Dokument ma'lumotlari

Narxi 70000UZS
Hajmi 885.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 04 Iyul 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

37 Sotish

Oʻzbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni moliyaviy jihatdan ta’minlash masalalari

Sotib olish
1Mavzu: O zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishniʻ moliyaviy jihatdan ta’minlash masalalari MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………….. 2 I BOB. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning nazariy asoslari 1.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tushunchasi va iqtisodiy mohiyati ………………………………………………………………….. 6 1.2. Kichik biznes va tadbirkorlikning milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli 13 1.3.Kichik biznesni moliyalashtirishning asosiy manbalari va mexanizmlari ………………………………………………………………. 28 II BOB. O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan ta’minlash holati tahlili 2.1.O‘zbekistonda kichik biznes subyektlarini moliyaviy qo‘llab- quvvatlash dasturlari ………………………………………………………. 36 2.2. Tijorat banklari va moliyaviy institutlarning kichik biznesga ta’siri …. 49 2.3. Kichik tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy barqarorligi va muammolari ……………………………………………………………….. 57 III BOB. Kichik biznesni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni takomillashtirish yo‘nalishlari 3.1. Kichik biznes subyektlari uchun moliyaviy xizmatlar infratuzilmasini rivojlantirish ………………………………………………………………. 59 3.2. Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish strategiyalari ………….. 65 3.3.O‘zbekistonda kichik biznesni moliyalashtirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ………………………..………………. 68 Xulosa …………………………………………………………………….. 71 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………… 73 Kirish 2Diplom ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir davlatning barqaror iqtisodiy rivojlanishi, avvalo, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sektorining qamrovi va faoliyat samaradorligiga bog‘liq. Xususan, O‘zbekistonda mustaqillikdan keyin bu soha iqtisodiy islohotlarning asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilandi. So‘nggi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka nisbatan davlat siyosati yanada faollashdi, yuridik-me’yoriy asoslar mustahkamlandi, kreditlash va grant mexanizmlari kengaytirildi. Kichik biznes nafaqat yangi ish o‘rinlari yaratuvchisi, balki innovatsiyalarni joriy etuvchi, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlovchi muhim iqtisodiy kuchga aylanmoqda. Bu sektor O‘zbekiston iqtisodiyotining diversifikatsiyalashuviga, eksport ko‘lamining kengayishiga va soliq bazasining barqarorligiga xizmat qilmoqda. Davlatimiz rahbari bu borada alohida e’tibor qaratgan holda shunday ta’kidlagan edi: “Kichik biznes – bu nafaqat iqtisodiyotimizning tayanchi, balki odamlar hayotini o‘zgartiradigan eng qudratli kuchdir” 1 . Ushbu so‘zlar sohaning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy ahamiyatini ham ifodalaydi. Kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlarining raqobatbardosh bo‘lishi uchun esa ularning moliyaviy ta’minoti, resurslarga erkin kirish imkoniyati hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu bois, ularni moliyalashtirish tizimini chuqur o‘rganish, mavjud muammolarni aniqlash va takomillashtirish yo‘llarini izlash – hozirgi kunning dolzarb masalasi hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi shundaki, ushbu jarayonlar iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda, aholi bandligini oshirishda va tadbirkorlik muhitini yaxshilashda bevosita rol o‘ynaydi. Diplom ishida ushbu yo‘nalishning moliyaviy jihatlari tahlil qilinadi, shuningdek, mavjud mexanizmlar samaradorligi, ularni takomillashtirish bo‘yicha aniq takliflar ilgari suriladi. Bu esa mavzuni nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb etadi. 1 Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O‘zbekiston strategiyasi” // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaati. 2021-yil 29-dekabr. Rasmiy sayt: https://president.uz/uz/lists/view/4756 3Diplom ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash masalasi bugungi kunga kelib keng ko‘lamda ilmiy izlanishlar obyekti bo‘lib kelmoqda. Bu borada mahalliy olimlar qatori xalqaro ekspertlarning tadqiqotlari ham alohida e’tiborga loyiqdir. Jumladan, O‘zbekistonda A. Vaxabov, B. Xodiev, Sh. Tursunov kabi olimlar kichik tadbirkorlikning iqtisodiyotdagi roli, uni rivojlantirishda moliyaviy tizimning o‘rni kabi masalalarni o‘rganib, o‘z ilmiy g‘oyalarini ilgari surganlar. Xalqaro miqyosda esa Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki kabi tashkilotlar tomonidan ham kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha konseptual yondashuvlar ishlab chiqilgan. Yevropa Ittifoqi doirasida amalga oshirilgan kichik biznes dasturlari ham o‘ziga xos model sifatida o‘rganilgan. O‘zbekiston sharoitida esa Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Markaziy bank va Tijorat banklari reglamentlari orqali kichik biznesni moliyalashtirish mexanizmlari izchil yoritib kelinmoqda. Shu bilan birga, amaliyotda uchrayotgan moliyaviy cheklovlar, banklar tomonidan berilayotgan kreditlarning shartlari, ularning foydalanish samaradorligi borasida hali ham chuqur ilmiy asoslangan tahlillarga ehtiyoj mavjud. Shuningdek, pandemiya davrida kichik biznesni moliyaviy qo‘llab- quvvatlash bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar, ularning natijalari hozirgi kunda yangi ilmiy izlanishlar mavzusi sifatida dolzarbligini yo‘qotgani yo‘q. Diplom ishida bu boradagi ilgari o‘rganilgan fikrlar tahlil qilinib, yangi sharoitda yangicha yondashuvlar ishlab chiqiladi. Diplom ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan ta’minlash masalasining nazariy va amaliy ahamiyati nihoyatda keng va ko‘p qirrali. Nazariy jihatdan ushbu diplom ishida kichik biznesning iqtisodiy mohiyati, uning jamiyatdagi ijtimoiy- iqtisodiy vazifalari, hamda moliyaviy ta’minot vositalarining turlari va mexanizmlari chuqur tahlil qilinadi. Bu orqali kichik biznesni qo‘llab- quvvatlashga oid mavjud konsepsiyalar, iqtisodiy maktablar yondashuvi, va 4bozor mexanizmlarining ishlash tamoyillari asoslab beriladi. Shu o’rinda moliyalashtirish tizimida ishtirok etuvchi subyektlarning (banklar, davlat fondlari, investitsiya tashkilotlari) o‘zaro hamkorlik mexanizmi nazariy nuqtai nazardan izohlanadi. Amaliy ahamiyati esa diplom ishining yana bir muhim jihatini tashkil etadi. Chunki unda O‘zbekistonda kichik biznes subyektlarini moliyalashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar, kreditlash dasturlari, grantlar, kafilliklar va soliq imtiyozlari tahlil qilinadi. Amaliyotda duch kelinayotgan muammolar aniqlanib, ularni yechish bo‘yicha takliflar ishlab chiqiladi. Bu takliflar real iqtisodiy sharoitga mos, iqtisodiy samaradorlikni oshirishga qaratilgan bo‘ladi. Diplom ishida o‘rganilgan natijalar asosida kichik biznes subyektlari uchun moliyaviy xizmatlar infratuzilmasini rivojlantirish yo‘nalishlari aniqlanadi. Ushbu tahlillar keyingi ilmiy izlanishlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, shuningdek, iqtisodiy siyosatni takomillashtirishga qaratilgan qarorlar qabul qilishda amaliy yordam berishi mumkin. Shu tariqa, diplom ishi nafaqat nazariy bilimlarni mustahkamlaydi, balki amaliy yechimlar ishlab chiqish orqali o‘zining dolzarbligini isbotlaydi. Diplom ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat yuritayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari hisoblanadi. Bu subyektlarning moliyaviy ahvoli, qo‘llab-quvvatlash dasturlari va amaliy faoliyati tadqiqot doirasiga kiradi. Diplom ishi mavzusining predmeti – kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy ta’minlashda mavjud bo‘lgan moliyalashtirish shakllari, moliyaviy mexanizmlar, ularning samaradorligi va ularni takomillashtirish yo‘nalishlaridir. Diplom ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan ta’minlashning hozirgi holatini tahlil qilish, amaldagi moliyaviy mexanizmlarni baholash va ularni takomillashtirish bo‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqishdan iborat. 5Diplom ishi mavzusining vazifalari  Quyidagi vazifalar mazkur maqsadga erishishga yo‘naltirilgan:  Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tushunchasining iqtisodiy mohiyatini yoritish;  Ularning milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyatini ochib berish;  Kichik biznesni moliyalashtirish manbalari va mexanizmlarini aniqlash;  O‘zbekistonda moliyaviy ta’minot dasturlarining holatini tahlil qilish;  Tijorat banklari va moliyaviy institutlarning rolini baholash;  Moliyaviy xizmatlar infratuzilmasini rivojlantirishga oid takliflar ishlab chiqish. Diplom ishi mavzusining tuzilishi Mazkur diplom ishi kirish qismi, uchta bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Har bir bo‘lim mavzuning muhim jihatlarini izchil ochib berishga xizmat qiladi. I BOB. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning nazariy asoslari 61.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tushunchasi va iqtisodiy mohiyati Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik jamiyat taraqqiyotining muhim harakatlantiruvchi kuchlaridan biri hisoblanadi. Ular mamlakat iqtisodiyotining barqaror o‘sishi, aholi bandligini ta’minlash, mahalliy mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish va xizmatlar ko‘lamini kengaytirishda beqiyos ahamiyatga ega. Bu soha ayniqsa, iqtisodiy islohotlar davrida muhim bo‘lib, ko‘plab rivojlangan davlatlar tajribasida kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash milliy iqtisodiy siyosatning asosiy yo‘nalishi sifatida qaraladi. “ Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik atamalari bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy hayotning ajralmas bir qismiga aylangan. Ammo bu tushunchalarning mohiyati, shakllanish tarixi va rivojlanish dinamikasini tahlil qilish ularning hozirgi kundagi o‘rnini chuqur tushunishga asos bo‘ladi. Ilk bor tadbirkorlik faoliyati jamiyatda shaxsiy tashabbus va foyda olish niyatida amalga oshirilgan harakat sifatida paydo bo‘lgan. Yevropada XVI–XVII asrlarda kapitalistik munosabatlar rivojlanib, erkin bozor shakllana boshlagan pallada mustaqil ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar o‘z faoliyatini kichik miqyosda boshlaganlar. Bu faoliyat turi vaqt o‘tishi bilan "kichik biznes" degan atama bilan atalgan. Aynan shunday tarixiy ildizlarga ega kichik tadbirkorlik hozirgi kunda dunyoning barcha taraqqiy topgan davlatlarida iqtisodiy barqarorlikning asosi sifatida tan olinadi ” 2 . O‘zbekiston sharoitida esa kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tushunchalari mustaqillikdan so‘ng, bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirish jarayonida asosiy iqtisodiy subyekt sifatida e’tirof etildi. 1990- yillarning boshlarida aholining o‘zini o‘zi band qilish, yirik korxonalar faoliyatidagi bo‘shliqlarni to‘ldirish, xizmatlar sohasini rivojlantirishda kichik 2 Vaxabov Abduvaxid Vaxabovich , Xodiev B.M. – “Tadbirkorlik asoslari” , Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 280 bet. 7tadbirkorlik muhim vosita sifatida ko‘rildi. Bu davrda qonunchilik asoslari yaratilib, turli soliq va kredit yengilliklari taqdim etildi. Jumladan, 1992-yilgi “ Tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risida 3 ” gi Qonun xususiy biznesning huquqiy asosini belgilab berdi. Bu bosqich bosqich rivojlanib, 2000-yillarda esa kichik biznes O‘zbekiston iqtisodiyotining muhim sektori sifatida shakllandi. Kichik biznes deganda, asosan, yirik kapital yoki yuqori sonli ishchi kuchiga ega bo‘lmagan, lekin iqtisodiy jihatdan mustaqil faoliyat yurituvchi, yuridik yoki yakka tartibdagi tadbirkor shaklidagi subyektlar tushuniladi. Ular asosan aholi iste’moli uchun mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, savdo va umumiy ovqatlanish kabi tarmoqlarda faoliyat yuritadilar. Xususiy tadbirkorlik esa mustaqil tashabbus bilan amalga oshiriladigan, mulk shakliga bog‘liq bo‘lmagan, daromad olishga qaratilgan har qanday faoliyatdir. Shu sababli, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o‘rtasida yaqinlik bo‘lishiga qaramay, ular ma’lum darajada farqlanadi.Iqtisodiy adabiyotlarda kichik biznesga turlicha yondashuvlar mavjud. Ba’zi olimlar uni biznes subyektlarining hajmi bilan, boshqalari esa moliyaviy aylanishi yoki xodimlar soni bilan aniqlaydi. Masalan, AQShda kichik biznesga ega kompaniyada 500 nafargacha xodim bo‘lishi mumkin bo‘lsa, Germaniyada bu ko‘rsatkich 250 kishi bilan chegaralanadi. O‘zbekiston qonunchiligida esa kichik korxona va mikrofirma tasnifi har bir soha uchun alohida belgilanadi. Misol uchun, sanoat sohasidagi kichik korxonalar uchun yillik tushum 10 milliard so‘mdan oshmasligi kerak. Yana bir e’tiborli jihat — bu subyektlarning iqtisodiy moslashuvchanligi. Ular yirik biznes subyektlariga nisbatan bozorga tez kirishadi, yangiliklarni tezroq joriy etadi va mijozlar ehtiyojini darhol qondirishga harakat qiladi. Shuningdek, kichik biznesning rivojlanishi ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi, 3 O‘zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni – Qabul qilingan sana: 1992-yil 2-sentyabr , O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi. https://lex.uz/docs/10811 8chunki u aholining ko‘p qismini ish bilan ta’minlaydi. Aynan shu jihatlari bilan kichik tadbirkorlik iqtisodiyotda barqarorlik kafolati hisoblanadi. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Kichik biznes – bu nafaqat iqtisodiyotimizning tayanchi, balki odamlar hayotini o‘zgartiradigan eng qudratli kuchdir.” Ushbu yondashuv kichik biznesning faqatgina daromad manbai emas, balki ijtimoiy hayotda muhim o‘rin tutuvchi omil ekanligini anglatadi. Shu sababli, kichik tadbirkorlik nafaqat iqtisodiy barqarorlik, balki jamiyatdagi ijtimoiy faollik, innovatsion fikrlash, o‘zini o‘zi band qilish va inson salohiyatining yuzaga chiqishi uchun asosiy platformadir. 1.1.1-rasm Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning asosiy funksiyalari: Bandlikni ta’minlash funksiyasi Mahalliy resurslardan samarali foydalanish funksiyasi Ichki bozorni to‘ldirish funksiyasi Hududiy iqtisodiy muvozanatni saqlash funksiyasi Raqobat muhitini shakllantirish funksiyasi 9“ Kichik biznes zamonaviy iqtisodiy tuzumda ko‘plab funksional vazifalarni bajarar ekan, u iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchlaridan biri sifatida qaraladi. Uning iqtisodiyotdagi o‘rni faqatgina ishlab chiqarish hajmi yoki foyda ko‘rsatkichlari bilan emas, balki aholi bandligini ta’minlash, yangi mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish, mahalliy xomashyo resurslaridan unumli foydalanish, texnologik yangiliklarni tez joriy etish, hududiy iqtisodiy muvozanatni saqlash kabi ko‘plab funksiyalar orqali namoyon bo‘ladi ” 4 . Avvalo, kichik biznesning birinchi funksiyasi — bu bandlikni ta’minlashdir. Katta sanoat korxonalari islohotlar jarayonida qisqarayotgan bir paytda, kichik tadbirkorlik yangi ish o‘rinlari yaratishda yetakchi sektor sifatida namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, kam ijtimoiy himoyalangan qatlamlar — ayollar, yoshlarga ish o‘rinlari yaratishda bu soha eng samarali vositalardan biridir. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda har uchinchi ishchi aynan kichik tadbirkorlik subyektlarida faoliyat yuritadi. Bu ko‘rsatkich sohaning ijtimoiy barqarorlikdagi o‘rnini yaqqol ko‘rsatadi. Ikkinchi asosiy vazifa — bu mahalliy resurslardan foydalanish orqali ichki bozordagi talabni qondirish. Kichik biznes ko‘pincha katta mablag‘ va murakkab texnologiyalarni talab qilmaydi, lekin u hududiy ehtiyojlarga mos ishlab chiqarishni tashkil eta oladi. Shu orqali u yirik ishlab chiqaruvchilarga qaraganda mahalliy bozorning muvozanatini saqlashda samaraliroq harakat qiladi. Hududlarda kichik sexlar, servis xizmatlari, hunarmandchilik faoliyati va boshqa xizmatlar bozorni to‘ldirishda muhim o‘rin tutadi. Uchinchi funksiyasi — innovatsion faoliyatni tez joriy etish imkoniyati. Kichik biznes moslashuvchan bo‘lgani sababli yangi texnologiya, xizmat turi yoki marketing usullarini sinab ko‘rish va hayotga joriy etishda juda chaqqon bo‘ladi. Yirik korxonalarda byurokratik to‘siqlar, ko‘p bosqichli qaror qabul qilish jarayoni mavjud bo‘lsa, kichik tadbirkorlikda bu imkoniyatlar ancha 4 Sharipov Maxmud Qahramonovich – Kichik biznes va uning iqtisodiyotdagi o‘rni . Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. – 250 bet. 10erkin. Shu bois, innovatsiyalar birinchi bo‘lib aynan shu sektorda paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Kichik biznesning yana bir muhim jihati — raqobat muhitini shakllantirish funksiyasidir. Ko‘plab bir-biriga raqib kichik subyektlar bozorda sog‘lom raqobatni vujudga keltirib, narxlarni barqaror saqlash, sifatni oshirish va mijozlar ehtiyojiga mos mahsulot ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, bozor iqtisodiyotining asosiy prinsipi bo‘lgan talab va taklif muvozanatini ta’minlaydi. Bundan tashqari, kichik biznes orqali hududiy rivojlanish muvozanatini saqlash imkoniyati yuzaga keladi. Yirik sanoat ob’yektlari ko‘proq poytaxt va sanoat markazlarida joylashgan bo‘lsa, kichik biznes har qanday hududda, hatto qishloq joylarida ham tashkil etilishi mumkin. Bu esa hududlar o‘rtasidagi iqtisodiy tafovutni kamaytiradi, infratuzilmani rivojlantiradi va ichki migratsiyani tartibga soladi. Kichik biznesning afzalliklaridan yana biri — kapital aylanishining tezligidir. Kichik korxonalar kichik hajmdagi mablag‘ bilan ish boshlaydi, mahsulot yoki xizmatni tezda sotadi va foydani qisqa muddatda ko‘radi. Bu esa kapitalning doimiy aylanib turishini ta’minlaydi. Aytish mumkinki, kichik biznes “tez yuruvchi iqtisodiy tizim” vazifasini bajaradi. Shu bilan birga, soliq bazasini kengaytiradi, davlat budjetiga tushumlarni barqarorlashtiradi. “ Xalqaro tajriba ham shuni ko‘rsatmoqdaki, rivojlangan davlatlarda YIMning katta qismi aynan kichik va o‘rta biznes subyektlari hissasiga to‘g‘ri keladi. Masalan, AQShda barcha korxonalarning 99 foizdan ortig‘i kichik biznesga tegishli. Germaniyada ham yuridik shaxslarning 95 foizdan ko‘prog‘i kichik va o‘rta kompaniyalar hisoblanadi. Ular orqali ko‘plab yangi texnologiyalar, startaplar, ijtimoiy loyihalar ishlab chiqiladi ” 5 .O‘zbekistonda ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy va ijtimoiy afzalliklari 5 Tursunov Bahodir Xamidovich – Tadbirkorlik faoliyati va uni moliyalashtirish asoslari . Toshkent: Iqtisod-moliya, 2021. – 290 bet. 11tobora ko‘paymoqda. Hozirgi vaqtda davlat bu sohani strategik yo‘nalish sifatida ko‘rib, soliq imtiyozlari, yengillashtirilgan kreditlar, erkin iqtisodiy zonalarda qulay sharoitlar yaratmoqda. Bu esa kichik biznes subyektlarining raqobatbardoshligini oshirish, ularni yirik ishlab chiqaruvchilarga aylantirish imkonini bermoqda. O‘z navbatida, bu iqtisodiy o‘sish sur’atlarining ichki omilini mustahkamlovchi muhim vositadir. “ Xususiy tadbirkorlik — bu fuqaroning o‘z mulkiga asoslangan holda, mustaqil tashabbus ko‘rsatib, foyda olish maqsadida olib boradigan iqtisodiy faoliyatidir. Ushbu faoliyat shakli bugungi kunda bozor iqtisodiyoti asoslari ustida barpo etilayotgan har bir davlatning asosiy drayverlaridan biri sifatida qaralmoqda. Xususiy tadbirkorlik insonning iqtisodiy erkinligi, tashabbuskorligi, moliyaviy mustaqilligi va ijtimoiy faolligini amaliyotga tatbiq etuvchi real vosita hisoblanadi ” 6 . O‘zbekiston sharoitida xususiy tadbirkorlik so‘nggi yillarda yanada rivojlandi. Tadbirkorlik faoliyati erkinligi konstitutsiyaviy darajada kafolatlangan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53- moddasida “Xususiy mulk daxlsizdir va davlat tomonidan muhofaza qilinadi” deb belgilangan. Bu esa xususiy tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asosda erkin va barqaror rivojlanishiga sharoit yaratadi. Xususiy tadbirkorlikning asosiy shakllarini quyidagicha tasniflash mumkin: yakka tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy tadbirkorlik, shirkat yoki jamoaviy shakllar, kichik korxona shaklida faoliyat yurituvchi yuridik shaxslar. Yakka tartibdagi tadbirkorlik eng sodda shakl bo‘lib, jismoniy shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tgan fuqaro o‘z nomidan ish yuritadi. Oilaviy tadbirkorlikda esa bir necha oila a’zolari birgalikda faoliyat yuritadi. Korporativ shakllar esa ko‘proq investitsiya jalb etish, yirik buyurtmalarni bajarish, ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirish imkonini beradi. 6 Tursunov Bahodir Xamidovich – Tadbirkorlik faoliyati va uni moliyalashtirish asoslari . Toshkent: Iqtisod-moliya, 2021. – 2 95 bet. 12Xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi. Birinchidan, u iqtisodiy erkinlikni ta’minlab, inson salohiyatini to‘liq namoyon etishga yordam beradi. Har bir shaxs o‘z g‘oyasini, mahoratini, bilimini ishga solib, daromad topishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida tashabbuskorlikni kuchaytiradi. Ikkinchidan, xususiy tadbirkorlik faoliyati orqali ishlab chiqarish hajmi ortadi, xizmatlar bozori kengayadi, talab va taklif muvozanatga keladi. Shu bilan birga, ichki bozorning barqarorligi saqlanib turadi. Uchinchidan, bu faoliyat shakli fuqarolarning ijtimoiy faolligini oshiradi. Odamlar davlatga yoki boshqa manbaga qaram bo‘lmasdan, o‘z mehnati orqali oila byudjetini mustahkamlashga harakat qiladi. Bu holat jamiyatda o‘zini anglash, mas’uliyat hissi, mulk egalik madaniyatini shakllantiradi. To‘rtinchidan, xususiy tadbirkorlik jamiyatda bandlik darajasini oshiradi, ayniqsa, chekka hududlarda ish o‘rinlari yaratish orqali ijtimoiy tengsizlikni kamaytiradi. Shu boisdan xususiy tadbirkorlikning makroiqtisodiy roli ham muhim. Soliq tushumlarining oshishi, budjet barqarorligi, iqtisodiy o‘sishning ichki omillari xususiy sektor faolligiga bevosita bog‘liq. Aynan tadbirkorlik faoliyati orqali davlat ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish, pensiya va ish haqi to‘lovlarini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shuningdek, davlat bilan xususiy sektor o‘rtasidagi sheriklik (PPP – public-private partnership) munosabatlari ham bugungi kundagi zamonaviy yondashuvlardan biridir. Ijtimoiy nuqtai nazardan qaraganda, xususiy tadbirkorlik aholining turmush darajasini oshiradi. Fuqarolar moliyaviy barqarorlikka erishgani sari jamiyatda ijtimoiy muhit barqarorlashadi, zo‘ravonlik va qashshoqlik kamayadi. Shu o’rinda xususiy sektor jamoat infratuzilmasining rivojlanishida ham faol ishtirok etadi — bu yo‘lda maktablar, sog‘liqni saqlash muassasalari, xayriya loyihalari kabi ijtimoiy tashabbuslar paydo bo‘ladi. “ O‘zbekistonda xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga doir ko‘plab dasturlar mavjud. “Tadbirkorlikni rivojlantirish jamg‘armasi”, “Yoshlar 13biznesi”, “Ayollar daftari” kabi mexanizmlar orqali tadbirkorlar uchun yengil shartli kreditlar, kafilliklar, soliq imtiyozlari, mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha grantlar taqdim etilmoqda. Bu yondashuv xususiy sektorni nafaqat moliyaviy, balki tashkiliy, huquqiy va institutsional jihatdan ham qo‘llab- quvvatlayotganini ko‘rsatadi ” 7 . Oxirgi yillarda elektron tijorat, xizmatlar sohasidagi startaplar, texnoparklar va innovatsion bizneslar aynan xususiy sektor doirasida shakllanmoqda. Yangi avlod tadbirkorlarining yuzaga kelishi, ayniqsa yoshlar orasida IT, dizayn, konsalting, xizmat ko‘rsatish tarmoqlari orqali iqtisodiy faollikning oshayotgani bu sohaning yangi bosqichga o‘tayotganini anglatadi. 1.2. Kichik biznes va tadbirkorlikning milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli Milliy iqtisodiyotda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik muhim strategik yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Rivojlanayotgan davlatlar tajribasida bu soha iqtisodiy islohotlarning asosi, iqtisodiy barqarorlikning kafolati va ijtimoiy muammolarning hal qilinishidagi eng muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda. Xususan, kichik biznesning ahamiyati shundaki, u yirik korxonalar singari katta sarmoya talab qilmasdan, qisqa muddatda faoliyatni boshlash, mahsulot yoki xizmat bilan ichki bozorni to‘ldirish, ish o‘rinlari yaratish, aholini daromad manbai bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Milliy iqtisodiyotda bu sohaning o‘rni aynan ijtimoiy-iqtisodiy tenglik, regional rivojlanish, iqtisodiy muvozanatni saqlashda yaqqol seziladi. Yirik sanoat korxonalari odatda markazlashgan holda faoliyat yuritadi, bu esa ba’zan chekka hududlarning iqtisodiy sustlashuviga olib keladi. Biroq kichik biznes tarmoqlari butun mamlakat bo‘ylab tarqalgan bo‘lib, aynan mahalliy resurslar va imkoniyatlardan kelib chiqib, tarmoqlarni shakllantiradi. Natijada, iqtisodiy o‘sish faqat markazlarda emas, balki viloyatlar, tumanlar, hattoki qishloqlarda 7 O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi materiallari. – www.mf.uz 14ham yuz beradi. Bu esa ichki bozorni jonlantiradi, tashqi migratsiyani kamaytiradi va hududlar o‘rtasida iqtisodiy tenglikni saqlashga xizmat qiladi. Bundan tashqari kichik biznes subyektlari milliy iqtisodiyotga kapital aylanishining tezlashuvi orqali ta’sir qiladi. Ular ishlab chiqarishni tez yo‘lga qo‘yadi, mahsulotni bozorda sotadi va foyda olish jarayonini qisqa muddatda amalga oshiradi. Natijada, bank-kredit tizimi ham faol aylanadi, davlat byudjetiga soliq tushumlari barqarorlashadi, iqtisodiy tizimda doimiy pul aylanishi yuz beradi. Shu sababli, bu soha “tez yuruvchi iqtisodiy vosita” sifatida e’tirof etiladi. “ Kichik biznes milliy iqtisodiyotga texnologik innovatsiyalarni olib kirishda ham samarali vosita hisoblanadi. Yirik korxonalarda yangilikni joriy qilish ko‘p vaqt va moliyaviy resurs talab qilsa, kichik biznesda bu jarayon ancha yengil kechadi. Bu esa texnologik yangilanishni, mahsulot turini kengaytirishni, raqobatbardoshlikni oshirishni ta’minlaydi. O‘zbekiston tajribasida so‘nggi yillarda startap loyihalar, texnoparklar, yosh tadbirkorlar uchun inkubatorlar aynan kichik biznes sektori orqali faol rivojlanmoqda ” 8 . Xalqaro moliya institutlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda, kichik biznes sektori yuqori iqtisodiy samaradorlik va past kapital sarmoya koeffitsientiga ega bo‘lgan soha sifatida qayd etilgan. Bu esa milliy iqtisodiyotning intensiv rivojlanish modeli uchun ayni muddao bo‘lib xizmat qiladi. Kichik biznesning ko‘p qirrali funksiyalari esa uni iqtisodiy siyosatning doimiy e’tiborida bo‘lishini ta’minlaydi. Milliy rivojlanish dasturlarida kichik biznesga berilayotgan yengilliklar, soliq imtiyozlari, kredit resurslariga erkin kirish imkoniyatlari ham aynan bu sohaga strategik yondashuv borligining isboti hisoblanadi. Shu o’rinda bu soha o‘zgaruvchan iqtisodiy vaziyatlarda ham chidamlilik ko‘rsatadi. Masalan, pandemiya yillarida ko‘plab yirik korxonalar ishlab chiqarishni qisqartirishga majbur bo‘lgan bo‘lsa, kichik 8 Yusupova Gulbahor – O‘zbekiston iqtisodiyotida kichik biznesning ahamiyati . Toshkent: IQTISOD, 2020. – 200 bet. 15tadbirkorlik sohasi moslashuvchanligi tufayli omon qoldi. Onlayn savdo, kichik servis xizmatlari, yetkazib berish xizmati kabi xizmatlar tez sur’atda rivojlandi. Bu esa kichik biznesning barqarorlikni ta’minlashdagi real kuchga ega ekanligini ko‘rsatdi.Demak milliy iqtisodiyotning barqarorlik darajasi ko‘p jihatdan kichik tadbirkorlik subyektlarining qamrovi, raqobatbardoshligi, moliyaviy mustahkamligi va innovatsion salohiyatiga bog‘liq. Shuning uchun ham O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy siyosatida bu soha bosh ustuvorliklardan biri sifatida e’tirof etilmoqda. “ Tadbirkorlik faoliyati milliy iqtisodiyotning asosiy drayverlaridan biri bo‘lib, uning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlariga bevosita va bilvosita ta’siri nihoyatda katta. Tadbirkorlikning rivojlanishi orqali yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmi ortadi, bandlik darajasi yuqorilaydi, aholi daromadlari ko‘payadi va davlat byudjeti barqaror tushum bilan ta’minlanadi. Ayniqsa, kichik biznes subyektlari iqtisodiyotning eng faol qatlamini tashkil qilib, ko‘p hollarda resurslar yetishmovchiligi sharoitida ham iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga qodir bo‘ladi ” 9 . “ Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orasida YaIM o‘sishi, inflyatsiya darajasi, eksport-import muvozanati, investitsiyalar hajmi, davlat byudjeti daromadlari va aholi bandligi kabi mezonlar eng asosiy hisoblanadi. Aynan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ushbu ko‘rsatkichlarning har biriga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Misol uchun, O‘zbekistonda 2023-yil yakunlariga ko‘ra, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 55 foizdan oshdi. Bu natija ushbu sohaning makroiqtisodiy jarayonlardagi ishtirokini yaqqol ifodalaydi.Tadbirkorlik faoliyati bandlik darajasini oshirish orqali aholining umumiy iqtisodiy faolligini kuchaytiradi. Kichik biznes yirik korxonalarga nisbatan ko‘proq ishchi o‘rni yaratadi, chunki u mehnatga asoslangan faoliyatni olib boradi. Bu holat ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda, 9 Djalilov Murod – Finansovaya podderjka MPS v stranax SNG . Finance & Economics Journal, 2020, №4. – 35 bet. 16ayniqsa ishsizlik darajasini kamaytirishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Tadbirkorlikning bu kabi ko‘rinmas, ammo kuchli ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri makroiqtisodiy barqarorlikda muhim omilga aylanadi. Xususiy tadbirkorlik investitsiyalar oqimining ichki bozorga kirib kelishini ta’minlaydi. Har bir faol tadbirkor — bu yangi loyiha, yangi mulkiy majmua, yangi texnologiya, yangi ishchi o‘rinlari demakdir. Mahalliy sarmoyadorlar faoliyati natijasida iqtisodiyotda faol pul aylanishi vujudga keladi. Tashqi investitsiyalar esa kichik biznes uchun yengillashtirilgan tartibda jalb etilayotgani tufayli, bu sektor xorijiy investorlar uchun ham jozibador bo‘lib bormoqda. Davlat tomonidan yaratilayotgan qulay huquqiy va moliyaviy muhit esa bu jarayonni yanada rag‘batlantiradi.Tadbirkorlik faoliyatining davlat moliyasiga ta’siri ham alohida e’tiborga loyiqdir. Aynan xususiy sektor tomonidan to‘lanadigan soliqlar orqali davlat byudjetining katta qismi shakllanadi. Bu mablag‘lar ijtimoiy sohalar — ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya tizimlarining moliyalashtirilishida asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Bu orqali biz tadbirkorlik nafaqat daromad olish manbai, balki ijtimoiy infratuzilmalarni saqlab turuvchi iqtisodiy mexanizm ekanini ko‘ramiz ” 10 . Tadbirkorlik faoliyatining milliy iqtisodiyotdagi ta’sirini yanada chuqurroq tushunish uchun uning rivojlanish bosqichlarini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. O‘zbekistonda ushbu jarayon quyidagi asosiy bosqichlarda rivojlanib borgan: 10 Qahhorov Ilhom Xamdamovich – Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirishning zamonaviy mexanizmlari . Samarqand: Zarafshon, 2023. – 230 bet. 17 1.2.1-rasm O‘zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlik rivojlanishining asosiy bosqichlari: 1-BOSQICH (1991–2000 yillar): Asos solish va huquqiy bazani shakllantirish – O‘zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki yillarida bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni boshlangan bo‘lsa-da, iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim vositalaridan biri sifatida xususiy tadbirkorlikning huquqiy asoslarini yaratish dolzarb vazifa edi. Bu davrda xususiy mulkchilikni e’tirof etish, fuqarolarning mulkiy huquqlarini himoyalash va ularni iqtisodiy faoliyatga jalb qilish bo‘yicha ilk qonunchilik hujjatlari ishlab chiqildi. 1992-yilda qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun asosiy yuridik hujjat bo‘ldi. Ushbu qonun fuqarolarga o‘z tashabbuslarini huquqiy asosda ro‘yxatdan o‘tkazish va daromad olish imkonini berdi. Davlat 1.(1991–2000 yillar): Asos solish va huquqiy bazani shakllantirish 2.(2001–2010 yillar): Faol rag‘batlantirish va kredit tizimini rivojlantirish 3.(2011–2016 yillar): Tadbirkorlik muhitini liberallashtirish 4.(2017–hozirgi kungacha): Strategik qo‘llab-quvvatlash va institutsional islohotlar 18tomonidan soliqlarda yengilliklar berildi, ro‘yxatdan o‘tish tartiblari soddalashtirildi. Mahalliy hokimiyat organlari orqali kichik sexlar, ko‘p tarmoqli xizmat ko‘rsatish markazlari, kichik savdo nuqtalari faoliyat yurita boshladi. Xalq orasida “bozor iqtisodiyoti” tushunchasi asta-sekin qaror topdi. Bu bosqich, avvalo, o‘tish davri qiyinchiliklari, yirik korxonalar tanazzulga uchrashi va ishsizlik ortish fonida kichik biznesni ijtimoiy-iqtisodiy muvozanatni ushlab turuvchi omilga aylantirishga xizmat qildi. Umuman olganda, bu bosqich kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojining huquqiy, ijtimoiy va tashkiliy poydevorini yaratib berdi. 2-BOSQICH (2001–2010 yillar): Faol rag‘batlantirish va moliyaviy qo‘llab-quvvatlash “ 2000-yillarning boshida O‘zbekiston iqtisodiyotida nisbiy barqarorlik yuzaga kelib, kichik biznes subyektlarini amaliy qo‘llab- quvvatlash siyosati boshlangan davrga aylandi. Endi asosiy e’tibor faqat qonunchilik yaratishga emas, balki moliyaviy va tashkiliy qo‘llab-quvvatlash vositalarini kengaytirishga qaratildi. Davlat tomonidan tadbirkorlikni rivojlantirish uchun alohida fondlar tashkil etildi, masalan, “Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi”, “Kichik biznes kredit kafolat markazi” singari tuzilmalar orqali kafilliklar va kreditlar ajratila boshlandi. Tijorat banklari orqali kichik biznes subyektlariga yengillik asosida kreditlar berish kengaytirildi ” 11 . Aynan shu yillarda O‘zbekiston Respublikasining Prezident farmonlari asosida yuridik shaxs tashkil qilmasdan tadbirkorlik qilish imkoniyati yaratildi. Bu esa fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatiga bo‘lgan ishonchini oshirdi. Hukumat kichik biznesni aholi bandligini ta’minlash, ichki bozorni to‘ldirish, xizmatlar sektorini rivojlantirishning asosiy vositasi sifatida ko‘ra boshladi. Natijada ushbu sohada faoliyat yuritayotgan subyektlar soni ortdi. Hududlarda kichik korxonalar sonining oshishi ishlab chiqarish hajmlarining ortishiga, budjetga tushumlar ko‘payishiga olib keldi. Bu 11 Yusupova Gulbahor – O‘zbekiston iqtisodiyotida kichik biznesning ahamiyati . Toshkent: IQTISOD, 2020. – 200 bet. 19bosqichda kichik biznes birlamchi “ehtiyojga asoslangan faoliyat”dan iqtisodiy strategik qatlamga o‘ta boshladi. 3-BOSQICH (2011–2016 yillar): Ruxsat berish va nazorat tizimini soddalashtirish – 2011–2016 yillar oralig‘i O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini yanada liberallashtirish, ruxsat berish va nazorat tizimini soddalashtirish orqali kichik biznes muhitini yaxshilash davri sifatida e’tirof etiladi. Bu bosqichda kichik biznes subyektlari uchun ortiqcha byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish, litsenziyalash va ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonlarini optimallashtirish ustuvor yo‘nalishga aylandi. Prezident farmonlariga binoan, kichik biznes ustidan amalga oshiriladigan tekshiruvlar soni keskin kamaytirildi. Ko‘plab faoliyat turlari uchun litsenziya talabi bekor qilindi yoki soddalashtirildi. Soliq tizimi ham isloh qilinib, yagona soliq stavkasi asosida faoliyat yurituvchi subyektlar uchun qulay muhit yaratildi. Shu bilan birga, kichik biznes uchun eksport imkoniyatlarini kengaytirishga ham alohida e’tibor berildi. “ Mahalliy ishlab chiqaruvchilarning xorijiy ko‘rgazma va savdo yarmarkalarida ishtiroki davlat tomonidan moliyalashtirildi. Bu davrda kichik biznesni nafaqat ichki bozorni to‘ldiruvchi vosita, balki eksportchi subyekt sifatida shakllantirishga urinishlar boshlandi. Ayollar va yoshlar tadbirkorligini rivojlantirish uchun alohida kredit liniyalari ochildi, maslahat markazlari faoliyati kuchaytirildi. Umuman olganda, bu bosqich kichik biznes muhitini sezilarli darajada erkinlashtirdi va tadbirkorlik faolligini oshirishda muhim rol o‘ynadi ” 12 . 4-BOSQICH (2017–hozirgi kungacha): Strategik rivojlanish va institutsional islohotlar – 2017-yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev rahbarligida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash strategik darajaga olib chiqildi. Bu davrda bu soha davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Tadbirkorlikning har bir turi uchun yondashuv o‘zgarib, "Har bir oila – 12 O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi materiallari. – www.mf.uz 20tadbirkor", "Ayollar daftari", "Yoshlar – kelajagimiz" kabi amaliy dasturlar orqali moliyaviy, tashkiliy va psixologik qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari kengaytirildi. Kredit olish mexanizmlari soddalashtirildi, raqamli texnologiyalar joriy etildi, elektron ro‘yxatdan o‘tish, soliq hisobotlarini onlayn topshirish imkoniyati yaratildi. Davlat-xususiy sheriklik (PPP) asosida hududiy loyihalarga xususiy sektor jalb etilmoqda. Kichik biznesning eksport salohiyati oshirilib, yangi logistika yo‘nalishlari ochildi. Raqobat muhitini shakllantirish uchun Monopoliya qarshi kurashish qo‘mitasi faol islohotlar olib bormoqda. Endilikda kichik biznes nafaqat iqtisodiy omil, balki ijtimoiy o‘zgarishlar, fuqarolik jamiyatining mustahkamlanishida ham faol ishtirok etmoqda. Innovatsion iqtisodiyot, startaplar, texnoparklar, klasterlar ham aynan xususiy sektor doirasida faol shakllanmoqda. Bu bosqichda tadbirkorlik madaniyati ildiz otmoqda va u davlatning muvozanatli taraqqiyotiga xizmat qilmoqda. “ O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida kichik biznes subyektlarining eksport faoliyatidagi ulushi yildan-yilga ortib bormoqda. Rasmiy statistika ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yil yakunida umumiy tashqi savdo aylanmasida kichik biznes subyektlarining ulushi 27 foizdan oshdi. Ushbu ko‘rsatkich 2020- yilga nisbatan 5 foiz punktga yuqori bo‘lib, kichik korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatda tobora faol ishtirok etayotganidan dalolat beradi ” 13 . 2023-yilda O‘zbekiston eksportining umumiy hajmi 23,8 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Shundan 6,5 milliard dollardan ortig‘i kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga to‘g‘ri keldi. Taqqoslash uchun, 2018-yilda bu raqam 3,2 milliard dollar atrofida bo‘lgan edi. Ushbu ijobiy dinamik ko‘rsatkich kichik biznes eksport salohiyatining yildan-yilga ikki baravarga yaqin ortayotganini bildiradi. Eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibida to‘qimachilik va tikuv-trikotaj mahsulotlari yetakchi o‘rinni egallab, kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan 13 Odilov Sirojiddin – Tadbirkorlikni rivojlantirishda davlat qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari . Namangan: Ilm ziyo, 2021. – 240 bet. 21ushbu yo‘nalishda 2 milliard dollardan ortiq mahsulot eksport qilindi. Keyingi o‘rinlarda qurilish materiallari, poliz va bog‘dorchilik mahsulotlari, charm- poyabzal va oziq-ovqat mahsulotlari turadi. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining eksporti sezilarli darajada oshdi – 2023-yilda bu ko‘rsatkich 1 milliard dollardan yuqori bo‘ldi. Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, kichik biznes eksport qilayotgan korxonalar soni 2023-yilda 7400 dan oshdi. Bu 2022-yilga nisbatan 11 foizga ko‘p degani. Bunday o‘sish eksportni rag‘batlantirish bo‘yicha davlat tomonidan amalga oshirilgan chora-tadbirlar samarasi hisoblanadi. “ Xususan, “Yoshlar – kelajagimiz”, “Ayollar daftari”, “Har bir oila – tadbirkor” kabi dasturlar orqali minglab kichik korxonalarga eksportga yo‘naltirilgan kreditlar ajratilgan ” 14 . Eksport geografiyasi ham kengaymoqda. Agar ilgari kichik tadbirkorlar asosan Rossiya, Qozog‘iston va Qirg‘iziston bozorlariga mo‘ljallangan bo‘lsa, hozirda Turkiya, BAA, Xitoy, Koreya Respublikasi, Germaniya va Polsha kabi davlatlarga ham eksport amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2023-yilda Xitoyga yo‘naltirilgan kichik biznes eksporti 28 foizga o‘sdi. Shuningdek, BAA va Turkiya bilan savdo hajmi ikki karra oshgan. “ Tashqi iqtisodiy faoliyatda kichik biznesning yetakchi o‘rin egallashiga sabab bo‘lgan asosiy omillardan biri — davlat tomonidan yaratilayotgan imtiyozli sharoitlar. Masalan, “UzTrade” va “Export Promotion Agency” kabi tashkilotlar orqali kichik eksportchilarga bojxona, sertifikatlashtirish va tashqi ko‘rgazmalarda qatnashish bilan bog‘liq xarajatlar qisman qoplanmoqda. Statistikaga ko‘ra, 2023-yilda 2500 dan ortiq kichik tadbirkorlik subyekti xalqaro ko‘rgazmalarda ishtirok etdi ” 15 . Kichik biznes eksportida xizmatlar eksporti ham sezilarli o‘sishni namoyish qilmoqda. Jumladan, dizayn, IT xizmatlari, tarjima, konsalting, onlayn servislar 14 UzStat – O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi yillik byulletenlari. – www.stat.uz 15 Qo‘chqorov Miraziz – O‘zbekiston iqtisodiyotining modernizatsiyasi va kichik biznes . Toshkent: Universitet, 2023. – 210 bet. 22eksportining umumiy hajmi so‘nggi uch yil ichida ikki baravarga yaqin ko‘paygan. Ayniqsa, yoshlar startaplari xorijiy mijozlarga xizmat ko‘rsatish orqali kichik biznes segmentida valyuta tushumining barqaror manbalaridan biriga aylangan. 1.2.1-jadval Kichik Biznes Eksport ko’rsatkichlari (2018–2023) Yil Umumiy eksport (mlrd. AQSh dollari) Kichik biznes eksporti (mlrd. AQSh dollari) Ulush (%) 2018.0 14.3 3.2 22.4 2019.0 17.5 3.9 22.3 2020.0 15.1 4.1 27.2 2021.0 16.6 4.8 28.9 2022.0 19.3 5.7 29.5 2023.0 23.8 6.5 27.3 2023-yilda O‘zbekistonda eksport qilinayotgan tayyor mahsulotlar hajmi umumiy eksportning 60 foizini tashkil qildi. Ushbu tayyor mahsulotlarning katta qismini kichik biznes subyektlari yetkazib berdi. Bu ko‘rsatkich kichik biznes eksportining sifat jihatdan ham o‘sib borayotganini, ya’ni xomashyo emas, balki tayyor mahsulot bozoriga chiqayotganini ko‘rsatadi. Tashqi savdoda faoliyat yuritayotgan kichik biznes korxonalarining aksariyati qishloq joylarida yoki viloyat markazlarida joylashgan. Ularning faol ishtiroki natijasida hududlar o‘rtasidagi iqtisodiy tengsizlik kamaymoqda. 2023- yilda qariyb 60 ta tuman va shaharda eksport bilan shug‘ullanuvchi kichik korxonalar soni ikki barobarga oshgan. Bu holat nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy barqarorlikni ta’minlovchi muhim omil sifatida e’tirof etiladi. 23 2.2.2-rasm Eksport faoliyatidagi muammolar ham mavjud. Jumladan, mahsulotlarni xalqaro standartlarga moslashtirish, sertifikatlashtirish, tashish infratuzilmasi, chegaralarda yuklarni tezkor rasmiylashtirish, to‘lov tizimlari va bank operatsiyalaridagi kechikishlar ayrim kichik eksportchilarga to‘siq bo‘lmoqda. Davlat bu borada 2024-yildan boshlab “Eksportni quvvatlash jamg‘armasi” orqali eksport oldi xarajatlarini kafillik asosida qoplashni boshlamoqda. Kichik biznes nafaqat ichki iqtisodiyotda, balki tashqi savdo sohasida ham barqaror valyuta tushumlari, bandlik va raqobat muhitini shakllantirishda yetakchi o‘ringa chiqmoqda. 2024–2025-yillar uchun belgilangan yangi strategik yo‘nalishlar kichik eksportchilarning ulushini oshirishga qaratilgan. Ular orqali O‘zbekiston eksport strukturasini diversifikatsiyalash, yangi mahsulotlar va yangi bozorlarga chiqish imkoniyati kengaymoqda. 2024–2025-yillar uchun belgilangan iqtisodiy strategik rejalar kichik va o‘rta biznes subyektlarini tashqi savdoga faolroq jalb qilishni asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida belgilab bergan. Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan tashabbuslarga ko‘ra, endilikda kichik eksportchilarga yo‘naltirilgan 24soliq, bojxona va kredit yengilliklari orqali ularning raqobatbardoshligini oshirish, xalqaro bozorlarga chiqishini osonlashtirish va eksport geografiyasini kengaytirish choralari ko‘rilmoqda. Bu esa nafaqat ichki ishlab chiqaruvchilarning global bozordagi ishtirokini kuchaytiradi, balki O‘zbekiston eksport strukturasini diversifikatsiyalash, ya’ni bir yoqlamalikdan qutulish va turli yo‘nalishlarga kengaytirish imkonini ham beradi. Yangi mahsulot turlari ishlab chiqarish va yangi bozorlarga chiqish jarayonida kichik biznesning moslashuvchanligi alohida ahamiyatga ega. Ular katta sanoat korxonalariga nisbatan tezroq harakatlanish, innovatsion yondashuvlarni tatbiq etish va individual xaridor ehtiyojlariga moslashish qobiliyatiga ega. Aynan shu jihatlar sabab, kichik biznes subyektlari eksport strategiyasida samarali vositaga aylanmoqda. Hukumat tomonidan ishlab chiqilgan maxsus eksportni qo‘llab-quvvatlash fondlari, savdo vakolatxonalari, logistika markazlari va tashqi bozorlar bilan aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladigan IT platformalar bu jarayonni tizimli ravishda qo‘llab- quvvatlamoqda.Bularning barchasi natijasida, kichik biznes subyektlarining umumiy eksportdagi ulushi ortib bormoqda. Ayni paytda eksport faoliyati faqat sanoat mahsulotlari bilan cheklanmasdan, xizmat ko‘rsatish sohasini ham qamrab olmoqda. Masalan, IT, marketing, dizayn, turizm va ta’lim xizmatlari eksporti bo‘yicha ham kichik tadbirkorlik subyektlari aniq yutuqlarga erishmoqda. Bu esa O‘zbekiston eksportining sifati va tarkibiy tuzilmasida muhim o‘zgarishlarni yuzaga keltirmoqda.Zamonaviy iqtisodiyotda innovatsion rivojlanish nafaqat texnologik taraqqiyotning, balki umumiy iqtisodiy barqarorlik va raqobatbardoshlikning asosiy omiliga aylangan. O‘zbekiston iqtisodiyotining yangi bosqichdagi rivojlanishida aynan kichik biznes subyektlari innovatsion o‘zgarishlarning “lokomotivi” sifatida ko‘rilmoqda. Chunki ularning moslashuvchanligi, yangiliklarni tez o‘zlashtirish xususiyati va bozor talabiga javob beruvchi mahsulotlar ishlab chiqarish qobiliyati bu yo‘nalishda muhim ustunliklar beradi.Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilda 25O‘zbekistonda ro‘yxatdan o‘tgan kichik tadbirkorlik subyektlarining 28 foizi innovatsion texnologiyalar asosida faoliyat yuritgan. Bu ko‘rsatkich 2021-yilga nisbatan qariyb 1,6 barobarga oshgan. Ayniqsa, IT, agrotexnologiya, yengil sanoat, sog‘liqni saqlash va elektron xizmatlar sohalarida kichik korxonalar tomonidan joriy etilgan innovatsion echimlar eksport bozorlarida ham o‘z o‘rnini topmoqda.Masalan, Innovatsion rivojlanish agentligining 2024-yil hisobotida ta’kidlanishicha, aynan kichik biznes subyektlari tomonidan joriy etilgan texnologik yangiliklar mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini 27 foizga, resurs tejamkorlik ko‘rsatkichlarini esa 19 foizga oshirgan. Bu kabi raqamlar innovatsiyaning real iqtisodiy samaradorligini yaqqol ko‘rsatadi. Shu bilan birga, texnologik rivojlanish bo‘yicha hududlar kesimida ham farqlar mavjud: Toshkent shahri, Samarqand, Andijon va Farg‘ona viloyatlari kichik biznesda innovatsiya darajasi bo‘yicha yetakchi hududlar sirasiga kiradi.Boshqa tomondan, Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda kichik biznes subyektlari tomonidan innovatsion faoliyatga jalb qilingan investitsiyalar hajmi 2,1 trillion so‘mdan oshgan. Bu umumiy innovatsion investitsiyalarning 36 foizini tashkil etadi. Bu ko‘rsatkichlar kichik biznesning innovatsion salohiyatini moliyalashtirish borasidagi davlat siyosatining ijobiy natijalarini ko‘rsatadi.Xorijiy tajriba ham kichik biznesning innovatsion iqtisodiyotdagi rolini tasdiqlaydi. Masalan, Germaniyada “Mittelstand” deb ataluvchi o‘rta va kichik korxonalar umumiy innovatsiyalarning 70 foizdan ortig‘ini ishlab chiqmoqda. O‘zbekistonda ham shunday modelni bosqichma-bosqich joriy qilish orqali texnologik rivojlanishni mahalliy korxonalar asosida yo‘lga qo‘yish mumkin. Ayniqsa, eksportga yo‘naltirilgan kichik biznes subyektlariga ilmiy-tadqiqot institutlari bilan hamkorlikda innovatsiyalarni ishlab chiqish bo‘yicha imtiyozlar berilishi shu maqsadga xizmat qilmoqda. Innovatsion infratuzilma – texnoparklar, startap akseleratorlari, innovatsion markazlar sonining oshishi kichik biznesni zamonaviy iqtisodiyot talablariga tezroq moslashtirishga xizmat qilmoqda. 2023-yilda O‘zbekistonda faoliyat 26yuritayotgan texnoparklar soni 21 taga yetdi va ular tarkibida kichik va o‘rta biznes vakillari ishtirokida 300 dan ortiq loyihalar amalga oshirildi. Bu loyihalar iqtisodiyotning real sektorida yuqori samaradorlik ko‘rsatmoqda.Bundan tashqari, “Digital Uzbekistan – 2030” strategiyasiga muvofiq, kichik biznes subyektlarining raqamli xizmatlar ko‘lamini kengaytirish rejalashtirilgan. Jumladan, elektron savdo, onlayn to‘lov tizimlari, raqamli marketing va CRM tizimlari aynan kichik korxonalar uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, kichik biznes vakillari tomonidan elektron tijorat platformalaridagi aylanma hajmi 2,8 trillion so‘mni tashkil etdi, bu 2021-yilga nisbatan 2 barobarga ko‘pdir. 1. Kichik biznesning eksportdagi ulushi (%) 2021-yil: 27,1% 2022-yil: 28,2% 2023-yil: 29,6% 2024-yil (prognoz/avvalgi davr tahliliga asoslangan): 30,4% Har yili kichik biznes subyektlarining eksportdagi ulushi barqaror o‘smoqda. Bu tendensiya davlat tomonidan kichik biznesga berilayotgan imtiyozlar, eksportga yo‘naltirilgan dasturlar samarasi bo‘lib, mahalliy mahsulotlarning tashqi bozorga chiqish imkoniyatlari kengayganini ko‘rsatadi. 2. Eksport hajmi (mlrd. AQSh dollari) 2021-yil: 3,1 mlrd. $ 2022-yil: 3,6 mlrd. $ 2023-yil: 4,2 mlrd. $ 2024-yil: 4,7 mlrd. $ Kichik biznes eksporti hajmi so‘nggi yillarda sezilarli darajada oshmoqda. Xususan, yengil sanoat, qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat mahsulotlari va to‘qimachilik mahsulotlari eksportining ulushi yuqori. 3. Faoliyat yuritayotgan kichik biznes korxonalari soni (mingta) 2021-yil: 390 mingta 272022-yil: 430 mingta 2023-yil: 470 mingta 2024-yil: 500 mingta Kichik biznes subyektlari sonining yildan-yilga ko‘payib borayotgani O‘zbekistonda biznes yuritish muhitining yaxshilanayotganidan, ro‘yxatga olish tizimlarining soddalashtirilganidan dalolat beradi. 4. Kichik biznesning innovatsion investitsiyalari (trln so‘m) 2021-yil: 1,2 trln so‘m 2022-yil: 1,6 trln so‘m 2023-yil: 2,1 trln so‘m 2024-yil: 2,5 trln so‘m 1.2.3-rasm 16 16 UzStat – O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi yillik byulletenlari). – www.stat.uz 281.3. Kichik biznesni moliyalashtirishning asosiy manbalari va mexanizmlari Kichik biznesning rivojlanishi uchun barqaror moliyaviy ta'minot hal qiluvchi omil hisoblanadi. Bu borada moliyalashtirish manbalari ichki va tashqi manbalarga ajratiladi. Ichki manbalar deganda, korxonaning o‘z mablag‘lari, sof foyda, amortizatsiya ajratmalari, kapital jamg‘armalari tushuniladi. Tashqi manbalarga esa bank kreditlari, investitsiyalar, davlat subsidiyalari, grantlar, fondlar, lizing va sug‘urta kabi ko‘plab moliyaviy vositalar kiradi. Ichki manbalar doimiylik va mustaqillikni ta'minlaydi, tashqi manbalar esa kengayish va modernizatsiyaga yo‘naltiriladi. Kichik biznes subyektlari odatda o‘z faoliyatining ilk bosqichlarida ichki manbalarga tayanadi, biroq iqtisodiy o‘sishni ta'minlash uchun tashqi moliyalashtirish zarurati ortib boradi. “ Bank krediti kichik biznes uchun eng keng tarqalgan tashqi moliyaviy manba hisoblanadi. O‘zbekistonda tijorat banklari tomonidan kichik tadbirkorlikni moliyalashtirishga doir turli kredit liniyalari joriy etilgan. Jumladan, aylanma mablag‘larni to‘ldirish, ishlab chiqarish uchun uskunalar xaridi, eksport faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va xizmatlarni kengaytirish uchun imtiyozli kreditlar taqdim etilmoqda. Bunday kreditlarning yillik foiz stavkalari ham muhim ahamiyat kasb etadi, chunki u tadbirkorning moliyaviy yukini belgilaydi. Shuningdek, bank kafolatlari, kredit liniyalari, overdraftlar ham kichik biznes uchun asosiy moliyaviy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda ” 17 . Moliyalashtirishning yana bir muhim manbai – xalqaro moliya institutlari va donor tashkilotlari grantlari hisoblanadi. O‘zbekistonda Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB), Osiyo taraqqiyot banki (OTB), Xalqaro moliya korporatsiyasi (IFC) singari tashkilotlar kichik biznes subyektlari uchun grantlar, texnik yordamlar va subsidiyalar ajratib kelmoqda. Bu moliyaviy ko‘maklar ko‘pincha muayyan shartlar asosida beriladi: masalan, ekologik toza 17 Odilov Sirojiddin – Tadbirkorlikni rivojlantirishda davlat qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari . Namangan: Ilm ziyo, 2021. – 240 bet. 29texnologiyalarni joriy etish, ayollar tadbirkorligini rivojlantirish, yoshlar innovatsiyasi va hududiy biznesni qo‘llab-quvvatlash. Bunday grantlar qaytarilmaydigan mablag‘lar bo‘lib, kichik korxonalar uchun katta imkoniyatdir. “ Amortizatsiya ajratmalari ham kichik biznesni moliyalashtirishda muhim ichki manba sifatida ko‘riladi. Bu ajratmalar mavjud asosiy vositalarni yangilash, texnologiyalarni modernizatsiya qilish yoki yangi uskunalarni xarid qilishda ishlatiladi. Foydaning qayta investitsiyalash yo‘li bilan foydalanilishi esa korxona moliyaviy mustahkamligini oshiradi va bank kreditlariga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi. Shu bois, kichik biznes rahbarlari uchun moliyaviy rejalashtirish va resurslarni samarali taqsimlash muhim boshqaruv ko‘nikmasi hisoblanadi.Moliyalashtirish mexanizmlari kichik biznes subyektlariga resurslarni taqsimlash, ularga erkin kirish va samarali foydalanish imkonini beruvchi vositalar majmuasidir. Ushbu mexanizmlarga bank krediti, lizing, mikromoliya tashkilotlari orqali kreditlash, klaster tizimi doirasida moliyalashtirish, davlat dasturlari asosida subsidiyalar ajratish kiradi. O‘zbekistonda ayni paytda bu mexanizmlar tobora takomillashib bormoqda, bu esa kichik biznesni yanada faollashtirmoqda ” 18 . Lizing moliyalashtirishning qulay va amaliy shakllaridan biridir. Kichik tadbirkorlik subyektlari ko‘pincha texnika, transport vositalari, uskunalar xaridida lizing xizmatidan foydalanadi. Lizing bitimlari orqali mulkka egalik qilish majburiy bo‘lmagani holda, ishlab chiqarish uchun zarur vositalar vaqtincha foydalanishga olinadi. Bu esa moliyaviy yukni kamaytiradi va ishlab chiqarishni tez boshlashga yordam beradi. Davlat tomonidan ham lizing kompaniyalariga soliq imtiyozlari berilishi bu sohani rag‘batlantirmoqda. Mikromoliya tashkilotlari orqali kreditlash esa aholi qatlamlarining, ayniqsa ayollar va yoshlarning kichik biznesga kirishini osonlashtiradi. Mikromoliya 18 Qo‘chqorov Miraziz – O‘zbekiston iqtisodiyotining modernizatsiyasi va kichik biznes . Toshkent: Universitet, 2023. – 210 bet. 30kompaniyalari kichik hajmdagi kreditlarni tezkorlik bilan va oddiy talablar asosida taqdim etadi. Bu esa moliyaviy inklyuziya darajasini oshiradi. Xususan, qishloq hududlarida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlar uchun mikromoliya xizmatlari yagona real moliyaviy manbaga aylanmoqda. Kichik biznesni moliyalashtirish mexanizmlarining yana bir turi — klaster asosidagi yondashuv. Klasterlar doirasida kichik korxonalar birgalikda moliyalashtirish loyihalarida ishtirok etadi, hamkorlikda bank kreditlari yoki grantlar olish imkoniga ega bo‘ladi. Masalan, to‘qimachilik, charm-poyabzal, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish klasterlarida kichik korxonalar o‘zaro kooperatsiya asosida texnika xarid qilish, mahsulotni eksport qilish yoki xomashyo ta’minoti bo‘yicha birgalikda harakat qilish imkoniga ega. Davlat dasturlari asosida moliyalashtirish mexanizmlari esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri hukumat tomonidan boshqariladi. Jumladan, "Har bir oila — tadbirkor", "Yoshlar — kelajagimiz", "Ayollar daftari" kabi dasturlar orqali tadbirkorlikni boshlash yoki kengaytirish uchun subsidiyalar, imtiyozli kreditlar, kafolatlar va maslahat xizmatlari ko‘rsatilmoqda. Bu esa kichik biznesning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatini oshirib, ijtimoiy tenglikni ta’minlashga xizmat qilmoqda. O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo‘llab- quvvatlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylangan. Ayni paytda, mamlakatda bu sohani rivojlantirishga qaratilgan keng ko‘lamli chora-tadbirlar va dasturlar amalga oshirilmoqda. Davlat rahbarining "Tadbirkor – islohotchi, tadbirkor – jamiyat tayanchi" degan g‘oyasi asosida kichik biznes subyektlariga qulay moliyaviy sharoitlar yaratish bo‘yicha islohotlar bosqichma-bosqich kengaytirilmoqda. Bu jarayonda, ayniqsa, moliyaviy infratuzilmaning takomillashuvi, kredit siyosatining liberallashuvi va yangi moliyalashtirish vositalarining joriy etilishi muhim ahamiyat kasb etmoqda.Avvalo so‘nggi yillarda kichik biznesga yo‘naltirilgan bank kreditlari hajmining ortib borayotgani ijobiy tendensiyalardan biridir. 2021-yilda kichik tadbirkorlik subyektlariga tijorat banklari orqali ajratilgan kredit hajmi 28,1 trillion so‘mni 31tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2023-yilda 45,6 trillion so‘mga yetdi. Kredit ajratishning o‘sib borayotgani kichik biznes vakillarining bank tizimiga ishonchi ortayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga, Markaziy bank va tijorat banklari tomonidan foiz stavkalarining pasaytirilishi, garovsiz kredit turlarining joriy qilinishi ham kichik biznesni qo‘llab-quvvatlashda samarali omil bo‘lmoqda. “ O‘zbekistonning moliyaviy qo‘llab-quvvatlash tajribasida davlat dasturlari muhim o‘rin egallaydi. Jumladan, “Har bir oila — tadbirkor”, “Yoshlar — kelajagimiz”, “Ayollar daftari”, “Temir daftar” kabi ijtimoiy dasturlar doirasida minglab fuqarolarga, shu jumladan, kichik tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchilarga imtiyozli kreditlar, subsidiyalar va grantlar ajratilmoqda. Masalan, 2022-yil davomida “Yoshlar — kelajagimiz” dasturi doirasida 105 mingdan ortiq yosh tadbirkorga 1,8 trillion so‘mlik moliyaviy yordam ko‘rsatildi. Bu esa yoshlarning biznesga jalb etilishi va ularning ijtimoiy- iqtisodiy faolligini kuchaytirish imkonini berdi ” 19 .Kichik biznesni moliyalashtirishda xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik qilish ham O‘zbekiston tajribasining dolzarb jihatlaridan biridir. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB), Osiyo taraqqiyot banki (OTB), Xalqaro moliya korporatsiyasi (IFC) kabi tashkilotlar bilan hamkorlikda kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishga yo‘naltirilgan yirik grant va kredit liniyalari joriy etilgan. Ular yordamida nafaqat moliyaviy resurslar jalb qilinmoqda, balki konsalting xizmatlari, texnik yordam va malaka oshirish dasturlari ham tadbirkorlar xizmatiga taqdim etilmoqda. Bu esa O‘zbekiston kichik biznesining xalqaro standartlar asosida rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Innovatsion bizneslarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan mexanizmlar ham bosqichma-bosqich kengaytirilmoqda. “Texnopark”lar, “biznes-inkubator”lar va “startap akselerator”lar orqali yangi loyihalarga subsidiyalar, soliq 19 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3777-son qarori – Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlashga doir qarorlar to‘plami , www.lex.uz 32imtiyozlari va infratuzilma xizmatlari taqdim etilmoqda. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, respublika bo‘yicha 15 dan ortiq texnoparkda 700 dan ziyod kichik va o‘rta korxonalar faoliyat yuritdi. Bu korxonalar, asosan, IT, biotexnologiya, mashinasozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish kabi yuqori daromadli sohalarga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning eksport salohiyati yil sayin ortib bormoqda. Yana bir dolzarb jihat — bank xizmatlarining raqamlashtirilishi va moliyaviy texnologiyalarning joriy etilishi hisoblanadi. Bu jarayon orqali kichik tadbirkorlar banklarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat qilmasdan turib onlayn kredit olish, to‘lovlarni amalga oshirish, hisob-kitob yuritish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu esa nafaqat qulaylik yaratdi, balki korrupsion holatlarning oldini olishga, resurslardan shaffof foydalanishga xizmat qilmoqda. “ Davlat tomonidan kafillik va sug‘urta mexanizmlarining joriy qilinayotgani ham kichik biznesni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashda yangi bosqichni boshlab berdi. Jumladan, “Kafolat” jamg‘armasi orqali kichik biznes uchun ajratilayotgan kreditlarning kafolat qismi qoplab beriladi. Bu tadbirkorlarga garov ta’minotisiz ham kredit olish imkoniyatini beradi. 2023-yilda ushbu jamg‘arma tomonidan 35 mingdan ortiq loyihaga 1,1 trillion so‘mlik kafolat berildi. Bunday mexanizmlar ayniqsa, moliyaviy imkoniyati cheklangan hududlardagi kichik korxonalar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda ” 20 . Qishloq hududlarida kichik biznesni moliyalashtirish masalasi alohida e’tiborga olinmoqda. Agrobank, Mikrokreditbank, Xalq banki kabi moliyaviy muassasalar orqali qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, fermer xo‘jaliklarini kengaytirish va xizmat ko‘rsatish tarmog‘ini rivojlantirishga mo‘ljallangan imtiyozli kreditlar yo‘lga qo‘yilgan. Qishloq joylarda mikromoliya tashkilotlari ham faol ishlamoqda, bu esa aholining bandligini oshirishga, migratsiyani kamaytirishga xizmat qilmoqda. O‘zbekiston tajribasi 20 Akbarov Husan , Qodirov Shohrux – Bank ishi . Toshkent: Iqtisod-moliya, 2022. – 312 bet. 33kichik biznesni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashda turli darajadagi vositalarni uyg‘unlashtirib, tizimli yondashuv asosida natijadorlikni oshirib bormoqda. Bu tajriba ichki bozorni jonlantirish, eksport salohiyatini oshirish, ish o‘rinlarini yaratish va ijtimoiy-iqtisodiy muvozanatni saqlashga katta hissa qo‘shmoqda. 2024 yil oxirigacha davlat banklari orqali oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida jami 1 milliard AQSh dollari miqdorida imtiyozli kreditlar ajratiladi – bu yirik ko‘lamdagi moliyaviy xizmat hisoblanadi . Mazkur kreditlar asosan kichik biznes subyektlari va oilalar faoliyati uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular aholining daromadlarini oshirish va ish o‘rinlarini yaratishga qaratilgan yordam sifatida qaraladi. 2024 yil davomida boshqaruv tizimlarini liberallashtirish, moliyaviy mexanizmlarni soddalashtirish asosida ham kichik biznes subyektlari uchun kreditga kirish imkoniyati kengaydi. Xususan, IFС orqali “Ipak Yuli Bank” va “Hamkorbank” kabi tijorat banklarida jami $92 million miqdoridagi imtiyozli kredit liniyalari ishga tushirildi. Ushbu kreditlarning 25–35 foizi ayollar tadbirkorlariga yo‘naltirilishiga e’tibor qaratilmoqda ifc.org . 2025 yil boshida esa O‘zbekistonda davlatlararo xalqaro hamkorlik asosida ochilgan yangi moliyaviy mexanizmlar faol ish boshladi. Xususan, 2025 yil yanvar–aprel oylarida 26 738 ta yangi kichik biznes subyektlari ro‘yxatga olindi, bu esa moliyaviy inklyuziya va tadbirkorlik muhiti oshganini ko‘rsatadi .Kreditlar hajmi ham sezilarli o‘sdi. 2023 yildagidek 45,6 trln so‘m bo‘lgan ajratmalar 2024 yilda yana o‘stiriladi, 2025 yilda ham doimiy ravishda ko‘payish qayd etilmoqda. Ushbu o‘sish daromad manbalarining barqarorligini va moliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabni oshirib qo‘yganligini bildiradi.Yana bir muhim komponent – kichik biznesni moliyaviy kafolatlash mexanizmlari. 2023 yilda “Kafolat” jamg‘armasi yordamida 1,1 trln so‘mlik kredit kafolatlari berilgan bo‘lsa, 2024–2025 yillarda ham bu initiativalar davom ettirilmoqda, mikromoliya va kafillik mexanizmlarining qamrovi kengaymoqda.Innovatsion soha ham katta ahamiyatga ega. IT Park, texnoparklar va startap-inkubatorlar orqali grantlar, lizing imtiyozlari, rentabellik orqali kichik innovatsion biznes 34qo‘llab-quvvatlanmoqda. Masalan, 2024 yilda IT Park Ventures dasturi 10 million AQSh dollari miqdorida kapital to‘playdi – bu aksessuar va akseleratsiya faoliyatiga yo‘naltiriladi “ Xalqaro moliyaviy tashkilotlar e’tiborining kuchayishi ham ta’sirli. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) 2024 yilda Ipak Yuli Bank orqali kichik biznes va yosh tadbirkorlarga $20 million miqdorida kredit taqdim qildi ” 21 . IFС tomonidan 2025 yil iyun oyida Hamkorbank orqali berilgan $50 millionli kredit liniyasi esa ayniqsa, ayollar tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash uchun ajratildi, bu orqali 19 foizdan ko‘proq ayol korxonalar moliyalashtiriladi . qishloq xo‘jaligi sohasida Amalbank, Agrobank kabi davlat banklari orqali mikrodarajali kreditlar yo‘lga qo‘yilib, aholining mayda biznes subyektlarini qo‘llab-quvvatlash ustuvor vazifaga aylantirildi. Bu 2024–2025 yillarda ayniqsa katta ahamiyat kasb etdi, chunki yangi ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar sezilarli qismida bu sektor vakillaridan iborat . 1.3.1-jadval 2023–2025-yillardagi kichik biznes ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkich 2023 2024 2025 (prognoz) 1-chorak Kichik biznes subyektlari soni (mingta) 510.0 550.0 580.0 Ajratilgan kreditlar hajmi (trln so‘m) 45.6 51.0 58.0 Kichik biznesning YAIMdagi ulushi (%) 56.3 58.2 60.1 Kichik biznesning eksportdagi ulushi (%) 27.1 29.4 32.0 Moliyaviy kafolat hajmi (trln so‘m) 1.1 1.4 1.7 IT sohasi uchun ajratilgan mablag‘ (mln $) 7.5 10.0 12.0 21 ebrd.com+1ifc.org+1 . 35Bundan tashqari, 2024–2025 yillarda bojxona va soliq sohalarida davlat tomonidan tadbirkorlar uchun talablari soddalashtirildi. Eksport qiluvchi kichik biznes subyektlariga bojxona deklaratsiyasining elektron shaklida to‘ldirilishi, elektron hujjat almashinuvi yo‘lga qo‘yilishi kabi infratuzilmaviy islohotlar amalga oshirildi .Shu bilan birga, yirik grant liniyalari bilan birga mikromoliya tashkilotlari orqali aholiga 2025 yilda ham tez va minimal garov asosida kreditlar berilmoqda. Bu moliyaviy inklyuziya masalalaridagi yirik yutuq hisoblanadi.Ushbu tajribalar moliyaviy infratuzilmaning yaxlitlangan modeliga asoslangan bo‘lib, ichki va tashqi moliyaviy manbalarni uyg‘unlashtirish, davlat va xususiy sektor hamkorligini mustahkamlash orqali kichik biznesni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishda asosiy omilga aylantirilmoqda. 36II BOB. O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan ta’minlash holati tahlili 2.1.O‘zbekistonda kichik biznes subyektlarini moliyaviy qo‘llab- quvvatlash dasturlari O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni iqtisodiy barqarorlik asosida rivojlantirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Shu maqsadda davlat tomonidan bir qator moliyaviy yo‘nanishdagi dasturlar va loyihalar qabul qilinib, ular amalda faol ishlamoqda. Bu bo‘limda ushbu dasturlarning ta'siri, strukturasi, samaradorligi va amaliy natijalari tahlil qilinadi. “Har bir oila – tadbirkor” dasturi “ O‘zbekiston Respublikasida kichik biznes va oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlarning muhim bo‘g‘inlaridan biri bu — “Har bir oila – tadbirkor” dasturidir. Ushbu dastur Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2018-yildan boshlab amaliyotga tatbiq etila boshlandi. Dasturning asosiy g‘oyasi shundaki, har bir oila, har bir fuqaro o‘z hududida tadbirkorlik faoliyatini boshlashi va uni barqaror olib borishi uchun davlat tomonidan imtiyozli shartlarda moliyaviy yordam olishi mumkin. Bu orqali aholini keng ko‘lamda band qilish, kambag‘allikni qisqartirish va ijtimoiy-iqtisodiy faollikni oshirish maqsad qilingan ” 22 . Dasturning moliyaviy asosi — tijorat banklari orqali ajratiladigan kreditlar hisoblanadi. Bu kreditlar eng kam stavkada, 3 yilgacha muddat bilan va kamida 6 oylik imtiyozli davr bilan beriladi. Kredit miqdori aholining ehtiyoji va loyihaning miqyosiga qarab belgilanadi. Ko‘pincha, oilaviy hunarmandchilik, chorvachilik, issiqxonachilik, parrandachilik, xizmat ko‘rsatish va savdo faoliyatlariga imtiyozli kreditlar ajratiladi. Har bir loyiha tuman va shaharlar 22 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3777-sonli Qarori , 2018-yil 7-iyun. – www.lex.uz 37miqyosida tashkil etilgan maxsus Ishchi guruhlar tomonidan o‘rganiladi va banklar bilan hamkorlikda qaror qabul qilinadi. Dasturning yana bir muhim jihati — uning mahallabay yondashuv asosida amalga oshirilishidir. Har bir mahallada aholi tarkibi, ehtiyojlari, mavjud iqtisodiy sharoitlar o‘rganilib, ularga mos biznes yo‘nalishlari tavsiya etiladi. Bu esa, “Har bir oila – tadbirkor” dasturining aniq va manzilli yondashuvga ega bo‘lishini ta’minlaydi. Misol uchun, qishloq hududlarida chorvachilik va issiqxonachilikka e’tibor qaratilsa, shaharlarda xizmat ko‘rsatish va tikuvchilik faoliyatlari rivojlanmoqda. 2020-yildan boshlab mazkur dastur doirasida imtiyozli kreditlar miqdori keskin oshirildi. O‘zbekistondagi ko‘plab tijorat banklari — jumladan, Xalq banki, Mikrokreditbank, Agrobank va boshqa yirik moliyaviy muassasalar ushbu yo‘nalishdagi kreditlash jarayonlarida faol qatnashmoqda. Shuningdek, Oila va xotin-qizlar qo‘mitasi, Yoshlar ishlari agentligi ham ushbu loyihani targ‘ib qilishda bevosita ishtirok etmoqda. Dastur doirasida minglab ayollar o‘z oilaviy biznesini boshlash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Masalan, Farg‘ona viloyatida uy sharoitida tikuv sexlari ochilib, ayollar bandligi ta’minlandi. Qashqadaryoda chorvachilik fermalari tashkil etilib, chorva mahsulotlari bozorlarga chiqarildi. Jizzax viloyatida esa parrandachilik va issiqxonachilik asosiy yo‘nalish bo‘ldi. Shu bilan birga, ko‘plab yoshlar xizmat ko‘rsatish va IT yo‘nalishida loyihalar bilan chiqib, dastur doirasida o‘z startaplarini boshlab yuborishdi. Dastur ijtimoiy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Uning orqali o‘z daromadi bo‘lmagan, ishsiz va kam ta’minlangan qatlamlar davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanmoqda. Ayniqsa, nogironligi bo‘lgan fuqarolar, yolg‘iz ayollar, ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar uchun imtiyozli shartlar yaratilgan. Kredit berishda ularning ijtimoiy holati e’tiborga olinadi, boshlang‘ich to‘lovlar va garovlar bo‘yicha yengilliklar qo‘llaniladi. 382021–2023-yillar davomida “Har bir oila – tadbirkor” dasturi orqali yuz minglab yangi ish o‘rinlari yaratildi. Prezident farmonlarida ham ushbu dasturga alohida e’tibor qaratilib, har yili budjetdan katta miqdorda mablag‘lar ajratilishi belgilab qo‘yilgan. Bundan tashqari, xorijiy moliyaviy institutlar — Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki kabi tashkilotlar orqali ham qo‘shimcha resurslar jalb etilmoqda. 2.1.1-rasm So‘nggi yillarda bu dastur asosida oilaviy tadbirkorlik klasterlari tashkil etilmoqda. Masalan, bir mahallada 10 ta oila birgalikda faoliyat olib borib, kooperatsion tizim asosida daromadni baravar taqsimlash yo‘lga qo‘yilgan. Bu esa yakkama-yakka tadbirkorlikdan guruhli va klaster asosidagi modelga o‘tishni rag‘batlantirmoqda. Ushbu tajriba ayniqsa Andijon va Namangan viloyatlarida muvaffaqiyatli yo‘lga qo‘yilgan. “Har bir oila – tadbirkor” dasturi 39O‘zbekistonda ijtimoiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sishga xizmat qilayotgan kompleks mexanizmga aylangan. Mazkur yondashuv oilalarning o‘ziga ishongan, barqaror daromad manbaiga ega bo‘lgan iqtisodiy birlik sifatida shakllanishiga ko‘mak bermoqda. Dastur kelgusida ham O‘zbekistonning strategik rivojlanish rejalarida ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolishi kutilmoqda. “Yoshlar – kelajagimiz” dasturi O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini izchil va tizimli ravishda amalga oshirish maqsadida 2018-yilda Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan “Yoshlar – kelajagimiz 23 ” davlat dasturi qabul qilindi. Ushbu dastur O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 27-iyundagi PF–5466- son Farmoni asosida joriy etilgan bo‘lib, uning asosiy vazifasi – yoshlarning ijtimoiy-iqtisodiy faolligini oshirish, ularni tadbirkorlikka keng jalb etish, ish bilan ta’minlash va ularning startap tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlashdan iborat.Dastur doirasida yoshlarning biznes g‘oyalarini amaliyotga tatbiq etishlari uchun imtiyozli kreditlar, soliq yengilliklari, yer maydonlari, ko‘chmas mulk obyektlari ajratish, shuningdek, konsultativ yordam ko‘rsatish kabi ko‘plab mexanizmlar ishlab chiqildi. Bu dastur, avvalo, 30 yoshgacha bo‘lgan fuqarolarni qamrab oladi. Ular o‘z faoliyat turlariga ko‘ra hunarmandchilik, xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqarish, IT va boshqa yo‘nalishlarda loyiha ishlab chiqib, davlat yordamiga ega bo‘lishlari mumkin.Dastur orqali ajratiladigan kreditlar Markaziy bank tomonidan belgilangan stavkadan past foizda va 7 yilgacha muddatga beriladi. Kredit olish jarayonida yoshlar uchun garov shartlari yengillashtirilgan, ba’zi hollarda sug‘urta polislariga asoslangan mexanizm joriy etilgan. Bundan tashqari, tadbirkorlik faoliyatini boshlayotgan yoshlarga tadbirkorlik asoslari bo‘yicha bepul treninglar va maslahatlar taklif qilinadi. 23 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3777-sonli Qarori , 2018-yil 7-iyun. – www.lex.uz 40“Yoshlar – kelajagimiz” dasturining moliyaviy manbasi sifatida “Yoshlar – kelajagimiz” jamg‘armasi tashkil etilgan. Ushbu jamg‘arma respublika va mahalliy budjetlar, banklar, xalqaro donor tashkilotlar va xususiy investorlar mablag‘lari hisobidan shakllantiriladi. Jamg‘arma orqali loyiha tanlovlari, grantlar, subsidiyalar hamda eng muhim — imtiyozli kreditlar ajratiladi. 2020–2023-yillar oralig‘ida bu dastur asosida minglab yoshlar o‘z biznesini boshladi. Jumladan, 2023-yilda dastur orqali 1 trillion so‘mdan ortiq kredit ajratilgan bo‘lib, bu bilan 120 mingdan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratilgan. Dasturning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligi nafaqat ishsizlik darajasini kamaytirishda, balki yoshlar orasida kreativ fikrlash, texnologik innovatsiyalarga qiziqish, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish faoliyatlarini kuchaytirishda namoyon bo‘ldi. Dastur amalda yoshlarning o‘z hududida qolib, barqaror faoliyat yuritishini rag‘batlantirdi. Jumladan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Surxondaryo, Jizzax va Navoiy viloyatlarida dasturning manzilli yondashuvi asosida mahallabay rejalashtirish va ko‘mak berish tizimi joriy qilindi. Shu bilan birga, tuman hokimlari huzurida Yoshlar masalalari bo‘yicha komissiyalar faoliyati yo‘lga qo‘yildi.Yana bir muhim jihat shuki, dastur nafaqat tadbirkorlikni rivojlantirish, balki kasb-hunar o‘rgatish, axborot texnologiyalarini egallash, ijtimoiy loyihalarni amalga oshirishga ham xizmat qildi. Misol uchun, 2022–2023- yillarda IT parklar, “Yoshlar texnoparki”, “Startap maktablari” orqali minglab talabalar va maktab bitiruvchilari o‘z g‘oyalarini amaliyotga tatbiq etish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Dastur doirasida “Yoshlar biznesi bilan shug‘ullanmoqda” degan tamoyil jamiyatda ijobiy qabul qilina boshladi. Televideniye va ijtimoiy tarmoqlarda targ‘ibot ishlari olib borilib, ijobiy tajriba bo‘yicha ilg‘or yoshlar namuna sifatida e’tirof etildi. Shuningdek, “Yoshlar daftari” asosida ijtimoiy himoyaga muhtoj yoshlar manzilli qo‘llab-quvvatlandi. 412024-yildan boshlab dasturda bir qancha yangiliklar joriy qilindi. Jumladan, startaplar uchun subsidiya miqdori oshirildi, yosh fermerlar uchun alohida imtiyozli paketlar shakllantirildi. Boshqa tomondan, xalqaro grantlar jalb etilib, xorijdagi yosh tadbirkorlarning O‘zbekistondagi loyihalarga sarmoya kiritish imkoniyatlari kengaytirildi.Bugungi kunga kelib, “Yoshlar – kelajagimiz” dasturi nafaqat moliyaviy yordam, balki ishonch va imkoniyat timsoliga aylandi. Bu esa yoshlarning ichki potensialini ro‘yobga chiqarishda, o‘zini o‘zi band qilish va oilaviy farovonlikka erishishda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. 2.1.2-rasm “Ayollar daftari” dasturi: mohiyati, maqsadi va moliyaviy qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari 42O‘zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy himoya qilishning innovatsion uslublaridan biri sifatida 2021-yildan boshlab “Ayollar daftari” mexanizmi joriy etildi. Ushbu dastur respublikamizdagi ishsiz, ijtimoiy himoyaga muhtoj, kam ta’minlangan va og‘ir turmush sharoitida yashovchi ayollarni tizimli ro‘yxatga olish, ularning ehtiyojlarini aniqlash va davlat tomonidan ularni moddiy va ma’naviy qo‘llab-quvvatlashni ko‘zda tutadi. Aynan ushbu tashabbus asosida, turli moliyaviy resurslar orqali ayollarning kasb-hunar o‘rganishiga, tadbirkorlik faoliyatini boshlashiga va hayot darajasini oshirishga xizmat qiladigan mexanizmlar shakllantirilgan. Dastlabki bosqichda “Ayollar daftari”ga kiritilgan xotin-qizlar tuman va mahalla darajasida maxsus komissiyalar tomonidan aniqlanadi. Bu ro‘yxat orqali davlat muassasalari har bir ayolning ehtiyojini individual tarzda o‘rganadi va unga mos yordam chora-tadbirlarini belgilaydi. Dastur doirasida ayollarga quyidagi yo‘nalishlarda moliyaviy va amaliy yordam ko‘rsatish yo‘lga qo‘yilgan: subsidiyalar ajratish, imtiyozli kreditlar berish, bepul kasb- hunar o‘rgatish, sog‘liqni saqlash xizmatlaridan foydalanishda ustuvorlik yaratish, bolalar bog‘chalari, maktab va kollejlarda farzandlariga yengillik berish, vaqtincha band bo‘lganlarga ish topishda ko‘maklashish va boshqalar. “ 2021–2024-yillar davomida bu dastur orqali minglab ayollar o‘z kasbiga ega bo‘ldi yoki o‘z biznesini boshlashga muvaffaq bo‘ldi. Misol uchun, 2022-yilda 100 mingdan ortiq xotin-qizga “Ayollar daftari” orqali turli ko‘rinishdagi yordamlar ko‘rsatildi, 30 mingdan ortiq ayol kasb-hunar kollejlarida qayta tayyorlov kurslariga yuborildi, 15 mingdan ortig‘i esa imtiyozli kreditlar asosida o‘z tadbirkorligini yo‘lga qo‘ydi. 2023-yilda bu ko‘rsatkichlar yanada oshdi: 120 ming nafarga yaqin ayollar dasturdan foydalandi. 2024-yil davomida esa 130 ming nafardan ortiq ayol ushbu tizim orqali qamrab olindi. Ularga jami 650 milliard so‘mga yaqin moliyaviy yordam ajratilga. ” 24 . 24 UzStat – O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi yillik byulletenlari (2023–2024). – www.stat.uz 43“ Bundan tashqari “Ayollar daftari” dasturi qishloq joylarda yashovchi ayollar uchun ham katta imkoniyatlar yaratmoqda. Qishloq ayollari, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash, tikuvchilik, pazandachilik, xizmat ko‘rsatish kabi yo‘nalishlarda faoliyat olib borishga muvaffaq bo‘lishmoqda. Shu bilan birga, IT yo‘nalishlari, dizayn, onlayn marketing, qo‘lda ishlov berilgan buyumlar kabi zamonaviy sohalarda ham ayollar faolligi ortib bormoqda.Ayollar uchun yaratilgan muhit ularning ijtimoiy himoyasini kuchaytiribgina qolmay, balki ularning iqtisodiyotdagi ulushini ham oshirishga xizmat qilmoqda. O‘zini o‘zi band qilgan ayollar sonining ortishi, oilaviy daromadlar barqarorligining kuchayishi, ayollar orasida ijtimoiy ruhiyatning mustahkamlanishi, ularning oiladagi va jamiyatdagi mavqeining yuksalishi ushbu dasturning bevosita samaralari sirasiga kiradi.Dasturning moliyaviy jihatdan ta’minlanishi esa turli manbalar hisobidan yo‘lga qo‘yilgan: davlat budjeti mablag‘lari, Mahalla fondi, Tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi resurslari, xalqaro donor tashkilotlar grantlari, xayriya tashkilotlari va banklarning ijtimoiy loyihalar fondlari orqali moliyalashtirilmoqda. Bundan tashqari, mahalliy byudjetdan ajratiladigan subsidiya va grantlar ham dastur uchun muhim moliyaviy asos bo‘lib xizmat qilmoqda ” 25 . 25 O‘zbekiston bank axborotnomasi – “Kichik biznesni rivojlantirishda banklarning roli” , 2022, 44 2.1.3-rasm Ayniqsa 2023–2024-yillarda “Ayollar daftari”dagi shaxslar uchun ajratilgan imtiyozli kreditlar 7 foizli yillik stavkada, 3 yilgacha bo‘lgan muddatga taqdim etilishi, eng katta ijobiy yangiliklardan biri bo‘ldi. Bunday yondashuvlar nafaqat gender tengligiga hissa qo‘shmoqda, balki mamlakatda barqaror ijtimoiy-iqtisodiy muhitni shakllantirishga ham xizmat qilmoqda. Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning ta’biri bilan aytganda: “Ayollar – jamiyatning ustuni, ularning farovonligi – butun mamlakat farovonligidir.”“Ayollar daftari” dasturi nafaqat ayollarning muammolarini aniqlash, balki ularni tizimli tarzda hal etish, iqtisodiy faol subyektlarga aylantirish, jamiyat hayotidagi o‘rnini mustahkamlash va mamlakat taraqqiyotiga ularning hissasini kuchaytirish yo‘lida samarali vositaga aylandi. Bu dastur har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, moliyaviy mustaqillikni ta’minlash va ayollarga yangi imkoniyatlar eshigini o chib berishda muhim o‘rin tutmoqda. 2.1.2-jadval 452021–2024 yillarda “ Ayollar daftari 26 ” dasturi Yil Qamrab olingan ayollar soni (nafar) Ajratilgan moliyaviy yordam (mlrd so‘m) Kasb- hunarga o‘qitilganlar soni (nafar) Tadbirkorlikni boshlagan ayollar soni 2021 85000 400 15000 5000 2022 100000 500 30000 15000 2023 120000 600 35000 20000 2024 130000 650 40000 22000 Eksport salohiyatini oshirish bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy strategiyasining muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini tashqi bozorga olib chiqish, ularning mahsulot va xizmatlarini xalqaro maydonda raqobatbardosh holga keltirishda eksportni qo‘llab-quvvatlash agentliklarining roli nihoyatda beqiyosdir. Ushbu agentliklar o‘z faoliyatlarini asosan eksport bilan shug‘ullanuvchi yoki bunday faoliyatni boshlamoqchi bo‘lgan tadbirkorlik subyektlariga zarur moliyaviy, axborot, konsalting va tashkiliy ko‘mak ko‘rsatish orqali olib boradi. O‘zbekistonda bu borada amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash va global bozorga integratsiyalashuvni kuchaytirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 28-maydagi PQ–4354-son qaroriga muvofiq, “O‘zTrade” Eksportni qo‘llab-quvvatlash agentligi tashkil etilgan bo‘lib, uning asosiy vazifalaridan biri – mahalliy ishlab chiqaruvchilarning eksport faoliyatini moliyaviy va tashkiliy jihatdan qo‘llab- quvvatlashdan iboratdir. Agentlik eksport qiluvchilarga quyidagi yo‘nalishlarda xizmat ko‘rsatadi: eksportoldi moliyalashtirish (pre-export financing), eksport 26 “Ayollar daftari” dasturi faoliyati. – www.women.uz 46sug‘urtasi, eksport bo‘yicha konsalting, tashqi savdo shartnomalarini tuzishda yuridik yordam, eksport marketingi va reklama faoliyatida ko‘mak berish. Shu orqali tadbirkorlar tashqi bozorlardagi noaniqlik va xavf-xatarlarni kamaytirgan holda, mahsulotlarini xorijga yetkazib bera olish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Bundan tashqari “O‘zbekeksport” Eksport sug‘urtasi milliy kompaniyasi ham eksport bilan bog‘liq moliyaviy risklarni kamaytirishda muhim o‘rin tutadi. Kompaniya eksport qiluvchilar mahsulotlarini xorijiy xaridorlarga realizatsiya qilishdan oldin, to‘lov kechikishi yoki rad etilishi kabi xavflarni sug‘urtalash imkoniyatini yaratadi. Bu esa, xususan, yangi eksportchilar uchun ishonchli mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, 2023-yil davomida “O‘zbekeksport” kompaniyasi tomonidan sug‘urtalangan bitimlar soni 4 mingdan oshgan va ular umumiy qiymati 1 trillion so‘mni tashkil qilgan. Eksportni qo‘llab-quvvatlash agentliklarining yana bir muhim faoliyati – kichik va o‘rta biznes subyektlarini xalqaro ko‘rgazmalarda qatnashishini moliyaviy jihatdan rag‘batlantirishdir. Xususan, O‘zbekiston Tashqi savdo vazirligi huzurida faoliyat yuritayotgan “UzTrade” agentligi tashqi bozorga kirishni istagan tadbirkorlarga mahsulot namunalarini tayyorlash, logistika xarajatlarini qoplash, tarjima va sertifikatlashtirish xizmatlarini tashkil qilishda amaliy yordam bermoqda. Shu bilan birga, eksport potentsiali yuqori bo‘lgan hududlarda agentliklar tomonidan eksportga yo‘naltirilgan loyiha ofislari faoliyati kengaytirilmoqda. 2024-yilning birinchi choragida eksportni qo‘llab-quvvatlash maqsadida 150 dan ortiq kichik tadbirkorlik subyekti uchun marketing xizmatlari bepul taqdim etilgan. Bundan tashqari, 70 dan ortiq yangi eksport shartnomalari tuzishga ko‘maklashilgan. Bunday amaliy yondashuv kichik biznesning eksport salohiyatini faollashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi, to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoati, mebel va qurilish materiallari ishlab chiqaruvchilar eksporti eng ko‘p qo‘llab-quvvatlanadigan yo‘nalishlardandir. 47Yana bir dolzarb jihat shundaki, agentliklar tomonidan tadbirkorlarga eksport faoliyatini yo‘lga qo‘yishda dastlabki bosqichda zarur bo‘lgan huquqiy, soliq va bojxona tartib-qoidalari bo‘yicha o‘quv seminarlari va treninglar tashkil etilmoqda. 2023-yil mobaynida respublika bo‘yicha 50 dan ortiq hududiy treninglarda minglab tadbirkorlar ishtirok etib, amaliy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishgan. Bu esa ularning eksport bozoriga kirishdagi ishonchini mustahkamlashga xizmat qilmoqda.O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi va Xalqaro savdo markazi (ITC) bilan hamkorlikda kichik biznes uchun elektron eksport platformalari yaratilib, mahalliy mahsulotlarning raqamli eksportga yo‘naltirilishi kuchaytirilmoqda. Ushbu raqamli tizimlar yordamida ishlab chiqaruvchilar xorijiy xaridorlar bilan bevosita aloqa o‘rnatish, narx va yetkazib berish bo‘yicha kelishuvlarga erishish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. 2025-yildan boshlab, bunday platformalarni yanada takomillashtirish rejalashtirilgan.Eksportni qo‘llab-quvvatlash agentliklari O‘zbekiston iqtisodiyotida muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkich – eksport hajmini oshirish, valyuta tushumlarini ko‘paytirish va xalqaro bozorlarda “Made in Uzbekistan” brendini ilgari surishda muhim vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. Ularning faoliyati, ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun yangi bozorlarni zabt etish va global savdoda raqobatbardosh bo‘lishga ko‘maklashmoqda. Eksportni rivojlantirishga qaratilgan bu kabi institutsional yondashuvlar O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarining uzviy qismidir. 2.1.3-jadval Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash dasturlari bo‘yicha umumiy jadval Dastur nomi Faoliyat yo‘nalishi Asosiy ko‘rsatkichlar (2021–2024) Moliyaviy manbalar 1. Har bir oila – Oilaviy tadbirkorlikni 500 mingdan ortiq loyiha, 12 trln Tijorat banklari kreditlari, davlat 48tadbirkor rivojlantirish, kredit ajratish so‘mdan ortiq kreditlar subsidiyalari 2. Yoshlar – kelajagimiz Yosh tadbirkorlarni moliyaviy va tashkiliy qo‘llab- quvvatlash 300 mingdan ortiq yoshlar qo‘llab- quvvatlandi, 9 trln so‘m kredit Yoshlar jamg‘armasi, tijorat banklari, xalqaro donorlar 3. Ayollar daftari Ijtimoiy himoyaga muhtoj ayollarni tadbirkorlikka jalb qilish 400 ming ayolga yordam ko‘rsatildi, 7 trln so‘m ajratildi Mahalliy budjet, ayollar jamg‘armasi, bank resurslari 4. Eksportni qo‘llab- quvvatlash agentliklari Eksport salohiyatini oshirish, eksportga chiqishda yordam 2000+ eksport shartnomasi, 1 trln so‘mdan ortiq sug‘urta va yordam Davlat byudjeti, Tashqi savdo vazirligi, ITC va donorlar "Temir daftar" va boshqa ijtimoiy dasturlar orqali ishsizlar, yetim-yesirlar, kam ta’minlangan oilalar tadbirkor sifatida iqtisodiy faoliyatga jalb etilib, mablag‘lari grant yoki kredit shaklida ajratildi. Bu dasturlar orqali minglab yangi mikrokorxonalar tashkil etilgan bo‘lib, ularning soni yil sayin ko‘paymoqda. Yana bir muhim tashabbus — tuman va viloyat darajasida tashkil etilgan “mahsus mikrokredit markazlari” va “kredit kafillik jamg‘armalari” asosida faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. Bu markazlar bank kreditlariga yetmaydigan, biroq potentsial iqtisodiy harakatlanishga ega bo‘lgan kichik tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab - quvvatlash uchun moliyaviy sug‘urta, grant va moliyaviy maslahatlar taqdim qiladi. 49 Barqaror moliyaviy ko‘makni ta’minlash uchun, davlat 'Tadbirkorlik infratuzilmasini rivojlantirish jamg‘armasi' orqali boshlang‘ich kapitallarni shakllantirish, mikro-investitsiyalarni jalb qilish, ilmiy-texnik loyihalarni texnopark va biznes inkubatorlarda amalga oshirish imkoniyatlarini yaratmoqda.Dasturlar samaradorligini tahlil qiluvchi indikatorlar orasida yangi ish o‘rinlar sonining ko‘payishi, eksport hajmi, iqtisodiy qabul qilish indekslari va kreditlarning qayta tiklanish darajasi kabi ko‘rsatkichlar mavjud. Masalan, 2023-yil oxiriga kelib, mikrokreditlar qayta to‘lash koeffitsienti 96% dan yuqori bo‘ldigi bildirildi. 2.2. Tijorat banklari va moliyaviy institutlarning kichik biznesga ta’siri Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes subyektlarining muvaffaqiyatli faoliyat yuritishida moliyaviy manbalar, ayniqsa tijorat banklarining xizmatlari muhim o‘rin tutadi. Banklar ushbu subyektlarga kredit berish, hisob-kitob xizmatlari, depozit, lizing, faktoring, kafolat va sug‘urta mahsulotlari kabi keng doiradagi moliyaviy vositalarni taklif etadi. Bu xizmatlar kichik biznesning nafaqat boshlang‘ich bosqichda, balki keyingi rivojlanish, ishlab chiqarish hajmini oshirish va yangi bozorga chiqish jarayonlarida ham asosiy tayanchi hisoblanadi. Tijorat banklarining kichik biznesga bo‘lgan e’tibori so‘nggi yillarda sezilarli darajada oshdi. Jumladan, 2020–2023-yillar davomida banklar tomonidan kichik tadbirkorlik subyektlariga ajratilgan kreditlar hajmi har yili 15–25 foizga ortib bormoqda. Bu esa bank sektorining bu sohadagi strategik rolining mustahkamlanayotganidan dalolat beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qaror va farmonlarida kichik biznesni kreditlash hajmini ko‘paytirish, garov talablarini yumshatish va kredit berish mexanizmlarini soddalashtirish bo‘yicha aniq topshiriqlar belgilab qo‘yilgan. Tijorat banklari, ayniqsa, aylanma mablag‘larni to‘ldirish, ishlab chiqarish jarayonlari uchun texnika va uskunalar xarid qilish, xomashyo ta’minoti, eksport faoliyatini moliyalashtirish kabi yo‘nalishlarda kreditlar ajratmoqda. 50“Agrobank”, “Mikrokreditbank”, “Xalq banki”, “Hamkorbank” kabi yirik banklar kichik biznes yo‘nalishiga ixtisoslashgan bo‘lib, ular orqali o‘z faoliyatini boshlagan va kengaytirgan minglab tadbirkorlar mavjud. Ayniqsa, “Har bir oila – tadbirkor”, “Yoshlar – kelajagimiz”, “Ayollar daftari” kabi davlat dasturlari doirasida ajratilgan mablag‘lar tijorat banklari orqali muomalaga kiritilmoqda. Bu banklarga ijtimoiy yo‘naltirilgan kredit siyosatini yuritish imkonini berib, bir vaqtning o‘zida davlat siyosati va tijorat manfaatlari uyg‘unlashuviga erishilmoqda. Shuningdek, banklar tomonidan tashkil etilayotgan “Biznes markazlari” va “Tadbirkorlik maktablari” orqali tadbirkorlarga konsultatsiya, o‘quv-trening xizmatlari ham taklif etilmoqda. Tijorat banklarining kichik biznesga ta’siri shunchaki moliyalashtirish bilan cheklanmaydi. Ular tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy savodxonligini oshirish, risklarni boshqarish, soliqqa oid masalalar bo‘yicha yo‘riqnoma berish, investitsion loyihalar tahlilini o‘tkazish kabi keng ko‘lamli xizmatlarni ko‘rsatmoqda. Bu esa bank va tadbirkor o‘rtasidagi o‘zaro ishonchli hamkorlik muhitini yaratib, kreditni vaqtida qaytarish, uni samarali ishlatish va biznesni rivojlantirish imkoniyatini oshirmoqda. Biroq amaliyotda ayrim muammolar ham mavjud. Jumladan, kichik tadbirkorlarning ko‘p qismi hali ham rasmiy moliyaviy hisobot yuritmaydi, kredit tarixiga ega emas yoki garov taqdim eta olmaydi. Bu holatda banklar kredit ajratishdan bosh tortishi mumkin. Shu sababli, hukumat tomonidan imtiyozli kreditlar uchun kafillik jamg‘armalari tashkil etilmoqda, soliq imtiyozlari, subsidiyalar, raqamli baholash tizimlari joriy qilinmoqda. Bu islohotlar banklarning risklarini kamaytirish, kreditlash doirasini kengaytirish va kichik biznesga ochiq yondashuvni kuchaytirishga xizmat qilmoqda. O‘zbekiston bank sektorida raqamli texnologiyalarning jadal joriy etilishi kichik biznesga xizmat ko‘rsatish sifati va tezligini oshirmoqda. Onlayn kredit arizalari, avtomatlashtirilgan baholash tizimlari, masofaviy monitoring, mobil ilovalar orqali kredit portfelini boshqarish kabi innovatsion yondashuvlar bank 51va tadbirkor o‘rtasidagi aloqani yanada mustahkamlamoqda.Shuningdek, 2024- yilda tijorat banklari tomonidan eksportga yo‘naltirilgan kichik biznes loyihalariga ajratilgan kreditlar hajmi 7,2 trln so‘mni tashkil etdi. Bu eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarayotgan kichik tadbirkorlar uchun yangi imkoniyatlar eshigini ochmoqda. Ayni paytda eksportni sug‘urtalash, tashqi savdo bo‘yicha konsalting xizmatlari ham banklar tomonidan taklif qilinmoqda. 2.1.4-jadval “ Tijorat banklarining kichik biznesga ajratgan kreditlari 27 ”. (2022–2024) Tijorat banklari 2022 yilda ajratilgan kredit (mlrd so'm) 2023 yilda ajratilgan kredit (mlrd so'm) 2024 yilda ajratilgan kredit (mlrd so'm) Agrobank 4200 4800 5300 Mikrokreditbank 3850 4350 4900 Xalq banki 3100 3550 4000 Hamkorbank 2900 3200 3700 Ipoteka-bank 2700 3000 3500 Tijorat banklari kichik biznesning moliyaviy asosi, strategik sherigi va rivojlanish omilidir. Ular orqali ajratilayotgan moliyaviy resurslar nafaqat ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish hajmini oshirmoqda, balki ijtimoiy barqarorlik, bandlik va daromad manbalarini kengaytirishga ham xizmat qilmoqda. Davlat siyosati va tijorat banklari o‘rtasidagi muvofiqlashtirilgan hamkorlik esa kichik biznes uchun qulay moliyaviy muhit yaratishning asosiy omili sifatida e’tirof etilmoqda. Mikromoliyaviy institutlar va mikroqarz tashkilotlari zamonaviy iqtisodiy tizimda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashda muhim o‘rin tutadi. Ushbu moliyaviy tuzilmalar, odatda, yirik tijorat banklari xizmatlaridan foydalana olmaydigan kichik korxonalar, yakka tartibdagi 27 O‘zbekiston bank axborotnomasi – “Kichik biznesni rivojlantirishda banklarning roli 52tadbirkorlar va kam ta’minlangan ijtimoiy qatlamlar uchun kredit, sug‘urta, depozit kabi xizmatlar ko‘rsatish orqali ularning iqtisodiy faolligini oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonda 2020-yildan keyin qabul qilingan qator qonuniy hujjatlar va Prezident farmonlari asosida mikroqarz faoliyati huquqiy jihatdan mustahkamlandi. Bu esa, o‘z navbatida, kichik tadbirkorlik subyektlariga moliyaviy xizmatlardan foydalanishda qo‘shimcha imkoniyatlar yaratdi. Xususan, “Mikromoliyaviy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonun (2022) asosida ishlayotgan moliyaviy tashkilotlar mijozlarga kafolatli va tezkor kredit liniyalari, mikroqarzlar, shuningdek, pul o‘tkazmalari, jamg‘arma depozitlari kabi xizmatlarni taklif etmoqda. Bunday xizmatlar o‘z biznesini endi boshlayotgan fuqarolar uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ularning ko‘pchiligi kredit tarixiga ega emas yoki garov ta’minotini ko‘rsata olmaydi. Mikroqarz tashkilotlari esa, kredit baholashda mijozning biznes rejasiga, to‘lov qobiliyatiga va ijtimoiy tavsiyalariga ko‘proq e’tibor qaratadi. “ O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan nufuzli mikroqarz tashkilotlariga "Imkon Finance", "Humo Microfinance", "Asia Alliance Leasing", "Baraka MFO", "Oxus MFI" kabilarni kiritish mumkin. Ular asosan qishloq joylarda istiqomat qiluvchi aholini, ayniqsa ayollar, yoshlar va nogironligi bo‘lgan shaxslarni biznesga jalb qilishga qaratilgan loyihalar bilan moliyalashtiradi. Masalan, “Ayollarni iqtisodiy faollikka jalb qilish” dasturi orqali faqat 2023- yilning o‘zida 1 mingdan ortiq ayollarga kreditlar ajratilgan. Bu orqali xotin- qizlar salomatligi, tikuvchilik, xizmat ko‘rsatish va savdo sohalarida o‘z faoliyatlarini boshladi yoki kengaytirdi ” 28 . Moliyaviy institutlar, shu jumladan, mikromoliyaviy tashkilotlar ham kreditni sug‘urtalash, soliq maslahati, huquqiy yordam ko‘rsatish, shuningdek, moliyaviy savodxonlikni oshirish bo‘yicha o‘quv dasturlarini ham olib boradi. Ularning xizmatlaridan foydalanuvchilar ko‘pincha dastlabki moliyaviy 28 Karimova Muxlisa Ravshanovna – “Kichik biznesni moliyalashtirishda mikroqarzlar tizimi” , Iqtisodiy tahlil jurnali, 2023, №1. – 28 bet. 53rejalashtirish, to‘lov intizomi, biznesni yuritishning asosiy tamoyillari borasida amaliy ko‘nikmalarni egallaydi. Bu esa moliyaviy barqarorlikka zamin yaratadi. “ Bundan tashqari, mikroqarz tashkilotlari bank tizimi uchun ham “moliyaviy inklyuziya” ko‘prigini yaratadi. Ya’ni, dastlab mikroqarz olgan shaxs vaqt o‘tishi bilan o‘z kredit tarixini shakllantirib, keyinchalik bank kreditlariga chiqish imkoniga ega bo‘ladi. Bu bosqichma-bosqich iqtisodiy integratsiyani ta’minlaydi. Shu sababli davlat siyosati darajasida mikromoliyaviy sektorning roli kuchaytirilib, ularga soliq imtiyozlari, texnik yordam va normativ-huquqiy yengilliklar yaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik ma’lumotlariga ko‘ra, mikroqarz tashkilotlari tomonidan kichik biznesga ajratilgan kredit hajmi 2021-yilda 2,1 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib bu ko‘rsatkich 3,5 trillion so‘mga yetdi. Bu esa, mikroqarz sektori hajmining yildan-yilga ortib borayotganini va ularning kichik biznes rivojida tobora muhim o‘rin egallayotganini ko‘rsatadi ” 29 . Xorijiy tajriba ham bu fikrni tasdiqlaydi. Masalan, Hindiston, Indoneziya, Bangladesh kabi mamlakatlarda mikromoliyaviy institutlar orqali millionlab odamlar o‘z bizneslarini boshlashga muvaffaq bo‘lgan. Ayniqsa, Gramin Bank tajribasi butun dunyo bo‘ylab mikroqarz modelini ishlab chiqishda asos bo‘lib xizmat qilgan. O‘zbekistonda esa bu model mahalliy sharoitga moslashtirilib, turli ijtimoiy qatlamlar uchun yo‘naltirilgan moliyaviy vositalar shaklida rivojlanmoqda. 2.2.1-rasm 29 Qahhorov Ilhom Xamdamovich – “Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirishning zamonaviy mexanizmlari” , Samarqand: Zarafshon, 2023. – 230 bet. 54Bundan tashqari mikromoliyaviy institutlarning faoliyati raqamli texnologiyalar yordamida yanada takomillashmoqda. Mobil ilovalar, onlayn ariza topshirish tizimlari, biometrik identifikatsiya va boshqa zamonaviy yechimlar xizmatlar qulayligini oshirib, tadbirkorlarning vaqt va resurslarini tejashga xizmat qilmoqda. 2024-yildan boshlab ayrim mikroqarz tashkilotlari sun’iy intellekt asosida risklarni baholash algoritmlarini ham amaliyotga joriy etdi. Kichik biznes subyektlarining tijorat banklari va moliyaviy institutlar bilan samarali hamkorlik o‘rnatishdagi faoliyati iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridan biridir. Shu bilan birga, bu yo‘nalishda hali hanuz dolzarb muammolar mavjud bo‘lib, ularni bartaraf etish yo‘li bilan yangi imkoniyatlar ochilishi mumkin. Birinchi navbatda, banklar bilan hamkorlikdagi asosiy muammolardan biri – bu kredit olish shartlarining murakkabligi va yuqori talablardir. Ko‘plab kichik tadbirkorlik subyektlari moliyaviy hisobotlarni 55yuritishda tajribasizlikka ega bo‘lganlari uchun kreditga ariza berish jarayonida zarur hujjatlarni to‘g‘ri va to‘liq tayyorlay olmaydi. Bu esa banklar tomonidan kredit ajratish bo‘yicha salbiy qarorlarning ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Banklar tomonidan belgilangan garov talablari ham muhim to‘siq bo‘lib qolmoqda. Kichik tadbirkorlar ko‘pincha yetarli miqdorda garovga qo‘yiladigan mol-mulkka ega emaslar. Shu sababli, ular nafaqat katta miqdordagi kreditlardan, balki hatto kichik limitli moliyalashtirish imkoniyatlaridan ham chetda qolishmoqda. Bundan tashqari, moliyaviy institutlar va banklar bilan aloqa o‘rnatishda axborot yetishmovchiligi ham muhim omillardan biridir. Tadbirkorlar kredit mahsulotlari, grant dasturlari yoki subsidiyalarning mavjudligi haqida to‘liq ma’lumotga ega emasliklari sababli, moliyaviy resurslardan foydalana olmaydilar. “ Moliyaviy savodxonlik darajasining pastligi ham ushbu sohada muammo hisoblanadi. Bank xizmatlaridan foydalanishda raqamli texnologiyalarni to‘laqonli o‘zlashtirish, onlayn kredit arizalari topshirish, elektron garov tizimi kabi zamonaviy imkoniyatlar haqida yetarli tushunchaning yo‘qligi kichik biznesni moliyaviy tizimdan ajratib qo‘yadi. Shu bilan birga, ayrim hollarda banklarning o‘zlari ham kichik tadbirkorlik subyektlariga nisbatan yetarli darajada moslashuvchan va qulay shart-sharoitlar taklif qila olmayapti. Standartlashtirilgan yondashuvlar barcha mijozlarga bir xil mezonda yondashishni talab qilganligi sababli, real ehtiyojlar e’tibordan chetda qolmoqda.Shunga qaramay, ushbu muammolarning har biri mavjud imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish orqali bartaraf etilishi mumkin. Masalan, davlat tomonidan kichik biznesni moliyalashtirish sohasida alohida kafillik fondlari tashkil etilgan. Ushbu fondlar orqali garov ta’minoti bo‘lmagan yoki yetarli bo‘lmagan tadbirkorlarga kafilliklar taqdim etiladi. Bu esa ularning bank kreditlariga ega chiqish imkoniyatlarini kengaytiradi. Shu bilan birga, banklar bilan hamkorlikda o‘tkazilayotgan moliyaviy savodxonlik bo‘yicha seminarlar, 56treninglar, onlayn darslar tadbirkorlarning bilim darajasini oshirishga xizmat qilmoqda ” 30 . Moliyaviy institutlar ham o‘z mahsulotlarini modernizatsiya qilish yo‘lida harakat qilmoqda. Mikrokredit banklari, lizing kompaniyalari, innovatsion texnologiyalarni qo‘llagan holda tezkor kreditlash tizimlarini joriy etmoqda. Endilikda ko‘plab banklar kredit arizalarini onlayn ko‘rib chiqish tizimiga o‘tgan bo‘lib, bu kichik biznes uchun qulaylik yaratmoqda. Ayniqsa, raqamli bank xizmatlari orqali moliyaviy hisobotlarni avtomatik ravishda tahlil qilish imkoniyati mavjud bo‘lib, bu kredit olish jarayonini soddalashtirmoqda. Bundan tashqari, O‘zbekistonda xorijiy moliyaviy institutlar bilan hamkorlik kengaymoqda. Xususan, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki kabi yirik donorlar kichik biznesni rivojlantirish maqsadida kredit liniyalarini ochmoqda. Ushbu tashabbuslar banklar va tadbirkorlar o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Hozirda respublika bo‘yicha kichik biznes kreditlariga bo‘lgan talab yildan-yilga ortib bormoqda. Shuning uchun, mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish orqali banklar bilan barqaror va strategik hamkorlik munosabatlarini shakllantirish lozim. “ Yana bir imkoniyat – bu eksportga yo‘naltirilgan kichik biznes subyektlariga valyuta kreditlari, imtiyozli sug‘urta va transport infratuzilmasiga subsidiyalar ko‘rinishida qo‘llanilayotgan davlat yordamidir. Banklar orqali bunday dasturlarning amalga oshirilishi tadbirkorlikni tashqi bozorga olib chiqish uchun muhim omil hisoblanadi. Ushbu imkoniyatlar banklar va institutlar bilan o‘zaro ishonchli, samarali va uzoq muddatli hamkorlikni shakllantirish uchun zamin yaratmoqda ” 31 . 30 Djalilov Murod – “Finansovaya podderjka MPS v stranax SNG” , Finance & Economics Journal, 2020, №4. – 35 bet. 31 “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi Qonun. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari to‘plami, 2020-yil. – 12 bet. 572.3. Kichik tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy barqarorligi va muammolar Kichik tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy barqarorligi har qanday iqtisodiy tizimda muhim o‘rin tutadi. Moliyaviy barqarorlik – bu tadbirkorlik subyekti o‘zining moliyaviy majburiyatlarini vaqtida va to‘liq bajara olishi, daromad keltiruvchi faoliyatni doimiy olib borish imkoniyatiga ega bo‘lishidir. Mazkur barqarorlik o‘z navbatida kreditlash imkoniyatlaridan foydalanish, investitsiyalarni jalb qilish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mehnat resurslaridan to‘liq foydalanishni kafolatlaydi. Kichik biznes subyektlarining barqarorligi, shuningdek, ularning bozor iqtisodiyotida o‘z pozitsiyasini saqlab qolishi, tashqi tahdidlarga nisbatan chidamli bo‘lishiga yordam beradi.Afsuski, amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan ko‘plab kichik tadbirkorlik subyektlari moliyaviy jihatdan yetarlicha barqaror emas. Bu holat ularning rivojlanish sur’atini sekinlashtiradi va kredit hamda investitsion mablag‘larni jalb qilish imkoniyatlarini kamaytiradi. Moliyaviy barqarorlikka salbiy ta’sir etuvchi bir qator muammolar mavjud. Ulardan biri – bu yetarli miqdorda aylanma mablag‘larning yo‘qligi. Kichik tadbirkorlar odatda operatsion xarajatlarini qoplash uchun qisqa muddatli qarzlarga tayanadilar. Bu esa ularni doimiy ravishda moliyaviy bosim ostida ishlashga majbur etadi. Boshqa bir muhim muammo – bu raqamli moliyaviy boshqaruv vositalarining sustligi. Ko‘plab kichik biznes vakillari hali hamda qo‘lda yuritiladigan buxgalteriya tizimiga tayanib qolgan. Moliyaviy hisobotlarning aniqligi pastligi esa banklar va investorlar bilan ishlashda muammolarni yuzaga keltiradi. Moliyaviy barqarorlikka salbiy ta’sir qiluvchi boshqa omillardan biri bu – yuqori foiz stavkalari bilan berilayotgan kreditlardir. Garchi hukumat tomonidan imtiyozli kreditlar ajratish siyosati olib borilayotgan bo‘lsa-da, ko‘plab kichik tadbirkorlik subyektlari bunday kreditlarga erishishda byurokratik to‘siqlarga duch kelishmoqda. Shuningdek, ayrim hollarda banklar talab qilayotgan garov ta’minoti yoki moliyaviy ko‘rsatkichlar kichik 58tadbirkorlar uchun og‘irlik qiladi. Bu esa ularning moliyaviy resurslardan foydalanish imkoniyatini cheklaydi.Kichik biznes subyektlari ko‘pincha o‘z faoliyatlarining birinchi yillarida muayyan darajada zarar bilan ishlashlari mumkin. Ammo bu zararlarni qanday qoplash, zaxira mablag‘larni to‘g‘ri shakllantirish masalasida yetarli bilim va tajriba mavjud emas. Shuning uchun, moliyaviy rejalashtirish va risklarni boshqarish tizimining yo‘qligi ularning moliyaviy barqarorligini yanada zaiflashtiradi. Bundan tashqari, inflyatsiya darajasining nisbatan yuqoriligi, xomashyo va energiya narxlarining o‘zgaruvchanligi ham kichik tadbirkorlar uchun oldindan aniq prognoz tuzishni murakkablashtiradi.Mazkur muammolarga qaramay, kichik tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy barqarorligini mustahkamlash uchun imkoniyatlar ham mavjud. Jumladan, moliyaviy savodxonlikni oshirishga qaratilgan davlat va nodavlat dasturlar, maslahatchilik xizmatlarini kengaytirish, soliq imtiyozlarini soddalashtirish orqali kichik tadbirkorlarga yengilliklar yaratish mumkin. Bundan tashqari, kichik biznes uchun mo‘ljallangan maxsus bank mahsulotlarini ishlab chiqish, garovsiz kredit liniyalarini kengaytirish va raqamli moliyaviy xizmatlarni ommalashtirish orqali ularning barqaror faoliyat yuritishiga yordam beriladi.Shuningdek mahalliy hokimiyatlar va tarmoq uyushmalarining kichik biznes bilan yaqindan ishlashi, ularning real ehtiyojlarini aniqlash va maqsadli yordam dasturlarini joriy etish orqali moliyaviy barqarorlikka erishish mumkin. Ayniqsa, eksportga yo‘naltirilgan kichik biznes subyektlari uchun xalqaro grantlar, subsidiyalar va sug‘urta mexanizmlaridan foydalanish – global iqtisodiy tahdidlarga nisbatan ularga barqarorlik bag‘ishlaydi.Kichi k tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash – bu nafaqat ular uchun, balki butun mamlakat iqtisodiyoti uchun muhim vazifa bo‘lib qolmoqda. Moliyaviy boshqaruvni takomillashtirish, raqamli texnologiyalarni joriy qilish va zamonaviy kredit mexanizmlarini tatbiq etish orqali bu sohada barqaror o‘sish ta’minlanishi mumkin. 59III BOB. Kichik biznesni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni takomillashtirish yo‘nalishlari 3.1. Kichik biznes subyektlari uchun moliyaviy xizmatlar infratuzilmasini rivojlantirish Kichik biznes subyektlarini rivojlantirishda moliyaviy xizmatlar infratuzilmasining tutgan o‘rni beqiyosdir. Moliyaviy xizmatlar infratuzilmasi deganda banklar, mikroqarz tashkilotlari, lizing kompaniyalari, sug‘urta tashkilotlari va boshqa moliyaviy vositachilar tarmog‘i tushuniladi. Bu infratuzilmaning yaxshi ishlashi kichik tadbirkorlar uchun moliyaviy resurslarga oson va qulay yo‘l bilan chiqish imkonini yaratadi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda bu yo‘nalishda ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda, biroq mavjud infratuzilma hali hamda kichik biznesning o‘sish sur’atlariga mos ravishda rivojlanmagan.Avvalo bank xizmatlari tarmog‘ini kengaytirish va ularning zamonaviy texnologiyalarga asoslangan xizmatlar bilan ta’minlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirda ko‘plab kichik tadbirkorlar nafaqat yirik shaharlarda, balki qishloq hududlarida ham faoliyat yuritayotganligi sababli, ularni sifatli moliyaviy xizmatlar bilan ta’minlash dolzarb vazifalardan biridir. Shu nuqtayi nazardan, mobil bank xizmatlarini keng joriy etish, internet orqali bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish kichik biznes uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Moliyaviy xizmatlar infratuzilmasini takomillashtirishda yana bir muhim jihat – bu mikromoliyalash tarmog‘ining rivoji bilan bog‘liq. Mikromoliyaviy tashkilotlar – bu kichik hajmdagi kreditlar berish orqali kichik va o‘rta biznes subyektlarini qo‘llab-quvvatlovchi institutlardir. Ularning faoliyati orqali ko‘plab kichik tadbirkorlar boshlang‘ich kapitalga ega bo‘lmoqda. Ammo, ularning soni va faoliyat doirasi hozirgi talabga to‘liq javob bermaydi. Shu bois, yangi mikromoliyaviy institutlarni tashkil qilish, mavjudlarining faoliyatini rag‘batlantirish va ularga soliq yengilliklari berish orqali infratuzilmani kengaytirish zarur.Bundan tashqari kichik biznes uchun mo‘ljallangan lizing 60xizmatlarining kengaytirilishi ham muhim hisoblanadi. Lizing mexanizmi orqali tadbirkorlar yuqori qiymatli texnologik uskunalarni xarid qilmasdan turib foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa, ayniqsa ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi kichik biznes subyektlari uchun juda foydali yo‘nalish hisoblanadi. O‘zbekiston sharoitida lizing kompaniyalari soni yetarli bo‘lmasligi, ularning ko‘proq yirik shaharlarda faoliyat yuritishi hududlararo moliyaviy xizmatlarda nomutanosiblikni keltirib chiqarmoqda. Sug‘urta xizmatlari ham moliyaviy infratuzilmaning ajralmas qismi hisoblanadi. Kichik biznes vakillari o‘z faoliyatlarida turli risklarga duch kelishadi. Ushbu risklarni bartaraf etish, ehtimoliy zararlarning oldini olish uchun sug‘urta xizmatlarining rivoji muhimdir. Bu yo‘nalishda kichik biznesga mo‘ljallangan maxsus sug‘urta mahsulotlarini ishlab chiqish va ommalashtirish talab etiladi. Misol uchun, kichik korxonalarning ishlab chiqarish asbob- uskunalari, mahsulotlari va moliyaviy yo‘qotishlaridan sug‘urta qilinishi ularning barqaror faoliyatini ta’minlashga xizmat qiladi. Moliyaviy xizmatlar infratuzilmasi nafaqat mavjud xizmatlarning soni va sifatini oshirishni, balki ularni tartibga soluvchi huquqiy-me’yoriy bazani ham takomillashtirishni talab etadi. Bu esa regulyatorlar – Markaziy bank, Moliya vazirligi va boshqa mas’ul organlarning uzviy hamkorligini taqozo etadi. Qolaversa, kichik tadbirkorlik subyektlari uchun alohida moliyaviy maslahatchilik xizmatlarini yo‘lga qo‘yish ham bu infratuzilmaning muhim qismidir. Bu orqali tadbirkorlar kredit olish, soliq tizimidan foydalanish, investitsiya jalb qilish kabi masalalarda professional ko‘mak oladilar. Kichik biznes subyektlari uchun moliyaviy xizmatlar infratuzilmasini rivojlantirish – bu nafaqat bank va moliya institutlarining tarmog‘ini kengaytirish, balki ularning xizmat sifatini oshirish, raqamli texnologiyalarni joriy etish, hududiy tengsizlikni bartaraf etish va kichik biznesga xos risklarni kamaytirish choralari bilan chambarchas bog‘liq murakkab jarayondir. Bu yo‘nalishdagi tizimli 61yondashuv, izchil strategiya va manzilli qo‘llab-quvvatlovlargina kichik biznesning to‘laqonli rivojlanishini ta’minlay oladi. O‘zbekistonda moliyaviy xizmatlar infratuzilmasini rivojlantirish orqali kichik biznes subyektlarini yanada qulayroq va samaraliroq moliyaviy muhit bilan ta’minlash masalasi kun tartibida turibdi. Bu jarayonda zamonaviy moliyaviy texnologiyalar (fintex) jadal sur’atlarda joriy etilmoqda. Fintex xizmatlar kichik biznes uchun banklarga borib kredit olish yoki hisob raqam ochish kabi an’anaviy murakkabliklarni bartaraf etib, mobil ilovalar, internet- bank tizimlari va elektron hamyonlar orqali moliyaviy xizmatlardan tez va arzon foydalanish imkonini yaratmoqda. Bu esa resurslardan foydalanishdagi tejamkorlikni oshirib, kichik biznes egalari uchun vaqt va xarajatlarni kamaytiradi.Shuningdek so‘nggi yillarda mikromoliya institutlari, lizing tashkilotlari, garovsiz kreditlar beruvchi platformalar va crowdfunding mexanizmlari kabi moliyaviy vositachilar soni ortib bormoqda. Ayniqsa, Qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqarish kabi tarmoqlarda faoliyat yuritayotgan kichik korxonalar uchun turli moliyaviy resurslarga kirish imkoniyati kengaymoqda. Xususan, “O‘zmilliybank”, “Ipoteka-bank”, “Agrobank” va boshqa banklar tomonidan kichik biznes uchun alohida xizmat paketlari, kredit liniyalari, hisob-kitob amaliyotlari uchun avtomatlashtirilgan tizimlar yo‘lga qo‘yilgan. Moliyaviy xizmatlar infratuzilmasini rivojlantirishda aloqa va texnologik platformalar – mobil aloqa operatorlari, internet provayderlarining ham alohida o‘rni bor. Ular orqali masofaviy bank xizmatlari, SMS-xizmatlar, onlayn monitoring imkoniyatlari kengaymoqda. Masalan, kichik tadbirkor mobil telefondan turib o‘z bank hisobini boshqarishi, tranzaksiyalarni kuzatib borishi va hatto kredit olish uchun ariza topshirishi mumkin. Bu esa butun moliyaviy infratuzilmaning qulay, shaffof va tezkor ishlashini ta’minlaydi. Bundan tashqari, kichik biznes subyektlariga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha konsultatsion markazlar, kredit maslahatchilari, biznes-treninglar va grantlar 62berish tizimi ham moliyaviy xizmatlar infratuzilmasining muhim qismini tashkil etadi. Ayniqsa, yangi tashkil etilgan tadbirkorlik subyektlari uchun moliyaviy savodxonlikni oshirish, ularni moliyaviy rejalashtirish, hisobot yuritish, soliq rejimlariga moslashish bo‘yicha o‘qitish infratuzilmaning mustahkamlanishiga xizmat qiladi.Shuningdek davlat va nodavlat sektorlar hamkorligida moliyaviy xizmatlar bo‘yicha yagona elektron platformalar joriy etilmoqda. “Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali” orqali ko‘plab ariza, hisobot, moliyaviy so‘rovnomalar elektron shaklda topshirilishi, davlat idoralari bilan o‘zaro integratsiya qilinishi moliyaviy xizmatlar samaradorligini oshirmoqda. Bunday raqamli yechimlar kichik biznes uchun byurokratik to‘siqlarni kamaytiradi va ularning faoliyatini qonuniy va moliyaviy jihatdan shaffof yuritishga xizmat qiladi. Moliyaviy xizmatlar infratuzilmasining yana bir muhim yo‘nalishi bu — xavfsizlik va ishonchlilik masalasidir. Onlayn operatsiyalarni amalga oshirishda himoyalangan aloqa kanallari, autentifikatsiya tizimlari, mijozni aniqlash va moliyaviy firibgarliklarning oldini olish bo‘yicha algoritmlar ishlab chiqilmoqda. Kichik biznes egalarining manfaatlarini himoya qilish, ularni firibgarlikdan asrash, moliyaviy tranzaksiyalarni shaffof yuritish tizimi infratuzilmaning zamonaviy talablariga mos ravishda takomillashmoqda. Moliyaviy xizmatlar infratuzilmasining o‘sish tendensiyasi Moliyaviy xizmatlar hajmi (mamlakat bo‘yicha): “ 2019–2023 yillar oralig‘ida moliyaviy xizmatlar hajmi 13 345,8 trln so‘mdan 22 757,9 trln so‘mga oshdi — bu yillik o‘sish darajasi 122,8 %ni tashkil etdi 32 ” . Kichik biznes subyektlari bozoridagi ulushi: 32 inlibrary.uz+13toshstat.uz+13researchgate.net+13 . 63“ Xizmatlar sektoridagi kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan ko‘rsatilgan bozor xizmatlari 2023-yilning yanvar-iyul oylarida 117 829,2 trln so‘mga yetib, umumiy bozor xizmatlari hajmidagi ulushi 47,1 %ni tashkil etdi ” 33 . Fintex vositalar tarqalishi: “ 2024-yil birinchi choragida moliyaviy xizmatlar sohasida banklar tomonidan “innovatsion mahsulotlar” – mobil banking va elektron to‘lov tizimlari keng tatbiq etilganligi natijasida o‘sish sur’ati 30,5 %ga yetdi ” 34 . Statistik ma’lumotlar asosida takomillashtirish choralari Yo‘nalish Statistik ko‘rsatkich Tavsif Fintex vositalari joriy etilishi Moliyaviy xizmatlar hajmida +70 % o‘sish 2023-yilda - 22 757,9 trln so‘m, bu 2019 yildagi 13 345,8 trln ga nisbatan aniq o‘sish |Bozor xizmati ulushi|Kichik biznes 47,1 % bozor hissasiga egalik qiladi|2023 - yiliy 7 oyda 117 829,2 trln so‘m hajmida xizmat ko‘rsatgan Ig‘vgariligi Moliyaviy xizmatlar o‘sishi 30,5 % 2024 YI birinchi chorakdagi dinamikada sezilarli o‘sish Moliyaviy xizmatlar infratuzilmasi kengaymoqda, bu esa kichik biznes uchun moliyaviy resurslarga erishishni soddalashtiradi. Fintex – asosiy drayver bo‘lib, mobil banking va elektron to‘lov tizimlari moliyaviy xizmatlarning ommaviylashuvi va qulayligi uchun hal qiluvchi vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. 33 undp.org+7samstat.uz+7stat.uz+7 . 34 cbu.uz+13researchgate.net+13lex.uz+13 . 64Kichik biznes bozor xizmatlari hajmidagi ulushi 47 % bu subyektlarning xizmat ko‘rsatish bozorida o zini ko‘rsatmoqda, bu esa infratuzilmadan faol ʻ foydalanishni nazorat qiladi 2019–2023 yillardagi 70 % o‘sishda infratuzilmaning kengayganligi, raqamlashtirishdan tashkil topgan moliyaviy xizmatlarning faol tatbiq etilgani yaqqol namoyon. 2024-yildan boshlab “yashil” va texnologik loyihalarga moliyalashtirish uchun xalqaro resurslar jalb etilmoqda — 100 mln $ miqdorida resurslar Allocated qilindi undp.org+6lex.uz+6inlibrary.uz+6 researchgate.net samstat.uz . Statistik ko‘rsatkichlar – asosli baho vositasi bo‘lib, infratuzilma rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlashda foydalidir. Moliyaviy xizmatlar hajmi bo‘yicha mamlakat kesimida ro‘y bergan o‘sish kichik biznes uchun qulay iqtisodiy muhit yaratyapti. Bozor ishtirokchilari uchun — kichik biznes uchun — moliyaviy xizmatlar infratuzilmasi birlamchi vosita bo‘lib kelmoqda, undan mustahkam foydalanish kerak. Fintex va mikromoliyaviy vositalar kombinatsiyasi kichik biznesga kirish yo‘llarini ochmoqda. Raqamlashtirish siyosati va moliyaviy savodxonlik oshayotgani ham infratuzilma rivojiga turtki beradi. 653.2. Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish strategiyalari Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish har qanday iqtisodiy subyekt, ayniqsa, kichik biznes subyektlari uchun muhim strategik vazifa hisoblanadi. Kichik biznes moliyaviy jihatdan ko‘p hollarda zaif bo‘lganligi sababli, ular uchun mavjud moliyaviy manbalarning oqilona taqsimoti va maqsadli yo‘naltirilishi eng dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Bugungi kunda moliyaviy resurslardan unumli foydalanish nafaqat raqamli boshqaruvni, balki strategik rejalashtirish, samarali investitsiyalar, risklarni baholash va monitoring 66tizimlarini ham o‘z ichiga oladi. Shu bois kichik biznes egalariga zamonaviy strategiyalarni chuqur o‘zlashtirish tavsiya etiladi. Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish strategiyasining birinchi tarkibiy elementi – bu byudjetlashtirishdir. Kichik tadbirkorlik subyektlari har chorakda va yillik asosda moliyaviy harajatlarini rejalashtirishi, tushum va xarajatlar balansini doimiy tahlil qilib borishi lozim. Bu ularga nafaqat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, balki kutilmagan moliyaviy zarbalarga tayyor turishga ham yordam beradi. Shuningdek, barcha moliyaviy harajatlar va daromadlar aniq kategoriyalarga ajratilishi kerak – bu raqamli buxgalteriya yuritishni soddalashtiradi va moliyaviy tahlilni tezlashtiradi. Ikkinchi strategik yondashuv bu – investitsion oqilona qaror qabul qilishdir. Kichik biznes subyektlari turli manbalardan – bank kreditlari, subsidiya va grantlar, investitsiyalar shaklida kelayotgan moliyaviy vositalarni yuqori qaytuvga ega sohalarga yo‘naltirishi kerak. Masalan, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, raqamli texnologiyalarni joriy etish, xodimlar malakasini oshirish kabilar, uzoq muddatda katta iqtisodiy natija beradi. Resurslarni past rentabellikka ega yo‘nalishlarga sarflash esa nafaqat foyda keltirmaydi, balki moliyaviy tavakkalchilikni oshiradi. Uchinchi jihat – risklarni boshqarish strategiyasidir. Moliyaviy risklarni minimallashtirish uchun kichik biznes egalari sug‘urta xizmatlaridan foydalanishi, valyuta tebranishlari va inflyatsiya darajasini hisobga olgan holda qaror qabul qilishi kerak. Ko‘p hollarda kichik korxonalar kredit yukini to‘g‘ri boshqara olmasligi sababli, qarzdorlik darajasi haddan tashqari ortib ketadi. Shu sababli, har qanday qarz olishdan oldin uning xizmat ko‘rsatish xarajatlari, muddatlari va foiz stavkalari sinchkovlik bilan baholanishi lozim. To‘rtinchi muhim strategiya bu – raqamli texnologiyalardan foydalanish hisoblanadi. Hozirda ko‘plab moliyaviy texnologiyalar – moliyaviy rejalashtirish ilovalari, avtomatlashtirilgan hisobot tizimlari, onlayn bank xizmatlari – kichik biznesga o‘z moliyaviy faoliyatini soddalashtirishga katta 67imkon beradi. Masalan, bulutli buxgalteriya xizmatlari yordamida harajatlarni optimallashtirish, soliq hisobotlarini o‘z vaqtida taqdim etish va kredit holatini nazorat qilish mumkin. Bu nafaqat vaqt va xarajatni tejaydi, balki aniqlikni ham oshiradi. Beshinchi strategik yondashuv – diversifikatsiyadir. Kichik biznesning moliyaviy resurslarini faqat bitta faoliyatga emas, balki bir nechta barqaror yo‘nalishlarga yo‘naltirish tavsiya etiladi. Diversifikatsiya, ayniqsa, iqtisodiy beqarorlik sharoitida moliyaviy muvozanatni saqlashda katta ahamiyatga ega. Bu o‘z navbatida moliyaviy manbalarni taqsimlashda ehtiyotkorlik va uzoq muddatli rejalashtirishni talab etadi. Shuningdek, davlat tomonidan ajratilayotgan subsidiyalar, imtiyozli kreditlar va boshqa yordam shakllaridan foydalanish bo‘yicha strategiyalar ishlab chiqilishi kerak. Kichik biznes uchun mavjud imtiyozli moliyaviy paketlar bilan tanishish, ariza topshirish tartiblarini o‘rganish va ularni amaliyotga joriy etish – bu sohadagi resurslardan unumli foydalanishning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Afsuski, ayrim tadbirkorlar bu imkoniyatlardan xabarsiz bo‘lib qolmoqda. O‘z navbatida, kichik biznes subyektlari o‘z ichki moliyaviy nazorat tizimini kuchaytirishlari lozim. Bu degani, har bir moliyaviy operatsiya aniq hujjat bilan rasmiylashtirilib, ichki audit orqali tekshirilib borilishi kerak. Bu tizim korxonadagi moliyaviy intizomni ta’minlaydi, korrupsiya va befoyda xarajatlarning oldini oladi. Shu bois, buxgalteriya va moliyaviy nazorat tizimlarini kuchaytirish strategik ustuvorlikka aylanishi kerak. Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish strategiyasini amalga oshirish uchun biznes-reja asosiy vosita hisoblanadi. Yaxshi tuzilgan biznes-reja investorlar, banklar yoki grant ajratuvchilar oldida ishonchlilikni ta’minlaydi. Unda moliyaviy oqimlar, kutilayotgan daromad va xarajatlar, foyda marjalari aniq aks ettirilgan bo‘lishi kerak. 68Kichik biznes subyektlari uchun moliyaviy resurslardan samarali foydalanish bu faqatgina tejamkorlik emas, balki strategik yondashuv, analitik tahlil, texnologik imkoniyatlardan foydalanish va moliyaviy madaniyatni oshirishdan iborat murakkab jarayondir. Ushbu strategiyalarni hayotga tatbiq etish natijasida kichik biznes yanada raqobatbardosh, barqaror va innovatsion bo‘lishi mumkin. 3.3. O‘zbekistonda kichik biznesni moliyalashtirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha takliflar O‘zbekistonda kichik biznesni moliyalashtirish tizimi oxirgi yillarda ancha takomillashgan bo‘lsa-da, hali-hanuz bu sohada tizimli muammolar va to‘siqlar mavjud bo‘lib, ularni bartaraf etish kichik tadbirkorlikni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Moliyalashtirishda mavjud byurokratik to‘siqlar, kredit olishdagi yuqori foiz stavkalari, garov talablarining qattiqligi, axborot yetishmovchiligi kabi holatlar kichik biznes subyektlarining faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu bois kichik biznesni moliyaviy jihatdan qo‘llab- quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida bir qator aniq va asosli takliflar ishlab chiqilishi zarur. Birinchi taklif – kichik biznes uchun imtiyozli kredit liniyalarining miqdori va turlarini kengaytirish zarur. Ayni paytda mavjud imtiyozli kreditlar miqdori ko‘plab talabgorlarni qamrab olishga yetarli emas. Shu bois, tijorat banklari va davlat moliyaviy institutlari tomonidan ajratilayotgan imtiyozli kreditlar hajmi oshirilishi, ularga ajratiladigan mablag‘lar kafolatlangan manbalar bilan ta’minlanishi kerak. Ayniqsa, yoshlar va ayollar uchun alohida kredit paketlari ishlab chiqilishi maqsadga muvofiq. Ikkinchi taklif – garov talablarini yumshatish bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni joriy qilishdir. Kichik biznes subyektlarining katta qismi garov qo‘yish uchun etarli mol-mulkka ega emas. Shu sababli, kredit ajratishda alternativ garov shakllarini (biznes-reja, sug‘urta kafolati, davlat kafilligi, mahsulot zahirasi) 69amaliyotga joriy etish kerak. Bu orqali ayniqsa yangi tashkil topgan subyektlarga moliyaviy kirish imkoniyati oshadi. Uchinchi taklif – axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini kengroq joriy etishdir. Kichik biznes subyektlarining moliyalashtirish dasturlari to‘g‘risida xabardorlik darajasi past. Shu bois, yagona interaktiv elektron platforma yaratish zarur, unda barcha mavjud dasturlar, ularning shartlari, ariza topshirish mexanizmlari va natijalari ochiq ko‘rinishda e’lon qilib borilishi kerak. Bu kichik tadbirkorlarning imkoniyatlarini kengaytiradi va ishonchni oshiradi. To‘rtinchi taklif – mikroqarz va mikrogrant tizimini kengaytirish zarur. Kichik biznes ko‘pincha katta miqdorda emas, balki o‘rtacha miqdorda sarmoyaga muhtoj bo‘ladi. Shu bois 10–100 million so‘m atrofidagi mikroqarzlar va qaytarilmaydigan mikrograntlar sonini oshirish, ularni shaffof mezon asosida taqsimlash, ariza berish tartibini soddalashtirish lozim. Beshinchi taklif – biznes-inkubator va akseleratorlarni rivojlantirish orqali kichik biznesni nafaqat moliyaviy, balki maslahat va texnik jihatdan ham qo‘llab-quvvatlash zarur. Ayniqsa, startaplar uchun dastlabki bosqichda zarur bo‘ladigan texnik yordam, maslahatlar, huquqiy xizmatlar bilan ta’minlaydigan tizim yaratilsa, bu ularning tezroq mustaqil moliyaviy barqarorlikka chiqishiga xizmat qiladi. Oltinchi taklif – xususiy investitsiyalarni jalb etish uchun soliq va huquqiy imtiyozlar berishdir. Agar kichik biznes subyektlariga xorijiy yoki mahalliy investorlar investitsiya kiritadigan bo‘lsa, u holda mazkur investorlar uchun soliqqa tortilmaslik, dividendga nisbatan imtiyozlar yoki soddalashtirilgan ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi kabi qulayliklar yaratilsa, moliyaviy bazaning mustahkamlanishiga zamin yaratiladi. Yettinchi taklif – kredit reytingini joriy etish. Har bir kichik tadbirkorlik subyekti uchun kredit tarixini inobatga olgan holda kredit reytingini ishlab chiqish orqali banklar va moliya institutlari qaror qabul qilishni osonlashtirishi 70mumkin. Bu kichik tadbirkorlar uchun kredit olishda ochiqlik va ishonchlilikni oshiradi. Sakkizinchi taklif – mahalliy darajadagi moliyalashtirish imkoniyatlarini kengaytirishdir. Hozirgi vaqtda kichik biznes ko‘proq respublika miqyosidagi dasturlarga bog‘langan. Viloyat, tuman darajasidagi budjetlardan alohida kichik tadbirkorlik fondlarini tashkil qilish, ularni mahalliy hokimiyatlar tomonidan boshqariladigan shaffof tizim asosida ajratish, joylarda kichik biznesning real holatini yaxshiroq tahlil qilish imkonini beradi. To‘qqizinchi taklif – moliyaviy savodxonlikni oshirishga yo‘naltirilgan dasturlarni ishlab chiqish. Tadbirkorlarning katta qismi moliyaviy boshqaruv, kredit strategiyalari, soliq yuki, buxgalteriya yuritish kabi masalalarda yetarli bilimga ega emas. Shu bois Oliy ta’lim muassasalari, tijorat banklari va Savdo- sanoat palatasi hamkorligida qisqa muddatli treninglar, online kurslar, seminarlar tashkil etish tavsiya etiladi. O‘ninchi taklif – banklar bilan sheriklik asosida “loyihani baholash markazlari”ni tashkil etishdir. Bunday markazlar kichik tadbirkorlar topshirgan loyihalarni mustaqil ravishda baholab, banklarga tavsiya berish huquqiga ega bo‘lishi mumkin. Bu banklar yukini kamaytiradi, ayni vaqtda loyiha samaradorligini aniqroq baholash imkonini beradi. Ushbu takliflar kichik biznesni moliyalashtirish tizimini sifat jihatidan yangilash, tadbirkorlik muhiti raqobatbardoshligini oshirish va ijtimoiy- iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga xizmat qiladi. Ularni amaliyotga tatbiq etish orqali O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining real barqaror asosda rivojlanishini ta’minlash mumkin bo‘ladi. 71 Xulosa Men ushbu diplom ishini yozish jarayonida O‘zbekiston iqtisodiyotining strategik yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirish tizimini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Tanlangan mavzuning dolzarbligi, avvalo, so‘nggi yillarda mamlakatimizda kichik tadbirkorlik subyektlariga bo‘lgan e’tibor va ularni qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarining jadallik bilan rivojlanayotganida yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, “Kichik biznes – iqtisodiyotning tayanchi va jamiyatning harakatlantiruvchi kuchidir”, degan fikr ushbu yo‘nalishning naqadar muhim ekanini yana bir bor tasdiqlaydi. Diplom ishim davomida men, birinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning nazariy asoslari, ularning iqtisodiy mohiyati va jamiyatdagi o‘rni haqida nazariy bilimlarni tahlil qildim. Ikkinchidan, O‘zbekiston tajribasida bu subyektlarni moliyaviy jihatdan ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan islohotlar, hukumat dasturlari, tijorat banklari va moliyaviy institutlar faoliyatini atroflicha o‘rgandim. Shuningdek, “Har bir oila – tadbirkor”, “Yoshlar – kelajagimiz”, “Ayollar daftari” kabi amaliy dasturlar, Eksportni qo‘llab-quvvatlash agentliklari faoliyati orqali kichik biznes subyektlariga qanday sharoitlar yaratilayotganini statistik ma’lumotlar bilan asoslab ko‘rsatdim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, kichik biznesni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash tizimi bir qator ijobiy natijalarni bergan bo‘lsa-da, hanuzgacha ayrim muammolar, xususan, garov talablarining murakkabligi, imtiyozli kreditlarga kirish imkoniyatining cheklanganligi, axborot tanqisligi kabi omillar mavjud. Shu bois, men ushbu ish davomida kichik biznes uchun moliyaviy infratuzilmani rivojlantirish, banklar bilan hamkorlikni mustahkamlash, kredit olishdagi shartlarni yumshatish, axborot tizimlarini takomillashtirish hamda mikromoliyalashtirish va moliyaviy savodxonlik darajasini oshirish bo‘yicha qator takliflar ishlab chiqdim. 72Diplom ishim yakunida shuni ishonch bilan aytishim mumkinki, kichik biznes subyektlarini moliyaviy jihatdan samarali ta’minlash, nafaqat ularning iqtisodiy barqarorligini ta’minlaydi, balki mamlakatimizda ish o‘rinlarini yaratish, eksport hajmini oshirish, innovatsiyalarni joriy etish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishning eng asosiy omillaridan biriga aylanadi. Shu sababli, O‘zbekistonda kichik biznesni moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ilgari surilgan takliflar nazariy jihatdan asoslangan bo‘lib, ularni amaliyotga tadbiq etish orqali iqtisodiyotda yanada katta yutuqlarga erishish mumkin. 73Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ Huquqiy miyoriy hujjatlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2023-yil 20- dekabrdagi Murojaatnomasi. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5953-son Farmoni, 2020-yil 27-mart. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3777-son qarori, 2018-yil 7- iyun, “Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”. 4) “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi Qonun. (O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari to‘plami, 2020). 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlikni qo‘llab- quvvatlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar” PF-5969-son farmoni, 2020-yil. Ilmiy adbiyotlar 6) Vaxabov Abduvaxid Vaxabovich, Xodiev B.M. – Tadbirkorlik asoslari. Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 280 bet. 7) Sharipov Maxmud Qahramonovich – Kichik biznes va uning iqtisodiyotdagi o‘rni. Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. – 250 bet. 8) Tursunov Bahodir Xamidovich – Tadbirkorlik faoliyati va uni moliyalashtirish asoslari. Toshkent: Iqtisod-moliya, 2021. – 290 bet. 9) Karimov Islom Abdug‘aniyevich – Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – 180 bet. 10) Akbarov Husan, Qodirov Shohrux – Bank ishi. Toshkent: Iqtisod-moliya, 2022. – 312 bet. 11) Qahhorov Ilhom Xamdamovich – Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirishning zamonaviy mexanizmlari. Samarqand: Zarafshon, 2023. – 230 bet. 7412) Djalilov Murod – Finansovaya podderjka MPS v stranax SNG. Finance & Economics Journal, 2020, №4. – 35 bet. 13) Soliyev Behzod, Xamidov Anvar – Bank tizimi va kichik biznesga ta’siri. Toshkent: TDYU, 2021. – 160 bet. 14) Yusupova Gulbahor – O‘zbekiston iqtisodiyotida kichik biznesning ahamiyati. Toshkent: IQTISOD, 2020. – 200 bet. 15) Odilov Sirojiddin – Tadbirkorlikni rivojlantirishda davlat qo‘llab- quvvatlash mexanizmlari. Namangan: Ilm ziyo, 2021. – 240 bet. 16) Ravshanov Akbarjon – Banklar va moliyaviy institutlar faoliyati. Toshkent: Moliya, 2022. – 270 bet. 17) Qo‘chqorov Miraziz – O‘zbekiston iqtisodiyotining modernizatsiyasi va kichik biznes. Toshkent: Universitet, 2023. – 210 bet. 18) Abdullayeva Nargiza – Innovatsion moliyalashtirish usullari. Samarqand: Innovatsiya, 2020. – 195 bet. 19) Komilov Bahodir – Mikrokreditlar tizimi va tadbirkorlik. Toshkent: TDYU, 2021. – 165 bet. 20) Jahon banki – Private Sector Diagnostic Report: Uzbekistan, Washington: World Bank Group, 2022. – 140 bet. 21) UNDP Uzbekistan – Inclusive Growth and Private Sector Development in Uzbekistan. Tashkent: UNDP, 2021. – 132 bet. 22) Statistika agentligi – O‘zbekiston Respublikasida kichik biznes statistik tahlillari (2023–2024). Toshkent: Stat. agentligi. – 80 bet. 23) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3777-son qarori – Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlashga doir qarorlar to‘plami, www.lex.uz, 2018. 24) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki – Kreditlar va moliyalashtirish bo‘yicha yillik hisobot, 2023. – www.cbu.uz 25) Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF) – Uzbekistan: Selected Issues Paper. Washington, 2021. – 115 bet. 75Foydalanilgan internet manbalari 1. https://lex.uz 2. https://stat.uz 3. https://president.uz 4. https://business.gov.uz 5. https://centralbank.uz 6. https://strategy.uz 7. https://uzreport.news 8. https://data.uz 9. https://gazeta.uz 10. https://www.norma.uz 11. https://regulation.gov.uz 12. https://ntc.uz 13. https://www.adliya.uz 14. https://invest.gov.uz 15. https://tadbirkorbank.uz

 Oʻzbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni moliyaviy jihatdan ta’minlash masalalari    

Sotib olish