosida uning innovatsion, ishlab
chiqarish va sotish faoliyatani optimallashtirishga qaratilgan xo’ jalik faoliyatining
bir turi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, innovatsion marketing - korxonada
an’anaviy marketingning usul va shakllarini doimiy ravishda takomillashtirib
borishga qaratilgan marketing konsepsiyasidir.
Innovatsion marketingning asosiy maqsadi innovatsiyalarni bozorga kiritish
strategiyasini ishlab chiqish va yangi mahsulotning bozorda mustahkam o’ ringa
ega bo’lishi hamda kelgusida uni eksportini ta’minlashdan iborat. Shuning uchun
an’anaviy marketingdan farqli ravishda innovatsion marketing asosida
innovatsiyalar bozorini tadqiq etish, bozorni test qilish, bozor konyunkturasini
tahlil qilish, talabni shakllantirish, iste’molchilar xulq - atvorini modellashtirish
orqali bozor segmentlari ishlab chiqish yotadi.
Innovatsion marketing kichik biznes korxonasiga iste’molchi ehtiyojlarini
yaxshiroq qondirish, zamonaviy biznesda ustuvorlikni “funksional”
mahsulotlardan “innovatsion” mahsulotlarga o’tkazish hisobiga bozorni egallab
olish imkoniyatini beradi:
- funksional mahsulotlar eng muhim, zaruriy ehtiyojlarni qondirishga xizmat
qiladi va aksariyat hollarda xarid joyiga qarab o’tirmasdan xarid qilinadi;
- innovatsion mahsulotlar esa, aksincha, texnika va modaning so’nggi so’zini
28

ifodalaydi, ularga talabni oldindan aytish qiyin, ularning hayotiylik davri esa ancha
qisqaroq bo’ladi.
Fikrimizcha, kichik biznes korxonasi avvaldan o’z harakatlarini bozorni
egallashga, segmentatsiyalarni kengaytirish va chuqurlashtirishga, o’z
iste’molchilarini shakllantirishga qaratgan bo’ lishlari lozim. Zamonaviy marketing
faqatgina bozor tahlili va tashqi omillar bilan chegaralanib qolmasdan, balki
doimiy imkoniyatlarni shakllantirishga ham o’z hissasini qo’shadi.
Tadbirkor iste’molchilarning ehtiyojlarini va o’rganilmagan doimiy talablarini
ko’ra olishi kerak. Faqatgina mahsulotni turli assortimentlarda ishlab chiqarish
bilan chegaralanmasdan, balki bir vaqtning o’zida barcha kuchlarini bir nuqtada,
ya’ni modifikatsiyalarni tezda tarqalishini ta’minlash maqsadida o’z mahsulotlarini
oldindan lokal shakllantirishi zarurdir. Aynan shu usuldagi marketing bozorda
liderlikni ta’minlab beradi.
Innovatsion marketingda boshqaruv usullari vaziyatga qarab o’ zgarishi mumkin.
Innovatsiyalarning har bir hayotiylik sikliga alohida usul va strategiyani ishlab
chiqish talab etiladi.
Odatda, tadbirkorlarning innovatsiyalarga rag’ bati ularning sifatli, raqobatbardosh
hamda yangi mahsulot ishlab chiqarish yoki yanada samarali va
modifikatsiyalangan texnologiyalardan foydalanish asosida olayotgan foyda
miqdorini oshirishga intilishi bilan belgilanadi. Muvaffaqiyatli innovatsiyalar
haqiqatdan ham foyda va hatto qo’ shimcha foyda keltiradi. Lekin, bu qo’ shimcha
foyda yoki qo’ shimcha foyda yo’lidagi innovatsion bo’sag’adan hamma ham o’ta
olmaydi, yangi mahsulot va texnologiyalarni o’zlashtirish davrida xarajatlar baland
bo’ladi.
Biroq, innovatsion loyiha bilan shug’ullanish uchun tadbirkor imkoniyatga ega bo’
lishi lozim. Avvalo, ekspertizadan yoki sinov ekspluatatsiyasidan o’tgan ixtiro
yoki ilmiy-texnik faoliyatning boshqa natijasi, kamida texnologik qo’ llash uchun
yaroqli bo’ lgan innovatsion g’oya bo’ lishi lozim. Zero, bozor iqtisodiyoti
sharoitida tadbirkorlarning innovatsion salohiyati kuchli salohiyat hisoblanadi.
29

Xulosa
Ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanadigan h ar q anday korxona, shu
jumladan , kichik biznes sub y ektlari o’ zining bozordagi o’ rni va ulushi h amda
k o’ zlagan strategik ma q sadlariga erishish uchun innova ts iyalarga katta a h amiyat
beradi. Chunki aynan innovatsiya korxonani inqirozdan saqlab qoladi, unga yangi
hayot baxsh etadi, istiqboldagi maqsadga erishishda yo’lchi yulduz vazifasini
o’taydi.
Mamlakatda innovatsiya faoliyatining tashkil etilishi va rivojlanishi uchun,
eng avvalo, quyidagi shartlarning mavjud bo’lishi va ta’minlanishi maqsadga
muvofiqdir: davlat innovatsiya siyosati, investitsiya salohiyati, innovatsiya sohasi,
innovatsiya infratuzilmasi, innovatsiya dasturi.
Innovatsion faoliyatni ishlab chiqarishga joriy etayotgan qariyb har bir kichik
korxona uning tashkiliy muammolariga duch keladi. Bunday muammolarga
q uyidagilarni kiritish mumkin:
- ilmiy-texnik yangiliklarni yaratish va shakllantirish;
- loyihalarni, uning tashkiliy-me’yoriy h ujjatlarini tayyorlash;
- yangiliklarning tashqi va ichki mu h itga moslashuvchanligini ta’minlash;
- yangilikni ishlab chiqarishga joriy etish va ommaviy ishlab chiqarishni
yo’lga qo’yish va boshqalar.
O’zbekiston Respublikasida innovatsion sohada amalga oshirilayotgan
islohotlar, xususan, Innovatsion rivojlanish vazirligi va Innovatsion faoliyatni
qo’llab-quvvatlash jamg’armasining tashkil etilishi orqali kichik biznes
korxonalari innovatsion faoliyat har tomonlama rivojlanib boradi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining innovatsion
sohadagi manfaatlarini ta’minlash va faoliyatini rag’batlantirish orqali davlat
ahamiyatiga molik muammolarni quyidagi asosiy vazifalar bilan hal etish mumkin:
 kichik korxonalar innovatsion faoliyatini takomillashtirish hamda ishlab
chiqarishning ilmiy-texnik darajasini oshirish;
 korxonalarda innovatsion faoliyatni rag’batlantirish maqsadida korxonalarda
hamkorlik va kooperatsiya aloqalarini qo’llash;
31

 zamonaviy ilm-fan yutuqlaridan foydalanish maqsadida ilmiy parklar va
texnoparklar faoliyatini tubdan takomillashtirish;
 innovatsion faoliyat bilan shug’ullanayotgan korxonalarda tashqi iqtisodiy
faollikni rivojlantirish;
 Innovatsion faoliyatni moliyalashda xorij tajribasini o’rganib chiqib,
amaliyotga tatbiq etish va boshqalar.
Kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyatni yanada rivojlantirishga
yordam beradigan quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi:
- Kichik biznes korxonalari faoliyatiga innovatsion marketing texnologi-
yalari joriy etilmagan bo’lsa, ushbu korxonalarning innovatsion faoliyati samarasiz
yakunlanishi ma’lum. Shu bois, korxonalarda innovatsion marketingni tashkil etish
va undan foydalanish maqsadga muvofiq. Chunki, innovatsion marketing
texnologiyalari o’z vaqtida samarali joriy etilishi yangi tovarni ishlab chiqish bilan
bog’liq risklarni pasaytiradi, potensial talabni baholash, bozorning maqsadli
segmentini aniqlash imkonini beradi. Raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishda,
ushbu tovarlarning bozordagi holatini aniqdashda ularning ishlab chiqarilishi,
dizayni, servis xizmati, korxonaning va mahsulotning imidji, tovar o’rovi va ushbu
omillarning nisbatini hisobga olish talab etiladi.
- Kichik biznes korxonalarida innovatsiya asosida rivojlanishini innovatsiya
jarayonlarini tashkil etish samaradorligi bilan bog’lash maqsadga muvofiq.
Innovatsiya jarayonlarini samarali tashkil etish, innovatsion menejmentni yo’lga
qo’yish korxonani barqaror rivojlantirish sari yetaklaydi. Innovastion menejment
usullari hamda texnologiyalarini tatbiq etish, amaldagi boshqaruv usullarini
muntazam ravishda takomillashtirib borish kichik biznes subyektining kelgusida
muvaffaqiyatga erishishini ta’minlaydi.
- Kichik biznes korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni sotishda
elektron tijorat (internet marketing) dan foydalanish korxona savdo aylanmasi
hajmining ortishiga olib keladi. Chunki, korxona elektron shakldagi korporativ
xaridlar tizimiga keng jalb qilinishi orqali raqobatda yutish, tovarlarning narxlari
optimallashib, korxonaning innovatsion faolligi rivojlanib boradi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси. https://president.uz/ru/lists/view/3324 . 24 - yanvar
2020 -yil .
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 - yil 7 - fevraldagi PF-4947-
sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish b o’ yicha Harakatlar
strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni // “Xalq so’zi”. 8-fevral 2017-yil.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 29-noyabrdagi PF-5264-
sonli “O’zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish
to’g’risida” gi Farmoni // “Xalq so’zi”. 30-noyabr 2017-yil.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 1-fevraldagi PQ-2750
sonli “Tadbirkorlik subyektlariga davlat xizmatlarini ko’rsatish mexanizmlarini
takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi Qarori // “Xalq
so’zi”. 2-fevral 2017-yil.
5. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. T.: “O’zbekiston”, 2017. 486 b.
6. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. T.: “O’zbekiston”, 2017. 32 b.
Internet saytlari
7. www.stat.uz
8. www.mineconomy.uz
9. www.iqtisodiyot.uz
34

O'zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo'llab quvvatlanishi

Sotib olish