Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 1.4MB
Xaridlar 27
Yuklab olingan sana 13 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

O'zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo'llab quvvatlanishi

O’ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’ RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “ SIRTQI ” FAKULTETI “_______________________________________ ” kafedrasi “ __________________________________ ” TA'LIM YO’ NALISHI BO’ YICHA Mavzu: ______________________________________________________ KURS ISHI Tayyorladi: _________________ talabasi ____________________ Amaliyot rahbari: O’ qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro’ yxatga olingan tartib raqami № ________ “___” ______ 202 3 yil ________ imzo Hisobot ximoyaga tavsiya qilindi (qilinmadi) Sana “____” ________ 202 3 yil Raxbar imzosi: __________________ Xisobot baxosi ________ ball Komissiya a'zolari: _____________________________ _____________________________ _____________________________ O'zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo'llab quvvatlanishi Reja Kirish 3 1. O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanish dinamikasi 6 2. Innovatsiya kategoriyasining mazmun-mohiyati va turkumlanishi 16 3. Kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyat tahlili 19 4. Kichik biznes korxonlarida innovatsion faoliyatni rivojlantirishda zamonaviy marketingdan foydalanish 23 Xulosa 28 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 30 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muhim jihatlaridan biri, bu – kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari faoliyatini har tomonlama qo’llab-quvvatlash, ularga turli imtiyoz va preferensiyalar berish va bu orqali mamlakat yalpi ichki mahsulot hajmini keskin oshirish, aholini ish bilan ta’minlash masalalarini hal qilish va milliy farovonlikni ta’minlashdan iboratdir. Chunki, tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish davrida bozor konyunkturasi o’zgarishlari va iste’molchilar ehtiyojlariga tez moslasha olishi nuqtai nazaridan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini yanada qo’llab-quvvatlash, rivojlantirish vazifasi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev: “Bizning bosh vazifamiz – tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish uchun eng qulay shart- sharoitlarni yaratishni ta’minlashdir. Biznes bilan shug’ullanayotgan har kishida davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishiga astoydil ishonch bo’lishi shart. Odamlar biznes bilan shug’ullanishdan manfaatdor bo’lishi zarur. Tadbirkor va xalq boy bo’lsa – mamlakat ham boy bo’ladi” 1 deya ta’kidlaganlar. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida ham iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini rag’batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Zamonaviy sharoitlarda raqobat kurashining kuchayib borishi natijasida kichik biznes subyektlari faoliyatining rivojlanishi zamonaviy ilm-fan yutuqlari, ya’ni: “innovatsiya” larga bog’liq bo’lib qolmoqda. Jahon tajribasidan ko’rish mumkinki, tadbirkorlikda innovatsion faoliyatni rivojlantirish yuqori samaradorlikka erishish mezoni bo’ladi. 1 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: O’zbekiston.2017. B.453. 3 Bugungi kunda tadbirkorlikni innovatsion rivojlantirish, faol tadbirkolik faoliyatini qo’llab-quvvatlash, ya’ni kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda innovatsion faoliyatni tashkil etish, rivojlantirish obyektiv zaruriyat kasb etgan masalalardan biriga aylandi. Zero, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Faol tadbirkorlik biznes faoliyatini innovatsion, ya’ni zamonaviy yondashuvlar, ilg’or texnologiya va boshqaruv usullari asosida tashkil etadigan iqtisodiy yo’nalishdir” 2 . Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar va fikrlarni inobatga olib, kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyat va uni rivojlantirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri ekanligi ko’rinmoqda. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, uning innovatsion faoliyatini rivojlantirishning nazariy jihatlari xorij olimlaridan A.Smit, Y.Shumpeter, P.Druker, R.Foster, V.Sekerin, I.Balabanov, R.Fatxuddinov 3 va boshqalarning ilmiy ishlarida atroflicha tahlil qilingan. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning umumiy jihatlari Y.Abdullayev, M.R.Boltabayev, A.N.Samadov, M.S.Qosimova, B.K.G’oyibnazarov 4 va boshqa olimlarning ishlarida bayon etilgan. Kichik biznesda innovatsiyalardan foydalanish, innovatsion faoliyat va uni tashkil etish, innovatsion marketing texnologiyalaridan kichik biznes korxonalarida foydalanish haqida o’zbekistonlik iqtisodchi-olimlardan Sh.J.Ergashxodjayeva, R.I.Gimush, F.M.Matmuradov, E.Egamberdiyev 5 va boshqalarning ilmiy ishlarida bayon etilgan. 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga M urojaatnomasi. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2018. B .20. 3 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. Т.1. – М.: Ось, 1977. – 480 с; Шумпетер Й. Теория экономического развития. – М.: Прогресс, 1982; Друкер П.Ф. Практика менеджмента. М.: ИД Вильямс, 2003; Фатхутдинов Р.А. Инновационный менеджмент. – Спб.: Питер, 2004; Секерин В.Д. Инновационный маркетинг: Учебник. -М.: ИНФРА-М, 2012.236 с. 4 Abdullayev Y ., Karimov F . Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari . – T .: Mehnat , 2010. – 349 b ; Boltabayev M . R ., Qosimova M . S ., Ergashxodjayeva Sh . J ., G ’ oyibnazarov B . K ., Samadov A . N ., Xodjayev R . Kichik biznes va tadbirkorlik : O ’ quv qo ’ llanma . – T .: Iqtisodiyot , 2010. – 275 b . 5 Ergashxodjayeva Sh.J. Innovatsion marketing. T.: Iqtisodiyot, 2014. – 178 b.; Egamberdiyev E., Xo'jaqulov X. Kichik biznes va tadbirkorlik. T.: TMI, 2003. – 186 b.; Gimush R.I., Matmurodov R.I. Innovatsion menejment: Iqtisodiyot oliy o’quv yurtlari uchun o’quv qo’llanma. – T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. 4 Kurs ishining maqsadi. Kichik biznes korxonalari innovatsion faoliyatini o’rganish va rivojlantirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Qo’yilgan maqsadga erishish uchun quyidagilar tadqiqot vazifalari etib belgilangan: - innovatsiya va innovatsion faoliyat kategoriyasining mohiyati hamda iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyatini asoslash; - O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanish dinamikasini tahlil etish; - kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyatni tashkil etishning nazariy jihatlarini asoslash; - kichik biznes subyektlari innovatsion faoliyatining o’ziga xos xususiyatlarini yoritib berish; - kichik biznes korxonalari innovatsion faoliyatining xorij tajribasini o’rganish; Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 1. Innovatsiya kategoriyasining mazmun-mohiyati va turkumlanishi O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari bo’lib hisoblanadi. Xususan, tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda zamonaviy ilm-fan yutuqlaridan samarali foydalanish, ishlab chiqarishda eng ilg’or va so’nggi avlod texnologiyalarini joriy etish, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida innovatsiyalarning rivojlanishiga e’tiborni yanada kuchaytirish va bunda innovatsiyalar sohasida xorijda yaratilayotgan yangiliklar va tajribalarni o’rganish, yangiliklarni joriy etishda barcha imkoniyat va salohiyatmizni ishga solish muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasida kichik biznes subyektlari faoliyati erkinliklari va qulay ishbilarmonlik muhitining mavjud ekanligi hamda yuqori iqtisodiy manfaatdorlikka erishish imkoniyatlari tadbirkorlarning o’z faoliyatini tashkil etish, kengaytirish va o’zgartirishlarda innovatsion loyihalarni joriy etishga bo’lgan intilishlarini kuchaytirmoqda. Bu esa mamlakatimizda innovatsiyaning mazmun-mohiyatini yanada chuqur va puxta o’rganishga olib kelmoqda. Innovatsiya nazariyasining rivojlanishiga asos solgan olim avstriyalik iqtisodchi Y.A. Shumpeter hisoblanadi.Y.A. Shumpeter ilgari surgan g’oyaga ko’ra, joriy etilgan har qanday yangi texnik qaror, texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi bozorlarning tarkib topishi, xomashyolar manbai innovatsiya hisoblanadi. Y.A. Shumpeter tomonidan ishlab chiqilgan konsepsiya uning “Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi” nomli kitobida atroflicha yoritgan. Ushbu konsepsiya dinamik xaraktrga ega bo’lib, doimiy tebranish xususiyatiga egadir. Shu bois ushbu tebranish ilgarilab boradigan rivojlanishni ta’minlaydi. Uning 6 ta’kidlashicha, konyunktura tebranish manbai va tadbirkorning innovatsion faolligi hisoblanadi. “Innovatsiya” atamasi lotincha “innovato” so’zidan olingan bo’lib, yangilash va yaxshilash degan ma’noni bildiradi. Umumiy mazmunda mazkur atama Ko’pchilik odamlar tomonidan ushbu atama, asosan, ayni paytda va muayyan vaqtda yangi deb qabul qilingan madaniyatning moddiy yoki nomoddiy qadr-qiymati sifatida tushuniladi. “Innovatsiya” atamasining texnik-texnologik yangiliklarni joriy etish sohasida qo’llanilishida keyinchalik kirib kelishi kuzatiladi. “Innovatsiya” atamasining bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha sohalarida juda keng qo’llanilishi uning mazmunini har tomonlama o’rganishga bo’lgan talabni kuchaytirmoqda. Shu sababli mazkur atamaning iqtisodiy mazmun- mohiyatini ochib bergan ba’zi iqtisodchi-olimlarning qarashlarini o’rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Rus iqtisodchi olimi Balabanov I.T. fikriga ko’ra: “Innovatsiya – kapitalni yangi texnika yoki texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil qilish, mehnat, xizmat ko’rsatish va boshqaruvning yangi shakllariga, jumladan, yangicha nazorat va hisob shakllari, rejakashtirish va tahlil usullariga kiritishdan olingan, moddiy tus olgan natijadir” 6 Shuningdek, Valdaysev S.V. o’zining ilmiy ishlarida innovatsiyalarni quyidagicha ta’riflaydi: “Innovatsiya – bozorga mavjud taklif bilan ta’minlanmagan ehtiyojlarni qondiradigan mahsulot olib chiqishga qodir bo’lgan, maxsus ishlab chiqilgan texnologiyaga asoslangan yangi mahsulot liniyasini o’zlashtirish” 7 Rus olimlaridan V.V.Glushenko, I.I.Glushenkolarning mazkur tushunchaga quyidagicha ta’rif berganlar: “innovatsiya – tovarlar, xizmatlar va texnologiyalarning firma darajasidagi tashkiliy shakllarining yangi turlarini ishlab chiqish, tayyorlash va tarqatishga yo’naltirilgani jodiy va investitsion faoliyat natijasi” 8 . 6 Балабанов И.Т. Инновационный менеджмент. Спб.: Питер.2001. - С.41. 7 Валдайцев С.В. Оценка бизнеса и инновации. М.: Филин. 1997.- С.73. 8 Глущенко В.В., Глущенко И.И. Исследование систем управления: социологические, экономические, прогнозные, плановые, экспериментальные исследования. 2-е изд. – М.: ООО НПЦ «Крылья», 2004. С.30. 7 Shuningdek, mashur iqtisodchi olimlardan biri P.Druker ham innovatsiyaning iqtisodiy mazmun-mohiyati va ahamiyatini asoslab berishga harakat qiladi va tadbirkorlar uning yordamida yangi xizmatlar yoki biznes turini amalga oshirish kabi o’zgarishlardan foydalanadigan o’ziga xos bir alohida vositasi sifatida ta’riflaydi 9 . P. Drukerning innovatsiyaga bergan ta’rifi Y. Shumpeterning klassik ta’rifi mohiyatini to’ldirib, bir vaqtning o’zida samarali rivojlanishning sharti sifatida tashkiliy-iqtisodiy omilning ahamiyatini hamda yangi tovarlarni amaliyotda qo’llash zarurligini ta’kidlaydi. Fatxutdinov R.A. esa innovatsiya sohasida olib borgan tadqiqotlari natijasida “innovatsiya – obyektni boshqarishni o’zgartirish va iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, ilmiy-texnikaviy va boshqa turdagi samarani olish maqsadida yangilikni joriy etishning yakuniy natijasi”, deb ta’kidlaydi 10 . Innovatsiya atamasining mazmun-mohiyati va uning iqtisodiyotda tutgan o’rni hamda innovatsiyalarning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishda O’zbekistonlik iqtisodchi-olimlar izlanishlar olib borganlar va bugungi zamonning talabidan kelib chiqqan holda ta’rif berganlar. Xususan, R.I. Gimush va F.M. Matmurodovlar tomonidan innovatsiya deganda “yangilik va yangilik kiritish degan ma’noni bildiradi. Bu yangilik zamirida yangi tartibni, yangi odatni, yangi uslubni, kashfiyotni tushunish lozim”, deya ta’rif berilgan 11 . Jahon banki tomonidan mazkur atamaga quyidagicha ta’rif berilgan: “innovatsiya – texnologiyalarni anglatadi yoki ushbu jamiyatda nimadir yangi narsani amaliyotda qo’llanilishini anglatadi” 12 Innovatsiya atamasiga berilgan bunday ta’riflarni ko’plab keltirish mumkin, albatta. Olib borilgan tadqiqotlar asosida biz ham innovatsiyaga quyidagi ta’rifni ishlab chiqdik va ushbu ta’rif innovatsiya kategoriyasining to’liq mazmun- mohiyatini ochib beradi, deb o’ylaymiz: innovatsiya – har qanday faoliyat turida 9 Друкер П.Ф. Практика менеджмента. М.: ИД Вильямс, 2003. С.398. 10 Фатхутдинов Р.А. Инновационный менеджмент. – Спб.: Питер, 2004. – С. 19. 11 Gimush R . I ., MatmurodovR . I . Innovatsion menejment : Iqtisodiyot oliy o ’ quv yurtlari uchun o ’ quv qo ’ llanma . – T .: O ’ zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti , 2008. – B .10. 12 Innovation Policy A Guide for Developing Countries. The International Bank for Reconstruction and Development / the World Bank. 1818 H Street, NW, 2010. – P.28. 8 yuqori samaradorlikka erishish mezoni bo’la oladigan ilm-fan yutuqlari, ixtiro va kashfiyotlar hamda yangiliklarnini amaliy jihatdan qo’llashdir. Innovatsiyalarni joriy etish bilan foyda va qo’shimcha daromadga erishish mumkin bo’ladi. Innovatsiyalar u yoki bu faoliyat sohasida samaradorlikni oshirish uchun inson aqli erishgan yutuqlardan foydalanishni anglatar ekan, mos ravishda mahsulot, texnik- texnologik, tashkiliy boshqaruv va ijtimoiy-ekologik turlarga bo’linadi (1-jadval) 1-jadval: Innovatsiya turkumlari 13 Innovatsiya turkumlari Samara turlari Xarajatlarni iqtisod qilish Bozor tijorati qiymatiga qo’shilgan hissa Mahsulot innovatsiyasi - Moddiy va moddiy bo’lmagan aktivlarning ko’payishi Texnik-texnologik innovatsiya Mahsulotni ishlab chiqish va sotishda xarajatlarni tejash Moddiy va moddiy bo’lmagan aktivlarning ko’payishi Tashkiliy-boshqaruv innovatsiyasi Investitsiyadan foydalanishda va moliyaviy faoliyat sohala- rida xarajatlarni iqtisod qilish Gudvill o’sishi Ijtimoiy-ekologik innovatsiya Jarohat va kasbiy kasalliklar bilan bog’liq xarajatlarni iqti- sod qilish; ekologik jarima, ijtimoiy to’lovlarni iqtisod qilish Gudvill o’sishi 13 Taraxtiyeva G.K. Innovatsion menejment. T.: Fan va texnologiya, 2013. B.10. 9 Tashkiliy-boshqaruv hamda ijtimoiy ekologik innovatsiyaning qo’shimcha tavsifi gudvill bo’lib hisoblanadi. Korxonaning ushbu aktivi moddiy o’lchovga ega emas: patentsiz injener-texnologik qarorlar, tijorat jarayonini tashkil etish shakli va boshqaruv usullari, bitimlarni amalga oshirishdagi qulay shart-sharoitlar, ishonchli sherik sifatida korxonaning obro’si va boshqalar. Gudvill tijorat sotuvida baholanadi. Innovatsiyaning ulushini aniqlashda bozor tijorati qiymatiga qo’shilgan hissa muhim bo’lib hisoblanadi va gudvill o’sishini boshqa omillarga mos ravishda uni baholash lozim bo’ladi. Mahsulot innovatsiyasi foydaning o’sishini ta’minlaydi. Ushbu holat yangi yoki modernizatsiyalashgan mahsulotga yuqori bahoning o’rnatilishi hamda mahsulotni sotish hajmining ko’payib borishi hisobiga ro’y beradi. Texnik-texnologik innovatsiya ishlab chiqarish faoliyatida iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilash uchun xizmat qilishini ko’rish mumkin. Bular quyidagilarda namoyon bo’ladi:  ishlab chiqarish samaradorligini oshirish;  an’anaviy texnologiya asosida olish mumkin bo’lmagan yangi mahsulot va xizmatlarni o’zlashtirish imkoniyati sababli;  tijorat nuqtai nazaridan istiqbolda an’anaviy texnologiyalar asosida o’zlashtirish imkoni bo’lmagan uglevodorod zahiralarini aniqlash imkoniyatining mavjudligi va boshqalar. Ijtimoiy-iqtisodiy innovatsiya: sanoat va ekologik xavfsizlikni ta’minlash, mehnatni muhofaza qilish tizimini takomillashtirish, ish sharoitini yaxshilash va boshqalar hisobiga iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilash imkonini beradi. Radikal innovatsiya esa korxonalarning uzoq muddatga mo’ljallangan raqobatbardoshlik qobiliyatini saqlab qolishni ta’minlaydi hamda bozordagi mavqeini mustahkamlashga yordam beradi. Radikal yangilik texnologik va tijorat innovatsiyalar singari aksariyat hollarda xavf-xatar hamda noaniqlik darajasi yuqori bo’lishi bilan ajralib turadi. 10 Evolyutsion innovatsiya orqali mahsulotning iste’mol qiymatining oshib borishi ta’minlanadi, minimal xavf-xatar bilan ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish imkoni paydo bo’ladi. Kombinatsiyalashgan innovatsiya esa turli xildagi innovatsiyalarni o’zida aks ettirib, xavf-xatarni oldindan ko’rib bilishi bilan ajralib turadi. Kombinatsiyalashgan innovatsiya barcha muhim yangiliklarning kirib kelishi, korxonalarda keng miqyosda qo’llanilishi, ishlab chiqarishni bozorga moslashishini ko’ra bilishi bilan alohida ahamiyatlidir. Iqtisodiyotning tobora integratsiyalashib borayotganligi sababli innovatsiyalar jahon iqtisodiyotining barcha sohalarida zamonaviy rivojlanish mazmuniga aylanib ulgurgani barchaga ayon va bunga innovatsiya faoliyatini samarali tashkil etish va rivojlantirish orqali erishilganligini hisobga olsak, innovatsiya faoliyatining mazmun-mohiyatini bilish zarurligini anglab yetish mumkin. Bugungi kunda jadal taraqqiy etib borayotgan fan-texnika natijasida yuqori darajadagi o’sish sur’atlari va barqaror rivojlanishning asosiy va samarali omillaridan biri sifatida innovatsion faoliyatni rivojlantirish va rag’batlantirish masalasiga alohida e’tibor berilmoqda. Zero, zamonaviy taraqqiyotni innovatsion faoliyatning natijasi sifatida olinadigan intellektual mahsulotsiz tasavvur bo’lmaydi. Bozor munosabatlari sharoitida ilm-fan va iqtisodiyotning uzviy aloqasi tobora kengayib bormoqda. “Kuchli fan – kuchli iqtisodiyot” iborasi nafaqat bugungi kun uchun balki insoniyat kelajagi uchun ham dolzarb bo’lib qolmoqda . Innovatsiya faoliyatining bugungi kunda hayotimizning mazmuniga aylanib borayotganligi va o’z kelajagimizni qurishda maqsadlarimizni amalga oshirish jarayoniga tobora chuqur kirib borayotganligi, shu bilan bir qatorda yangi-yangi imkoniyatlarni taqdim etayotganligi mazkur atamaning mazmunini o’rganishga bo’lgan qiziqish hamda intilishlarni tobora kuchaytirib bormoqda. Shu munosabat bilan ko’plab iqtisodchi-olimlar tomonidan innovatsion faoliyatga doir turli talqindagi ta’riflar keltirilmoqda. Ular bir-biridan keskin farq qilmasa-da, lekin 11 innovatsiyaning ma’lum bir jihatlari, xususiyatlari orqali tafovutni sezish mumkin. Quyida innovatsion faoliyat tushunchasiga berilgan ba’zi ta’riflarni keltiramiz. Rus olimlaridan Folomyev A.N. “Innovatsiya faoliyati – tugallangan ilmiy- tadqiqotlar va ilmiy izlanishlar natijalarini o’tkazishga qaratilgan jarayon” 14 degan tushunchani keltirgan bo’lsa, Glushenko V.V. va Glushenko I.I. tomonidan berilgan ta’rifga ko’ra: “innovatsiya faoliyati – ishlab chiqariluvchi mahsulot nomenklaturasini kengaytirish, yangilash va sifatini oshirish uchun ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar natijalaridan foydalanish, ularning kelgusi joriy etilishi bilan bog’liq texnologiyalarni takomillashtirish va ichki hamda tashqi bozorlarda samarali amalga oshirilishiga yo’naltirilgan faoliyat”ni anglatadi 15 . O’zbekistonda ham innovatsiya sohasida keng ko’lamda ilmiy-izlanish va tadqiqotlar olib borayotgan iqtisodchi olimlar bo’lib, ular ham innovatsiya va innovatsion faoliyat sohasiga o’z tadqiqotlari asosida turli talqindagi ta’riflarni keltirganlar. Jumladan, E.Egamberdiyev va X.Xo’jaqulovlar tomonidan berilgan ta’rifga ko’ra “Innovatsiya faoliyati – texnika va texnologiya yangiliklarini joriy etish bilan bog’liq faoliyat” 16 dir. Ushbu tushunchaga berilgan ta’riflarni ko’plab keltirish mumkin, albatta. Biz o’z tadqiqotlarimiz asosida “Innovatsion faoliyat” tushunchasiga quyidagicha ta’rifni keltirib o’tmoqchimiz: “Innovatsiya faoliyati – bu har qanday faoliyat sohasida yuqori samaraga erishish maqsadida zamonaviy texnika va texnologiyalarni qo’llash, takomillashgan menejment usullarini qo’llash bilan bog’liq bo’lgan ilmiy faoliyatdir”. Innovatsion faoliyatning mohiyati birinchidan, amaliyotga yangi, takomillashgan ishlab chiqarishni joriy etish, ikkinchidan, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining barcha turlarini qisqartirish, uchinchidan, ishlab chiqariladigan mahsulotlar narxlarini pasaytirishda ularni iste’mol va sifat xususiyatlarini doimiy ravishda oshirib borish bilan izohlanadi . 14 Фоломьев А.Н. Инновационный тип развития экономики России. – М.: РАГС, 2005. – С. 68. 15 Глущенко В.В., Глущенко И.И. Исследование систем управления: социологические, экономические прогнозные, плановые, экспериментальные исследования. 2-е изд. – М.: ООО НПЦ «Крылья», 2004. С.34. 16 Egamberdiyev E ., Xo ' jaqulov X . Kichik biznes va tadbirkorlik . T.: TMI, 2003. B.23. 12 Innovatsion faoliyat qatoriga quyidagilarni kiritish taklif etiladi: - Amaliyotda qo’llash uchun mo’ljallangan yangi va takomillashtirilgan mahsulot, texnologik jarayon yaratish bo’yicha ilmiy-tadqiqotchilik, tajriba-konstruktorlik ishlar bajarish; - Yangi mahsulot chiqarish, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon joriy etish uchun ishlab chiqarishni har tomonlama tayyorlash va texnologik qayta jihozlash; - Takomillashtirilgan mahsulot chiqarish, yangi takomillashtirilgan texnologik jarayonni sinab ko’rishni amalga oshirish; - Xarajatlar o’zini oqlashiga qadar yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon qo’llash, yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot chiqarish; - Yangi mahsulotni bozor tomon harakatlantirish bo’yicha faoliyat; - Innovatsion infratuzilma yaratish hamda uni rivojlantirish; - Innovatsion faoliyatni amalga oshirish uchun kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash, malakasini oshirish; - Sanoat mulki obyektlari yoki maxfiy ilmiy-texnik axborotlarga egalik huquqini boshqalarga berish, xarid qilish; - Yangi , takomillashtirilgan mahsulot, takomillashtirilgan texnologik jarayon yaratish va amaliyotda qo’llash bo’yicha ekspertiza, maslahat, axborot, yuridik va boshqa xizmatlar ko’rsatish; - Innovatsion faoliyatni moliyalashtirishni tashkil etish. Amalga oshiriladigan har qanday faoliyatning o’z obyekti hamda subyekti bo’lganidek, innovatsiya faoliyatining ham obyekti va subyekti mavjud. Mamlakat hududida joylashgan mulk shakli va tashkiliy-huquqiy shaklidan qat’iy nazar, korxonalar tominidan texnika va texnologiyalarni ishlab chiqish innovatsiya faoliyati obyekti hisoblanadi. Innovatsion faoliyat subyektlari esa quyidagilar hisoblanadi:  Innovatsion faoliyat bilan shug’ullanadigan yuridik hamda jismoniy shaxslar;  Innovatsiyalarni amalga oshiruvchi turli mulkchilik shaklidagi 13 innovatsion tashkilotlar;  Innovatsion faoliyat jarayonida amalga oshiriladigan intellektual mulk egalari;  Innovatsiyalarni joriy etish va amalga oshirishga sarmoya kirituvchi Investorlar;  banklar, korporatsiyalar, lizing firmalari va h.k.;  Innovatsion jarayonga xizmat ko’rsatadigan hamda uning infratuzilmasini ta’minlaydigan vositachilar: konsalting va injiniring firmalari, texnologik inkubatorlar, texnopark hamda texnopolislar, axborot markazlari va boshqalar. Innovatsiya faoliyati subyektlari huquqlari tegishli qonun hujjatlari, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan kafolatlanadi. Innovatsion faoliyat obyektlari va subyektlari orasidagi samarali faoliyatning mavjud bo’lishi bevosita innovatsion infratuzilmaga borib taqaladi, albatta. Shuning uchun ham innovatsion faoliyatning amal qilishiga ko’maklashuvchi, turli tashkilotlardan tashkil topgan innovatsion infratuzilmaning shakllanishi zarur. Innnovatsion infratuzilma – bu tashkiliy, boshqaruv, moddiy-texnik, moliyaviy, axborot, kadrlar bo’yicha, konsalting va boshqa xizmatlarni mujassamlagan, innovatsiya loyihalarini amalga oshirishga imkon beruvchi innovatsiya faoliyati subyektlarining majmuasidir (1-rasm). Innovatsion infratuzilma g’oyalar ishlab chiqaruvchi innovatorlar hamda bu g’oyalarni muayyan mahsulot va xizmatlarda mujassam etuvchi innovatorlarning mehnatini taqsimlash asosida shakllantiriladi. Ushbu mehnat turlari o’zaro bog’liq bo’lib, lekin shu bilan bir qatorda o’ziga xos hisoblanadi – agar “innovator- generator” yangi g’oyalar ishlab chiqishni tashlab, o’zining ishlanmalarini sanoat, texnologik jihatdan amalga oshirishga va ayniqsa, muayyan marketingga “yetkazish” bilan shug’ullanadiga bo’lsa, bunday holatda shu vaqt davomida yangi g’oya ishlab chiqish jarayoni sezilarli darajada sekinlashib boradi yoki umuman to’xtab qoladi, bu esa kelgusida yuqori ixtisoslashuv orqali yangi g’oyalarni oxiriga yetkazish bilan shug’ullanuvchilar ish bilan ta’minlanishiga hamda ish 14 joylariga ta’sir ko’rsatib boradi. Bu orqali infratuzilma ta’minotining bozor variantlari va bunday taqsimlashning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi kelib chiqishini ko’rish mumkin. Jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, ko’plab rivojlangan mamlakatlar yuksak taraqqiyot darajasiga fan va texnika sohasidagi eng so’nggi innovatsiyalar- 15 1-rasm. Innovatsion infratuzilmaning umumiy sxemasi 17 ni ishlab chiqarishga tez va keng ko’lamda joriy etish hisobiga erishmoqdalar. 17 Abdusattarova X.M. Innovatsiya strategiyasi. T .: TDIU , 2011. B .39. 16 2. O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanish dinamikasi Fan-texnika taraqqiyotining jadal sur’atlar bilan o’sib borishi jahon va mintaqaviy bozorlarda raqobat keskinlashib borishiga sabab bo’lmoqda. Aynan kichik biznes o’zining harakatchanligi, kam miqdorda sarmoya talab qilishi hisobidan ishlab chiqarishni tez modernizatsiya qilish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlarini yangilash imkoniyatiga ega ekanligi hamda shu tariqa bozor konyunkturasining o’zgaruvchan talablariga moslasha olishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois, O’zbekistonda tadbirkorlik erkinligini, uning xususiy manfaatdorligini huquqiy, tashkiliy-iqtisodiy himoya qilish, qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish sohasidagi islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Natijada faol tadbirkorlikka va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga monelik qiluvchi kuchlarni barham toptiradigan zarur shart-sharoitlar kengaymoqda. 3-jadval: O’zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning 2000- 2018 yillardagi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari 18 Ko’rsatkichlar O’lcho v birligi 2000 2005 2010 2015 2016 2017 2018 YaIM dagi ulushi % 31.0 38.2 52.5 61.9 64.9 63.6 59.4 Kichik biznesda band bo’lganlar soni Mln kishi 4.5 6.6 8.6 10.2 10.4 10.6 10.1 Band bo’lganlarning iqti- sodiyotda band bo’lganlar umumiy sonidagi ulushi % 49.7 64.8 74.3 77.9 78.2 78.3 74.6 Jadval ma’lumotlaridan tahlil etilayotgan davr ichida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining mamlakat YaIMdagi ulushi yildan-yilga oshib 18 O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi rasmiy sayti www.stat.uz ma'lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 17 borganligini ko’rish mumkin. Masalan, ushbu ulush 2000-yilda 31 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2018-yilga kelib 59.4 foizga yetgan, ya’ni deyarli 28 foizga o’sgan. 2000-yildan 2018-yilga qadar kichik biznesda band bo’lganlarning soni qariyb 6 mln kishiga ko’paygan. Shu bilan birgalikda kichik biznes xususiy tadbirkorlikda band bo’lganlarning iqtisodiyotda band bo’lganlar umumiy sonidagi ulushi ham ushbu davr ichida 24.9 foizga o’sgan. Tahlildan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik milliy iqtisodiyotimizni rivojlantirishning muhim tayanchi va asosiga aylangan holda, umumiy ko’rinishda, mazkur sohada yildan-yilga yuksalish va taraqqiyot yuz berayotganligini ko’rish mumkin. Xususan, aholi bandligi soni va ulushi, jami korxonalar soni, yalpi ichki mahsulotdagi ulushi bo’yicha ko’rsatkichlarning yil sayin tobora ijobiy natijalarni qayd etishi buning yorqin dalilidir. Tahlillarning ko’rsatishicha, O’zbekiston Respublikasida kichik biznes korxonalarining rivojlanishini barcha viloyatlar bo’yicha bir tekisda emas. Kichik korxonalar rivojlanishini baholab borishda, jumladan korxonalarning soni, ularda mehnat qilayotgan xodimlar soni yoki ular orqali ish o’rinlarining yaratilishi, mahsulotlarni sotishdan olingan tushum orqali ularning bozorni to’ldirishga qo’shayotgan ulushlarini tavsiflaydigan qator ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Respublikamizda kichik biznes korxonalari rivojlanishining 2018-yil yakunlariga ko’ra Namangan, Jizzax, Samarqand, Xorazm viloyatlarida ushbu ko’rsatkichlar yuqori bo’lganligi bilan ko’zga tashlanmoqda. 4-jadvaldagi ma’lumotlarga tayanib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning xizmatlar sohasidagi yuqori ulushini Samarqand, Surxondaryo, Toshkent, Farg’ona, Buxoro, Jizzax va Andijon viloyatlariga to’g’ri kelishini ko’rish mumkin. Bandlikda esa Andijon, Samarqand va Namangan viloyatlari yetakchilik qilmoqda. S anoatda ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushining oshib borilishi ta’minlanmoqda. 2000-yilda sanoatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 12,9 % ni tashkil etgan bo’lsa 2010-yilda ushbu ko’rsatkich 2 martaga oshib 18 26,6 % ni tashkil etdi, 2018-yilda esa sanoatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 39,6 % ga teng bo’ldi. 19 4-jadval 2018-yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning hududlar bo’yicha ulushi, foizda 19 Sanoat Xizmatlar Qurilish Bandlik O’zbekistonRespublikasi 39,6 58,4 65,1 78,3 Hududlar Qoraqalpog’istonRespublikas i 18,0 61,3 79,2 75,2 Andijon 34,4 73,7 94,3 84,5 Buxoro 43,4 74,9 67,8 78,5 Jizzax 61,3 74,2 91,3 82,0 Qashqadaryo 23,1 71,9 76,8 80,0 Navoiy 18,8 67,3 75,4 60,3 Namangan 68,4 73,7 93,9 83,4 Samarqand 55,5 76,5 92,3 84,5 Surxondaryo 45,8 76,3 79,4 81,1 Sirdaryo 44,9 66,4 91,4 79,5 Toshkent 29,6 76,2 79,2 77,0 Farg’ona 41,4 75,9 89,0 80,5 Xorazm 40,6 71,4 87,2 82,9 Toshkent shahri 71,3 51,1 66,8 56,8 Keyingi yillarda tadbirkorlikni innovatsion rivojlantirish, faol tadbirkorlikni shakllantirish masalasi obyektiv zaruriyatga aylandi. Chunki tadbirkorlikni innovatsion rivojlantirish orqali raqobatbardosh va eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish, iqtisodiy faollikni ta’minlashga erishiladi. Zero, “Faol tadbirkorlik biznes faoliyatini innovatsion, ya’ni zamonaviy yondashuvlar, ilg’or texnologiya va boshqaruv usullari asosida tashkil etadigan iqtisodiy yo’nalishdir. Faol tadbirkor deganda, biz raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga qodir, eng muhimi, yangi 19 www.stat.uz ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlangan. 20 ish o’rinlari yaratib, nafaqat o’zini va oilasini boqadigan, balki butun jamiyatga naf keltiradigan ishbilarmon insonlarni tushunamiz”. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Oliy Majlisga yo’llagan Murojaatnomasida mamlakat iqtisodiyotiga munosib hissa qo’shayotgan, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarib, yangi ish o’rinlari yaratayotgan tadbirkorlar safini kengaytirish, jumladan, yuqori texnologiyalar, ilm-fanning eng so’nggi yutuqlariga asoslangan texnika va asbob-uskunalarni mamlakatimizga olib kelish va joriy etish uchun ularga munosib sharoitlar yaratish birinchi navbatdagi vazifa ekanligi qayd etilgan. Zamonaviy sharoitlarda tadbirkorlik faoliyatida ilm-fanning so’nggi yutuqlari, innovatsiyalardan keng foydalanish orqali iqtisodiyot tarmoqlarida barqaror iqtisodiy o’sish hamda iqtisodiy faollikni ta’minlash uchun dasturulamal bo’lib xizmat qiladi. 3. Kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyat tahlili Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish, uning samarali tarkibiy tuzilmasiga ega bo’lish va shu orqali barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga erishish vatanimiz taraqqiyoti va xalq farovonligini ta’minlashning muhim shartlaridan hisoblanadi. B u maqsadga erishish uchun esa , avvalo , iqtisodiyotning real sektorini jadal rivojlantirish lozim . Shunga ko’ra, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash dolzarb ahamiyat kasb etib, respublikamizda ushbu jarayon bir qator asosiy yo’nalishlar bo’yicha amalga oshirildi. Ayniqsa, real sektor korxonalarini qo’llab-quvvatlashda ishlab chiqarishni modernizat s i yalash , kooperat s iya va integratsiya aloqalarini tobora kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yo’lga qo’yish hamda mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni rag’batlantirish masalalari alohida o’rin tutdi. 21 Zamonaviy ilm-fan yutuqlari va yangiliklaridan foydalanish kichik biznes korxonalari faoliyatini har tomonlama rivojlantirishda hal qiluvchi omil bo’lib xizmat qiladi. Innovatsiyalar ilmiy-texnologik o’zgarishlar globallashuvi sharoitida amal qilish maydoniga ko’ra inson faoliyatining barcha sohalari va jamiyatning har bir jabhasini qamrab olgan holda turli mamlakatlar va sivilizatsiyalar o’rtasidagi keskin farqlarni bartaraf etishda uning yutuqlaridan keng foydalanish va har bir mamlakatning innovatsion taraqqiyoti orqali jahon sivilizatsiyasi va ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotida o’z hissasi va ta’siriga ega bo’lish imkonini beradi. Yangi texnologiyalarning rivojlanishi va ular asosida tamomila yangi tovar va xizmatlar turlarini sotish tezligi shunga olib kelmoqdaki, bozordagi vaziyat va iste’molchilarning ehtiyojlari tobora o’zgarmoqda. Iste’molchi nimani, qayerdan, qanday ko’rinishda va qanday narxda sotib olishni istashini aytmoqda. Bunday hollarda korxona ishlab chiqarishida innovatsion faoliyatni samarali yo’lga qo’yish qo’l keladi. Korxonalarda innovatsion faoliyat eng avvalo, ishlab chiqarishni takomillashtirish vazifalari va imkoniyatlari bilan emas, balki iste’molchilarning yangi mahsulot tavsifnomalari borasida nimalarni afzal ko’rishini o’rganish natijalari bilan belgilanadi. Yangi mahsulot ishlab chiqarishni o’zlashtirishda ushbu mahsulotni laboratoriyada sinab ko’rishga emas, balki bozorda tekshirib ko’rishga ko’proq e’tibor qaratishi lozim. So’nggi yillarda mamlakatimizda o’z kuchi bilan innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar ishlab chiqargan korxona va tashkilotlar soni keskin oshib bormoqda. 2010-2017 yillar oralig’ida innovatsion mahsulotlar ishlab chiqaradigan korxonalar soni 7,5 martaga oshdi. 2010-yilda shunday korxonalar soni 289 ta ni tashkil etgan bo’lsa, 2014-yilga kelib 1601 ta, 2017-yilda esa 2171 tani tashkil etdi. Birinchi marta innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar ishlab chiqarishni o’zlashtirgan korxonalar soni 1007 ta ga ko’paydi. Innovatsion mahsulotlar va xizmatlar hajmi ham yildan yilga ortib bormoqda. 2017-yilda innovatsion mahsulotlar va xizmatlar hajmi 18543,3 mlrd. so’mni 22 tashkil qildi. Bu ko’rsatkich 2016-yilga nisbatan 1,7 barobar, 2008 yilga nisbatan 14 barobarga ko’paygan. Innovatsiyalarga qilingan xarajatlar esa 2016-yilga nisbatan 1,6 foizga kamayganligini ko’rish mumkin. 2014-y. 2015-y. 2016-y. 2017-y.02000400060008000100001200014000160001800020000 3757.4 5528.3 2571.4 4162.37043 8023.6 10688.2 18543.3 2-rasm. Innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar hajmi va xarajatlari dinamikasi 20 Mamlakatimizda 2017-yilda o’z kuchi bilan ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlar, hajmining asosiy qismi Toshkent shahriga (38,7 foizi), Qoraqalpog’iston Respublikasi (21,2 foizi), Toshkent viloyati (6,4 foiz) va Andijon viloyatiga (20,3 foizi) to’g’ri kelmoqda, qolgan 13,4 foizi respublikaning boshqa viloyatlari hissasiga to’g’ri keladi (3-rasm). 2017-yilda mamlakatimiz bo’yicha har bir innovatsion faol tashkilot o’rtacha 2 tadan innovatsiya joriy qilgan. Jumladan, har bir innovatsion faol tashkilotga Andijon, Farg’ona, Samarqand viloyatlarida o’rtacha 3 tadan innovatsiya, Buxoro, Navoiy, Namangan, Toshkent, Xorazm viloyatlari va Toshkent shahrida o’rtacha 2 20 www.stat.uz ma’lumotlari asosida muallif ishlanmasi 23 tadan innovatsiya, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Qashqadaryo, Jizzax, Surxondaryo hamda Sirdaryo viloyalarida o’rtacha 1 tadan innovatsiya joriy qilinganligini ko’rish mumkin. 21.2 20.3 0.4 1 0.8 1.5 1.34.2 0.40.96.42.2 0.738.7 Qoraqalpog'iston Respublikasi Andijon Buxoro Jizzax Qashqadaryo Navoiy Namangan Samarqand Surxondaryo Sirdaryo Toshkent Farg'ona Xorazm Toshkent sh. 3-rasm. 2017-yilda o’z kuchi bilan ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlar, ishlar, xizmatlar hajmi (QQS va aksizsiz) 21 2017-yilda o’zlashtirilgan innovatsiyalar jami ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlar hajmining 15,6 foizini tashkil etdi. Bu ko’rsatkich eng yuqori bo’lgan Farg’ona viloyatida 62,9 foizni (2016-yilda Andijon viloyatida 80 foiz), Surxondaryo viloyatida 50,4 foizni (2016-yilda Buxoro viloyatida 54,5 foiz) tashkil qilgan. Ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlarning katta qismi mos 21 www.stat.uz ma’lumotlari asosida muallif ishlanmasi 24 ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi hamda Xorazm viloyatlarida 99,3 foiz va 92,9 foizni tashkil etgan. 4. Kichik biznes korxonlarida innovatsion faoliyatni rivojlantirishda zamonaviy marketingdan foydalanish Iqtisodiyotda, xususan, kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyatni rivojlantirishda marketingning o’rni va ahamiyati nihoyatda yuqori bo’lib hisoblanadi. Korxonlarda innovatsion faoliyatni yanada rivojlantirishda innovatsion marketing texnologiyalarini qo’llash yaxshi samara beradi. Marketing kichik biznesni boshqarishning muhim asosidir, zero undan ko’zlangan maqsad iste’molchilar ehtiyojini aniqlash va ushbu ehtiyojlarni qondirish maqsadida kichik korxona resurslarini safarbar etishdan iborat. Iqtisodiyotda raqobatni keskinlashtirish yo’lida marketing konsepsiyasini ishlab chiqish yanada muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Tijorat sohasida marketing ishi samarali qo’llanilishi tufayli ushbu atama korxonani raqobat sharoitida boshqarish konsepsiyasi sifatida shakllandi 22 . Tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish davrida bozor konyunkturasi o’zgarishlari va iste’molchilar ehtiyojlariga tez moslasha olishi nuqtai nazaridan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik innovatsion faoliyatini rivojlantirish vazifasi muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Marketingning bugungi kundagi juda zarur bo’lgan vositalarini bilish va ularni amaliyotga joriy qilish korxonalarga raqobatda ustunligini taqdim etib, ularning bozorda muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi. Kichik biznesdagi marketing ishining o’ziga xos xususiyatlarini bozor mexanizmi elementlari, uning tamoyillari va funksiyalari bilan bog’liq ravishda chuqur o’rganmay turib iqtisodiyotni rivojlantirish qiyin kechadi 23 . 22 Андреев С.Н., Мельниченко С.Г., Мельниченко Л.Н. Основы некоммерческого маркетинга. – М., 2007. – c .256. 23 Синяева И.М. Земляк С.В., Синяев В.В. Маркетинг в предпринимательской деятельности. – М: Дашков и Ко, 2008. – С. 158. 25 Marketing kichik biznesni boshqarishning muhim funksiyasidir, zero undan ko’zlangan maqsad iste’molchilar ehtiyojini aniqlash va ushbu ehtiyojlarni qondirish maqsadida firma resurslarini safarbar etishdan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni keskinlashtirish yo’lida marketing konsepsiyasini ishlab chiqish g’oyat muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Tijorat sohasida marketing ishining samarali qo’llanilishi sababli ushbu atama korxonani kuchli raqobat sharoitida boshqarish konsepsiyasi sifatida shakllandi. Har bir kichik korxona o’ziga xos shart-sharoitlarda faoliyat olib boradi va o’zining muayyan maqsadlarini hal etadi va shundan kelib chiqib, marketing tizimi ham uning qayerda, qaysi tarmoqda qo’llanilishiga qarab turlicha ko’rinishda bo’ladi. “Samarali faoliyat yuritayotgan korxona rahbarlari marketingni, ya’ni: biznes falsafasi, “fikrlash tarzi”, boshqaruv konsepsiyasi, bozor faoliyati metodologiyasi, bozor sharoitida boshqaruv faoliyati tamoyillari, funksiyalari, vositalari, uslublari va uni tashkil etishni o’z ichiga qamrab oluvchi “harakat tarzi” sifatida qabul qiladi” 24 . Kichik korxonalarda innovatsion faoliyatni har tomonlama rivojlantirishda marketingning asosiy omil bo’lib xizmat qilishi, bu sohada zamonaviy marketing komplekslarini ishlab chiqishni taqozo etmoqda. Kichik biznesda marketing texnologiyalari qo’llanilishidagi jiddiy to’siq bunday korxonalarning moliyaviy resurslari cheklanganligi bilan izohlanadi. Yirik ishlab chiqarish birlashmalarining (xoldinglar, korporatsiyalar), zarar ko’rish xavfi mavjudligini bila turib marketing tadqiqotlariga, hech bo’lmaganda eksperiment sifatida qo’l urishga imkoniyati etadi. Bunga ular an’anaviy texnologiyalarni rad etmagan holda qo’l uradilar. Kichik korxona esa marketing uchun ulkan xarajatlar qilishga deyarli jur’at qilolmaydi. Biroq, bozorni o’rganish yoki to’g’ridan-to’g’ri (vositachisiz) savdo kabi marketing texnologiyalari har doim ham katta mablag’larni talab qilavermaydi va ko’p hollarda bu kabi 24 Ergashxodjayeva Sh . Korxonalar faoliyatida zamonaviy marketing konsepsiyasidan foydalanish // O ’ zbekiston iqtisodiy axborotnomasi . 2011 № 5-6. B .34. 26 marketing tadbirlarini korxona o’z ichki resurslari bilan ham amalga oshirishi mumkin. Yana shunisi ham ma’lumki, marketing ishiga e’tiborsiz qarashdan ko’rilgan bevosita zarar ko’p hollarda “tejab qolingan” mablag’lardan oshib ketadi 25 . Kichik biznes subyektlari kundalik amaliyotida innovatsion marketing faoliyatini samarali amalga oshirilishi quyidagi yo’nalishlarda olib borilishi lozim: - bozordagi holat to’g’risida axborotni o’z vaqtida olish hamda uni to’g’ri tahlil qilish; - marketing maqsadlarini to’g’ri yo’lga qo’yish va ularga erishishning asosiy yo’llarini ishlab chiqish; - resurslarni maqsadlar bilan, maqsadlarni esa iste’molchilarning talabi bilan moslashtirish hamda bozor talabini yuqori darajada qondirish uchun mahsulot turi va assortimentini shakllantirish; - bozorda sotish tarmog’ini shakllantirish bilan reklamaning rag’batlantiruvchi tadbirlarini o’tkazish hamda bozorda o’z o’rnini, vositachilar va xaridorlarni topish uchun harakat qilish; - marketing tizimini yangi firma sharoitiga moslashtirish uchun kundalik boshqaruv ishini tashkil etish va boshqalar. Innovatsion marketing innovatsiyalar bozori konyunkturasini o’rganish, innovatsion loyihani biznes-loyihalashtirish, uni amalga oshirishdan tortib innovatsiyalarni bozorga harakatlantirish, innovatsiyalar diffuziyasi va daromad olishgacha bo’lgan butun innovatsion siklning tizimli integratsiyasini ifodalab beradi. Innovatsion marketing jarayoni yangi mahsulot to’g’risidagi g’oyani hamda xaridorning ushbu mahsulotga bo’lgan talabini aniqlashdan boshlanadi. So’ngra esa bozor kompleks tadqiq qilinadi. Mazkur tadqiqotni bozorni segmentlashdan boshlash maqsadga muvofiqdir, bu esa bozorni xaridorlar va sotuvchilar guruhiga bo’lib olishni anglatadi. Bozorni segmentlash sektorlar bo’yicha bozorni to’liq tadqiq qilish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 25 Багиев Г.Л., Тарасевич В.М. Маркетинг: Учебник. - М.: Экономика, 2007–135с. 27 Fikrimizcha, innovatsion marketing - maqsadli marketingdir. Kichik biznes korxonalarda innovatsion marketing bozorning muayyan segmentini tanlashga va mazkur segmentda mos innovatsiya va marketing majmuini ishlab chiqishga asoslanadi. Maqsadli marketingning xarakterli tomoni uning butun bozorga yo’naltirilganligi, uning alohida bo’g’inlariga emas, balki alohida qismlariga (segmentlar) yo’ naltirilganligidir, u bozorni segmentlash asosida oldindan tanlanadi. Bu esa innovatsiya jarayoni, investitsiya doirasi, sotuvchisi va xaridori uchun eng yuqori foydani ta’minlovchi bozorning aniq segmentini tadqiq qilinishiga e’tiborni qaratishga imkon beradi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, “innovatsion marketing” – kichik biznes korxonasining bozor sharoitlarida tadqiq etish asosida uning innovatsion, ishlab chiqarish va sotish faoliyatani optimallashtirishga qaratilgan xo’ jalik faoliyatining bir turi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, innovatsion marketing - korxonada an’anaviy marketingning usul va shakllarini doimiy ravishda takomillashtirib borishga qaratilgan marketing konsepsiyasidir. Innovatsion marketingning asosiy maqsadi innovatsiyalarni bozorga kiritish strategiyasini ishlab chiqish va yangi mahsulotning bozorda mustahkam o’ ringa ega bo’lishi hamda kelgusida uni eksportini ta’minlashdan iborat. Shuning uchun an’anaviy marketingdan farqli ravishda innovatsion marketing asosida innovatsiyalar bozorini tadqiq etish, bozorni test qilish, bozor konyunkturasini tahlil qilish, talabni shakllantirish, iste’molchilar xulq - atvorini modellashtirish orqali bozor segmentlari ishlab chiqish yotadi. Innovatsion marketing kichik biznes korxonasiga iste’molchi ehtiyojlarini yaxshiroq qondirish, zamonaviy biznesda ustuvorlikni “funksional” mahsulotlardan “innovatsion” mahsulotlarga o’tkazish hisobiga bozorni egallab olish imkoniyatini beradi: - funksional mahsulotlar eng muhim, zaruriy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi va aksariyat hollarda xarid joyiga qarab o’tirmasdan xarid qilinadi; - innovatsion mahsulotlar esa, aksincha, texnika va modaning so’nggi so’zini 28 ifodalaydi, ularga talabni oldindan aytish qiyin, ularning hayotiylik davri esa ancha qisqaroq bo’ladi. Fikrimizcha, kichik biznes korxonasi avvaldan o’z harakatlarini bozorni egallashga, segmentatsiyalarni kengaytirish va chuqurlashtirishga, o’z iste’molchilarini shakllantirishga qaratgan bo’ lishlari lozim. Zamonaviy marketing faqatgina bozor tahlili va tashqi omillar bilan chegaralanib qolmasdan, balki doimiy imkoniyatlarni shakllantirishga ham o’z hissasini qo’shadi. Tadbirkor iste’molchilarning ehtiyojlarini va o’rganilmagan doimiy talablarini ko’ra olishi kerak. Faqatgina mahsulotni turli assortimentlarda ishlab chiqarish bilan chegaralanmasdan, balki bir vaqtning o’zida barcha kuchlarini bir nuqtada, ya’ni modifikatsiyalarni tezda tarqalishini ta’minlash maqsadida o’z mahsulotlarini oldindan lokal shakllantirishi zarurdir. Aynan shu usuldagi marketing bozorda liderlikni ta’minlab beradi. Innovatsion marketingda boshqaruv usullari vaziyatga qarab o’ zgarishi mumkin. Innovatsiyalarning har bir hayotiylik sikliga alohida usul va strategiyani ishlab chiqish talab etiladi. Odatda, tadbirkorlarning innovatsiyalarga rag’ bati ularning sifatli, raqobatbardosh hamda yangi mahsulot ishlab chiqarish yoki yanada samarali va modifikatsiyalangan texnologiyalardan foydalanish asosida olayotgan foyda miqdorini oshirishga intilishi bilan belgilanadi. Muvaffaqiyatli innovatsiyalar haqiqatdan ham foyda va hatto qo’ shimcha foyda keltiradi. Lekin, bu qo’ shimcha foyda yoki qo’ shimcha foyda yo’lidagi innovatsion bo’sag’adan hamma ham o’ta olmaydi, yangi mahsulot va texnologiyalarni o’zlashtirish davrida xarajatlar baland bo’ladi. Biroq, innovatsion loyiha bilan shug’ullanish uchun tadbirkor imkoniyatga ega bo’ lishi lozim. Avvalo, ekspertizadan yoki sinov ekspluatatsiyasidan o’tgan ixtiro yoki ilmiy-texnik faoliyatning boshqa natijasi, kamida texnologik qo’ llash uchun yaroqli bo’ lgan innovatsion g’oya bo’ lishi lozim. Zero, bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlarning innovatsion salohiyati kuchli salohiyat hisoblanadi. 29 30 Xulosa Ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanadigan h ar q anday korxona, shu jumladan , kichik biznes sub y ektlari o’ zining bozordagi o’ rni va ulushi h amda k o’ zlagan strategik ma q sadlariga erishish uchun innova ts iyalarga katta a h amiyat beradi. Chunki aynan innovatsiya korxonani inqirozdan saqlab qoladi, unga yangi hayot baxsh etadi, istiqboldagi maqsadga erishishda yo’lchi yulduz vazifasini o’taydi. Mamlakatda innovatsiya faoliyatining tashkil etilishi va rivojlanishi uchun, eng avvalo, quyidagi shartlarning mavjud bo’lishi va ta’minlanishi maqsadga muvofiqdir: davlat innovatsiya siyosati, investitsiya salohiyati, innovatsiya sohasi, innovatsiya infratuzilmasi, innovatsiya dasturi. Innovatsion faoliyatni ishlab chiqarishga joriy etayotgan qariyb har bir kichik korxona uning tashkiliy muammolariga duch keladi. Bunday muammolarga q uyidagilarni kiritish mumkin: - ilmiy-texnik yangiliklarni yaratish va shakllantirish; - loyihalarni, uning tashkiliy-me’yoriy h ujjatlarini tayyorlash; - yangiliklarning tashqi va ichki mu h itga moslashuvchanligini ta’minlash; - yangilikni ishlab chiqarishga joriy etish va ommaviy ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish va boshqalar. O’zbekiston Respublikasida innovatsion sohada amalga oshirilayotgan islohotlar, xususan, Innovatsion rivojlanish vazirligi va Innovatsion faoliyatni qo’llab-quvvatlash jamg’armasining tashkil etilishi orqali kichik biznes korxonalari innovatsion faoliyat har tomonlama rivojlanib boradi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining innovatsion sohadagi manfaatlarini ta’minlash va faoliyatini rag’batlantirish orqali davlat ahamiyatiga molik muammolarni quyidagi asosiy vazifalar bilan hal etish mumkin:  kichik korxonalar innovatsion faoliyatini takomillashtirish hamda ishlab chiqarishning ilmiy-texnik darajasini oshirish;  korxonalarda innovatsion faoliyatni rag’batlantirish maqsadida korxonalarda hamkorlik va kooperatsiya aloqalarini qo’llash; 31  zamonaviy ilm-fan yutuqlaridan foydalanish maqsadida ilmiy parklar va texnoparklar faoliyatini tubdan takomillashtirish;  innovatsion faoliyat bilan shug’ullanayotgan korxonalarda tashqi iqtisodiy faollikni rivojlantirish;  Innovatsion faoliyatni moliyalashda xorij tajribasini o’rganib chiqib, amaliyotga tatbiq etish va boshqalar. Kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyatni yanada rivojlantirishga yordam beradigan quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi: - Kichik biznes korxonalari faoliyatiga innovatsion marketing texnologi- yalari joriy etilmagan bo’lsa, ushbu korxonalarning innovatsion faoliyati samarasiz yakunlanishi ma’lum. Shu bois, korxonalarda innovatsion marketingni tashkil etish va undan foydalanish maqsadga muvofiq. Chunki, innovatsion marketing texnologiyalari o’z vaqtida samarali joriy etilishi yangi tovarni ishlab chiqish bilan bog’liq risklarni pasaytiradi, potensial talabni baholash, bozorning maqsadli segmentini aniqlash imkonini beradi. Raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishda, ushbu tovarlarning bozordagi holatini aniqdashda ularning ishlab chiqarilishi, dizayni, servis xizmati, korxonaning va mahsulotning imidji, tovar o’rovi va ushbu omillarning nisbatini hisobga olish talab etiladi. - Kichik biznes korxonalarida innovatsiya asosida rivojlanishini innovatsiya jarayonlarini tashkil etish samaradorligi bilan bog’lash maqsadga muvofiq. Innovatsiya jarayonlarini samarali tashkil etish, innovatsion menejmentni yo’lga qo’yish korxonani barqaror rivojlantirish sari yetaklaydi. Innovastion menejment usullari hamda texnologiyalarini tatbiq etish, amaldagi boshqaruv usullarini muntazam ravishda takomillashtirib borish kichik biznes subyektining kelgusida muvaffaqiyatga erishishini ta’minlaydi. - Kichik biznes korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni sotishda elektron tijorat (internet marketing) dan foydalanish korxona savdo aylanmasi hajmining ortishiga olib keladi. Chunki, korxona elektron shakldagi korporativ xaridlar tizimiga keng jalb qilinishi orqali raqobatda yutish, tovarlarning narxlari optimallashib, korxonaning innovatsion faolligi rivojlanib boradi. 32 33 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. https://president.uz/ru/lists/view/3324 . 24 - yanvar 2020 -yil . 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 - yil 7 - fevraldagi PF-4947- sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish b o’ yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni // “Xalq so’zi”. 8-fevral 2017-yil. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 29-noyabrdagi PF-5264- sonli “O’zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to’g’risida” gi Farmoni // “Xalq so’zi”. 30-noyabr 2017-yil. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 1-fevraldagi PQ-2750 sonli “Tadbirkorlik subyektlariga davlat xizmatlarini ko’rsatish mexanizmlarini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi Qarori // “Xalq so’zi”. 2-fevral 2017-yil. 5. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: “O’zbekiston”, 2017. 486 b. 6. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: “O’zbekiston”, 2017. 32 b. Internet saytlari 7. www.stat.uz 8. www.mineconomy.uz 9. www.iqtisodiyot.uz 34 35

O'zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo'llab quvvatlanishi

Sotib olish