Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 809.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Dissertatsiyalar
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

O’zbekistonda kontrabanda va bojxona ishiga oid qonunlarning buzilishiga qarshi kurashishda xalqaro hamkorliklar

Sotib olish
Ushbu magistrlik dissertasiyasining yangiligi, O’zbekiston Respublikasida so’ngi yillarda sodir etilgan kontrabanda jinoyatchiligi hamda bojxona qoidalari buzilishi holatlarini tahlil qilish orqali, kontrabandaning mamlakatimiz iqtisodiyoti hamda jamiyat uchun salbiy ta’siri o’rganilganligi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasida kontrabandaga qarshi qo’llaniladigan qonun hujjatlar o’rganlib ular yuzasidan kerakli takliflar berilganligi hamda kontrabandaga qarshi kurashda BMT davlatlari o’zaro hamkorligi tahlil qilinganligi. The novelty of this master's dissertation is the study of the negative impact of smuggling on the economy and society of our country through the analysis of smuggling crimes and violations of customs regulations in the Republic of Uzbekistan in recent years. He also studied the anti-smuggling legislation in the Republic of Uzbekistan, made the necessary recommendations and analyzed the cooperation of UN countries in the fight against smuggling. Magistrlik dissertasiya ishi « Biznes boshqaruv va logistika » kafedrasi dastlabki himoyasidan o‘tgan. _______- sonli bayonnoma «_______» ________________2021 y Ilmiy rahbar :_________ _____________ _________ Taqrizchi : _______ _____________ _________ Talaba : М... _____________ _________ 1 MUN DA RIJ A Kirish I - bob. O‘zbekiston Respublikasi jaxon xo‘jaligiga integrallashuv jarayonida kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashning nazariy va xuquqiy asoslari 1.1. Kontrabanda va bojxona qoidalari buzulishi tushunchasi va ularning o’zaro farqlanishi 1.2. Kontrabanda jinoyatchiligining jamiyat va mamlakat iqtisodiyoti uchun xavflilik darajasi 1.3. O‘zbekiston Respublikasida jaxon xo’jaligiga integrallashuv jarayonida kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashishning xuquqiy asoslari 1-bob bo’yicha xulosa II -bob. O‘zbekiston Respublikasi kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashishda axborot texnologiyalaridan foydalanishning xozirgi holati va kontrabanda jinoyatchiligining turlari 2.1. Kontrabanda jinoyatchiligining asosiy turlari va ularning o’zaro farqlanishi 2.2. O‘zbekiston Respublikasi kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashishda axborot texnologiyalarini joriy etish chora tadbirlari 2.3. Kontrabanda va bojxona qoidalarini buzilishiga qarshi kurash samaradorligini oshirishda axborot texnologiyalari va texnik vositalarning ahamiyati 2 - bob bo’yicha xulosa Ш-bob. O‘zbekiston Respublikasining kontrabandaga qarshi xalqaro bojxona hamkorligi 3.1. O’zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo mintaqasi hamda Butunjahon bojxona tashkiloti bilan hamkorligi 3.2. O‘zbekiston Respublikasining kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashish da xalqaro aloqalarni yanada takomillashtirish 3 - bob bo’yicha xulosa Xulosa Foydalanilgan adaiyotlar ro’yhati 2 Kirish Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Hozirgi kunga kelib kontrabanda muammosi O’zbekistonda juda katta salbiy tusga kirdi. Kontrabanda faqatgina iqtisodiyot hamda uning tarmoqlariga ta’sir o’tqazibgina qolmay jamiyat xavfizligi uchun ham jiddiy ta’sir ko’rsatmoqda. Davlatimiz mustaqillikga erishgan yillardan boshlab to shu kunga qadar tobora kontrabanda jinoyatchiligi soni oshib bormoqda. Bu masalagi ikki nuqtai nazardan qarasak bo’ladi. Shu kunga qadar kontrabanda jinoyatchiligi ko’paymoqda yoki jinoyatchilik soni avalgi yillar bilan qiyoslaganda katta o’zgarishni aks ettirmasa ham kontrabandaga qarshi kurashning samarali natijalari tufayli, jinoyatchilikni ro’yhatga olish soni o’sib bormoqda. Yildan yilga kontrabandaga qarshi kurash usullari kuchaymoqda, kontrabanda jinoyatchiligini oldini olish maqsadida mamlakatlar o’zaro izchil hamkorliklarni yo’lga qo’yishmoqda, kontrabandani fosh etuvchi texnik vositalar takomillashmoqda. Shuning bilan birga kontrabandaga qarshi kurash yuzasidan qonunchilikda ko’plab o’zgartirishlar kiritildi. Ammo shunga qaramay kontrabanda yo’li bilan mahsulot olib kirmoqchi bo’lgan qonunbuzarlarda qarshi immunitet shaklanib, barcha yuqorida aytib o’tilgan chora tadbirlarga qarshi puxta yo’llar bilan jinoyatchilikni sodir qilishmoqda. Kontrabanda mahsulotlarining turlari xilma xil bo’lib, doimiy ravishda o’zgarib ham turadi. Kontrabanda jinoyati natijasidan boshqa turdagi jinoyatlar ham vujudga keladi. Kontrabanda orqali olib kirilgan tovarlar yashirin tarzda sotiladi bu o’z-o’zidan ikkinchi jinoyatni keltirib chiqaradi. Kontrabanda nafaqat iqtisodiyot va soliq tizimiga zarar yetkazibgina qolmay, jamiyat madaniyatiga ham ta’siz ko’rsatadi. Asosan kontrabanda mahsulotlari sifatida narkotik mahsulotlar, psixotropik moddalar hamda qurolyaroq tushiniladi, bularning mamlakatimizga kirib kelishi ularga bolgan talabni shakllantiradi. 3 Ayniqsa narkotik moddalar jinoyatchiligi kundan kunga oshib bormoqda. Bgungi kunga kelib giyohvandlik biznesi jinoyatchilik ichida yuqori daromadliligi bilan o’ziga bo’lgan talabni orttirmoqda. O’zbekiston sharoitida kontrabandaning jiddiy xavf ekanligini va unga qarshi kurash yo’llarini tobora kuchaytirish kerak ekanligini asosiy sabablaridan biri qilib Afg’oniston Respublikasi bilan qo’shni mamlakat ekanligimizni keltirsa bo’ladi. BMT ma'lumotlariga ko'ra, dunyodagi yagona mamlakat — Xitoy 19 asrning o'rtalarida hozirda Afg'oniston kabi ko'plab giyohvand moddalarni yetishtirgan. Jahon bozoriga kiradigan afyunning 90 foizidan ko'prog'i Afg’onistonda yetishtiriladi. 1 Kontrabandaning kumulyativ salbiy oqibatlari O’zbekiston jamiyati hayoti va davlat institutlari faoliyatining eng muhim sohalariga ta'sir qilganligi sababli, ushbu tajovuzga qarshi kurashish shakllari va usullarini takomillashtirish o'ta dolzarb vazifaga aylanadi. Kontrabandaga qarshi samarali kurashni faqat mukammal bojxona, jinoiy va jinoyat-protsessual qonunchiligi, huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan uning qoidalarini to'g'ri va aniq tushuntirish asosida amalga oshirish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 iyundagi “Bojxona ma'muriyatchiligini isloh etish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini takomillashtirishi to‘g‘risida”gi Farmoni 2 mamlakatimizning bojxona tizimida bosqichma-bosqich va izchillik bilan olib borilayotgan islohotlarning mantiqiy davomi sifatida qabul qilingan, bojxona faoliyatini kompleks tarzda, yangicha mazmun va shaklda tashkil etishga hamda tadbirkorlik sub'ektlariga qulay shart-sharoitlar yaratishga xizmat qiladigan muhim tarixiy hujjat bo‘ldi. Ushbu Farmon Butunjahon savdo tashkiloti, Butunjahon bojxona tashkiloti va bojxona ishiga oid boshqa xalqaro tashkilotlarning standartlari va tavsiyalari asosida bojxona ma'muriyatchiligini takomillashtirish va bojxona tartib 1 https://ee.sputniknews.ru/infographics/20190208/14947427/Afganistan-lider-po-proizvodstvu-narkotikov.html 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 iyundagi “Bojxona ma'muriyatchiligini isloh etish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini takomillashtirishi to‘g‘risida”gi Farmoni 4 taomillarini soddalashtirish maqsadida, milliy qonunchilikka implementasiya qilish borasida amalga oshirilayotgan ishlarning bevosita natijasidir. Shuni ham ta'kidlash kerakki, deyarli barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi jinoiy namoyishlar va kontrabanda bilan kurashish muammosi azaldan asosiy davlat vazifalaridan biri sifatida tan olingan. Tadqiqot ob'ekti va predmeti . Tadqiqot ob’ekti - noqonuniy kontrabanda. Shuningdek, kontrabanda uchun javobgarlik to'g'risidagi jinoyat qonuni normalarini qo'llashning o'ziga xos xususiyatlari va muammolari. Tadqiqot predmeti - kontrabandani kvalifikatsiya qilish va jazo tayinlashning huquqiy asosini tashkil etuvchi jinoyat qonuni va boshqa normalar, shuningdek, uning sodir etilishida kuzatiladigan salbiy ijtimoiy jarayonlar va hodisalar. Tadqiqot maqsadi va vazifalari:  kontrabanda jinoyatchiligining jamiyat va davlat iqtisodiyoti uchun salbiy ta’sirini o’rganish;  kontrabanda uchun javobgarlik to'g'risidagi qonun hujjatlari va jinoyat- huquqiy normalarni qo'llash amaliyotini har tomonlama tahlil qilish;  kontrabanda uchun javobgarlik to'g'risidagi qonunchilikni nazariy tahlil qilish va takomillashtirish bo'yicha takliflarni, shuningdek uni qo'llash bo'yicha amaliy organlarga tavsiyalar ishlab chiqish. Ushbu maqsadlarga erishish quyidagi tadqiqot vazifalarini hal qilish orqali ta'minlanadi:  kontrabandaning hozirgi holati va dinamikasini, uning ijtimoiy xavfliligi namoyon bo'lish xususiyatlarini aniqlash;  kontrabandaning huquqiy tushunchasi va belgilarini (jinoyat ob'ekti va sub'ekti, ob'ektiv va sub'ektiv tomoni, jinoyat sub'ekti), jinoyat qonuni normalarining o'rganish. 5  kontrabandani sodir etganlik uchun jinoiy javobgarlik choralarini va ularni O’zbekiston Respublikasi sudlari tomonidan qo'llash amaliyotini tahlil qilish; Dissertasiyaning ilmiy yangiligi shundan iboratki: O’zbekiston Respublikasida so’ngi yillarda sodir etilgan kontrabanda jinoyatchiligi hamda bojxona qoidalari buzilishi holatlarini tahlil qilish orqali, kontrabandaning mamlakatimiz iqtisodiyoti hamda jamiyat uchun salbiy ta’siri o’rganilganligi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasida kontrabandaga qarshi qo’llaniladigan qonun hujjatlar o’rganib ular yuzasidan kerakli takliflar berilganligi hamda kontrabandaga qarshi kurashda BMT davlatlari o’zaro hamkorligi tahlil qilinganligi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga solish tizimini bojxona organlarini taomillarini soddalashtirishda bojxona me'yorlari va qonunlarini qo‘llash orqali, kontrabandaga qarshi kurashni takomillashtirish . Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi. Kontrabanda muammolari o'plab olimlar va jamoat va siyosiy arboblarning jalb qildi. Kontrabanda muammolarini tushunishga dastlabki urinishlar rus faylasuflari, tarixchilari va huquqiy va ijtimoiy-siyosiy fikr vakillari F.M. Dostoevskiy, K. Lodijenskiy, A. Loxvitskiy, NA. Neklyudova, E.V. Osokina, V.O. Puzino, A.N. Radishcheva, N.S. Tagantseva, A.P. Chexov va boshqalar asar va qo’l yozmalarida tilga olingan. O’bekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi kuchga kirgunga qadar, ilmiy tadqiqotlar, monografiyalar va o'quv qo'llanmalaridagi kontrabandaning huquqiy bahosi, jinoyat qonuni va kriminologik xususiyatlari masalalari mahalliy huquqshunos olimlar V.A. Vladimirov, N.V. Volodko, E.F. Galanjin, V.K. Glistin, SV. Dyakov, A.A. Ignatiev, M.P. Karpushin, V.I. Kolosova, M.V. Kochubei, L.N. Markov, P.T. Nekipelov, P.P. Osipov, A.A. Potyaev, E.A. Smirnov, V.V. Stashis, Yu.I. Suchkov, V. Ya. Tatsiy, B.M. Ugarov va boshqalar tomonidan o’rganilgan. 6 O’zbekistonning jinoyat qonunchiligiga binoan kontrabanda muammolari yuridik fan tomonidan 1998-2020 yillar davomida to'liq o'rganilgan. Ushbu davr mobaynida bizni qiziqtirgan masalalar bo'yicha A.V.Gryaznov (kontrabandani tarixiy-huquqiy, sotsiologik va jinoiy-huquqiy tadqiqotlar), A.V. Drannikov (fuqarolik muomalasida cheklangan narsalarni kontrabanda uchun jinoiy javobgarlik), SV. Dushkin (kontrabandaga qarshi kurashning jinoiy-huquqiy choralari, javobgarlikni farqlash va jazoni individualizatsiya qilish masalalari), D.V. Koze-Maslov (kontrabandaning tarixiy va jinoiy-huquqiy jihatlari), L.F. Rogatyx (kontrabandaning jinoyat-huquqiy xususiyatlari) singari ko’plab dissertatsiya tadqiqot ishlari yozilgan. Tadqiqot metodologiyasiga . Ichki qonunchilikni ham, xorijiy davlatlarning normativ-huquqiy hujjatlarini ham o'rganish, hujjatlar (jinoyat ishi materiallari va statistik yozuvlar) bilan ishlash, monografiyalar, ilmiy va boshqa nashrlarni o'rganish, jinoiy qonunchilikni qo'llash bo'yicha sharhlar va ko'rsatmalar kiradi. kontrabanda va boshqa jinoyatlar uchun javobgarlik. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissetasiyada o‘rtacha miqdorlar, nisbiy miqdorlar va dinamika qatorlari hamda iqtisodiy indekslar usullaridan keng foydalanilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamyati. Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoevning respublikamiz iqtisodiy manfaatlarini ximoya qilish, MDX va boshqa xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarni mustaxmlashga bag‘ishlangan risolalari ma'ruzalari va mamlakatimiz tadqiqotchilari bojxona organlarini kontrabanda va bojxona jinoyatchiligiga qarshi kurashish hamda xalqaro bojxona tashkilotlari bilan aloqalarini o‘rganishga bag‘ishlangan asarlarida olib borilgan izlanish natijalari xizmat qiladi. Dissertant tomonidan quyidagilar yoritildi:  kontrabandaning jamoat uchun xavfining ob'ektiv namoyon bo'lishining o'ziga xos xususiyatlarini bayon qilish; 7  kontrabanda kontseptsiyasi, ushbu jinoyatning shakllari va turlari, O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi tizimida tegishli jinoyat-huquqiy norma joylashuvining asosliligini huquqiy tahlil qilish;  kontrabandaning tarkibiy qismlari va belgilariga batafsil tavsif berish;  kontrabandaning individual xususiyatlarini shakllantirishni tushuntirish uchun tahlil o'tkazish;  kontrabandaga qarshi kurashni kuchaytirish maqsadida amaldagi jinoyat va bojxona qonunchiligini yanada takomillashtirish yo'nalishlarini belgilash. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, uchta bob, o'n to'rtta xatboshini, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 8 I bob. O‘zbekiston Respublikasi jaxon xo‘jaligiga integrallashuv jarayonida kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashning nazariy va xukukiy asoslari 1.1 Kontrabanda va bojxona qoidalari buzulishi tushunchasi va ularning o’zaro farqlanishi Kontrabanda jinoyatchilikning ancha yillar oldin vujudga kelgan shakli, yillar davomida uning maqsadi o’zgarmadi ammo uning shakli yil sayin ko’payib kelmoqda. Vaqt o’tishi bilan kontrabanda oqali olib o’tiladigan tovaralar ro’yhati ham ko’paydi shu bilan birga unga qarshi kurashish usullari yil sayin o’zgarib bormoqda. Kontrabandaga qarshi kurash tarixi bojxona, mamlakat iqtisodiyoti, ichki va tashqi savdoning rivojlanishi bilan uzviy bog'liqdir. Kontrabandaning kelib chiqishi va rivojlanishi qadimgi davrlarda, chetdan olib kelinadigan va eksport qilinadigan tovarlarga boj birinchi marta kiritilgan paytdan boshlab paydo bo’lgan. Kontrabanda ko'lamining kengayishi bojlarning ko'payishiga mutanosib ravishda sodir bo'ldi va tovarlarni bojxona hududidan tashqarida yoki bojxona orqali noqonuniy, yashirin olib o'tish bilan bog'liq edi. Qadimgi Rossiyada kontrabanda X asrda paydo bo'la boshlagan. Qadimgi Rossiyaning eng qadimgi qonunlari - "Russkaya Pravda" da savdo qoidalari, bojxona to'lovlarini to'lash tartibi va kontrabanda uchun sanktsiyalarni qo'llashni allaqachon belgilab qo'yilgan edi. Knyaz Vladimir qonun hujjatlarida aytilishicha, bojni to'lamasdan tovarlarni yashirincha olib kirishga uringani uchun tovarlarni musodara qilish va tashuvchini qamchi bilan urish shaklida jazo qo'llanilgan. 3 O’rta Osiyo davlatlarida ham savdo qonun qoidalari “Buyuk Ipak Yo’li” bilan bo’g’liq bo’lib, bojxona tizimiga oid qoidalar aynan shu yo’l tashkil topgandan so’ng o’rnatila boshladi. Bojlarni to’lamaslig maqsadida yashirincha olib o’tilgan tovarlar musodara qilinibgina qolmay ularga qo’shimcha ravishda jarimalar ham undirilar edi. 3 https://law.wikireading.ru/5069 9 XVII – XVIII asrlarga kelib bojxona qoidalarini buzish va tovarlarni yashirincha olib o’tishga bo’lgan talab yanada kuchayib borgan, bunga sabab esa yuklarni olib o’tish uchun belgilangan bojlarning miqdori keskin oshishi edi. Endi esa, kontrabanda tushinchasi nima ekanligini chuqurroq tahlil qilsak: “Kontrabanda (italyancha "contra" - qarshi va "bando" Hukumat qarori) iqtisodiy hodisa sifatida turli xil tovarlarni yoki davlat mulkini mamlakat hududiga olib kirish yoki chetga olib chiqishda qonunchilikdan belgilanga tartibga amal qilmaslik” 4 . Yana bir adabiyotda esa kontrabanda quyidagicha talqin qilinadi: “Kontrabanda (kontr… va ital. bando — hukumat farmoni) — mamlakatga olib kelish va olib ketish taqiklangan tovarlar, qimmatbaho buyumlar, valyuta boyliklari va b. ni davlat chegarasidan qonunga xilof (yashirincha) usullarda o tkazish, shuningdek, taqiqlangan mollarni olib o tish uchun noqonuniy harakatlarʻ ʻ qilish. Bojxonadan o tkazilmagan, xususan, bojxona nazoratidan tashqari ʻ yashirincha, topish qiyin bo lgan vositalar orqali yoki hujjatlar (deklaratsiya)da ʻ ko rsatilmagan mollar nokrnuniy olib o tilgan hisoblanadi. Bunday noqonuniy ʻ ʻ o tkaziladigan molmulkning o zi ham Kontrabanda deyiladi. Kontrabanda qonun ʻ ʻ b-n jazolanadi. Xalqaro qonunlarga ko ra, Kontrabanda tovarlari musodara ʻ qilinadi, aybdorlar jarima to laydi yoki jinoiy javobgarlikka tortiladi”. ʻ 5 Yuridik ensiklopediyada qayd etilishicha, kontrabanda deganda, mamlakatga olib kelish va olib ketish taqiqlangan tovarlar, qimmatbaho buyumlar, valyuta boyliklari va boshqalarni davlat chegarasidan qonunga xilof ravishda, yashirinch usulda o’tkazish, shuningdek taqiqlangan tovarlarni olib o’tish uchun noqonuniy harakat qilish qilish tushuniladi. 6 Bojxona nazoratidan tashqari yashirincha, aniqlash qiyin bo’lgan vositalar orqali yoki hujjatlar (deklaratsiya) da ko’rsatilmagan mollar noqonuniy olib o’tilgan hisoblanadi. Shuni takidlash joizki, 4 https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_law/1066/%D0%9A%D0%9E%D0%9D %D0%A2%D0%A0%D0%90%D0%91%D0%90%D0%9D%D0%94%D0%90 5 https://qomus.info/oz/encyclopedia/k/kontrabanda/ 6 O’zbekiston Respublikasi yuridik ensiklopediyasi. 10 aslida bunday noqonuniy o’tkaziladigan mollarning ozi ham kontrabanda hisoblanadi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 246-moddasi Kontrabanda deb nomlanib, jinoyat predmeti kuchli ta'sir qiluvchi zaharli, zaharlovchi, portlovchi moddalar, radioaktiv materiallar, portlatish qurilmalari, qurol-yarog‘, o‘qotar qurol yoki o‘q-dorilarni, shuningdek giyovandlik vositalari, ularning analoglari yoki psixotrop moddalarni yoki diniy ekstremizm, separatizm va aqidaparastlikni targ‘ib qiluvchi materiallar hisoblanishi ko‘rsatilgan. Shuningdek, Jinoyat kodeksining sharhida 246-moddada ko‘rsatilgan Kontrabanda jinoyatning usullari quyidagicha tavsiflabberilgan: O‘zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan turli shakllarda: - bojxona nazoratini chetlagan holda; - bojxona nazoratidan yashiringan holda; - hujjatlar yoki bojxona identifikasiya qilish vositalaridan aldov yo‘li bilan foydalangan holda; - kuchli ta'sir qiluvchi, zaharli, zaharlovchi, radioaktiv, portlovchi moddalar, portlash qurilmalari, qurol-yarog‘, o‘qotar qurollar yoki o‘q-dorilar, shuningdek, giyohvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar yo diniy ekstremizm, separatizm va fundamentalizmni targ‘ib qiluvchi materiallarni deklaratsiyasiz yoki o‘z nomi bo‘yicha deklaratsiya qilmagan holda olib o‘tishda ifodalanadi 7 . yoki diniy ekstremizm, separatizm va aqidaparastlikni targ‘ib qiluvchi materiallar hisoblanishi ko‘rsatilgan. Leksikografik adabiyotlarda, odatda, mazkur tushunchaning uch asosiy ma'nosi farqlanadi: -birinchidan, kontrabanda deganda tovarlar, valyuta va boshqa boyliklarni chegaradan bojxona qonunchiligini buzib pinhona olib o’tish tushuniladi; -ikkinchidan, kontrabanda deb chegaradan g’ayriqonuniy yo’l bilan olib o’tilgan tovar yoki boshqa xil predmetga aytiladi; 7 O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. 22.09.1994 yil. 11 -uchinchidan, taqiqlangan, yashirincha amalga oshirilayotgan harakatlar, bir joydan boshqa joyga pinhona ko’chirilayotgan narsalar ba'zan kontrabanda deb ataladi. 8 Boshqa adabiyotlarda kontrabanda so’zining mazmunini yoritishda tovarlarni chegaradan boj to’lamasdan olib o’tishga urg’u beriladi. Shu tariqa kontrabanda deganda, chegaradan maxsus soliq (boj) to’lamasdan olib o’tiladigan narsalargina tushunilishi ta'kidlanadi. Bizningcha, bu kontrabandaning mohiyatini tushunish hamda uni sirtdan o’xshash bo’lgan jinoyatlar va boshqa qonunbuzarliklardan ajratish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ayrim "maishiy" ma'nolari mavjudligiga qaramay, kontrabanda tushunchasi, bizning nazarimizda, xech shubhasiz, qonuniy tushuncha hisoblanadi. Undan xalqaro-qonuniy xujjatlarda ham faol foydalaniladi. Bunga 1925 yil 19 avgustda Gel'singfors shahrida imzolangan "Alkogolli tovarlar kontrabandasini to’xtatish to’g’risida"gi konvensiya misol bo’lishi mumkin. Ilmiy adabiyotlar va tadіqіot ishlarida kontrabanda tushunchasiga berilgan turlicha ta'riflarga duch kelish mumkin. Masalan, kontrabandaga qarshi kurash muammolarining taniqli tadqiqotchisi prof. Yu.I.Suchkov fikriga ko’ra, erkin muomalada bo’lgan tovarlar va boshqa predmetlarni bojxona chegarasidan g’ayriqonuniy olib o’tishnigina kontrabanda deb hisoblash o’rinli bo’ladi. 9 Shunga o’xshash fikrni S.A.Sirma ham ilgari suradi. U iqtisodiy kontrabanda, odamlar kontrabandasi, shuningdek muomaladan chiqarilgan yoki muomalada bo’lishi cheklangan predmetlarni g’ayriqonuniy olib o’tishni ajratish lozim, deb hisoblaydi. 10 Shunga o’xshash nuqtai nazarni prof. B.V.Voljenkin ham ilgari suradi. U iqtisodiy manfaatlarga emas, balki jamoat xavfsizligiga to’g’ridan to’g’ri tajovuz qiluvchi ijtimoiy xavfli qilmishlarni ifodalash uchun "kontrabanda" atamasidan foydalanishning asosliligiga shubha bildiradi. 11 Shu nuqtai nazardan 8 Slovar' inostrann і x slov. - M.: Politizdat, 1990. -S.249. (Dictionary of foreign words. - M .: Politizdat, 1990. -P.249) 9 Suchkov Yu.I. Zashita vneshneekonomicheskoy deyatel'nosti Rossiyskoy Federasii po ugolovnomu zakonodatel'stvu (problemnіe aspektі teorii i zakonodatel'stva). 10 Сирма С.А. Борьба с организованной преступной деятельностью в сфере таможенного контроля 11 Волженкин Б.В.Экономические преступления 12 olib qaraganda, prof. B.V.Voljenkin rahbarligidagi guruh tomonidan ishlab chiqilgan MDH ning ishtirokchi davlatlari uchun Model' Jinoyat kodeksida kontrabanda jinoyatining umumiy tarkibi ikkiga: iіtisodiy kontrabanda va kontrabandaga ajratilgani 12 tasodifiy hol emas. Bizningcha, bu yechim o’z mohiyatiga ko’ra to’g’ri, biroq terminologik nuqtai nazardan kamchiliklardan xoli emas, chunki erkin muomaladan chiqarilgan predmetlar yoki erkin muomalada bo’lishi cheklangan predmetlar (oddiy qurol, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar, strategik xom ashyo va sh.k.)ni bojxona chegarasidan g’ayriqonuniy o’tkazishga tatbiqan "kontrabanda" atamasi saqlab qolingan. Kontrabandaning yana boshqa bir tahlili: “Kontrabanda— mamlakatga olib kelish va olib ketish taqiklangan tovarlar, qimmatbaho buyumlar, valyuta boyliklari va boshqalarni davlat chegarasidan qonunga xilof (yashirincha) usullarda o tkazish, shuningdek, taqiqlangan mollarniʻ olib o tish uchun noqonuniy harakatlar qilish. Bojxonadan o tkazilmagan, xususan, ʻ ʻ bojxona nazoratidan tashqari yashirincha, topish qiyin bo lgan vositalar orqali yoki ʻ hujjatlar (deklaratsiya)da ko rsatilmagan mollar nokrnuniy olib o tilgan ʻ ʻ hisoblanadi. Bunday noqonuniy o tkaziladigan molmulkning o zi ham ʻ ʻ k ontrabanda deyiladi. Kontrabanda qonun bilan jazolanadi. Xalqaro qonunlarga ko ra, ʻ kontrabanda tovarlari musodara qilinadi, aybdorlar jarima to laydi yoki jinoiy ʻ javobgarlikka tortiladi” 13 Shu o’rinda kontrabanda va noqonuniy olib o’tish holatlarini farqlab olishimiz kerak. Kontrabanda tushunchasi aynan nimani anglatishini yuqorida tahlil qilgan bo’lsak, quyidagi jadvalda qanday holatlarda noqonuniy olib o’tish holatlari yuzaga kelishini bilib olishimiz mumkin : 12 Model'nіy Ugolovnіy kodeks dlya gosudarstv - uchastnikov SNG 13 https :// uz . wikipedia . org / wiki / Kontrabanda 13 1-jadval Noqonuniy olib o’tish turlariga quyidagilar kiradi: Yuqoridagi jadvalda qayd etilgan holatlar sodir etilgan holda bojxona qoidalari buzilishi holati kelib chiqadi. Ammo bu holatda tovar turilari quyidagi qayt etilgan mahsulotlardan tashkil topgan bo’lsa jinoyat kontrabanda holatiga o’zgaradi (2-jadval): 2-jadval Kontrabanda jinoyatchiligini keltirib chiqaruvchi tovarlar 14 1. Giyohvand moddalar, 2. Psixotrop moddalar, 3. Kuchli ta’sirli moddalar 4. Zaharli moddalar 5. Toksik moddalar 6. Radioaktiv moddalar, 7. Portlovchi moddalar, 8. Qurol, 9. Portlovchi qurilmalar, 10. Olovli qurollar 14 контрабанда и ее виды в соответствии с законодательством рф/ вавилов с. П. 14• belgilangan joylardan tashqarida; • ushbu joylarda bojxona organlarining aniq belgilanmagan ish vaqtida; • bojxona nazoratidan yashirgan holda; • soxta deklaratsiya yoki deklaratsiyalanmagan holda; • yolg'on ma'lumotlar bo'lgan hujjatlardan foydalanish. 11. O'q-dorilar, 12. Ommaviy qirg'in qurollari (yadro, kimyoviy, biologik va boshqalar), 13. Ommaviy qirg'in qurollarini yaratish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan materiallar va uskunalar, 14. Strategik muhim tovarlar, 15. Madaniy boylik lar 16. Pul mablag'lari, 17. Pul vositalari (pul to'lash majburiyatini tasdiqlovchi hujjatli shakldagi sayohat cheklari, veksellari, cheklari (bank cheklari), shuningdek qimmatli qog'ozlarni anglatadi to'lov amalga oshirilgan shaxs ko'rsatilmagan) 18. Alkogolli ichimliklar va tamaki mahsulotlari, 19. Nurlanish manbalari, 20. Yadroviy materiallar, 21. Qurollarning asosiy qismlari, 22. Ommaviy qirg'in qurollari uchun transport vositalari, 23. Boshqa qurol yoki boshqa harbiy texnika, 24. Qimmatli yovvoyi hayvonlar va suv biologik resurslari; 25. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar prekursorlari, 26. Tarkibida giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar bo’lgan o’simliklar 27. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni ishlab chiqarish uchun maxsus nazorat ostida bo'lgan va ishlatiladigan asboblar yoki uskunalar. Yuqoridagi jadvalda, kontrabanda jinoyatchiligini keltirib chiqaruvchi tovarlar ro’yhati keltirilgan. Shu tovarlarni bojxona chegarasidan aylanma yo’l bilan olib o’tilishga urinish holati yuzaga kelganda kontrabanda jinoyati vujudga keladi. Bojxona chegarasidan mahsus ruhsatnomaga ega bo’lmagan holda yoki davlat buyurtmasi asosida olib kirilmayotgan holda yashirin yo’l bilan davlat hududiga kirg’azish rejalashtirilgan holatlar kontrabanda jinoyatchiligini keltirib chiqaradi. 15 1-rasm.Kontrabandaning turlari 15 Kontrabandaning zarari tizimli bo’lib, murakkab va birdaniga bir necha yo'nalishda namoyon bo'ladi (1-rasmga ). Kontrabandaning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va jinoiy muhitda yuzaga keladigan oqibatlari haqida qisqacha so'zlab bering. 2-rasm. Kontrabanda oqibatida yuzaga keluvchi zararlar. 16 Yuqoridagi rasmdan ko’rinib turibdiki, kontrabanda oqibatidagi zararlar bir nechta turga bo’linadi. Iqtisodiy zarar. Milliy iqtisodiyot uchun iqtisodiy yo'qotishlarni ikki jihatda muhokama qilish kerak: - birinchidan, bojxona to'lovlari, soliqlar va yig'imlar tushumidan davlat byudjetiga to'g'ridan-to'g'ri yo'qotishlar; - ikkinchidan, bozor raqobatining barcha ishtirokchilarining teng imkoniyatlarini yo'q qilish nuqtai nazaridan. 15 Muallif ma’lumotlari asosida tuzildi 16 http://vadim-galkin.ru/politics/customs/smuggling-and-counterfeiting/ 16KONTRABANDANING TURLARI MUOMALADA BO'LGAN YOKI CHEKLANGAN NARSALAR KONTRABANDASI NAQD VA (YOKI) PUL VOSITALARINI KONTRABANDASI Kontrabanda oqibatidagi zarar lar Iqtisodiy zarar Ijtimoiy zarar. Kontrabandaning siyosiy oqibatlari. Kontrabandaning jinoiy oqibatlari Kontrabandaning iqtisodiy ta'siri ijtimoiy oqibatlarga bog'liqdir. Davlat byudjetiga katta miqdordagi mablag'ni olmaslik uning xarajatlarida keskinlikni keltirib chiqaradi. Moliyaviy mablag'larning etishmasligi tufayli davlat davlat xizmatchilarining, harbiy xizmatchilarning va boshqa "davlat xizmatchilarining" oylik maoshlarini muzlatib qo'yadi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar o'z vaqtida oshirilmaydi. Kontrabanda tadqiqotchilari kontrabandaning yangi maxsus turlarining paydo bo'lishini, zamonaviy jinoiy-huquq siyosatining o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'lashadi. Bu kontrabandaning yana bir turini keltirib chiqazadi “Naqd pul va (yoki) pul vositalarining kontrabandasi” 17 Ko'pincha kontrabanda siyosiy ziddiyatlarning kuchayishi va qo'shni davlatlarning davlatlararo munosabatlarining yomonlashuvining sabablaridan biridir. Davlatlardan biri kontrabanda tovarlari uchun bojxona chegarasini to'la yopib qo'yishni xohlamasligi yoki istamasligi qo'shni davlatlarning noroziligini keltirib chiqarmoqda. Siyosiy munosabatlardagi keskinlik, qurol-yarog ', o'q- dorilar va oziq-ovqat ta'minoti beqaror bo'lgan hududlarga kontrabanda bilan bog'liq. Kontrabanda tovarlar, valyuta va boshqa qimmatliklarni bojxona haqidagi qonunlarni buzgan holda davlat chegarasi orqali yashirincha olib o‘tish. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq kontrabanda - ya’ni bojxona nazoratini chetlab yoki bojxona nazoratidan yashirib yoxud bojxona hujjatlari yoki vositalariga o‘xshatib yasalgan hujjatlardan aldash yo‘li bilan foydalanib, deklaratsiyasiz yoki boshqa nomga yozilgan dektaratsiyadan foydalanib, kuchli ta’sir qiluvchi zaharli, zaharlovchi, radioaktiv, portlovchi moddalar, portlash qurilmalari, qurol-yarog‘, shuningdek, giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni yoki diniy ekstremizm, separatizm va aqidaparastlikni targ‘ib qiluvchi materiallarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasidan o‘tkazish, u mol-mulk musodara qilinib yoki musodara qilinmay besh yildan o‘n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 17 https://cyberleninka.ru/article/n/vidy-kontrabandy/viewer 17 Kontrabanda nafaqat siyosiy, iqtisodiy zarar keltiribgina qolmay u juda ko’p miqdorda isrofgarchilikni ham vujudga keltiradi. Gosindeks veb-sayti tomonidan tuzilgan jadvalda ta'kidlanganidek, vaqti-vaqti bilan dunyo mamlakatlari shubhali oziq-ovqat mahsulotlarini yo'q qilishga murojaat qilishadi. Yadroviy, kimyoviy, biologik va ommaviy qirg‘in qurolining boshqa turlarini, shunday qurollarni yaratishda foydalanilishi mumkinligi ayon bo‘lgan material va moslamalarni, shuningdek giyohvandlik vositatari yoki psixotrop moddalarni ko‘p miqdorlarda kontrabanda qilishda mol-mulk musodara qilinib, o‘n yildan yigirma yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi (O‘zbekiston Res publikasi Jinoyat kodeksining 246-moddasi). Jinoyat tarkibi quyidagilarni tavsiflovchi belgilarning to‘rt guruhini tashkil etadi: jinoyat ob’yekti, uning ob’yektiv jihati, jinoyat sub’yekti va sub’yektiv tomon. Aynan qanday holat “noqonuniy olib o’tish”ga kirishini dastavval aniqlab olish kerak: 3-jadval Noqonuniy olib o’tish belgilari 18 . Noqonuniy tashuvlar ikki shaklda - eksport va import orqali amalga oshiriladi. Kontrabanda, qadimda davlat hududiga olib kiriladigan va olib chiqiladigan mahsulotlarga bojxona to'lovlari to'lanishi bilanoq yuzaga kelgan. Bojxona to'lovlarining oshishi, shubhasiz, kontrabandalarning ko'payishiga olib keldi. Savdogarlar turli xil yo'llar bilan yashirincha tovarlarni noqonuniy olib o'tishga 18 https://cyberleninka.ru/article/n/vidy-kontrabandy/viewer 18Belgilangan joylardan tashqari dan olib o'tish ; Bojxona nazoratidan yashirgan holda olib o'tish ; Bojxona organlarining belgilanmagan ish vaqtlarida olib o'tish ; Ishonchsiz deklaratsiya bilan yoki deklaratsiyasiz olib o'tish ; Noto'g'ri ma'lumotlarga ega hujjatlardan foydalanish. harakat qilishdi. Bojxona qoidalarini buzganlarga nisbatan ancha qattiq jazo choralari ko'rildi. Masalan, knyaz Vladimirning qaroriga ko'ra, mollarni yashirishga urish, molni musodara qilish va qamchi bilan urish bilan jazolangan. 150 yil oldin, 1859 yil dekabr oyida Aleksandr II Rossiya imperiyasining janubiy chegaralarida va Qora dengiz portlarida bojxona nazoratini kuchaytirish choralarini tasdiqladi. Imperatorning muammoga alohida e'tibor berishining sababi, chet el tovarlarining aksariyat qismi uchun yuqori boj tufayli, chegarada yashagan yoki undan o'tganlarning barchasi oddiy dehqonlardan tortib to zodogonlarga qadar kontrabanda bilan shug'ullanishgan. Kontrabandachilar va bojxona xodimlari o’rtasidagi chinakam raqobat, kontrabandani aniqlashdan tushgan foydaning uchdan birini bojxona xodimiga berishdan boshlandi. 4-jadval Kontrabandani olib o’tish usullari. 19  "Tuya" yoki "xachir" va boshqa hayvonlar - asosan giyohvand moddalar kontrabandasi uchun ishlatiladi. Kuryer barglar bilan o'nlab konteynerlarni yutib yuboradi va oddiy transport orqali olib o’tiladi. Kuryerni yorish natijasida mahsulot chiqarib olinadi.  Er osti tunnellari orqali .  Hayvonlar uchun mo'ljallangan transport orqali.  Kichik kemalar, qayiqlar yordamida.  Dronlar yordamida.  Umumiy aviatsiya yordamida (eng mashhur misol - Janubi-Sharqiy Osiyoda qurol va giyohvand moddalar kontrabandasi bilan shug'ullanadigan Air America aviakompaniyasi tomonidan tashkil etilgan Markaziy razvedka boshqarmasining faoliyati). Yuqoridagi jadvalda ko’rib turganimizdek, kontrabandani olib o’tish turlari, texnika takomillashishi hamda unga qarshi kurashishning jadallashishi natijasida 19 Muallif ma’lumotlari asosida tuzildi 19 kunsayin ko’payib bormoqda. Bu esa, o’z vaqtida unga qarshi kurashishni ham zamonaviy usullarini o’ylab topishni talab qilmoqda. 1.2. K ont rabanda jinoy at chiligining jamiy at v a mamlak at iqt isodiy ot i uchun xav fl ilik darajasi Kontrabanda jinoyatchligi nafaqat davlat byudjetiga sa’lbiy ta’sir ko’rsatadi, shuning bilan birga u jamiyat uchun ham xavf tug’dirmoqda. So’ngi yillarda ilm- fan, texnika rivojlanishi bilan birgalikda jamiyat hayoti uchun havf tug’diruvchi mahsulotlar turi ham ko’paymoqda. Ularni mamlakat hududiga yashirin olib kirish kundan-kunga avj olmoqda. Ayniqsa dori mahsulotlari, alkagol, ta’maki, giyohvand moddalar kontrabandasi fikrimiz yaqqol isboti. Peretoxnika vositalari kontrabandasi ham bundan mustasno emas. Bu kabi mahsulotlarning mamlakat hududiga kirib kelishi insonlar sog’ligiga, tichligiga havf solibgina qolmay davlat rivoji uchun ham ulkan to’siq bo’lib xizmat qiladi. Zamonaviy sharoitda milliy xavfsizlikka tahdidlar juda xilma-xildir, bundan tashqari ularning ro'yxati doimiy ravishda kengayib boradi. MDHga a'zo davlatlar (shu jumladan O’zbekiston Respublikasi) milliy xavfsizligiga tahdidlardan biri iqtisodiy kontrabanda. Ushbu tahdidning dolzarbligi hozirgi kunda doimiy ravishda o'sib bormoqda, bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi: 1. Kontrabandaning hajmi tobora ortib bormoqda, ya'ni vaqt o'tishi bilan iqtisodiy kontrabanda keng tarqalmoqda. 2. Iqtisodiy kontrabanda tobora uyushgan shakllarga ega bo'lmoqda. Kontrabandachilarning qudrat va yaxshi intelektual bazaga ega bo’lgan jinoiy guruhlarga birlashishi kuchaymoqda. Ushbu jamoalarga huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari (politsiya, bojxona va boshqalar) va hukumat vakillari ham kirishi, bu hodisaga qarshi kurashni sezilarli darajada murakkablashtiradi. 20 20 https://www.gazeta.uz/oz/2020/11/07/corruption-customs/ 20 Kontrabanda jinoyatiga organ hodimlarining aralashivu va qo’llab quvatlashi natijasida iqtisodiyotimizga sezirarli darajada zarar yetqizadi. Xususan, «Ark buloq» bojxona posti boshlig‘i boshchiligidagi bir guruh bojxona xodimlari pora evaziga turli sub’ektlar tomonidan import qilingan tovarlar qiymatini pasaytirib ko‘rsatib, davlat manfaatlariga qariyb 9 mlrd so‘m zarar yetkazgan. 21 Tergov jarayonida post boshlig‘ining uyida o‘tkazilgan tintuvda, pora sifatida olingan 311 ming dollar naqd pullar olingan. Bundan tashqari, jinoiy yo‘l bilan topilgan pullar evaziga Bo‘stonliq tumanida 8 sotixli dala hovli qurganligi, «Tashkent City» majmuasidan 2 ta xonadon va bitta noturar joy hamda Captiva avtomashinasini sotib olgani aniqlangan. Kontrabandadan davlatning milliy xavfsizligiga zarar quyidagicha: 1. Davlat byudjeti tushumlari darajasi, undirilishi kerak bo’lgan boj, to’ov, soliq, yig’imlar undirilmaganligi hisobiga kamayadi. Natijada byudjetdan iqtisodiy va siyosiy muammolarga qaratilgan mablag’larga nisbatan kam mablag’ ajratadi. Bu birinchi navbatda davlatning iqtisodiy (mamlakat iqtisodiy rivojlanish sur'atini pasaytiradigan) va ijtimoiy (mamlakat aholisi hayot darajasi va sifatining o'sishiga to'sqinlik qiladi) xavfsizligiga soya soladi. Bu bir tomondan, mamlakat aholisining daromadlari differentsiatsiyasining oshishiga va uning mintaqalarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi bo'yicha farqlanishining chuqurlashishiga olib keladi. Boshqa tomondan esa, davlat turli xil ijtimoiy loyihalar, kichik biznesni qo’llab quvatlash, ta’limni yaxshilash, sport, sa’nat kabi loyihalarga mablag’ ajratishi qiyinlashadi. Bu o’z o’zidan aholi hayot farovonligiga salbiy ta’sir o’tqazadi. 2. Yashirin iqtisodiyot hajmi oshib boradi, jinoyatchilik hamda uyushgan jinoiy jamoalarni shakllanishi kuchayadi, bu ham iqtisodiy (birinchi navbatda byudjet tizimi daromadlari darajasining pasayishi orqali), ham mamlakatning siyosiy va jamoat xavfsizligi uchun xavf tug'diradi. 3. Milliy tashkilotlar hamda davlat reputatsiyasiga ham zarari talaygina. Bilamizki kontrabanda yo’li bilan asosan sifatsiz mahsulotlar olib kiriladi, 21 https://www.gazeta.uz/oz/2020/11/07/corruption-customs/ 21 tabiiyki bunday tovarlar narxi ham arzon bo’ladi, bu esa ularga bo’lgan talabni oshiradi. Natijada ishki ishlab chiqaruvchilar mahsulotlari savdosi pasayadi bu esa davlat iqtisodiyoti aylanmasini sekinlashtiradi. Bu bilan cheklanib qolmaygina kontrabanda yo’li bilan kirib kelgan tovarlarni harid qilgan ishlab chiqaruvchi yoki tadbirkorla xarajat jihatidan raqobatchilardan ustun bo’ladi. Bu holat esa “Halol” tadbirkorni raqobatdan siqib chiqarishga olib keladi. Bu birinchi navbatda, mamlakatning iqtisodiy xavfsizligiga tahdidni keltirib chiqaradi. Shuni ta'kidlash kerak bu holda kontrabanda predmeti bo’lib nafaqat tayyor mahsulotlar, balki xomashyo va materiallar ham tushiniladi. 4. Noqonuniy ravishda olib kirilayotgan mahsulotlarning sifati davlat tomonidan nazorat qilinmaydi natijada m amlakat aholisi hayoti va sog'lig'iga zarar yetishi mumkin. Mamlakatga noqonuniy olib kirilgan tovarlar tarkibida inson salomatligi uchun zararli moddalar bo'lishi mumkin, bu mamlakatda kasalliklari sonining ko'payishiga olib keladi, demografik holatga zarar etkazadi. Texnika rivojlanishi bilan Peretoxnika vositalarining yangidan-yangi turlari paydo bo’lmoqda. Peretoxnika vositalari natijasida zararlanganlar soni ham keskin oshmoqda. Davlat qonunchilik tizimi Peretoxnika vositalari kontrabandasiga qarshi qancha qattiq kurashmasin, ularning kontrabandasini butkul yoq qilishga hali erishilmadi. Fikrimiz isboti sifatida quyida peretoxnika vositalari natijasida aholi jabrlanishi statistikasini ko’rishimiz mumkin. 5-jadval Perotexnika vositalaridan foydalanish vaqtida jarohat olish holatlari (2014-2019, AQSH) 22 22 2019 Fireworks Annual Report - CPSC.gov 22 Yil Taxminiy jarohatlanganlar Jarohatlanganlarning 100000 kishiga to’g’ri kelishi 2019 10,000 3.0 2018 9,100 2.8 2017 12,900 4.0 2016 11,100 3.4 2015 11,900 3.7 2014 10,500 3.3 2013 11,400 3.6 2012 8,700 2.8 2011 9,600 3.1 2010 8,600 2.8 2009 8,800 2.9 2008 7,000 2.3 2007 9,800 3.3 Jadvalga qo’shimcha tarzida inobatga olinishi kerak bo’lgan yana bir holat, jarohatlanganlarning 75% yosh bolalar bo’lib, ularning 14% ko’z, 22% bosh, 31% qo’l, 17% oyoq qismlariga jarohat yetqazgan. 23 Pirotexnika vositalari inson organizmiga quyidagicha salbiy ta'sirlarni ko‘rsatishi mumkin: · tananing yuz, ko‘z, qo‘l sohalarida og‘ir chuqur kuyish jarohatlarining yuzaga kelishi; · ko‘zlarning shikastlanishi natijasida ko‘rish faoliyatining qisman yoki butunlay buzilishi; · olingan kuyish jarohatidan keyin plastik operatsiyalar o‘tkazishga muhtojlik; · kuygan sohalarida dag‘al chandiqlar, qo‘l barmoqlari sohalarida kontrakturalar hosil bo‘lishi; · asoratlar bemorlarning ruhiy holatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi kuzatiladi. Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi hududida pirotexnika vositalari aylanishini tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan pirotexnika vositalari noqonuniy aylanishining oldini olish, iste'molchilarning 23 https://www.aao.org/eye-health/tips-prevention/firework-safety-infographics 23 huquqlari himoya qilinishini ta'minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi hududida litsenziyasiz pirotexnika vositalarini olib kirish, ishlab chiqarish, tashish, saqlash, sotish va ulardan foydalanish taqiqlangan. Ma'muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 1851-moddasi bilan pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirganlik yoki o‘tkazganlik uchun ma'muriy javobgarlik belgilangan bo‘lib, huquqbuzarlik ashyolarini musodara qilib, eng kam ish haqining yigirma baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Shuningdek, Jinoyat kodeksining 2501-moddada (Pirotexnika buyumlarining qonunga xilof muomalasi) pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish ancha miqdorda yoxud shunday harakatlar uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. 2020-yilda O’zbekiston Respublikasida bojxona organlari tomonidan 234 ta holatda umumiy qiymati 4 milliard 551 million so‘mlik 3 million 569 ming 364 dona pirotexnika vositalari ushlab qolingan 24 . 2018 yilda aynan pirotexnika vositalari tufayli 3ta yong‘in holati kelib chiqqan. Quvonarli tomoni, ularda kuyish va o‘lim holatlari qayd etilmagan. Ammo fuqarolar mol-mulkiga 96 mln. so‘mlik moddiy zarar yetkazilgan. 2019 yilning o‘tgan 11 oyi davomida pirotexnika vositalaridan foydalanish oqibatida 5ta yong‘in kelib chiqqan. Tan jarohati olganlar, halok bo‘lganlar yo‘q. Ko‘rilgan moddiy zarar 11mln 776 ming so‘mni tashkil etgan. Pirotexnika vositalari aniqlangandan so‘ng O‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 15 iyuldagi “ Davlat daromadiga o‘tkaziladigan mol- 24 https://kun.uz/uz/news/2019/12/28/yana-paqildoq-mavzusi-pirotexnika-vositalaridan-foydalanishdan- korilayotgan-zarar-kolami-qanday 24 mulkni olib qo‘yish, sotish yoki yo‘q qilib tashlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida”gi 200-sonli Qarori talablariga muvofiq vakolatli organ mansabdor shaxsi tomonidan bir sutka muddatda mol-mulkni saqlash uchun joylashtirish masalasi hal qilinadi. Bunda, olib qo‘yilgan mol-mulk, qoidaga ko‘ra, saqlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Majburiy ijro byurosining hududiy boshqarmalari mol-mulkni sotish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatishga belgilangan tartibda shartnomalar tuzgan va mol-mulkni saqlash uchun tegishli joylarga ega bo‘lgan savdo tashkilotlariga beriladi. Shuningdek, aniqlangan pirotexnika vositalarini yo‘q qilib tashlash to‘g‘risidagi kuchga kirgan sud qarori asosida tegishli idoralar bilan hamkorlikda o‘rnatilgan tartibda yo‘q qilinadi. Masalan, Davlat bojxona qo‘mitasining Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga qarshi kurashish boshqarmasi xodimlari Buxoro viloyatida ro‘yxatdan o‘tgan mas'uliyati cheklangan jamiyat nomiga olib kelingan yog‘och mahsulotlari orasiga yirik miqdordagi pirotexnika vositalari va biofaol qo‘shimchalar yashirilganligini aniqlab, mazkur holat yuzasidan bojxona organlari tomonidan jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan edi. Jinoyat ishlari bo‘yicha Toshkent shahar Olmazor tuman sudi hukmiga muvofiq, umumiy qiymati 4 milliard 200 million so‘mdan ortiqni tashkil etuvchi 102 118 dona pirotexnika vositalari hamda 5 613 dona sifati kafolatlanmagan biofaol qo‘shimchalar Buxoro viloyati bojxona boshqarmasi xodimlari hamda tegishli idoralar vakillari bilan hamkorlikda belgilangan tartibda yo‘q qilindi. Giyohvand moddallar kontrabandasi jaxon jinoyatchiligida birinchi o’rinda turishi bilan ja’miyat va davlat uchun nechog’lik havfli ekanini isbotlamoqda. Gihoyvand moddalar kontrabandasi jamiyat farovonligi, insonlar sog’ligi, mamlakat ma’daniyati, iqtisodiyoti va siyosatiga salbiy ta’sir o’tqazish bilan chegaralanmayapti. Aksincha uning ko’lami kundan-kunga oshib bormoqda, narkotik moddalar kontrabandasini tashivuni amalga oshirishda yosh bolalar, 25 ayollar, ishsizlar va qariyalarni jalb qilinayotgani ja’miyat hayotiga tobora xavf tugdirayapti. Giyohvand moddalar kontrabandasining asosiy usullari: • yuk konteynerlarida tashish, shu jumladan xalqaro pochta jo'natmalari; • transport vositalarining yashirin bo'shliqlarida tashish, dengiz va daryo kemalari, temir yo'l vagonlar; • yo'lovchilar tomonidan qo’l yuki yoki bagaj orqali; • yo'lovchilar tomonidan yoki yolovchilar ichki organlariga yashirish orqali. 2019 yilda respublikamizda giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq 4611 ta jinoiy holat aniqlangan bo‘lsa, bu turdagi jinoyatni sodir etgan 3636 nafar shaxs ushlangan. Ulardan 802 nafarini 14-29 yoshda bo‘lganlar tashkil etadi. Yanayam yomoni, 38 nafar talaba va o‘quvchi giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq jinoyatlarga qo‘l urgan. Birgina misol, o‘tgan yilning 20 noyabr' kuni Toshkent davlat texnika universiteti 1-bosqich talabasining yonidan tarkibida giyohvandlik vositasi bo‘lgan 10 dona «Tramadol» dori vositasi olingan. Joriy yilning 23 yanvar` kuni O'zbekiston Respublikasi DXX, Chegara qo'shinlari va Davlat bojxona qo'mitasi mas'ullari ishtirokida hududlardagi Idoralararo mobil guruhlar doirasida tezkor-qidiruv tadbirlarini tashkil etish bo'yicha tezkor yig'ilish o'tkazilib, boshqa huquqni muhofaza qilish organlari bilan hamkorlikda 2 ming 937 nafar xodim dan iborat ishchi guruhlar tuzildi va 23 marotaba o'tkazilgan “Tong” va “Zarbdor” tadbirlariga ko'ra 530 ta manzil tekshirildi. Natijada 72 ta holat aniqlandi. Jumladan, 5 kg. 486 gramm giyohvandlik vositalari, 432 mln. so'mlik turli xildagi dori vositalari, 153 dona patron, 23 ta pirotexnika vositalari, 22 ta diniy mazmundagi kitob va disklar, 13 ta bita, 13 ta o'tkir tig'li pichoq, 4 ta ov quroli, 1 ta maxsus dubina, 1 ta kastet, 1 juft avtomashina davlat belgisi olinib, 1 nafar qidiruvdagi shaxs ushlandi hamda 1 ta qimor o'yini tashkillashtirilgani aniqlandi. 26 O'tkazilgan oylik davomida jami 458 ta giyohvandlik vositalari bilan bog'liq holatlar qayd etildi, ya'ni ularning 260 tasi saqlash, 138 – o'tkazish, 34 – etishtirish, 26 - kontrabanda hamda 1 tasi bangixona saqlash kabi jinoyatlardir. Noqonuniy muomaladan jami 54 kg 391 gramm giyohvandlik vositalari olindi (Shundan 1 kg. 30 grammi geroin, 3 kg. 320 grammi opiy, 12 kg. 168 grammi gashish, 37 kg. 215 grammi marixuana, 395 grammi ko'knor, 212 grammi sintetik giyohvandlik vositalari va 9 grammi psixotrop va boshqa dori- darmonlar). Ushbu turdagi jinoyatlarni sodir etgan 394 nafar shaxs aniqlandi. Ularning 1 nafari o'qituvchi, 134 nafari 17 yoshdan 29 yoshgacha bo'lgan yoshlardir. OIV infektsiyasi tarqalishiga qarshi kurashish yo'nalishida bo'yicha 20 ta qo'shmachilik, 17 ta OIV infektsiyasini qasddan yuqtirish, 1 ta odam savdosi jinoyatlari fosh etildi. Shuningdek, 804 nafar shaxs tibbiy ko'rikdan o'tkazilishi natijasida ularning 49 nafari kasallanganligi aniqlandi 25 . Yoshlar orasida giyohvandlikning tarqalishiga qarshi kurashish ustuvor yo'nalishlardan biri ekanligini tufayli mazkur yo'nalishda tizimli profilaktik va tezkor-qidiruv tadbirlari davom ettirilmoqda. O‘zbekistonda 5889 nafar giyohvandlik moddalari iste’mol qiluvchi yoshlar ro‘yxatda turibdi. Bu haqda ichki ishlar vazirining jamoatchilik tartibi bo‘yicha o‘rinbosari, mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vaziri o‘rinbosari Azizbek Ikromov juma kuni Senatning yettinchi yalpi majlisida ma’lum qildi . Ularning asosiy qismi Andijon viloyatida — 1232 nafar, Farg‘onada — 1093 nafar va Toshkent shahrida — 1188 nafar. Qolgan viloyatlarda 600−500 nafardan hisobda turibdi 26 . Ichki ishlar vaziri o‘rinbosari oxirgi to‘rt yilda kuchli ta’sir qiluvchi preparatlar va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanmasi hajmi ortib borayotganini ham ta’kidlab o‘tdi. 2016 yilda 58 mingta «dorixona narkotiklari»ning noqonuniy savdosiga chek qo‘yilgan bo‘lsa, 2017 yilda 62,5 25 IIV JQBB Giyohvandlik vositalari bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishga qarshi kurashish boshqarmasi/11.03.2021 xisobati 26 https://www.gazeta.uz/oz/2020/09/11/narcotic/# ! 27 ming, 2018 yilda 128 ming, 2019 yilda 365 mingta tabletka va boshqa giyohvand vositalar olingan. 2020 yilning 8 oyi ichida esa 191196 ta tramadol yoki tropikamid tabletkalari olib qo‘yilgan. Bugungi kunda yoshlar o‘rtasida an’anaviy giyohvandlik moddalaridan voz kechib, ayniqsa, psixotrop va kuchli ta’sir etuvchi moddalarni iste’mol qilish holatlari ko‘paymoqda. Hozirgi yoshlarda tramadol va yangi paydo bo‘lgan tropikamid dorilari iste’moli ham kuchaymoqda. Ular ta’sirida esa yoshlar tomonidan og‘ir turdagi jinoyatlar sodir etilmoqda. Tadqiqotlar va ma'lumotlar shuni ko'rsatdiki, giyohvand moddalarni iste'mol qilishning sog'liqqa zararli ta'siri ilgari o'ylanganidan ko'ra og'irroq va keng tarqalgan. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Giyohvand moddalar va jinoyatchilik bo'yicha boshqarmasi (UNODC) tomonidan e'lon qilingan 2019- yildagi Jahon bo'yicha giyohvand moddalar to'g'risidagi hisobotga ko'ra, dunyo bo'ylab 35 millionga yaqin odam giyohvand moddalar iste’mol qilishdan aziyat chekmoqda va davolanishga muhtoj. Hisobotga ko'ra, opiumdan foydalanuvchilar soni 53 milliondan oshmoqda - avvalgi hisob-kitoblarga qaraganda 56 foiz ko'p. 2017 yilda giyohvand moddalarni iste'mol qiladigan 585 ming kishining uchdan ikki qismi afyun iste'mol qilishdan vafot etdi. Shuningdek, 2017 yilda dunyo miqyosida 11 million kishi giyohvand moddalani ineksiya usulida qabul qilgan, shulardan 1,4 million kishi OITS va 5,6 million kishi gepatit S formasi bilan kasallangan. 6-jadval Giyohvand moddalar ta’sirida o'lim darajasi bo'yicha mamlakatlar ro'yxati (2018-yil) 27 № Mamlakat O’limlar soni Bir million kishiga to'g'ri keladigan o'lim 1 AQSH 63 632 300,7 2 Shvetsiya 1 069 173,5 3 Estoniya 114 134,3 27 https://nonews.co/directory/lists/countries/drug-related-mortality 28 4 Avstraliya 1 899 121,7 5 Urugvay 264 119,9 6 Islandiya 23 105,2 7 Kanada 2 458 100,4 8 Norvegiya 289 84,6 9 Seyshel orollari 5 80,9 10 Buyuk Britaniya 3 141 74,7 36 O’zbekiston 356 16,72 Yuqoridagi jadvalda ko ’ rib turganimizdek , giyohvand moddalar ta ’ sirida o ’ lim holatlari juda kata miqdordagi raqamlarni ko ’ rsatmoqda , bu raqamlar yildan yilga o ’ sib jabrlanuvchilar soni ortmoqda . Birlashgan Millatlar Tashkilotining Giyohvand moddalar va jinoyatchilik bo ' yicha boshqarmasi giyohvand moddalar o ' limi to ' g ' risidagi ma ' lumotlarni yig ' ish va tahlil qilish bilan shug ' ullanadi . Giyohvand moddalarni iste ' mol qilish bo ' yicha yillik hisobotlarida ular mutlaq va nisbiy o ' lim ko ' rsatkichi bo ' yicha mamlakatlar ro ' yxatini e ' lon qilishadi ( million aholiga o ' lim ). Statistik ma ' lumotlarga ko ' ra , o ' limlarning aksariyati ( son jihatidan ham , aholi soniga nisbatan ham ) Qo ' shma Shtatlarda kuzatiladi . Shuningdek , yuqori pog ’ onada Shimoliy Evropa mamlakatlari joylashgan edi . Ro ’ yhatning 33- pog ’ onasini Qozog ’ iston , 36- pog ’ onasini O ’ zbekiston hamda 83- pog ’ onasini Afg ’ oniston egallagan . 1.3 . O‘zbekiston Respublikasida jaxon xo’jaligiga integrallashuv jarayonida kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashishning xuquqiy asoslari Dissertatsiya ishining 1- bob 2- rejasida kontrabandaning ja ’ miyat , ma ’ daniyat , siyosat hamda iqtisodiyot uchun xavflilik darajasini tahlil qildik . Kontrabanda nafaqat davlatga , davlatning har bir a ’ zosiga o ’ z salbiy ta ’ sirini o ’ tkazmay qolmaydi . Jinoyatchilikning bu kabi turi bilan azaldan kurashib kelingan . 29 O ’ zbekiston Sobiq Sovet Ittifoqi tarkibida bo ’ lgan davrlarda bojxona sohasidagi jinoyatchiliklar hususan contraband Sovet Ittifoqi jinoyat kodekisining 187- moddasi bilan tartibga solingan . Hozirgi kunda , O ‘ zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining ( keyingi o ‘ rinlarda JK deb yuritiladi ) 246- moddasi Kontrabanda deb nomlanib , jinoyat predmeti kuchli ta ' sir qiluvchi zaharli , zaharlovchi , portlovchi moddalar , radioaktiv materiallar , portlatish qurilmalari , qurol - yarog ‘, o ‘ qotar qurol yoki o ‘ q - dorilarni , shuningdek giyovandlik vositalari , ularning analoglari yoki psixotrop moddalarni yoki diniy ekstremizm , separatizm va aqidaparastlikni targ ‘ ib qiluvchi materiallar hisoblanishi ko ‘ rsatilgan . Shuningdek , Jinoyat kodeksining sharhida 246- moddada ko ‘ rsatilgan Kontrabanda jinoyatning usullari quyidagicha tavsiflab berilgan : O ‘ zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan turli shakllarda : - bojxona nazoratini chetlagan holda; - bojxona nazoratidan yashiringan holda; - hujjatlar yoki bojxona identifikasiya qilish vositalaridan aldov yo‘li bilan foydalangan holda; - kuchli ta'sir qiluvchi, zaharli, zaharlovchi, radioaktiv, portlovchi moddalar, portlash qurilmalari, qurol-yarog‘, o‘qotar qurollar yoki o‘q-dorilar, shuningdek, giyohvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar yo diniy ekstremizm, separatizm va fundamentalizmni targ‘ib qiluvchi materiallarni deklaratsiyasiz yoki o‘z nomi bo‘yicha deklaratsiya qilmagan holda olib o‘tishda ifodalanadi 28 . Ammo ushbu sohadagi xorijiy davlatlar qonunchiligi o‘rganilganida, “Kontrabanda” tushunchasi yuqorida nomlari ko‘rsatilgan ashyolardan tashqari boshqa predmetlarni ham qonunga xilof ravishda o‘tkazish usuli sifatida ta'riflangan. Ya'ni xalqaro amaliyotda “Kontrabanda” tushunchasi faqat predmetga nisbatan emas, balki, tovarlar yoki ashyolarni bojxona chegaralari orqali noqonuniy ravishda olib o‘tish usullariga nisbatan ishlatilgan. Xususan, 28 O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. 22.09.1994 yil. 30 Qirg‘iziston Respublikasi Jinoyat kodeksining 223-moddasi va Qozog‘iston Respublikasi JKning 234-moddasi Iqtisodiy kontrabanda deb nomlanib, jinoyat predmeti tovar va boshqa qimmatliklar hisoblanadi. Shuningdek, Qozog‘iston Respublikasi Jinoyat kodeksining 286-moddasi Muomaladan olingan yoki muomalasi cheklangan ashyolar kontrabandasi deb nomlanadi. Ushbu moddaning predmeti giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar, ularning analoglari, prekursorlar, kuchli ta'sir etuvchi, zaxarli, zaxarlovchi, radioaktiv, portlovchi moddalari, qurol aslahalari, portlatish uskunalari, o‘q otish qurollari, yadroviy, kimyoviy, biologik va boshqa turdagi ommaviy qirg‘in qurollari hisoblanadi 29 . Rossiya Federatsiyasi (RF) qonunchiligida tovar yoki boshqa qimmatliklarni (naqd pul, qimmatli qog‘ozlar, alkogol va tamaki mahsulotlaridan tashqari) bojxona chegarasi orqali noqonuniy olib o‘tilishi uchun shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmasdan ma'muriy javobgarlik bilan cheklanadi. RF JKning 200.1-moddasi Naqd pul vositalari va (yoki) pul instrumentlari kontrabandasi, 200.2-moddasi Alkogol' va tamaki maxsulotlari kontrabandasi deb nomlanadi. Bundan tashqari, 226.1-moddasi kuchli ta'sir etuvchi, zaxarli, zaxarlovchi, radioaktiv, portlovchi moddalari, qurol aslahalari, portlatish uskunalari, o‘q otish qurollari, yadroviy, kimyoviy, biologik va boshqa turdagi ommaviy qirg‘in qurollari, strategik muhim tovarlar, madaniy boyliklar va noyob yovvoyi hayvonlar va suv biologik resurslari kontrabandasi deb nomlanadi. Shuningdek, 229.1-moddasi giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar, prekursorlar yoki ularning analoglari hamda tarkibida ushbu moddalari bo‘lgan o‘simliklar va ularning qismlari kontrabandasi deb nomlanadi. Shu bilan birga, RF jinoyat qonunchiligida kontrabanda jinoyatining sodir etish usuli ta'riflanmagan (faqatgina kontrabanda ashyolarini noqonuniy o‘tkazish ko‘rsatilgan). Armaniston Respublikasi JKning 215-moddasi Kontrabanda deb nomlanib, uning birinchi qismida jinoyat predmeti sifatida tovarlar, madaniy va boshqa qimmatliklar keltirilgan. Xulosa qilib aytganda, xalqaro qonunchilik talablariga 29 Qozog‘iston Respublikasi Jinoyat kodeksi. 14.07.2014 yil 31 asosan, O‘zbekiston Respublikasida “xorijiy valyutalar kontrabandasi” tushunchasiga ta'rif berish zarurati mavjud. Ushbu yo‘nalishda shuni ta'kidlash joizki, bugungi kunda xalqaro qonunchilikda kontrabanda tushunchasini faqat predmetga nisbatan emas, balki tovar va boshqa ashyolarni bojxona chegaralari orqali qonunga zid ravishda olib o‘tish usullariga nisbatan ishlatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu borada shuni aytish mumkinki, xorijiy davlatlarda muomalasi ta'qiqlangan yoki cheklangan ashyolarni bojxona chegarasi orqali noqonuniy o‘tkazish kontrabanda jinoyati sifatida tan olingan bo‘lsa, tovar va boshqa qimmatliklarni o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat Iqtisodiy Kontrabanda (RFda qisman) hisoblanadi. O‘zbekistonda esa tovar va boshqa qimmatliklarni bojxona chegarasi orqali noqonuniy o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat Iqtisodiy Kontrabanda emas, balki bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish deb tasniflanadi. Jinoyat kodekisining 246-moddasi tahliliga keladigan bo’lsak, moddada kontarabanda deb jinoyatning bevosita ob'ekti qonunda belgilangan tartibda fuqorolik muomilasidan chiqarilgan, O’zbekiston Respublikasi bojxona chegaralaridan o’tqazish taqiqlangan tovarlarni olib o’tishni tartibga soluvchi, davlat, yuridik va jismoniy shaxslapning qonuniy huquq va manfaatlarini muhofaza qilivuchi ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Kontrabanda, ya'ni bojxona nazoratini chetlab yoki bojxona nazoratidan yashirib yoxud bojxona hujjatlari yoki vositalariga o‘xshatib yasalgan hujjatlardan aldash yo‘li bilan foydalanib, deklaratsiyasiz yoki boshqa nomga yozilgan deklaratsiyadan foydalanib, kuchli ta'sir qiluvchi zaharli, zaharlovchi, portlovchi moddalar, radioaktiv materiallar, portlatish qurilmalari, qurol-yarog‘, o‘qotar qurol yoki o‘q-dorilarni, shuningdek giyovandlik vositalari, ularning analoglari yoki psixotrop moddalarni yoki diniy ekstremizm, separatizm va aqidaparastlikni targ‘ib qiluvchi materiallarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasidan o‘tkazish — besh yildan o‘n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 32 Yadroviy, kimyoviy, biologik va ommaviy qirg‘in qurolining boshqa turlarini, shunday qurollarni yaratishda foydalanilishi mumkinligi ayon bo‘lgan material va moslamalarni, radioaktiv materiallarni, shuningdek giyovandlik vositalari, ularning analoglari yoki psixotrop moddalarni ko‘p miqdorda kontrabanda qilish —o‘n yildan yigirma yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Shu borada bojxona qonunchiligiga oid qonun hujjatlarni umumiy tahliliga keladigan bo’lsak, Bojxona haqidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga muvofiq jinoiy javobgarlik kelib chiqadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksning quyidagi moddalarda bevosita bojxona haqidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik nazarda tutilgan: 7-jadval 30 1. 130-modda. Pornografik mahsulotni tayyorlash, olib kirish, tarqatish, reklama qilish, namoyish etish 2. 1301- modda. Zo‘ravonlikni yoki shafqatsizlikni targ‘ib qiluvchi mahsulotni tayyorlash, olib kirish, tarqatish, reklama qilish, namoyish etish 3. 182- modda. Bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish 4. 184- modda. Soliqlar yoki boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash. 5. 2443- modda. Diniy mazmundagi materiallarni qonunga xilof ravishda tayyorlash, saqlash, olib kirish yoki tarqatish 6. 2444- modda. Uchuvchisiz uchadigan apparatlarni qonunga xilof ravishda olib kirish, o‘tkazish, olish, saqlash yoki ulardan foydalanish 7. 246- modda. Kontrabanda 8. 2501- modda. Pirotexnika buyumlarining qonunga xilof muomalasi 130-modda. Pornografik mahsulotni tayyorlash, olib kirish, tarqatish, reklama qilish, namoyish etish. Pornografik mahsulotni tarqatish, reklama qilish, namoyish etish maqsadida tayyorlash yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirish, xuddi shuningdek uni tarqatish, reklama qilish, namoyish etish shunday harakatlar uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, — bazaviy hisoblash miqdorining to‘rt yuz baravaridan olti yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi. 30 Божхона тўғрисидага қонун ҳужжатларни бузганлик учун жиноий жавобгарлик/ www.customs.uz 33 O‘sha harakatlar: a) takroran yoki xavfli residivist tomonidan; b) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib sodir etilgan bo‘lsa, — uch yuz oltmish soatdan to‘rt yuz sakson soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Voyaga yetmagan shaxs tavsiflangan yoki tasvirlangan pornografik mahsulotni tarqatish, reklama qilish, namoyish etish maqsadida tayyorlash yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirish, xuddi shuningdek uni tarqatish, reklama qilish, namoyish etish yoxud voyaga yetmagan shaxsni pornografik xususiyatga ega harakatlarning ijrochisi sifatida jalb qilish, — uch yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 1/301-modda. Zo‘ravonlikni yoki shafqatsizlikni targ‘ib qiluvchi mahsulotni tayyorlash, olib kirish, tarqatish, reklama qilish, namoyish etish Zo‘ravonlikni yoki shafqatsizlikni targ‘ib qiluvchi mahsulotni tarqatish, reklama qilish, namoyish etish maqsadida tayyorlash yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirish, xuddi shuningdek uni tarqatish, reklama qilish, namoyish etish shunday harakatlar uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, — bazaviy hisoblash miqdorining to‘rt yuz baravaridan olti yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi. O‘sha harakatlar: a) takroran yoki xavfli residivist tomonidan; b) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib sodir etilgan bo‘lsa, — uch yuz oltmish soatdan to‘rt yuz sakson soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 34 182-modda. Bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish Bojxona nazoratini chetlab yoki bojxona nazoratidan yashirib yoxud bojxona hujjatlari yoki vositalariga o‘xshatib yasalgan hujjatlardan aldash yo‘li bilan foydalangan holda yoki deklaratsiyasiz yoxud boshqa nomga yozilgan deklaratsiyadan foydalanib, tovar yoki boshqa qimmatliklarni ko‘p miqdorda O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasidan o‘tkazish, shunday harakat uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, — bazaviy hisoblash miqdorining uch yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki to‘rt yuz sakson soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki ikki yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish: a) juda ko‘p miqdorda; b) chegarani buzib o‘tish, ya'ni bojxona xizmatining roziligini olmasdan turib, tovar yoki boshqa qimmatliklarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasidan ochiqdan-ochiq o‘tkazish yo‘li bilan; v) uyushgan guruh tomonidan yoki uning manfaatlarini ko‘zlab; g) xizmat lavozimidan foydalangan holda sodir etilgan bo‘lsa, — bazaviy hisoblash miqdorining uch yuz baravaridan olti yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud besh yildan sakkiz yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 2501-modda. Pirotexnika buyumlarining qonunga xilof muomalasi Pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish ancha miqdorda yoxud shunday harakatlar uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, — bazaviy hisoblash miqdorining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki ikki yilgacha 35 axloq tuzatish ishlari yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish: a) ko‘p miqdorda; b) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib; v) takroran yoki xavfli residivist tomonidan; g) mansab mavqeini suiiste'mol qilish yo‘li bilan sodir etilgan bo‘lsa; d) badanga o‘rtacha og‘ir yoki og‘ir shikast yetkazilishiga sabab bo‘lsa, — bazaviy hisoblash miqdorining yuz baravaridan ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki uch yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish: a) juda ko‘p miqdorda; b) uyushgan guruh tomonidan yoki uning manfaatlarini ko‘zlab sodir etilgan bo‘lsa; v) odam o‘lishiga sabab bo‘lsa, — besh yildan sakkiz yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ¬ishlab chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, ¬ulardan foydalanish, xuddi shuningdek ularni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish (O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish: a) odamlar o‘limiga; 36 b) boshqacha og‘ir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo‘lsa, — sakkiz yildan o‘n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 1-bob bo‘yicha qisqacha xulosa Kontrabanda hamda bojxona qoidalari buzilishi jinoyatchiligi davlat iqtisodiyoti va ja’miyat uchun juda xavf tug’diribgina qolmay, mamlakatning siyosiy o’rniga putr yetqazadi. So’ngi yillarda bu jinoyatchilik turning yanada ko’payayotganligini hisobga oladigan bo’lsak, bu yo‘nalishdagi izlanishlarni yanada davom ettirish lozim. Chunki, texnika hamda axborot kommunikatsiyasi rivojlangani sari, kontrabandani tashkil etishning turli zamonaviy yo’llari paydo bo’lmoqda ularga qarshi zamonaviy yechimlar ishlab chiqish esa tobora ahamyat kasb etmoqda. II-bob. O‘zbekiston Respublikasi kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashishda axborot texnologiyalaridan foydalanishning xozirgi holati va kontrabanda jinoyatchiligining turlari 2.1. Kontrabanda jinoyatchiligining asosiy turlari va ularning o’zaro farqlanishi Kontrabanda jinoyatchiligi kundan-kunga rivoj topmoqda, shu bilan birga uning yangidan yangi turlari paydo bo’lmoqda. Kontrabandani tashkil etish bo’yicha ham jinoyatchilar yangi usullarni o’yalab topishmoqda, bu esa o’z o’zidan ularga qarshi kurashishning zamonaviy usullarini tashkil etishni talab qilmoqda. Shu o’rinda kontrabanda jinoyatchiligining turlarini tahlil qilsak. Rossiyalik olimlar kontrabandani tashkil etish tur jihitidan quyidagi 3 turga bo’lishadi:  Oddiy 37  Malakali  Maxsus malakali Oddiy kontrabanda - turli xil tovarlarni Rossiya Federatsiyasining bojxona chegarasi orqali katta miqdordagi noqonuniy olib o'tish. Malakali kontrabanda nima? Rossiya hududidan noqonuniy ravishda turli xil zararli kimyoviy, radioaktiv moddalar, ongni o'zgartiradigan dorilar, qurol-yarog’ va uskunalarni olib o’tish. Maxsus malakali, rasmiy lavozimidan foydalangan holda mansabdor shaxs bo'lgan tarafdorlari bilan targ'ibot; bojxona xodimlariga nisbatan jismoniy bosim qo'llanilishi bilan. 31 Maxsus malaka kontrabandasiga misol tariqasida 2020-yil 13-apreldagi holatni olsak bo’ladi 32 . Uyushgan jinoiy guruh tomonidan qo shni davlatdan yurtimizga olib kirilishiʻ rejalashtiriligan yirik miqdordagi sigaret mahsulotlari yuklangan avtotransport vositasini hujjatlarda go yoki yuksiz holatda ko rsatib, Surxondaryo viloyatidagi ʻ ʻ “Gulbahor” chegara bojxona postidan o tkazish evaziga bojxona xodimiga 10 500 ʻ AQSH dollarini pora tariqasida taklif etgan. Bu haqda DBQ axborot xizmati xabar berdi. Ammo bojxona xodimi o z xizmat burchiga sodiq qolib, Davlat bojxona ʻ qo mitasi Raisiga yozgan bildirgisi asosida, zarur tezkor choralar olib borilib, ʻ 2020-yil 12-aprel kuni Davlat bojxona qo mitasi va Davlat xavfsizlik xizmati ʻ xodimlari hamkorlikda o tkazilgan tezkor tadbir davomida qiymati 20 mlrd. ʻ so mdan oshiq bo lgan tamaki mahsulotlarining noqonuniy ravishda olib ʻ ʻ kirilishiga chek qo yildi. ʻ Tezkor tadbirda, qo shni davlatdan kirib kelgan fuqaro D.U boshqaruvidagi ʻ yuk avtotransport vositasi Termiz tumani hududida to xtatilib ko zdan ʻ ʻ kechirilganida, avtotransport vositasi yukxonasiga joylashtirilgan konteyner ichida 31 https://bestcustomsbrokers.ru/site/articleview?id=27 32 https://xs.uz/uz/post/bozhkhona-khodimiga-105-ming-dollar-pora-berishga-uringan-uyushgan-zhinoij-guruh- azolari-qolga-olindi 38 qonuniy olib kirilganligini tasdiqlovchi hyech qanday hujjatlari bo lmagan 749 900ʻ quti “GOLDEN SLUB” nomli sigaretlar borligi aniqlandi. Mazkur tamaki mahsulotlarini chegara bojxona postidan sezdirmay olib o tish ʻ uchun haydovchi D.U. hujjatlarda yuk avtotransport vositasini go yoki bo sh ʻ ʻ holatda deb ko rsatish maqsadida mazkur postda xizmat olib borayotgan bojxona ʻ xodimlariga 10 500 AQSH dollarini pora sifatida taqdim etadi. Bojxona posti xodimlari esa xizmat burchiga sodiq qolgan holda mazkur holat yuzasidan zudlik bilan tezkor tadbir ishtirokchilariga belgilangan tartibda ma lum ʼ qilishdi. Yevropalik olimlar esa kontrabandani quyidagi turlarga bo’lishmoqda 8-jadval Kontrabanda turlari Tovarlar kontrabandasi Odamlar kontrabandasi Noyob hayvonlar kontrabandasi Valyuta kontrabandasi Giyohvand moddalar, Psixotrop moddalar, Kuchli ta’sirlimoddalar Zaharli moddalar Toksik moddalar Radioaktiv moddalar, Portlovchi moddalar, Qurol, Portlovchi qurilmalar, Olovli qurollar O'q-dorilar, Ommaviy qirg'in qurollari (yadro, kimyoviy, biologik va boshqalar), Migratsion ; Yosh bolalar; Ayollar; Odam savdosi Qizil kitobga kiritilgan noyob turdagi hayvonlar Chet el valyutasi kontrabandasi 39 uskunalar. Aynan valyuta kontrabandasiga to’htaladigan bo’lsak, Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida valyuta siyosatini liberallashtirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida eksport-import operatsiyalarini amalga oshirish bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlik sub'ektlari va fuqarolar uchun keng qulay imkoniyatlar yaratilmoqda. Shunga qaramay, ayrim “nopok tadbirkorlar” va fuqarolar tomonidan yaratilayotgan imkoniyatlardan qonunga xilof ravishda foydalanish, xususan, valyutalar kontrabandasi bilan shug‘ullanish holatlari uchramoqda. Bu holat o‘z navbatida hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida valyutalar kontrabadasining avj olishiga va ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Shu bois, valyutalar kontrabandasiga qarshi kurashish sohasida yuzaga kelgan vaziyat, ushbu sohadagi tashkiliy-huquqiy asoslarni takomillashtirish zaruratini taqazo etmoqda. Bu shundan dalolat beradiki, bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida valyuta ayirboshlashning erkinlashtirilganligi natijasida aholi va tadbirkorlar ixtiyorida xorijiy valyuta pul mablag‘lari ko‘payib, chet el valyutasidagi pul mablag‘larini valyuta operatsiyalari sohasidagi qonunchilik talablarini buzgan holda kontrabanda usullari bilan O‘zbekiston Respublikasidan xorijiy davlatlarga olib chiqish holatlari ko‘payib bormoqda. Bu o‘z navbatida, O‘zbekiston Respublikasining valyuta to‘g‘risidagi va valyuta operatsiyalari sohasidagi hamda valyuta munosabatlari bilan bog‘liq qonunbuzilish holatlariga qarshi kurashning huquqiy asoslarini takomillashtirishni talab etmoqda. Huquqiy hujjatlarda “valyutalar kontrabandasi” tushunchasini kiritish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ilmiy tadqiqot ishlarini o‘rganish natijalariga ko‘ra, xorijiy valyutalar kontrabandasi tushunchasiga tadqiqotchilar tomonidan har xil ilmiy izoh berilganligi ma'lum bo‘ldi. Jumladan, Rossiyalik tadqiqotchi V.M. Talan o‘zining “Vidi kontrabandi” nomli ilmiy maqolasida, Rossiya qonunchiligida kontrabandaning yangi turi 40 sifatida Naqd pul vositalari yoki pul vositalari kontrabandasi tushunchasi kiritilganligini va ushbu tushunchaning mazmuni asosan, jinoiy yo‘l bilan topilgan naqd pul vositalarini legallashatirishga qarshi kurash ekanligiga e'tibor qaratilganligini ta'kidlagan 33 . Ushbu tushuncha Rossiya qonunchiligida aks etgan “Moliyaviy kontrabanda” tushunchasidagi alomatlarni qamrab olganligini, tushunchalarni umumlashtirib, ularga yagona yondashuvni va bir biridan ajratuvchi alohida ta'riflar ishlab chiqish zarurligini ma'lum qilgan. V.M. Talandan oldin, Rossiyalik tadqiqotchi R.V.Kravsov o‘zining “Kontrabandav mejdunarodnom prave” nomli ilmiy maqolasida ma'lum qilishicha 34 , 1971 yilda sosialistik mamlakatlar bojxona boshqarmalari rahbarlarining XIII konferensiyasida imzolangan xalqaro bayonnomaga ko‘ra, Kontrabanda – yuklarning (tovarlar, boyliklar va boshqa narsalar) davlat chegarasi orqali noqonuniy harakat qilishi yoki bojxona va valyuta qoidalariga qarshi qaratilgan boshqa harakatlar bo‘lib, ular uchun tegishli mamlakatning huquqiy normalariga muvofiq sanksiyalar nazarda tutilishi ko‘rsatilganligini ta'kidlagan. Shuningdek, mahalliy tadqiqotchilardan D.Sh.Abduraxmanov o‘zining “O‘zbekiston Respublikasida kapital harakatini tartibga solishning jinoiy huquqiy jihatlari” nomli magistirlik ishida xorijiy valyutalar kontrabandasi bilan bog‘liq bo‘lgan kapitalning O‘zbekiston Respublikasidan noqonuniy chiqib ketishi masalasini o‘rganishda hujjatli tahlil va kriminologik tahlil uslublaridan foydalanib, muammoning jinoiy huquqiy jihatlarini, asosan, iqtisodiy sohadagi qonunlar talablarining buzilayotganligini, jinoyatning sodir etilish usullari, shakllari hamda jinoyatchi shaxsining hususiyatlarini yoritib bergan. Ammo yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan olimlar valyuta qonunchiligini buzish holatlari, valyuta va kontrabanda tushunchalarining o‘zaro bog‘liqligi hamda valyutalar kontrabandasi muammolarini o‘z ishlarida yoritib bermagan. 33 Талан В.М. “Виды контрабанды”, научная статья, 2013 г 34 Кравцов Р.В. “Контрабанда в международном праве”, 2006 г 41 O‘zbekistonlik mualliflarining ilmiy tadqiqotlarida, muammoning o‘rganish qamrovi bevosita xorijiy valyutalar kontrabandasi bilan bog‘liq bo‘lgan tashqi iqtisodiy faoliyatni notarif tartibga solish sohasidagi tartib-qoidalar, yondashuvlar va nazariyalarning tavsifini yoritishga e'tibor qaratilganligi ma'lum bo‘ldi. Shu bilan birga, ushbu mavzuda tadqiqot olib borgan Rossiya va g‘arb tadqiqotchilarning ilmiy ishlarida xorijiy valyutalar kontrabandasi tushunchasiga har xil yondashuvlar aks etgan. Ammo barcha tadqiqotchilar ilmiy izlanishlarida zamonaviy tahlil usullaridan samarali foydalanishgan. Shuningdek, shu kunga qadar mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar ushbu sohada o‘rgangan muammolar va ularni hal etish bo‘yicha tavsiyalar bugungi kun talablariga javob bermaydi. Chunki hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida kundan kun yangi o‘zgarishlar va tartib-qoidalar joriy etilayotganligi sababli yuzaga kelayotgan muammolarning tabiati va xususiyatlari o‘zgarib bormoqda. Ya'ni, muammo shundaki, O‘zbekiston Respublikasida valyuta siyosatining liberallashtirilishi jarayonida xorijiy valyutalar kontrabandasi faollashdi. Shu bois, xorijiy valyutalar kontrabandasining oldini olish maqsadida bugungi kunda rasmiy- huquqiy hujjatlarda “valyutalar kontrabandasi” tushunchaning ta'rifini ishlab chiqish va uning qamrovini, ya'ni tarkibiy elementlarini (asosiy belgilarini) ko‘rsatish zarurati vujudga kelgan. Xususan, ushbu tushuncha yangi paydo bo‘lganligi sababli bugungi kunga qadar xalqaro huquq normalarida va davlatlarning milliy qonunchiligida hamda xalqaro va milliy atamalar lug‘atlarida “Valyutalar kontrabandasi” tushunchasiga aniq ta'rif berilmagan. Shuni ta'kidlash joizki, xalqaro huquq va davlatlarning milliy qonunchiligida “Chet el valyutasi”, “Valyuta”, “Valyuta qimmatliklari”, “Kontrabanda” kabi tushunchalarga alohida-alohida ta'rif berilgan bo‘lib, mazkur tushunchalar muomalada ishlatilayotgan “Valyutalar kontrabandasi” tushunchasinining mazmun mohiyatini har tomonlama to‘liq ochib bermaydi. 42 O‘zbek tilining izohli lug‘atida valyuta tushunchasiga quyidagicha izoh berilgan: valyuta – (ital. valuta - qiymat, baho lot. valere — kuchli bo‘lmoq; qadrlanmoq, baholanmoq) 1 Muayyan davlatning pul birligi (so‘m, tanga, dollar vab.). 2 Pul tizim iniig turi (oltin, kumush yoki qog‘oz valyuta). 3 Xorijiy davlatlarning pullari, xalqaro hisob-kitoblarda qo‘llanadigan xorijiy pul birligidagi kredit va to‘lov hujjatlari (veksellar, cheklar va h.k.) . Xususan, O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi «Valyutanitartibga solish to‘g‘risida»gi 556-II-sonli Qonunining 4-moddasiga asosan, “Chet el valyutasi – muomaladagi hamda chet davlat (chet davlatlar guruhlari) hududida naqd to‘lovning qonuniy vositasi bo‘lgan pulbelgilari, shuningdek muomaladan chiqarilayotgan yoki muomaladan chiqarilgan, ammo almashtirilishi lozim bo‘lgan pul belgilari, chet davlatlarning (chet davlatlar guruhlarining) pul birliklarida hamda xalqaro pul birliklarida yoki hisob-kitob birliklarida bank hisobvaraqlarida va omonatlarida turgan mablag‘lar” deb izohlangan. O‘zbekiston Respublikasi 1994 yil 22 sentyabrda qabul qilingan Jinoyat kodeksida chet el valyutasi tushunchasiga quyidagicha ta'rif berilgan: “Chet el valyutasi - 1) tegishli chet el davlatining muomalasida bo‘lgan va qonuniy to‘lov vositasi hisoblangan, shuningdek, muomaladan chiqarilgan yoki chiqarilayotgan, lekin O‘zbekiston Respublikasining pul belgisi bilan almashtirilishi lozim bo‘lgan banknot tarzidagi chet el pul belgisi; 2) chet el davlatlarining pul birliklarida va xalqaro hisob-kitob birliklaridagi schyotlar va omonatlardagi mablag‘lar”. Shuningdek, Nayrobi Konvensiyasining (09.06.1977 yilda Nayrobida (Keniya) imzolangan “Bojxona huquqbuzarliklarining oldini olish tergov qilish va ularni bartaraf etishda o‘zaro ma'muriy yordam ko‘rsatish to‘g‘risida”gi xalqaro Konvensiyasi) 1-moddasiga ko‘ra Kontrabanda – har qanday yashirin shaklda bojxona chegarasi orqali bojxona xizmatini aldash yo‘li bilan tovarlarni olib o‘tish hisoblanadi 35 . 35 Найроби Конвенцияси. 09.06.1977 йил. 43 Ammo ushbu sohadagi xorijiy davlatlar qonunchiligi o‘rganilganida, “Kontrabanda” tushunchasi yuqorida nomlari ko‘rsatilgan ashyolardan tashqari boshqa predmetlarni ham qonunga xilof ravishda o‘tkazish usuli sifatida ta'riflangan. Ya'ni xalqaro amaliyotda “Kontrabanda” tushunchasi faqat predmetga nisbatan emas, balki, tovarlar yoki ashyolarni bojxona chegaralari orqali noqonuniy ravishda olib o‘tish usullariga nisbatan ishlatilgan. Xulosa qilib aytganda, xalqaro qonunchilik talablariga asosan, O‘zbekiston Respublikasida “xorijiy valyutalar kontrabandasi” tushunchasiga ta'rif berish zarurati mavjud. Ushbu yo‘nalishda shuni ta'kidlash joizki, bugungi kunda xalqaro qonunchilikda kontrabanda tushunchasini faqat predmetga nisbatan emas, balki tovar va boshqa ashyolarni bojxona chegaralari orqali qonunga zid ravishda olib o‘tish usullariga nisbatan ishlatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu borada shuni aytish mumkinki, xorijiy davlatlarda muomalasi ta'qiqlangan yoki cheklangan ashyolarni bojxona chegarasi orqali noqonuniy o‘tkazish kontrabanda jinoyati sifatida tan olingan bo‘lsa, tovar va boshqa qimmatliklarni o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat Iqtisodiy Kontrabanda (RFda qisman) hisoblanadi. O‘zbekistonda esa tovar va boshqa qimmatliklarni bojxona chegarasi orqali noqonuniy o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat Iqtisodiy Kontrabanda emas, balki bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish deb tasniflanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, muammoning yechimi sifatida xalqaro va milliy qonunchilik talablari asosida xorijiy valyutalar kontrabandasi tushunchasiga ta'rif ishlab chiqildi. Yuqoridagi izohlardan kelib chiqib, xorijiy valyutalar kontrabandasiga quyidagicha ta'rif berish maqsadga muvofiq: Xorijiy valyutalar kontrabandasi – bu xorijiy davlatda qonuniy to‘lov vositasi hisoblangan valyuta mablag‘larining davlat chegarasi orqali qonunchilikda o‘rnatilgan tartibni buzgan holda olib o‘tish bo‘lib, 44 ular uchun tegishli mamlakatning huquqiy normalariga muvofiq sanksiyalar nazarda tutiladi”. 2.2. O‘zbekiston Respublikasi kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashishda axborot texnologiyalarini joriy etish chora tadbirlari Bugungi kunda iqtisodiyotning taraqqiyoti asosan zamonaviy axborot texnologiyalari (IT-texnologiyalar) bilan belgilanadi, ularsiz jamiyatning yanada rivojlanishini tasavvur qilib bo’lmaydi. Bunga, yagona jahon axborot makonini shakllantirilishi, global axborot tizimlari va texnologiyalarini yaratilishi, axborot oqimlari va resurslarini tizimlashtirilishi, axborotni bozor talabi sub’ektiga aylantirilishi turtki berdi. Faoliyati bir hil bo’lmagan ma’lumotlarning katta hajmini qayta ishlash va tahlil qilish zarurati bilan bog’liq bo’lgan davlat organlarida, axborot-komunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish hozirgi bosqichda ayniqsa muhimdir. Aynan axborot-komunikatsiya texnologiyalarini qo’llash O’zbekiston bojxona xizmati rivojlanish tendentsiyasini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Bu borada yurtimizda ham keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda. Jumladan, Prezidentimizning 2018 yil 12 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 36 gi farmoni bilan o‘tgan yil 1 sentyabrga qadar bo‘lgan muddatda tovarlarning bojxona nazoratini tanlov asosida o‘tkazishni nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqilishi va joriy etilishini ta’minlash belgilandi. Bojxona tizimi bu nafaqat mamlakat aholisiga xizmat qiladigan, balki xalqaro miqyosda manfaatlar kesishuvchan joydir. Uning ishlash tizimini takomillashtirish, samaradorligini oshirish shuning bilan birga ortiqcha qog’ozbozlikdan yiroqligini ta’minlash bugungi kundagi eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Shu o’rinda tizimni soddalashtirish va bojxona tizimi foydalanuvchilari vaqtini tejashni tashkil etishning yagona yo’li tizimga yuqori axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishdir. Shuning bilan birga, mamlakat 36 https://www.lex.uz/docs/-3680568 45 xavfsizligi nuqtai nazaridan kirib kelayotgan tovarlarni tekshirishda ham samarali axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish ham juda dolzarb. Turli xil axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish bojxona organlarining mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash bo’yicha yanada yuqori samarali faoliyatiga asos yaratishga imkon beradi. Axborot texnologiyalari hayotning barcha sohalariga ishonchli kirib keldi. Albatta bundan Bojxona organlari xizmati ham istisno emas. Bojxona sohasida information kommunikatsion texnologiyalarni joriy etishning asosiy sabablaridan biri bu bojxona va tashqi iqtisodiy faoliyatga aloqador shaxslarning o’zaro harakatlarini tezlashtirish va sifatini yaxshilashdan iborat. Tizimda axborot texnologiyalarini qo’llash korrupsiya holatinini oldini oladi va ish sifatini oshiradi, xatoliklar kamayadi hamda tizim mo;tadillashadi. Bu bobda axborot – kommunikatsiya texnologiyalari tushunchasi tahlil qilinadi hamda ularning bojxona faoliyatida tutgan o’rni o’rganiladi. Shuning bilan birga hozirda amalda qo’llanilayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tahlil qilinadi. Axborot texnologiyalarining davlat idoralarida joriy etilishi iqtisodiyot rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bojxona xizmati ham bundan mustasno emas. So’nggi o’n yil ichida Rossiya Federatsiyasi Bojxona xizmati o’z faoliyatiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini faol joriy qilmoqda. Ma’lumki, axborot bojxona texnologiyalaridan foydalanish tovarlarni chiqarishni tayyorlash va qaror qabul qilish jarayonini soddalashtirishga, uni biznes uchun yanada shaffof qilishga imkon beradi. Hozirgi vaqtda bojxona rasmiylashtiruvini soddalashtirish va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida davlat xizmatlarini ko’rsatish sifatini oshirish maqsadida bir qator axborot bojxona texnologiyalari ishlab chiqilgan va joriy qilingan. Ulardan asosiylari: - elektron deklaratsiya; 46 - dastlabki ma’lumotlar; - masofadan chiqarish; - bojxona to’lovlari kartasi; - davlat xizmatlarini (funktsiyalarini) elektron shaklda taqdim etish; - ruxsatnomalar bilan ishlash va boshqalar. Bojxona organlarining “xizmat ko’rsatuvchi provayder va shu bilan birga tati va tovarlar tashqi savdo aylanmasi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi huquqni muhofaza qiluvchi organ sifatida “ 37 qaraladi. Har bir davlatning bojxona tizimi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi, shuni ham e’tirof etish joizki bojxona tizimini yaxshilash yo’lida olib borilayotgan har qanday harakatlar axborot texnologiyalari hamda texnik vositalar bilan bog’liq bo’lib, ularni tizimda samarali qo’llash eng old maqsad hisoblanadi. Davlatlar bojxona organlari tizimi bir-biridan farqli bo’lishiga qaramay ularning asosiy vazifalari bir xil hisoblanadi (1-rasm). 9-jadval Shuning bilan birga, Bojxona faoliyatining asosiy vazifalari quyidagilar bilan belgilanadi 38 :  Ichki bozor tizimning uzluksiz ishlashini kafolatlash;  O’z vakolati doirasida soliqlar, yig’imlar va bojlarni undirish;  Qonuniy tashqi savdo operatsiyalari va operatsiyalarining normal bajarilishini ta’minlash, shu jumladan ularning belgilangan standartlarga muvofiqligini nazorat qilish;  Jamiyatni giyohvand moddalar va boshqa zararli moddalarning noqonuniy olib o’tilishidan himoya qilish, shuningdek, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash. Hozirgi davrga kelib davlatlarda “Elektron hukumat” tizimi rivojlanib bormoqda. Boshqaruv tizimiga innovatsion axborot kommunikatsiya 37 ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ТАМОЖЕННОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ/2017/М.В. Бойкова/Монография 38 ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ТАМОЖЕННОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ/2017/М.В. Бойкова/Монография 47 texnologiyalarini joriy qilish har doimgidan ham dolzarb. “Elektron hukumat” tizimi boshqaruv faoliyatidagi shaffoflikni taminlabgina qolmay, davlat boshqaruv tizimining tez va sifatli ishlashi uchun asos bo’lin xizmat qilmoqda. Elektron hukumat kontseptsiyasini amalga oshirish doirasida bojxona xizmatlarini ko’rsatishning muhim tendentsiyasi bojxona xizmatlarini ko’rsatishning tatisti usullarini joriy qilish va masofaviy axborot bazalaridan foydalangan holda protseduralarni bajarishdir. Elektron hukumat tizimi bojxona va bojxona muassasalari uchun ham, ushbu xizmatga buyurtma bergan shaxs uchun ham bojxona xizmatlarini ko’rsatish jarayonini sezilarli darajada soddalashtiradi va tezlashtiradi. Shu o’rinda elektron hukumat tizimi yaxshi rivojlangan davlatlarga e’tibor qaratsak (10-jadval). 10-jadval Dunyo mamlakatlarida elektron hukumatning rivojlanish darajasi 39 . Davlat O’rin Elektron hukumat rivojlanish indeksi 1 Janubiy Koreya 0.8785 2 AQSH 0.8510 3 Kanada 0.8448 4 Buyuk Britaniya 0.8147 5 Gollandiya 0.8097 6 Norvegiya 0.8020 7 Daniya 0.7872 8 Avstraliya 0.7863 9 Ispaniya 0.7516 10 Fransiya 0.7510 39 Evropa standartlashtirish / rivojlantirishga ko'maklashish qo'mitasining axborot portal tovar va xizmatlar savdosi [Elektron resurs]: Rasmiy sayt. Kirish rejimi: http: //www.cen.eu. 48 BMTning dunyodagi elektron hukumat holati to’g’risidagi so’nggi ma’ruzasi jadvalidan ko’rinib turibdiki, birinchi o’rin aksariyati resursga boy bo’lgan iqtisodiy rivojlangan davlatlar tomonidan egallangan. Rivojlangan davlatlar bojxona xizmatlarini ko’rsatishda yangicha yondashuv, avvalambor, mijozlar va ularning ehtiyojlarini aniqlashga qaratilgan. Bu borada Avstraliya bojxona tizimi namuna oladigan darajada rivojlangan. Tizimning bosh vazifasi “davlatga xizmat ko’rsata turib, biznes ishtirokchilarini ham hafa qilmaslik” deb takidlaydi Avstraliya bojxona qo’mitasi raisi 40 . Hozirda jahon bojxona tizim sifatida rivojlanib bormoqda, uning maqsadi biznesning yuqori darajadagi xavfsizligini ta’minlashda samarali yordam berishdir. Yaponiya an’anaviy ravishda texnologik innovatsiyalarning tendentsiyasini belgilab beruvchi davlat bo’lib kelgan. Ushbu tizim bojxona sohasida ham amal qiladi. 1980-yillardayoq Yaponiya bojxonasi samarali va zamonaviy bojxona xizmatlarini ilgari surishga katta e’tibor qaratib kelgan. Bojxona xizmatlarini kompyuterlashtirish NACCS axborot tizimi orqali olib boriladi. Yaponiya “yagona darcha” tizimini 2003 yildayoq joriy etgan edi. Uni ishga tushirishdan oldin bir qator davlat idoralari bilan muvofiqlashtirish ishlari olib borildi: - davlat sanitariya nazorati; - davlat karantini xizmati; - hayvonlar karantini davlat xizmati; - yuk tashish uchun mas’ul bo’lgan turli xil xizmatlar. Bugungi kunda yapon bojxonachilari samaradorligini oshirgan holda yangi avlod dasturiy ta’minotini ishlab chiqmoqdalar. Tizimning o’zigga hosligi shunda bo’ladiki, endilikda Yaponiya bir boshqaruv tizimiga ostiga barcha davlatlar bojxona organlarini birlashtirmoqchi. (TAINEO) Tayland “yagona darcha ” tizimi va uning bojxona tizimiga ijobiy ta’siri 40 http://www.tamognia.ru/rules/avst/index.php 49 TAINEO tizimi 2008 yil iyul oyida ishga tushirilgan bo’lib, u davlat idoralari va xususiy kompaniyalar o’rtasida tatisti savdo va transport hujjatlari xavfsiz almashinuvini ta’minladi, shuningdek, 660 ta bojxona postlarida bojxona rasmiylashtiruvi va tovarlarni chiqarish jarayonini to’liq avtomatlashtirishga imkon berdi. 2011 yil noyabr oyida TAINEO obunachilari soni qariyb 8000 kishiga yetdi, tizim esa import, eksport, logistika va ta’minot sohasida ishlaydigan 100000 ga yaqin treyderlarga va 36 ta davlat idoralariga xizmat ko’rsatdi. 41 Tailandning milliy yagona darchasi (TAINEO) muvaffaqiyatli tizin namunasidir . Tizimning maqsadi savdoni tezlashtirish hamda xalqaro savdpga keng yo’l ochish hisoblanadi. Barcha davlat idoralari va treyderlari “Yagona oyna” tizimiga mutlaqo bepul kirishlari mumkin. Savdogarlar faqat masofadan boshqarish tizimi orqali hujjatlarni tatisti shaklda rasmiylashtirish uchun ozgina oylik to’lovni to’lashlari kerak. Savdo kompaniyalari ma’lumotlari 25 KB tatist bo’lgan operatsiya uchun 25 baht to’laydilar. Har bir qo’shimcha KB ularga 1 bat turadi. Ma’lumotlar miqdoridan qat’i nazar, maksimal to’lov miqdori – 300 baht. TAINEO tizimi tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq jarayonlarni ham, ish jarayonini ham soddalashtiradi. TAINEO tufayli Tailand har yili taxminan 1,5 milliard dollar uchun logistika xarajatlari tejaydi. Quyida TAINEO tizimi orqali bojxona organlari faoliyati qay tomonga o’zgarganini ko’rishimiz mumkin 3-jadval: 11-jadval Bojxona rasmiylashtiruvi jarayonlarini takomillashganligi 42 . Bojxona rasmiylashtiruvi (1 deklaratsiya uchun) 1998 yilgacha 1998-200 0 2008-2011 yashil qizil Bojxona 6-8 etap 2-4 etap 0 etap 1 41 https://docplayer.ru/32039118-Prakticheskie-primery-mezhvedomstvennoe-sotrudnichestvo-po-realizacii-sistemy- edinogo-okna-opyt-tailanda-vysokourovnevaya-arhitektura-taineo.html 42 Королевская таможенная служба Таиланда, Разработка национального «единого окна» для импорта, экспорта и логистики: Опыт Таиланда (2012 г.) 50 rasmiylashtiruvi etap Rasmiylashtirish vaqti 3-10 kun 0.5-1 kun 0 soat 0.5- 1soat Kerakli hujjatlar soni 5 hujjat 3 hujjat 0 1 Ko’rib chiqish muddati 3-10 kun 10-30 minut 95% 5 minut TAINEO tizimi tashqi savdo-sotiq operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq jarayonlarni ham, hujjat aylanishini ham soddalashtiradi. Bu chegaradagi tatistic talablarga rioya qilish uchun zarur bo’lgan jarayonlar, hujjatlar va vaqt sonining sezilarli darajada qisqarishini ta’minlaydi. TAINEO tufayli Tailand har yili logistika xarajatlaridan 1,5 milliard AQSh dollar tejaydi. Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirish va tadbirkorlarga keng qulayliklar yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan, bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada takomillashtirish va shaffoflashtirish maqsadida sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)ni joriy etish, Internet tarmog‘i orqali turli interaktiv xizmatlar ko‘rsatish ko‘lami tobora ortib bormoqda. Ikkinchi bobda O’zbekiston bojxona tizimida axborot texnologiyalarini qo’llanish holatini tahlil qilish bilan bir qatorda yangi joriy etilgan “Xavfni boshqarish tizimi” ham o’rganamiz. Tizimning afzallik va qulayliklari bilan yaqindan tanishamiz. Prezidentimizning 2018 yil 12 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni bilan o‘tgan yil 1 sentyabrga qadar bo‘lgan muddatda tovarlarning bojxona nazoratini tanlov asosida o‘tkazishni nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqilishi va joriy etilishini ta’minlash belgilandi 43 . 43 https :// uzhurriyat . uz /2019/03/27/ yangi - tizim - yangi - imkoniyat / 51 Ushbu farmon bilan Davlat bojxona qo‘mitasida Xavflarni monitoring qilish va baholash boshqarmasi tashkil qilindi. Mazkur boshqarmaga bojxona organlarida bojxona qonun hujjatlari buzilishi xavfi yuqori bo‘lgan tovar va tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilarini nazorat qilish uchun kuch va vositalarni jamlashni nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish vazifasi yuklatildi. Jahonning yetakchi davlatlarida ushbu yo‘nalishda foydalanilayotgan axborot texnologiyalari imkoniyatlarini o‘rgangan holda xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqildi va 2018 yil 1 sentyabrdan sinov tarzida ishga tushirildi. O‘zbekiston Respublikasining 2018 yil 18 oktyabrda yangi tahrirda qabul qilingan “Davlat bojxona xizmati to‘g‘risida”gi Qonuni bilan esa mazkur yangi tizimni qo‘llash samaradorligining muntazam monitoringini amalga oshirish bojxona organlarining asosiy vazifalaridan biri etib belgilandi. Yana bir hujjat- Prezidentimizning 2018 yil 24 noyabrdagi “Bojxona ma’muriyatchiligini takomillashtirish va O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni bilan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi to‘liq rejimda joriy etildi. Ushbu farmonga binoan 2018 yil 1 dekabrdan boshlab, “Sariq” va “Qizil” yo‘laklar ishga tushirildi. Joriy yil 1 martdan esa “Yashil” va “Ko‘k” yo‘laklar ishga tushirdi. “Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimining to‘liq joriy etilishi — halol tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashda muhim omil” mavzusida kuni kecha o‘tgan matbuot anjumani ana shu o‘zgarishlarga bag‘ishlandi. Unda Davlat bojxona qo‘mitasining xavflarni monitoring qilish va baholash boshqarmasi boshlig‘i Ilhom Muxtorov va boshqa mutasaddi vakillar mazkur tizimning afzalliklari haqida batafsil ma’lumot berdi. — Xavfni boshqarish, tizimni to‘laqonli amalga kiritish orqali “yalpi” bojxona nazoratini o‘tkazishdan voz kechiladi va xavf profillari yoki tasodifiy tanlov asosida tovar, transport vositalarining nazorati to‘rtta yo‘lakdan biriga 52 yo‘naltirilgan holda amalga oshiriladi, — deydi I. Muxtorov. — “Sariq yo‘lak”da bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni tekshirish bo‘yicha nazorat shakllari xavf darajasi o‘rtacha ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tovar va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi. “Qizil yo‘lak”da esa xavf darajasi yuqori yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tovar va transport vositalariga nisbatan nazorat amalga oshiriladi. Xavf darajasi past bo‘lgan tovar va transport vositalarini o‘tkazish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinganda, “Yashil yo‘lak” qo‘l keladi, ya’ni bojxona nazorati shakllari ularga nisbatan qo‘llanmaydi. Xavf darajasi o‘rtacha ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlov asosida aniqlangan tovarlar nazorati esa ular chiqarib yuborilgandan so‘ng “Ko‘k yo‘lak”da amalga oshiriladi. Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali bir qator maqsadlarga erishiladi: xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali qonun hujjatlariga rioya etilishini hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarning bajarilishi ta’minlanadi. Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona nazorati ob’ektlariga nisbatan nazoratni yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona nazoratining shakllarini hamda darajasini tanlash mumkin. Nazoratni tezlashtirish hamda xavf darajasi kam bo‘lgan tovar va transport vositalarining O‘zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan olib o‘tilishida nazoratni soddalashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi. Xo‘sh, mazkur tizim tadbirkorlarga nima beradi? Eng avvalo, tizim tashqi savdo aylanmasining oshishiga va xalqaro savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag‘batlantirish hamda huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi. Bojxona nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli darajada qisqaradi. Har bir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga qarab saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug‘iladi. TIF qatnashchilariga bojxona ko‘rigida yengillik yaratiladi. Ularning tovarlari aylanmasi davri qisqaradi. 53 Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo‘mitasining bojxona.uz saytidagi http://service.customs.uz havolasi orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi hamda uning qaysi yo‘lakka joylashtirilgani to‘g‘risidagi ma’lumotlarni aniq vaqtda bilib olishlari mumkin. Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni tekshirish va ularning ishonchliligini to‘la va bekamu ko‘st ta’minlashning imkoni yo‘q. Xavfni boshqarish tizimi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan eng katta samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi. Bunda asosiy e’tibor yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona qonunchiligining buzilishi yoki mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur yetkazadigan yoxud davlatning boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, eng xavfli holatlarga qaratiladi. Xavf-xatar bo‘lmasa yoki uning ehtimoliy qonunbuzilishlarining oqibatlari minimal darajada bo‘lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng sodda texnologiyalari qo‘llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni tashish, bojxona terminallarida saqlash bilan bog‘liq asossiz xarajatlarga yo‘l qo‘yilmaydi. DBQ Axborot xizmati bosh inspektori Husan Tangriyevning ma’lum qilishicha, xavfni boshqarish tizimning to‘laqonli amalga kiritish orqali «yalpi» bojxona nazoratini o‘tkazishdan voz kechgan holda, xavf profillari yoki tasodifiy tanlov asosida tati va transport vositalarining bojxona nazorati 4 ta yo‘laklardan biriga yo‘naltirilgan holda amalga oshiriladi 44 . «Sariq yo‘lak» , bunda bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni tekshirish bo‘yicha bojxona nazorati shakllari xavf darajasi o‘rta ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tati va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi. «Qizil yo‘lak» , bunda bojxona nazorati shakllari xavf darajasi yuqori ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tati va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi. 44 https :// www . xabar . uz / uz / jamiyat / bojxonada - xavfni - boshqarish - tizimi 54 «Yashil yo‘lak» , bunda xavf darajasi past bo‘lgan tati va transport vositalarini chiqarib yuborish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinganda, bojxona nazorati shakllari ularga nisbatan amalga oshirilmaydi. «Ko‘k yo‘lak» , bunda xavf darajasi o‘rta ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlov asosida aniqlangan tovarlarga nisbatan bojxona nazorati shakllari ular chiqarib yuborilgandan so‘ng amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari xodimi o‘rnatilgan tartibda tasdiqlangan tovarlarni ko‘zdan kechirish hamda namuna va (yoki) sinamalar olishda bojxona tartib-taomillarini amalga oshirish to‘g‘risidagi yo‘riqnomaga asosan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi buyurgan bojxona operatsiyalarini bajarishga majbur. Xo‘sh, xavf o‘zi nima? Bu bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilmasligi ehtimolining darajasi bo‘lib, xavfni boshqarish — xavfning oldini olish va ularni imkon qadar kamaytirish, ularning qo‘llanilish samaradorligini baholash, shuningdek bojxona operatsiyalarining bajarilishi ustidan nazorat qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalda bajarishni, bojxona organlarida mavjud bo‘lgan axborotning uzluksiz yangilanishini, tahlil etilishini va qayta ko‘rib chiqilishini nazarda tutuvchi doimiy ishlardir. Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali quyidagi maqsadlarga erishiladi:  Xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali qonun hujjatlariga rioya etilishini hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarilishini ta’minlash;  Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona nazorati ob’yektlariga nisbatan bojxona nazoratini yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona nazoratining shakllarini hamda darajasini tanlash; 55  Bojxona nazoratini tezlashtirish hamda xavf darajasi kam bo‘lgan tati va transport vositalarini O‘zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan olib o‘tilishida bojxona nazoratini soddalashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish. Mazkur tizim tadbirkorga nima beradi?  Eng avvalo, ushbu tizim tashqi savdo aylanmasining oshishiga va xalqaro savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi;  Tashqi iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag‘batlantirish hamda huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi;  Bojxona nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli ravishda qisqaradi;  Harbir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga qarab saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug‘iladi;  TIF qatnashchilariga bojxona ko‘rigidan yengillik yaratiladi;  TIF qatnashchilarining tovarlari aylanmasi davri qisqaradi. Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo‘mitasining bojxona.uz saytidagi havola orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi hamda uning qaysi yo‘lakka joylashtirilganligi to‘g‘risida ma’lumotlarni real vaqt rejimida olishlari mumkin. Mazkur tizim bojxona organlariga nima beradi? Tovar va transport vositalarini, bojxona nazoratidan o‘tkazishda Xavfni boshqarish tizimi bojxona nazoratining qo‘llaniladigan shakli va darajasini belgilab beradi. Tovarlar bojxona chegarasi orqali olib o‘tilayotganda bojxona operatsiyalarining o‘tkazilishini tezlashtirish bilan bir qatorda bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlari buzilishlarini aniqlash, prognoz qilish va ularning oldini olishda muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni tekshirish va ularning ishonchliligini ta’minlashning imkoniyati yo‘q. Xavfni boshqarish tizmi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan eng katta samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi. 56 Bunda asosiy e’tiborni yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona qonunchiligining buzilishi yoki mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur yetkazadigan yoxud davlatning boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, himoya qilish bojxona organlari zimmasiga yuklangan eng xavfli holatlarga va yetkazib berish jarayonlariga qaratishga katta e’tibor beriladi. Aksincha, xavf-xatarlar bo‘lmasa yoki uning ehtimoliy qonun buzilishlarining oqibatlari minimal darajada bo‘lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng tat texnologiyalarini qo‘llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni tashish, ularni bojxona terminallarida saqlash bilan bog‘liq asossiz xarajatlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Dastlabki natijalar Xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan axborot tizimidan samarali foydalanilishi natijasida dastlabki 6 oy mobaynida 135 ta holat aniqlanib, 6,3 mlrd. So‘mlik qo‘shimcha bojxona to‘lovlari hisoblangan. 2-rasm “Xavfni boshqarish tizimi” bilan ishlash 45 . 45 https :// www . xabar . uz / uz / jamiyat / bojxonada - xavfni - boshqarish - tizimi 57 Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirish va tadbirkorlarga keng qulayliklar yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan, bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada takomillashtirish va shaffoflashtirish maqsadida sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)ni joriy etish, Internet tarmog‘i orqali turli interaktiv xizmatlar ko‘rsatish ko‘lami tobora ortib bormoqda. Bojxona sohasida so‘nggi o‘n yilga nazar solsak, sohaga axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishga doir o‘nlab muhim hujjatlar, xususan, Prezidentimizning Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari qabul qilinyapti-ki, bu bilan hech ikkilanmasdan bojxona xizmatini zamonaviylashtirish, bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada soddalashtirish davlatimiz siyosati darajasiga ko‘tarilmoqda deyish mumkin. Bojxona tizimiga axborot texnologiyalarini jalb etish zarurati quyidagi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi: Bir tomondan, respublikamizning tashqi iqtisodiy aloqalari kengayishi evaziga chegaralarimiz orqali harakatlanayotgan tovar va transport vositalari sonining ham oshib borishi bojxona organlari faoliyatini soddalashtirishni talab etsa, ikkinchi tomondan, respublikamiz iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda bojxona organlariga yuklatilgan vazifalar bojxona nazoratining yangi shakl va uslublarini tatbiq etish hisobiga, bojxona nazorati samaradorligini yanada oshirishni taqozo etadi. Xalqaro andozalar nuqtai nazaridan qaraganda, bojxona organlari faoliyati samaradorligini aniqlashning asosiy me’yorlaridan biri bo‘lib, bojxona rasmiylashtiruvi va nazoratiga ketgan vaqt hisoblanadi. Bu vaqtni qisqartirishdagi eng muhim omillardan biri esa bu bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlariga zamonaviy axborot texnologiyalari va dasturlarini joriy qilishdir. Bojxona sohasiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilish bojxona organlarining yagona axborot uzatish tarmog‘ini va yagona avtomatlashtirilgan axborot tizimini, ma’lumotlar xavfsizligi va ularni muhofaza 58 qilish tizimini yaratish hamda bojxona komplekslari va postlarini zamonaviy bojxona nazorati texnik vositalari bilan ta’minlash yo‘nalishida amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda DBQ rasmiy veb-sayti www.customs.uz orqali 9ta interaktiv xizmatlar va Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali my.gov.uz orqali 10ta interaktiv xizmatlar aholi va tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari uchun ko‘rsatilib kelinmoqda. Ko‘rsatilayotgan interaktiv xizmatlar tadbirkorlik subyektlari va fuqarolarimizga vaqtni tejash, qog‘oz xarajatlarini kamaytirish, bojxona organlariga bormasdan o‘z ish joylaridan Internet orqali kerakli ma’lumotlarni olish hamda rasmiylashtirish va shu kabi bir qancha qulayliklar yaratib kelmoqda. Tovarlar bojxonada elektron shaklda rasmiylashtirilmoqda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 29-dekabrdagi 370- sonli qarori ijrosini ta’minlash, tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga qulayliklar yaratish maqsadida DBQ tomonidan «Elektron dek-laratsiyalash» avtomatlashtirilgan axborot tizimi ishlab chiqildi va amaliyotga joriy etildi. Ushbu tizim TIF qatnashchilariga bir qator afzalliklar beradi. Jumladan:  elektron deklaratsiyalash jarayonida tadbirkorlik subyekti bojxona postidan uzoq masofada bo‘lishidan qat’iy nazar, internet tarmog‘i orqali amalga oshirish imkoniyatiga ega;  deklarant o‘z ish joyida o‘tirib, bir necha bojxona postlari bilan tovarlarni deklaratsiyalashi mumkin;  TIF qatnashchilarining kerakli bojxona protseduralari bilan bog‘liq bo‘lgan vaqti va moddiy xarajatlari qisqaradi. «Elektron deklaratsiyalash» tizimi 2012-yil 31-dekabrdan www.customs.uz DBQ saytiga interaktiv xizmati sifatida joylashtirildi hamda 2013-yil 1- yanvardan boshlab tatbiq etildi. Olib borilgan ishlar natijasida, 2013-yilda jami bojxona yuk deklaratsiyalarining 39,2 foizi elektron tarzda taqdim etilgan bo‘lsa, 2015-yilda esa bu ko‘rsatkich 99,95 foizni tashkil etdi. 59 AKT ning bojxona sohasida faol qo ’ llanishi hamda olib borilayotgan boshqa islohatlar natijasida , bojxona sohasi ko ’ plab yutuqlarga erishdi . Aynan kontrabanda holatlarini aniqlash borasida erishilgan natijalar tat (4- jadval ) 12- jadval 2019 yil davomida davlat bojxona xizmati organlari faoliyatiga doir asosiy ko ‘ rsatkichlar va statistik ma ’ lumotlar . 46 т/р/№/ Faoliyatga doir muhum yo’nalishlar Statistik raqamlar 1. Davlat byudjetiga undirilgan bojxona to’lovlari/ 4,8 trln. So’m/ 2. Bojxona to’lovlaridan qo’llanilgan imtiyozlar/ 8,7 trln. So’m/ 3. Qo’shimcha hisoblangan bojxona to’lovlari miqdori/ 54,8 mlrd. So’m/ 4. Eksport bojxona rasmiylashtiruviga sarflangan o’rtacha vaqt/ 53 daqiqa/ 5. Import bojxona rasmiylashtiruviga sarflangan o’rtacha vaqt/ 3 soat 36 minut/ 6. Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga oid aniqlangan holatlar va ushlab qolingan tovarlar/ 3557 ta holatda 69,1 mlrd so’mlik Tovar/. 7. Aniqlangan giyohvandlik vositalari miqdori/ 110 ta holatda 21,6 kg/ 8. Aniqlangan psixotrop moddalar miqdori/ 17 holatda 1551 dona/ 9. Aniqlangan qurol-yarog’lar miqdori/ 11 ta qurol/ 10. Aniqlangan ta’qiqlangan diniy mazmundagi materiallar soni/ 1012 dona/ 11. Joriy yilning 1-choragi davomida joriy qilingan axborot tizimlari va interaktiv xizmatlar soni/ 52 ta axborot tizimi, 17 ta interaktiv xizmati/ 12. O’tkazilgan bojxona ekspertizalari soni va natijada qo’shimcha hisoblangan bojxona to’lovlari miqdori/ 1045 ta ekspertiza natijasida 19 mlrd. 217 mln. So’m/ 46 http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti. 60 2019 yilda “ Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga oid aniqlangan holatlar va ushlab qolingan tovarlar ” soni 3557 47 holatni tashkil qilgan bo ’ lsa bu ko ’ rsatkich 2018 yilda 4026 holatni tashkil qilgan . 2.3. Kontrabanda va bojxona qoidalarini buzilishiga qarshi kurash samaradorligini oshirishda axborot texnologiyalari va texnik vositalarning ahamiyati Kontrabandaga qarshi kurashni zamonaviy texnik vositalar hamda AKT siz to ’ g ’ ri samarali tashkil etib bo ’ lmaydi . Bu borada xorij tajribasi ham shuni ko ’ rsatmoqdaki , innovatsion taraflama hamda AKT taraflama rivojlangan davlatlarda kontrabanda jinoyatchiligi boshqa davlatlarga qaraganda kamroq sodir etiladi . Shu o ’ rinda shuni ham aytish joizki so ’ ngi yillarda yurtimizda kontrabandaga qarshi kurarshning zamonaviy usullari joriy etilmoqda . Hususan , 2018- yil 22- oktyabrdagi O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining " O ‘ zbekiston Respublikasida mobil qurilmalarni hisobga olish tizimini tartibga solish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida " 847- son qaroriga muvofiq mamlakatimizda mobil qurilmalar IMEI - kodlarini ro ‘ yxatga olish tizimi joriy etildi . Mazkur hujjatga muvofiq tizim operatori " O ‘ zbekiston telekommunikatsiya tarmoqlarini boshqarish Respublika markazi " davlat unitar korxonasi etib belgilandi . UZIMEI tizimi quyidagi maqsadlarni amalga oshirishda xizmat qiladi : mobil qurilmalardagi o ‘ ziga xos identifikasiya kodlari to ‘ g ‘ riligini tekshirish orqali ularning mulkdorlari huquqlarining himoya qilinishini ta ' minlash ; mobil qurilmalardan ularning mulkdorlarini ogohlantirmasdan noqonuniy va ruxsatsiz foydalanishga yo ‘ l qo ‘ ymaslik ; xalqaro standartlarga mos kelmaydigan sifatsiz mobil qurilmalar sotilishining oldini olish. 2019-yil 17-sentyabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi hududida foydalanilayotgan, sotish yoki shaxsiy 47 http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti. 61 foydalanish uchun olib kelinadigan va ishlab chiqariladigan mobil qurilmalarni ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida” 778-son qaroriga muvofiq mobil qurilmalar IMEI-kodlarini ro‘yxatdan o‘tkazish tizimini joriy etish tartibi ishlab chiqildi. Ushbu qaror asosida 2019-yil 1-dekabrdan boshlab mobil qurilmalarning IMEI-kodlari ro‘yxatdan o‘tkazish pullik asosda amalga oshirilmoqda. Bunda qanday yutuqlarga erishilmoqda? 1. Iste’molchilar uchun sifatli mobil qurilmalardan foydalanish imkoniyati yaratildi, sifati kafolatlangan, xalqaro talablarga javob beradigan mahsulot kirib kelmoqda. Xalqaro GSM talabi bo‘yicha standartlarga javob bermagan qurilmalar ro‘yxatdan o‘tkazilmayapti. 2. Ichki bozorda kontrafakt mahsulotlar aylanishi cheklanmoqda, telekommunikatsiya bozorida sog‘lom raqobat muhiti shakllanmoqda. 3. Mobil aloqa qurilmalarini ishlab chiqaruvchi yirik kompaniyalarning vakolatxonalari ochilmoqda. Ular kafolatlangan sog‘lom raqobat muhiti bor bo‘lsagina vakolatxona ochishadi. Bugungi kunga qadar bunday sog‘lom muhit bo‘lmagan. 4. Rasmiy olib kirilgan qurilmalarni savdo majmualari xaridorlarga muddatli to‘lov yoki kredit asosida sotmoqda. Bunday xizmat norasmiy olib kirilgan qurilmalarga ko‘rsatilmaydi. 5. Xalqaro standartlarga mos mobil telefonlar va mobil aloqa moduliga ega qurilmalarni mahalliy tadbirkorlik subyektlari tomonidan ishlab chiqarishni kengaytirish qo‘llab-quvvatlanmoqda. 6. Tizimning joriy etilishi fuqarolarimiz xavfsizligini ta’minlashga zamin yaratadi. Bu nafaqat mobil qurilmalarni o‘g‘rilash bilan bog‘liq jinoyatlarni kamaytirmoqda, balki davlat va ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlab beruvchi choralarining samaradorligini oshirdi. Qolaversa, mazkur tizim bozordagi shaffoflikni yanada oshirmoqda, soxta mahsulotlarni respublika hududiga olib kelish hajmini kamaytirdi. 62 7. Sifatsiz mobil telefonlarining davlat hududiga olib kelinishi cheklandi. Ozarbayjonda IMEI ro‘yxatga olish tizimi 2013-yil may oyida ishlay boshlagan. Tizim kontrabanda bilan kurashish va o‘g‘irliklar sonini kamaytirishga qaratilgan. Ukrainada esa tizim 2015- yildan boshlab ishlashni boshlagan. Prezident tomonidan 2020-2023 yillarda bojхona ma’muriyatchiligini isloh qilish va O zbekiston Respublikasi davlat bojхona хizmati organlari faoliyatiʻ samaradorligini oshirish konsepsiyasi va uni amalga oshirish bo yicha “yo l ʻ ʻ хaritasi” tasdiqlandi. Konsepsiyaning asosiy ustuvorliklari: bojхona sohasidagi normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish; mavjud kuch va vositalarni optimal qo llagan holda bojхona organlari ʻ faoliyati va infratuzilma ob’yektlarining institutsional asoslarini rivojlantirish; raqamli iqtisodiyot doirasida zamonaviy va ilg or aхborot-kommunikatsiya ʻ teхnologiyalarini bojхona sohasiga joriy etish orqali bojхona organlari faoliyati shaffofligi hamda samaradorligini ta’minlash; bojхona organlarining fiskal funksiyalarini amalga oshirishni takomillashtirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni tarif va notarif jihatdan tartibga solishni soddalashtirish; kontrabanda va bojхona to g risidagi qonun hujjatlari buzilishiga qarshi ʻ ʻ kurashish; bojхona organlari хodimlarini tayyorlash, qayta tayyorlash hamda malakasi va mahoratini yanada oshirish, ularning ijtimoiy himoyasini kuchaytirish; хalqaro tashkilotlar va хorijiy davlatlar bojхona хizmatlari bilan o zaro ʻ manfaatli hamkorlikni yanada rivojlantirish. Hujjatda uch bosqichda joriy etiladigan yangiliklar nazarda tutilgan: a) 2020 yil 1 avgustdan t/y transporti tashkilotlari o zlarining aхborot ʻ tizimlarini bojхona organlarining aхborot tizimlariga integratsiyalash orqali bojхona nazorati ostidagi vagon va konteynerlarning mamlakat ichidagi harakatlari 63 haqidagi ma’lumotlarni bojхona organlariga real vaqt rejimida beg araz tarzdaʻ taqdim etadilar; b) 2020 yil 1 sentyabrdan “Yagona darcha” bojхona aхborot tizimi chegara bojхona postlarida joriy etiladi; v) 2020 yil 1 noyabrdan: BYuDni rasmiylashtirish vaqti хavf darajasidan kelib chiqib, 3 sutkadan 1 kungacha qisqartiriladi; bojхona nazoratining muqobil turlarini qo llashni kengaytirish orqali ʻ tovarlarni bojхona hamrohligida kuzatib borish holatlari qisqartiriladi, qonunchilikda belgilangan holatlar bundan mustasno; DBQning хavflarni boshqarish tizimi avtomobil chegara bojхona postlarida joriy etiladi; transport vositalarini vaqtinchalik olib kirishda tashuvchi real vaqt rejimida elektron shaklda qayta olib chiqish muddati tugashidan oldin vaqtinchalik olib kirish muddatini uzaytirishi va tegishli yig imni to lashni amalga oshirishi ʻ ʻ mumkin; “bojхona hududida qayta ishlash” bojхona rejimida qayta ishlash mahsulotlarining chiqish normasini identifikatsiyalash va baholash uslubiyati tadbirkorlik sub’yektining o zi tomonidan ishlab chiqiladi. ʻ DBQga qo shimcha vazifalar yuklandi va yangi vakolatlar berildi: ʻ tovar va transport vositalari ustidan ular saqlanadigan va sotiladigan joylarga chiqqan holda, bojхona auditini amalga oshirish; olib kiriladigan va (yoki) olib chiqiladigan tovarlar va transport vositalari hisobi, jumladan, buхgalterlik hisobi va hisoboti hujjatlari, shuningdek, dastlabki hujjatlar yuritilishi ustidan tekshiruvni amalga oshirish. Qo mita tuzilmasida o zgarishlar ro y berdi. Kontrabanda va bojхona ʻ ʻ ʻ qonunchiligi buzilishiga qarshi kurashish boshqarmasi Kontrabandaga qarshi kurashish va bojхona auditi bosh boshqarmasi etib, Bojхona ekspertizasi va tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasini yuritish boshqarmasi esa Tashqi iqtisodiy 64 faoliyatda notarif tartibga solishni nazorat qilish va bojхona ekspertizasi boshqarmasi etib qayta tashkil etildi. Ushbu bo linmalar oldiga qo shimchaʻ ʻ vazifalar qo yildi ʻ 48 . 2017-yildan buyon O‘zbekiston va AQSh yadro kontrabandasiga qarshi kurash sohasida hamkorlik qilmoqda. Xozirda Respublikamizning xalqaro aeroportlarida, chegaramizda joylashgan temir va avtomobil yo‘llarining nazorat o‘tish punktlari zamonaviy radiaktiv moddalarni aniqlaydigan maxsus uskunalar va vositalar bilan jixozlangan. “O‘zstandart” Agentligi vakillari tomonidan bunday texnologik jixatdan murakkab bo‘lgan qurilmalarning metrologik ta’minotini yanada rivojlantirish uchun kalibrlovchi radiaktiv manbalar yetarli darajada emasligi ko‘rsatib o‘tildi. Bu borada AQSh tomonidan ionlanuvchi manbalar bilan ta’minlash imkonini o‘rganib chiqish kelishildi. Shuningdek, so’ngi vaqtlarda bojxona organlari tomonidan tovarlarning ayrim turlari uchun majburiy raqamli yorliqli tizimni joriy etish muhokama qilinmoqda. SOVAZ portalida muhokama qilish uchun Davlat soliq qo'mitasi tomonidan ishlab chiqilgan "Tovarlarning ayrim turlarini majburiy raqamli markalash tizimini joriy etish to'g'risida" gi Prezident qarori loyihasi joylashtirildi, deb xabar beradi Norma.uz portali. Uning maqsadi kontrabanda va qalbaki tovarlarning noqonuniy ishlab chiqarilishi va sotilishining oldini olish, ayrim turdagi tovarlarning qonuniy aylanishini ta'minlash hamda iste'molchilar huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini yanada takomillashtirishdan iborat. Tamaki va alkogolli ichimliklar markirovkasini joriy etish bo'yicha pilot loyiha Vazirlar Mahkamasining "Mahsulotni identifikatsiya qilish va keyinchalik kuzatib borish orqali markalash tartibini bosqichma-bosqich amalga oshirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi qaroriga muvofiq amalga oshirildi. Natijada, etiketli tamaki qutilarining muvaffaqiyatli sinovdan chiqarilishi ta'minlandi, tamaki 48 https://www.norma.uz/oz/qonunchilikda_yangi/ bojhona_rasmiylashtiruvi_soddalashtiriladi_va_jadallashtiriladi_kontrabandaga_qarshi_kurash_-kuchaytiriladi 65 mahsulotlarini maxsus server uskunalari bilan jihozlash va uni avtomatlashtirilgan korxonalarni boshqarish tizimlariga integratsiyalash orqali tamaki mahsulotlarini kuzatib borish mexanizmi ishga tushirildi va ma'lumotlarni qayta ishlash markazi ishga tushirildi. Hujjat ishlab chiqaruvchilar va import qiluvchilar tomonidan mahsulotlarning ayrim turlarini identifikatsiyalash orqali majburiy yorliqlash tizimini bosqichma-bosqich joriy etishni nazarda tutadi. 2020-2022 yillarda identifikatsiya vositalari bilan majburiy markirovka qilinishi kerak bo'lgan tovarlar ro'yxati aniqlandi. Uning tarkibiga tamaki va alkogolli mahsulotlardan tashqari, dori vositalari va tibbiy mahsulotlar, suv va alkogolsiz ichimliklar hamda maishiy texnika kiradi. Belgilangan vositalar bilan tovarlarni majburiy markalashga qo'yiladigan talablarni buzgan tovarlarning muomalaga kiritilishi, muomalaga chiqarilishi va muomaladan chiqarilishi qonun buzilishi deb hisoblanadi va keyinchalik javobgarlik choralarini qo'llash uchun sabab bo'ladi. Davlat soliq qo'mitasi: - majburiy markirovka qilinishi kerak bo'lgan tovarlar ro'yxatini identifikatsiya qilish vositalari bilan to'ldirish va ularni kiritish vaqtini belgilash; - ayrim turdagi tovarlarni identifikatsiya qilish vositalari bilan markalash bo'yicha eksperimentlar o'tkazish, ularni joriy etishning maqsadga muvofiqligini tahlil qilish. Loyihani o'zgartirish, to'ldirish yoki rad etish mumkin. 13-jadval Spirtli ichimliklar va tamaki mahsulotlari kontrabandasining zamonaviy usullari 49 . Metod Mohiyati "Aysberg" Germetik qoplarga qadoqlangan tamaki mahsulotlari suv ostida bo'lgan transportining tashqi qismiga biriktiriladi 49 И нновационные технологии борьбы с контрабандой алкогольной продукции и табачных изделий бурдюг я.о., куроптев н.б. Гк «деловые линии» санкт-петербургский филиал российской таможенной академии 66 "Bespilotnik" vertolyotlari / kvadrokopterlar yordamida mahsulot olib o’tilib kerakli joyga tashlanadi va ortga qaytib ketiladi "Katapulta" Taxminan ikki metr bo'lgan katapulta yordamida mahsulot otiladi va ikkinchi tomondagi jinoiy sheriklar tovarni olib qolishadi Jadvalda ko’rib turganimizdek kontrabandistlar olib o’tishning zamonaviy usullarini yaratishmoqda. 3-rasm. Uchuvchisiz vositalar orqali tashkil qilingan kontrabandani aniqlash texnikasi. 50 Kontrabandaga qarshi kurashishda turli xil supressorlardan foydalanishlari mumkin. Ayni paytda supressorlarning katta tanlovi mavjud, : CDMA, GSM- 900/1800, 3G, GPS, 4G, UHF420, BT, LTE-4G-1, LTE-4G-2, Wi-Fi,VHF radiosi, UHF radiosi. Ш -bob bo’yicha qisqacha xulosa Kontrabandaga qarshi kurash yo’llari kundan-kunga takomillashishni talab qilmoqda. Chunki, texnika rivoji sari kontrabandani tashkil qilish usullari ham yangilanmoqda. Bu borada Davlatimizda olib borilayotgan ishlar sezilarli darajada o’sgan. Ammo kontrabandaga qarshi kurashish bo’yicha xorij tajribasi chuqurroq o’rganilib, ularda mavjud texnik vositalar ustuvor jihatlari tahlil qilinishi maqsadga muvofiq bo’lardi. 50 И нновационные технологии борьбы с контрабандой алкогольной продукции и табачных изделий бурдюг я.о., куроптев н.б. Гк «деловые линии» санкт-петербургский филиал российской таможенной академии 67 Ш -bob. O‘zbekiston Respublikasining kontrabandaga qarshi xalqaro bojxona hamkorligi 3.1. O’zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo mintaqasi hamda Butunjahon bojxona tashkiloti bilan hamkorligi Mustaqil O‘zbekistonning xalqaro aloqalari tobora rivojlanib borar ekan, bu esa eng birinchi galda bojxona faoliyati zamon talablariga javob bera oladigan darajada mukammal yo‘lga qo‘yilishini talab etadi. Ayniqsa, turli xalqaro shartnomalardagi bojxona ishlariga oid bandlarning O‘zbekistonda sifatli va o‘z vaqtida bajarib borilishini ta'minlash juda ham muhim. O‘zbekiston 1992 yil 28 iyulda Jahon bojxona tashkilotining faol a'zosiga aylandi va muntazam ravishda tashkilotning yillik anjumanlarida mamlakatimiz vakillari samarali ishtirok etib kelmoqdalar. Dunyoning 179 davlatini o‘zida birlashtirgan mazkur tashkilot dunyo hhamjamiyati tomonidan “Xalqaro bojxona tajribasi markazi” deb e'tirof etiladi. Bojxona xizmatini jahon standartlariga 68 yaqinlashtirish maqsadida mamlakatimiz xalqaro bojxona amaliyotlari bilan bog‘liq 15 dan ortiq xalqaro konvensiyalarga a'zo bo‘lgan Mamlakatimiz Jahon bojxona tashkiloti ishida faol ishtirok etyapti. O‘zbekistonning 1995 yilda Siyosiy komissiya a'zosi etib, 2001 yilda esa Moliya qo‘mitasi tarkibiga saylanishi ham mamlakatimiz xalqaro bojxona hamjamiyati tomonidan munosib e'tirof etilganidan dalolat beradi. Ushbu ko‘p yillik hamkorlik respublikamiz huquqiy bazasini xalqaro konvensiyalar va bojxona ishining boshqa xalqaro me'yorlariga yaqinlashtirishga imkon berdi. Bojxona sohasidagi qonunchiligimiz umumqabul qilingan xalqaro standartlar, me'yorlar va amaliyot bilan birxillashtirish hamda uyg‘unlashtirish yo‘nalishida rivojlanmoqda, bu esa respublika bojxona siyosati yutuqlarini mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muhim dalili deb e'tirof etishni ta'minlaydi. Bojxona taomillarini soddalashtirish va uyg‘unlashtirish to‘g‘risida xalqaro konvensiyaning (Kioto konvensiyasi) 1999 yil iyunda ma'qullangan yangi versiyasi JBTning eng kata va muhim yutug‘iga aylandi. Kengashning 2005 yildagi sessiyalarida Xavfsizlik va jahonda savdoni yengillashtirishning hadli standartlari qabul qilinishi ham xalqaro bojxona hamjamiyati uchun muhim voqea bo‘ldi. Davlat bojxona qo‘mitasining xalqaro bojxona hamkorligi faqatgina Jahon bojxona tashkiloti bilan kifoyalanmaydi. Respublikamiz bojxona organlari boshqa yirik xalqaro tashkilotlarning ham bojxona ishiga doir dastur va loyihalarida ham faol ishtirok etib kelmoqda. Jumladan, BMTning Giyohvand moddalar va jinoyatchilik boshqarmasining giyohvand moddalarning noqonuniy aylanuviga qarshi kurashish bo‘yicha tajriba almashishga doir xalqaro tadbirlarida, Shanxay hamkorlik tashkilotining Bojxona hamkorligi bo‘yicha maxsus ishchi guruhi yig‘ilishlarida, MDH Bojxona xizmatlari rahbarlarining kengashi majlislari, Osiyo taraqqiyot bankining Markaziy Osiyo mintaqaviy iqtisodiy hamkorligi dasturi, Yaponiyaning JICA va Koreyaning KOIKA xalqaro hamkorlik bo‘yicha tashkilotlari o‘quv kurslarida faol ishtirok etib kelinmoqda. 69 Istiqlol yillarida MDHga a'zo davlatlarning bojxona xizmatlari o‘rtasida bojxona hamkorligining huquqiy asoslari va yo‘nalishlarini o‘zida qamrab olgan 100 dan ortiq hukumatlararo va idoralararo Bitimlar imzolandi. So‘nggi 20 yil mobaynida esa mazkur Bitimlar imzolangan davlatlar vakillari bilan 100 dan ortiq ikki tomonlama ishchi uchrashuvlar tashkil etildi. Mazkur oliy darajada o‘tkazilgan uchrashuvlarning samarasi o‘laroq Toshkentda o‘tkazilgan bir qator tadbirlarni misol keltirishimiz mumkin: - 1997 yilda Jahon bojxona tashkiloti Bosh kotibi Jeyms Shaver ishtirokida Markaziy Osiyo davlatlari bojxona xizmatlari rahbarlari bilan o‘tkazilgan mintaqaviy uchrashuv; - 2002 yilda Jahon bojxona tashkiloti Bosh kotibi Mishel Dane ishtirokida “Buyuk ipak yo‘li davlatlarida giyohvand moddalarning g‘ayriqonuniy aylanishiga qarshi kurashish” mavzusida xalqaro konferensiya (konferensiya yakunida Toshkent Deklaratsiyasi imzolangan); - 2004 yilda Yaponiya hukumati ko‘magida bojxona prosedurasini soddalashtirish va uyg‘unlashtirish bo‘yicha qayta ishlab to‘ldirilgan Xalqaro konvensiyani tanishtirish maqsadida tashkil etilgan mintaqaviy seminar (Kioto konvensiyasi) ; - 2008 yilda Milliy kinologiya markaziga Jahon bojxona tashkilotining mintaqaviy o‘quv markazi maqomini berish bo‘yicha Davlat bojxona qo‘mitasi va Jahon bojxona tashkiloti o‘rtasida Anglashuv memorandumi imzolanishi. - 2010 yil 3 may kuni Jahon Bojxona tashkiloti Bosh kotibi Kunio Mikuriyaning Toshkentda bo‘lib o‘tadigan Osiyo taraqqiyot banki (OTB) boshqaruvchilar Kengashining 43-yillik majlisi doirasida O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasiga rasmiy tashrifi. Tashrif chog‘ida Janob Mikuriya Jahon bojxona tashkilotining yaqin yillarga mo‘ljallangan strategik maqsad va vazifalari to‘g‘risida Davlat bojxona qo‘mitasi shaxsiy tarkibi oldida chiqish qilib, 70 bojxona xizmati - qonuniy savdo aylanmasini tashkil etish, iqtisodiy taraqqiyot va xavfsizlikni ta'minlashda muhim rol' o‘ynashini alohida ta'kidlab o‘tdi. Oliy darajadagi mehmonlarning mamlakatimizga tashrifi mazkur xalqaro tashkilot bilan O‘zbekiston o‘rtasidagi o‘zaro mustahkam hamkorlik aloqalari yo‘lga qo‘yilganligining yaqqol dalilidir. O‘zbekiston bojxona organlari tomonidan xalqaro hamkorlik yo‘nalishida olib borilayotgan faol va muvaffaqiyatli chora-tadbirlar jahon hamjamiyati tomonidan ijobiy baholab kelinmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Butun jaxon bojxona tashkiloti (BBT) bilan xamkorlik qilish imkoniyatini bojxona xamkorligi Kengashini ta'sis etish to‘g‘risidagi 1992 yil 28 iyul' Konvensiyasiga qo‘shilganidan so‘ng qo‘lga kiritdi 51 . O‘zbekistonning 1995 yildan 1997 yilgacha BBT Siyosiy komissiyasiga a'zo bo‘lgani xam uning xalqaro maydonda tan olinginini bildiradi. O‘zbekiston Respublikasi shuningdek qator xalqaro bojxona va transport konvensiyalarining xam a'zosidir. BBT doirasidagi xamkorlikning asosiy vazifasi respublika bojxona xizmatining ish sifatini jaxon standartlariga yaqinlashtirishdan iborat bo‘lib, bu uning xuquqiy bazasini bojxona soxasigsha taalluqli bo‘lgan. xalqaro konvenyiyalar va boshqa xalqaro me'yorlarga yaqinlashtirishni nazarda tutadi. Jaxon bojxona tashkilotini tarixi 1947 yildan boshlanadi. Aynan ana shu yildan boshlab JBTga asos bo‘lgan Bojxonalar xamkorligi kengashi o‘z faoliyatini boshlagan. O‘sha yili Yevropa iqtisodiy xamkorligi qo‘mitasiga kiruvchi o‘n uchta Yevropa davlati tariflar va savdo bo‘yicha bosh bitim prinsiplariga asoslangan bir yoki bir nechta Yevropa uyushmalarini tuzish masalasini o‘rganuvchi ishchi gurux tashkil etish to‘g‘risida kelishib oldilar. Bir yildan so‘ng ikkita qo‘mita iqtisodiy va bojxona qo‘mitalari tuzildi. Bojxona qo‘mitasi moxiyati bo‘yicha Bojxonalar xamkorligi kengashining boshlovchisi bo‘ldi. 1950 yilning 15 dekabrida Bryussel 51 Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси, 2019-2020 й., № 1-№12 71 shaxrida rasman bojxonalar xamkorligi kengashini ta'sis qiluvchi konvensiya imzolandi. Iqtisodiyotni globallashishi, mamlakatlar, qit'alararo savdoni rivojlantishi natijasida asta-sekin unga nafaqat eski Dunyo vakillari, balki dunyodagi boshqa davlatlar xam qo‘shildi. 1994 yildan boshlab bojxonalar xamkorligi kengashining ishi noma- jaxon bojxona tashkiloti deb atala boshladi. Bugunga kelib bu tashkilotga 150 dan ortiq davlat a'zodir, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi xam. Bojxonalar xamkorligi kengashi a'zolarini 1983 yilgi 26 yanvardagi qaroriga asosan 26 yanvar xalqaro bojxonachilar kuni deb e'lon qilindi. Bu kun nafaqat jaxon bojxona tashkilotiga a'zo davlatlarning bojxona xizmatchilarini, balki davlatlarning iqtisodiy manfaatlarini ximoyachilarini xam birlashtiruvchi bayramdir. Jaxon bojxona tashkiloti o‘z moxiyati va vazifalaridan kelib chiqqan xolda quyidagi tashkiliy tuzilmaga egadir. Jaxon bojxona tashkilotining yetakchi organi siyosiy komissiya xisoblanib, 24 davlat vakillari unga saylangan.ushbu komissiya vakillari ikki yil muddatga saylanadilar. Bu komissiya jaxon bojxona tashkilotini rivojlantirish va uni tarkibini o‘zgartirish, bojxona ishini siyosati va strategiyasini jaxon miqyosida ishlab chiqish masalalari bilan shug‘ullanadi. Siyosiy komissiya tomonidan ishlab chiqilgan va shu komissiya sessiyasida qabul qilingan qarorlar jaxon bojxona tashkiloti kengashida tasdiqlash uchun kiritiladi. Jaxon bojxona tashkiloti xuquqni muxofaza qilish, uyg‘unlashgan tizim, bojxona qiymati, tovarlarning kelib chiqishi bo‘yicha qoidalar ishlab chiquvchi qo‘mitalar, doimiy texnika qo‘mitasi, ilmiy kichik qo‘mita, ma'lumotlarni ishlab chiqishni avtomatlashtirish kichik qo‘mitasi, shuningdekko‘p sonli ishchi guruxlari orqali o‘z faoliyatini amalga oshiradi. Kishi resurslarini rivojlantirish xizmati ta'lim masalalari bilan shug‘ullanadi. 72 Jaxon bojxona tashkilotini kotibiyati Bryussel shaxrida joylashgan bo‘lib, uni tarkibi 100 kishidan iboratdir. Unga tashkilotga a'zo davlatlar bojxona ma'muriyatlarining 68 vakili xam kiradi. Mustaqil xukumatlararo tashkilot xisoblangan jaxon bojxona tashkiloti xalqaro savdo jarayonlarini boshqaruvchi qoidalariga rioya qilinishi, jamiyatni ximoya qilish va bojxona to‘lovlarini undirishni nazorat qilishda bojxona ma'muriyatlarining samaradorligini oshirishni o‘z vazifasi deb xisoblaydi. Tashkilot a'zo davlatlar bojxona ma'muriyatlarining xamkorligi masalalarini, bojxona tizimiga aloqalar texnik jixatlar va iqtisodiy omillarni o‘rganadi. U xalqaro konvensiyalar loyixalarini ishlab chiqadi, bojxona boshqaruvi va tadbirlariga oid axborotni yig‘ish va tarqatish bilan shug‘ullanadi. Faoliyatining ellik yillik tarixi mobaynida jaxon bojxona tashkiloti butun dunyodagi bojxona amaliyotining xuquqiy asosini tashkil etuvchi 17-ta xalqaro konvensiya va 50 dan ortiq taxsiyalarni ishlab chiqib, amaliyotga joriy etdi. Tashkilot kengashi tomonidan tashkilot a'zolarining milliy bojxona xizmatlarini rivojlantirishdagi talab va extiyojlarini to‘liq qondirishga mo‘ljallangan jaxon bojxona tashkilotining 2002 yilgacha bo‘lgan faoliyatini strategik rejasi tasdiqlandi. Bu rejaga ko‘ra faoliyatning ikkita asosiy yo‘nalishi belgilangan. Birinchisi xalqaro bojxona faoliyatini, savdo vositalarini qo‘mita va xizmat ko‘rsatish tadbirlarini ishlab chiqish, takomillashtirish masalalariga bag‘ishlangan. Ularga, masalan, tovarlarning kelib chiqishini belgilashning uyg‘unlashtirilgan tizimini, jaxon savdo tashkilotining tovarlarni bojxona qiymati bo‘yicha kelishuvi va boshqalar kiradi. Ikkinchi yo‘nalish jaxon bojxona tashkiloti a'zolariga nafaqat xuquqni muxofaza qilishda ijodiy natijalarga erishishda, savdo jarayonlarini tashkil etishda amaliy yordam berish bilangina cheklanmay, shuningdek bojxona tadbirlarini soddalashtirish va uyg‘unlashtirish bo‘yicha xalqaro kiotad konvensiyasini qoidalarini qo‘llashda amaliy yordam berish maqsadida qo‘llanma 73 tayyorlanmoqda. Bu konvensiyaga jaxon bojxona tashkilotiga a'zo bo‘lgan davlatlarni xammasi qo‘shilgani yo‘q. Konvensiyani o‘zi xam dunyo xo‘jaligida bo‘layotgan iqtisodiy o‘zgarishlarni xisobga olgan xolda qayta ko‘rish va qayta ishlash boqichida turibdi. Iqtisodiy jinoyatlarga qarshikurashishda, milliy bojxona xizmatlari faoliyatini zamonaviylashtirish va maqbullashtirish bo‘yicha isloxotlar, loyixalarni amalga oshirishda maslaxat yordami ko‘satish va xamkorlik qilishda o‘z a'zolariga yordam berishning keng dasturlarini amalga oshirishi xam jaxon bojxona tashkilotining diqqat markazida doimo turadi. Jaxon bojxona tashkilotini diqqat markazida tovarlarni tavsiflash va kodlashni uyg‘unlashtirilgan tizimni ishlab chiqish, takomillashtirish va a'zo davlatlarda uni qo‘llash masalalri xam turibdi. Xozirgi kunda bu tizim orqali jaxon savdo oborotini 95% ishlanmoqa. 1996 yilgi yanvar' oyidan boshlab uyg‘unlashtirilgan tizimni yangi versiyasi qo‘llanila boshlandi. Bu versiyaga 400 dan ortiq o‘zgartirishlar va qo‘shmchalar kiritildi. Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, jaxon bojxona tashkiloti faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri-a'zo davlatlar bojxona ma'muriyatlarini faoliyatini qayta ko‘rish va modernizasiyalash bo‘yicha dasturlarni xar bir davlat tomonidan amalga amalga oshirishga ko‘maklashishdir. Bu dasturlarni asosiy vazifasi bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida bojxona ma'muriyati faoliyatini tashkil etish, ularni tuzilishi va ishlash uslublarini takomillashtirishdir. «GSP+» — ko‘pchiligimiz uchun tushunarsiz bo‘lgan bu abbreviatura eksportchilar uchun juda ko‘p narsani anglatadi. 10 apreldan O‘zbekiston uchun Yevropa Ittifoqining maxsus imtiyozlar tizimi (GSP+) kuchga kirdi va bu O‘zbekistondan 6200dan ortiq tovarlarni Yevropa Ittifoqi davlatlariga bojsiz olib kirish imkonini beradi. Bir qaraganda eksportchilarning «pichog‘i moy ustida» bo‘ladigandek, lekin hammasi bir qaragandagidek oson emas. GSP+ nima? 74 — GSP — bu «General System of Preferences» (Imtiyozlar bosh tizimi) iborasining qisqartmasi. Mohiyatan, bu O‘zbekistondagi qariyb hamma mahsulotlar Yevropa Ittifoqi davlatlariga bojsiz eksport qilinishini anglatadi. O‘zbekiston bu imtiyozlarga ega bo‘lgan 9-davlat bo‘ldi. Keyingi beriladigan savolning oldini olib aytishim lozimki, sertifikatlash masalalariga buning aloqasi yo‘q. — O‘zbekistonga GSP+ tizimi nima beradi? — Traut va Raysning «Marketing urushlari» nomli ajoyib kitobi bor, unda harbiy harakatlar va yangi bozorlarni egallash o‘rtasida o‘xshashlik izlangan. Mana shu solishtirishlar doirasida o‘zbek ishlab chiqaruvchilari eng zamonaviy qurolga ega bo‘lishdi, deb aytgan bo‘lardim. Yevropa bozorida raqobat juda kuchli. Butun jahondan eng yaxshi ishlab chiqaruvchilar xaridorlar bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri muzokaralar olib borishadi, tovar uchun narx hisobi uning har donasiga sentning o‘ndan bir qismigacha boradi. Endi vaziyatni tasavvur qiling, ishlab chiqaruvchi sentning o‘ndan bir qismiga talashib, iqtisod qilishga tirishib yotganda kutilmaganda u ulkan bonusga ega bo‘ldi: muhokama qilinayotgan tovar Yevropaga bojsiz olib kirilishiga izn berildi. Bu bonusning kattaligi sentning o‘ndan bir qismi emas, mahsulot narxining 10 foizidan ham katta summalarda o‘lchanadi. Bir deganda O‘zbekistonning barcha mahsulotlari raqobatbardosh bo‘lib qoldi. Buni aytishga oson. Lekin GSP+ rejimiga kirishish ortiqcha xursandchilikka sabab bo‘lishi kerak emas. Men ko‘plab ishlab chiqaruvchilar bilan gaplashdim, ular Yevropada savdo miqdori oshishi o‘z-o‘zidan ro‘y bermasligini ta'kidlashmoqda. Amaliyotga ko‘ra, «o‘z o‘zidan» faqat ziyonli biznes paydo bo‘lishi mumkin, muvaffaqiyat uchun esa sa'y-harakat qilish kerak, tizim qurish lozim. 3.2. O‘zbekiston Respublikasining kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga qarshi kurashish da xalqaro aloqalarni yanada takomillashtirish XXI asrning dastlabki yillari ilm-fan va texnika rivojining shiddatli tus olgani, axborot almashinuvi tizimining tubdan takomillashgani bilan 75 insoniyat tarixida o‘ziga xos davr bo‘ldi. Bu davrda ko‘plab ijobiy o‘zgarishlar bilan birga, kontrabanda jinoyatchiligi ortishi ham kuzatilmoqda. Jinoyatchilikka hamda kantrabandaga qarshi kurash davlatlar hamkorligini va unga qarshi birgalikda harakat qilish lozimligini taqozo qilmoqda. Mazkur hamkorlikni amalga oshirishda nafaqat jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkor- likning asosiy yo‘nalishlarini kelishish, balki ushbu faoliyatning strate- giyasini ham belgilab olish lozim. Bunda uning turli darajalarda, ya’ni jahon miqyosida (BMT, uning organlari va tashkilotlari doirasida), mintaqaviy miqyosda (Yevropa Ittifoqi, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi, Shanxay Hamkorlik Tashkiloti va h. k.), milliy miqyosda (alohida davlatlar doirasida) ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi xalqaro hamjamiyatning to‘laqonli a’zosi sifatida xalqaro jinoyatchilikka va kontrabandaga qarshi kurashda o‘zining munosib hissasini qo‘shib kelmoqda. Shu o‘rinda globalizatsiya va integratsiyalashuv jarayonlari chuqurlashayotgan, milliy qonunchilikka xalqaro- huquqiy normalar tobora ko‘proq implementatsiya qilinayotgan milliy jinoiy- guruhlarni baynalmilal jinoiy guruhlarga aylanish jarayonlari yuz berayotgan bir vaqtda kontrabandaga qarshi hamkorlikni kuchaytirish maqsadga muvofiq. Buning uchun esa kontrabandaning hozirgi ahvoli, xalqaro kontrabanda jinoyatchiligi darajasi, unga qarshi kurash metodlari bilan yaqindan tanish bo‘lishimiz darkor. Kontrabandaga qarshi kurash har bir davlatning ichki funksiyasi bo‘lib, uni olib borish davlatning maxsus organlari tomonidan amalga oshiriladi. Lekin, hozirgi zamonda kontrabanda transmilliy shaklga aylanib, faqat davlatlargagina zarar keltirmasdan, xalqaro huquq-tartibotga ziyon yetkazayotganini hisobga olsak, kontrabandaga qarshi kurashning naqadar katta ahamiyatga egaligini ko‘rish mumkin. 76 Jinoyatchilikka va kontrabandaga qarshi kurashda xalqaro hamkorlik butun dunyo davlatlari uchun muhim masalalardan biridir. Mustaqil davlatimizning xalqaro maydonga chiqishi va dunyo hamjamiyatining to‘laqonli ishtirokchisiga aylanib jinoyatchilikka hamda kontrabandaga qarshi kurashda xalqaro hamkorlikda faol qatnashishi xalqaro jinoyat, jinoyat-protsessual huquqlarni puxta o‘zlash- tirishni talab etadi. Kontrabandaga qarshi kurashda xalqaro hamkorlikning mazmun mohiyati, ichki tuzilishi asosiy prinsiplari, tarmoqlarini chuqur anglab yetish va huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimlari, bojxona xizmati xodimlari uchun ayni zaruratdir. Agar diniy ekstremizm va aqidaparastlik shiorlari xalqaro terrorning g‘oyaviy niqobi bo‘lsa, narkobiznes va narkotrafik, hech shubhasiz, xalqaro terrorning moliyaviy tayanchi. Shubha yo‘qki, narkotik moddalarni nolegal ishlab chiqarish, uni tranzit qilish va aylantirish diniy ekstremizm va xalqaro terrorizmning asosiy moliyaviy manbalaridan biridir. Qo‘shni Afg‘onistondagi ijtimoiy siyosiy vaziyatning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiy va harbiy siyosiy beqarorlik sharoitlarida terrorizm, narkobiznes va qurol- yarog‘ning noqonuniy savdosi o‘rtasida muhim o‘zaro aloqa vujudga keladi. BMTning ko‘knori urug‘ining noqonuniy ekilishini nazorat qilishga oid monitoringiga ko‘ra, 2018-yilda Afg‘onistonda jahondagi qoradorining 75% yetishtirildi. 52 Qoradori yetishtirish Afg‘onistonning o‘ziga ham katta xavf tug‘diradi. Chunki qoradori kontrabandasi uyushgan jinoyatchilik va terrorizm bilan bog‘liq bo‘lib, u butun jahonga tahdid soladi. Afg’oniston davlatimizga chegaradoshligini hisobga oladigan bo’lsak, xalqaro hamkorlik biz uchun doim muxim ahamiyat kasb etgan. Shu maqsadda hozirga qadar kontrabandaga qarshi kurashish yo’lida ko’plab xalqaro shartnomalar imzolashga erishganmiz. Quyidagilar shular jumlasidandir: 52 Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik / ma ’ ruzalar matni / 105 bet 77 1992-yil 24-iyunda O‘zbekiston Respublikasi bilan Qozog‘iston Respublikasi o‘rtasida tuzilgan do‘stlik, hamkorlik va o‘zaro yordam to‘g‘- risida shartnoma imzolandi. Bu shartnomaning 22-moddasida tomonlar quyi- dagicha kelishgan: «Oliy ahdlashuvchi tomonlar uyushgan jinoyatchilikka, terrorizmga, shuningdek, giyohvandlik moddalari, qurollardan noqonuniy foydalanishga, kontrabandaga qarshi kurashda hamkorlikni kengaytiradilar va chuqurlashtiradilar». 1992-yil 25-noyabrda O‘zbekiston Respublikasi bilan Eron Islom Respublikasi o‘rtasida davlatlararo munosabatlarning asoslari to‘g‘risidagi bayonnomaning 12-moddasida tomonlar shunday kelishadilar: «Oliy ahdlashuvchi tomonlar jinoyatchilik, terrorizm, giyohvandlik moddalari kontrabandasi, havo va daryo qaroqchiligi, madaniy va tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan mol-mulklarni g‘ayriqonuniy ravishda olib chiqib ketishga qarshi kurash sohalarida hamkorlik qilib, tajriba almashadilar». Tomonlar, milliy xavfsizlik idoralari, xususan, Interpol doirasida uyushgan jinoyatchilikka, giyohvandlik vositalarini noqonuniy tarqatishga va kontrabandaga, shuningdek, san’at asarlarini norasmiy olib o‘tishga qarshi kurashda hamkorlikni uyushtiradilar. Ular xalqaro terrorizmga qar- shi kurash sohasida tegishli hamkorlikni yo‘lga qo‘yishga harakat qiladilar». 1993-yil 4-yanvarda O‘zbekiston Respublikasi bilan Tojikiston Res- publikasi o‘rtasida do‘stlik, yaxshi qo‘shnichilik va hamkorlik to‘g‘risidagi tuzilgan shartnomaning 23-moddasida shunday kelishilgan: «Oliy ahdla- shuvchi tomonlar uyushgan jinoyatchilikka, terrorizm va kontrabandaga, giyohvandlik moddalari va qurol-yarog‘lar g‘ayriqonuniy ravishda olib kelinishi va olib ketilishiga qarshi kurashda hamkorlik qiladilar». 1993-yil 17-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Hukumati va Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida tuzilgan havo qatnovi to‘g‘risida bitimning 5-mod- dasida: «Ahdlashuvchi tomonlar xalqaro qonunlardan kelib chiqadigan o‘z huquqlari va majburiyatlariga muvofiq, fuqaro aviatsiyasining xavfsiz- 78 ligini ta’minlashga doir bir-biriga nisbatan zimmasiga oladigan o‘zaro majburiyatlari ushbu Bitimning ajralmas qismi ekanligini tasdiqlaydilar. Ahdlashuvchi tomonlar xalqaro qonunga doir o‘z huquqlari va majburiyat- larining umumiy yo‘nalishlarini cheklamagan holda, 1963-yil 14-sentabrda Tokioda imzolangan Havo kemalarida sodir etiladigan jinoyatchilik va boshqa harakatlar to‘g‘risidagi konvensiya, 1970-yil 16-dekabrda Gaagada imzolangan havo kemalarini g‘ayriqonuniy egallab olishga qarshi kurash to‘g‘risidagi Konvensiya hamda 1971-yil 23-sentabrda Monrealda imzo- langan Fuqaro aviatsiyasi xavfsizligiga qarshi kurash haqidagi konvensiya qoidalariga muvofiq harakat qiladilar», deyilgan. Shuningdek, 1992-yil 29-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi bilan Qirg‘iziston Respublikasi o‘rtasida do‘stlik, hamkorlik va o‘zaro yordam to‘g‘risidagi shartnomaning 23-moddasida shunday deyiladi: «Oliy ahdla- shuvchi tomonlar uyushgan jinoyatchilikka, terrorizmga, kontrabandaga, giyohvandlik moddalari va qurol-yarog‘lar g‘ayriqonuniy ravishda olib kelinishi va olib ketilishiga qarshi kurashda hamkorlik qiladilar». Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Hukumati bilan Malta Hukumati o‘rtasida 2009-yil 2- iyul kuni London shahri (Buyuk Britaniya)da imzolangan uyushgan jinoyatchilikka, kontrabanda va narkotik vositalarning noqonuniy aylanishiga, psixotrop moddalar hamda prekursorlarga qarshi kurashish sohasida hamkorlik qilish to‘g‘risidagi” Bitim tasdiqlandi Shu o’rinda kontrabandaga qarshi kurashda jaxon tajribasini ham tahlil qilish va ulardan O’zbekiston sharoitida samarali foydalanish, jinoyatchilik ustidan g’alaba qozonishning asosiy omillaridan biri. Hozirgi kunda mahsulotlarni noqonuniy olib o’tish bo’yicha ta’maki kontrabandasi barcha davlatlar uchun birdek xavf solmoqda. Tamaki kontrabandasi chegara orqali noqonuniy olib o’tishning yangi turi bo'lishiga qaramay, ayrim 79 davlatlar ushbu turdagi jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish borasida ma'lum tajribaga egalar. Tamaki kontrabandasiga qarshi kurash bo'yicha jahon tajribasini tahlil qilib, davlatlar tomonidan qo'llaniladigan choralarni tashkil etishning bir qancha umumiy yo'nalishlarini ajratib ko'rsatish mumkin: - huquqiy choralar; - soliq choralari; - ta'minot zanjirini kuzatish va nazorat qilish; - tamaki mahsulotlarini markalash tizimi; - milliy institutlarning idoralararo hamkorligi; - davlat organlarining tamaki sanoatining vakillari bilan hamkorligi; - sanoat korxonalarini elektron ro'yxatga olish va tamaki kompaniyalarini litsenziyalashni joriy etish orqali mamlakat ichidagi sigaret ishlab chiqarishni nazorat qilish tizimini takomillashtirish; - xalqaro hamkorlik va axborot almashish. Huquqbuzarliklar va jinoyatlarning ko’payishi kuzatilsa, unga qarshi kurashishning eng oson yo'li amaldagi qonunchilikni kuchaytirish va tamaki mahsulotlarini noqonuniy olib kirishga urinish holatlari uchun jinoiy javobgarlikni kuchaytirish. Lekin faqatgina shu chorani qo’llash orqali tamaki mahsulotlarini noqonuniy kirib kelishini toxtatib bo’lmaydi. Misol uchun, hozirgi kunda Ukrainada shakllanayotgan holat buning yaqqol misoli. Umuman kontrabanda, xususan tamaki mahsulotlari kontrabandasi bo'yicha olib borilgan izlanishlarga ko'ra, Ukraina jiddiy nisbatlarga ega va bu Ukraina iqtisodiyotiga jiddiy putur yetkazmoqda. Jahon bojxona tashkilotining 2014 yilgi noqonuniy savdo to'g'risidagi hisobotiga ko'ra, Ukraina sigaret kontrabandasi bo'yicha dunyoda birinchi o'rinni egalladi. 2014 yilda yirik (100 ming donadan ortiq) sigaret partiyalarini musodara qilishning 71 ta holati qayd etildi. Jahon bojxona tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, 2014 yilda noqonuniy ishlab chiqarilgan sigaretalarni musodara qilishning 354 ta holati qayd etilgan. 80 Jahot tajribasi yana shuni ko’rsatadiki, soliqlarni qisqartirish ham kontrabandaga qarshi kurashda ijobiy natija beradi. Amaliyotdan ma’lumki har qanday turdagi mahsulotlarni olib kirish uchun soliq va bojlarning oshirilish, aynan shu mahsulotlarning yirik miqdordagi kontrabandasiga olib keladi. So’ngi yillarda Irlandiyada keskinlashgan sigaret kontrabandasi fikirimiz yaqqol isboti. Irlandiyadagi vaziyat keskinlashivu aynan mamlakatni soliq siyosati bilan bog’liq edi. Mamlakatda o'rtacha sigaret qutisi taxminan 9 evroga tog’ri kelgan - bu butun Evropada eng yuqori narx. Qizig'i shundaki, davlatlar Irlandiyadan uzoqlashib sharq tomonga yaqinlashib borgani sarida, sigaretning narxi shunchalik arzonlashmoqda: masalan, qo'shni Britaniyada bir qutining o'rtacha narxi taxminan 8 evro, Frantsiyada - 6 evro, Germaniyada - 5 evro, Boltiqbo'yi mamlakatlarida - 2-3 evro. Kanadada soxta tranzitga qarshi kurashning maxsus usuli ixtiro qilingan. Unga ko’ra, tranzitni amalga oshiruvchi omonat qoldirishi shart, omonat tegishli mamlakatning soliq organlari sigaret to'plami uchun soliq to'langanligini tasdiqlaganidan keyingina qaytariladi. Shunday qilib, dunyo bojxona xizmatlari kontrabanda operatsiyalari hajmini kamaytirishga harakat qilib, tizimli ish olib borishmoqda. Biroq, barcha mamlakatlar ham kontrabandaga qarshi samarali kurasholmayapti chunki uslublar ba'zida katta xarajatlarni, malakali xodimlarni, siyosiy hamkorlikni, innovatsion va investitsiya muammolari bilan bog'liq huquqiy va tashkiliy choralarni talab qiladi . Giyohvand moddalarning noqonuniy aylanishi miqyosining misli ko'rilmagan darajada ko'payishi, shu jumladan Afg'oniston Islom Respublikasidan afyun kontrabandasi MDH davlatlari milliy xavfsizligi va barqarorligiga real tahdid solmoqda. Xalqaro Narkotik moddalarni nazorat qilish kengashining ma'lumotlariga ko'ra, dunyoda ishlab chiqarilgan barcha afyunlarning 90% dan ortig'i xalqaro qora bozorga AIR hududidan etkazib berilmoqda. So'nggi yillarda Afg'onistonda umumiy afyun ishlab chiqarish 65 foizga o'sdi, ya'ni. 10500 tonnagacha, bu XXI 81 asr boshidan beri saqlanib kelinayotgan BMT statistikasida qayd etilgan eng yuqori ko'rsatkichdir. 2017 yilda Afg'onistonda afyun rekord darajada yuqori bo'lganligi qayd etildi - 9000 tonna, bu 2016 yilga nisbatan 87 foizga ko'pdir. Afg'oniston giyohvand moddalarini Rossiya va Evropaga etkazib berish uchun tranzit yo'laklari Markaziy Osiyo mamlakatlari bo'ylab o'tadigan shimoliy yo'nalish bo'yicha amalga oshiriladi. Bundan tashqari, giyohvand moddalar savdogarlari Bolqon yo'lidan - Eron, Turkiya va Kavkaz yo'lidan - Armaniston, Ozarbayjon, Gruziya, Qora dengiz, Ukraina va Ruminiya orqali faol foydalanmoqdalar. Markaziy Osiyoda musodara qilingan opiatlarning asosiy qismi afg'on-tojik chegarasi orqali olib kelinadi, ularning aksariyati Rossiya Federatsiyasi va boshqa Evropa mamlakatlari bozorlariga etkazib berishga mo'ljallangan. 2013 yildan 2017 yilgacha bo'lgan davrda musodara qilingan o'rtacha yillik eng katta miqdordagi geroin miqdori Qozog'iston (391 kg), Tojikiston (338 kg) va Qirg'iziston (229 kg). Shu bilan birga, O'zbekistonda (99 kg) va Turkmanistonda (3 kg) sezilarli darajada kichikroq hajmlar qo'lga olindi, bu jinoiy jamoalarning Tojikiston, Qirg'iziston va Qozog'iston hududi orqali giyohvand moddalar tranzitini afzal ko'rganligidan dalolat beradi. Quyidagi 4-rasmda MDH davlatlarida ro’yhatga olingan giyohvand moddalar noqonuniy aylanmasini ko’rishimiz mumkin. Shuni ham inobatga olish kerakki, jinoyatchilikni rasmiylashtirish statistikasi yildan yilga o’sib bormoqda. Eng kata ko’rsatkichni Ozorboyjon Respublikasida qayd etilgan bo’lsa Qozog’iston Respublikasida holat boshqa davlatlarga qaraganda ancha yaxshi. 82 4-rasm. MDH davlatlarida ro’yhatga olingan giyohvand moddalar noqonuniy aylanmasini 53 . Giyohvand moddalardan o'lim darajasi 2018 yilda , UNODC ma'lumotlariga ko'ra Rossiyada 58,1 kishi. 1 million aholiga (dunyoning 93 mamlakati orasida 15- o'rin), Qozog'istonda - 18,8 (33-o'rin), O'zbekistonda - 16,72 (36), Belorusiyada - 14,5 (42), Moldova - 7, 7 (56), Qirg'izistonda - 6 (63), Ukraina - 5.1 (65), Ozarbayjon - 3.8 (68), Tojikiston - 1.3 (82). Ushbu holatlar shuni ko’rsatadiki, giyohvand moddalar savdosiga qarshi kurash Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi doirasidagi hamkorlikning eng talab qilinadigan yo'nalishi hisoblanadi. MDH Hamdo'stlikka a'zo davlatlarning milliy qonunchiliklarini birlashtirish va uyg'unlashtirish sharoitida giyohvand moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashishda yagona huquqiy maydonni shakllantirishga katta ahamiyat beradi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi xukumati JSTga a'zo bo‘lib kirishni jahon iqtisodiy xamjamiyatiga integratsiyalashuvning asosiy shakllaridan biri sifatida qarab kelmoqda va mazkur tashkilotga teng xuquqli a'zo bo‘lib kirish 53 https://e-cis.info/news/566/83143/ 83 borasida dadil qadamlar tashlanmoqda. JSTga a'zo bo‘lib kirish mamlakat tashqi iqtisodiy siyosatning eng ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylanib bormoqda. Xalqaro tajribaga muvofiq, JSTga a'zo bo‘lish uzoq muddatli istiqbollarda xar qanday milliy iqtisodiyot rivojiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, biroq qisqa muddatli istiqbollarda u milliy xo‘jalik taraqqiyoti uchun ayrim muammolarni xam yuzaga keltirishi mumkin. Eksportni rag‘batlantiruvchi siyosat olib boradigan mamlakatlar JSTga a'zo bo‘lishdan nafaqat uzoq muddatli istiqbollarda, balki qisqa muddatli istiqbollarda xam kata foyda ko‘radilar. Bunga qarama-qarshi o‘laroq, import o‘rnini bosuvchi siyosat olib boruvchi mamlakatlar JSTga a'zo bo‘lishdan uzoq muddatli istiqbollarda manfaat ko‘rsalarda, qisqa muddatli istiqbollarda ular iqtisodiy jixatdan ma'lum darajada zarar ko‘rishlari xam mumkindir. Ko‘pchilik mamlakatlar o‘zi ishlab chiqargan maxsulotlarining xalqaro bozorlarda ayirboshlashni yaxshilash maqsadida ularni xalqaro standart talablariga moslashtirishga xarakat qiladilar. O‘zbekistonda xam tashqi savdo faoliyatini boshqarishda bir qator iqtisodiy dastaklardan va bu dastaklarni xayotga tadbiq etuvchi davlat organlari xizmatidan foydalaniladi. 3- bob bo’yicha qisqacha hulosa Mamlakatimiz siyosiy jihatdan qaltis hududda joylashganini hisobga oladigan bo’lsak, kontrabanda bo’yicha xalqaro hamkorlik har doimgidan ham dolzarb ahamyat kasb etadi. MDH ga a’zo davlatlar o’rtasida kontrabandaga qarshi kurashish choralarini takomillashtirish orqali giyohvand moddalar, ta’maki mahsulotlar kontrabandasini oldini olish mumkin. Kontrabandaga qarshi kurashishda davlatlar o’zaro kelishgan holda tizim va choralar ishlab chiqishi doim samarali natijalarni berib kelgan. 84 Xulosa va takliflari Kontrabandaga qarshi kurashish mamlakatimiz hamda jamiyatimiz uchun juda ahamiyat kasb etuvchi yo’nalishlardan biri. Kontrabanda va bojxona qoidalari buzilshiga qarshi kurashish bo’yicha hozirgi kunda Respublikamizda bir qancha ishlar olib borilmoqda ularga qo’shimcha ravishda quyidagilarni taklif qilaman:  Kontabandani oldini olishning eng samarali yo’llaridan biri, kontrabanda mahsulotlariga bo’lgan talabni o’rganib ularning qonuniy aylanmasini to’g’ri yo’lga qo’yish; 85  Bojxona to’lovlarini va bojxona bojlari stavkasini minimallashtirish o’z-o’zidan kontrabandaga bo’lgan talabni kamaytiradi, chunki kontrabandaning asosiy maqsadlaridan biri to’lovlardan qochishdir;  Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish. Mamlakatimiz Afg’oniston Respublikasi bilan qo’shni ekanligi tufayli, kontrabanda sodir etilish ehtimoli yuqori davlatlar qatoriga kiradi. Bunga qarshi Xalqaro hamkorlkni kuchaytirish muammoga qisman yechim bo’la oladi;  Kontrabandaga qarshi qonunchilikni ko’rib chiqish, kontarabandaning yangi turlari bo’yicha amaldagi qonunchilikka o’zgartirishlar kiritish. Xususan “valyuta kontrabandasi” va “inson kontrabandasi” tushinchalariga izohlar keltirish;  Xalqaro tashkilotlarga a’zolik masalasida chuqur tahlillar olib brogan holda qaror qabul qilish. JST kabi tashkilotlarga a’zo bo’lishning ijobiy natijalari bilan birga salbiy jihatlari ham mavjud bo’lib, ularning bojxona sohasida sodir etiladigan jinoyatlarga qanchalik tasir etishini o’rganish;  Xorij tajribalarini o’rganish orqali, kontrabandaga qarshi kurashish texnik vositalari yangi turlarini tizimga tatbiq etish;  Kontrabanda jinoyatchiligi uchun javobgarlik masalalarini kuchaytirish. Xulosa o’rnida yana shuni ta’kidlash lozimki, yildan-yilga texnika- texnologiya takomillashar ekan, jinoyatni sodir etish va uni yashirishning zamonaviy usullari kelib chiqadi. Bu esa o’z-o’zidan zamonaviy yechimlarni talab qiladi, kontrabandaga qarshi kurashish bo’yicha doimiy izlanishlar jinoyatning soni oshib ketmasligiga yagona to’siq bo’ladi. 86 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1.O‘zbekiston Respublikasi qonunlari. 1.1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. T.: O‘zbekiston, 2014 yil. 1.2. O‘zbekiston Respublikasining Bojxona Kodeksi. T.: Adolat, 2016y. 1.3. O‘zbekiston Respublikasining «Bojxona xizmati to‘g‘risida»gi qonuni. T.: Iqtisodiyot va xuquq dunyosi 1997 y. 1.4. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Bojxona kodeksini tasdiqlash to‘g‘risida” 2016 yil 20 yanvardagi O‘RQ-400-son Qonuni. 87 1.5.O‘zbekiston Respublikasining “Maxsus iqtisodiy zonalar to‘g‘risida” 2020 yil 17 fevraldagi O‘RQ-604-son Qonuni. 1.6. O‘Zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksi 22.09.1994 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi qarorlari 2.1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 12 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5414-son Farmoni. 2.2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 noyabrlagi “Bojxona ma'murchiligini takomillashtirish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5582-son Farmoni. 2.3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5iyundagi “Bojxona ma'muriyatchiligini isloh etish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-6005-son Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 3.1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning «Buyuk kelajakni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.» Xalq so‘zi 3.2. Shavkat Mirziyoev. «Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz» 1-jild 4. Asosiy adabiyotlar 4.1. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruzasi. Xalq so‘zi, 2017 yil 16 yanvar' 88 4.2. Ekonomicheskie slojnosti primeneniya proseduri pererabotka na tamojennoy territorii. Smirnova A.S., Lyashkova Ye.S., Bozdunova A.A. Chast' 2 //Kazan' 2019. 4.3. «Osnovi tamojennogo dela».- M., pod red.V.G.Draganova, 1998. 4.4. Komilov U. Bojxona ishi asoslari. T.: Iqtisodiyot va xuquq dunyosi, 1998 yil 4.5. Xamkorlik masalalari muxokamasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning Jaxon bojxona tashkiloti Bosh kotibi Kunio Mikuriyani qabuli. Xalq so‘zi. 15 noyabr' 2019 yil. № 87 4.6. Tamojenniy kontrol'. Prinsipi i formi. Tamojenniy al'manax. M.: Blagovest – V, 2020 g., 510-bet. 4.7. Sandrovskiy K.K. «Mejdunarodnoe tamojennoe pravo» Kiev:, Znanie 2012 g. 4.8. Avdokushin N.A. «Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya»,- M., Ekonomika, 2013. 4.9. Svinuxov V.G. «Tamojenno-tarifnoe regulirovanie VED» M:., Ekonomist 2014 g. 4.10. M.Xolmedov va boshqalar. «O‘zbekiston Respublikasida bojxona rejimlarini qo‘llash asoslari», T.: Iqtisodiyot va xuquq dunyosi, 2015 y. 4.11. Kucharov A.S., Tillaxo‘jaev B.T. Bojxona taomillari. O‘quv qo‘llanma. 2011 yil, 246- bet. 4.12. Kucharov A.S., Ishmanova D.N. Bojxona ishi. Darslik. 2021 yil, 426- bet. 4.13.John Baylis. The Globalization of World Politics: An introduction to international relation. Oxford, 20157 4.14.Gilberto Dupas. The Logic of Globalization: Tentions and Governability in Contemporary Society. UNESCO Most discussion paper. Paris, 2011 5. Qo‘shimcha adabiyotlar 89 5.1.Mamatov M. Milliy iqtisodiyotga xorijiy investisiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari, Iqtisodiyot va ta'lim, 2011 y., № 4. 5.2.O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, 2017-2020 y., № 1-№12 6. Statistik ma'lumotlar to‘plamlari 6.1. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasining 2018-2020 yillar davomidagi xizmat faoliyati yakunlari to‘g‘risida ma'lumot, T.: 2021 yil, 12- bet. 6.2. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining 2018-2021 yy.uchun ma'lumotlari, T.: 2021 yil. 7. Internet saytlari 7.1. http://www. wto. org 7.2. www.review.uz – “Ekonomicheskoe obozrenie” jurnalining rasmiy sayti 7.3. www.vip.lenta.ru – Internet nashriyoti 7.4. http//www.sustoms.ru –O‘zbekiston Respublikasi DBQ sayti 7.5. www.omad.uz – Biznes rivoji uchun axborot portali. www.internetindicators.com – Иқтисодий индикаторлар Интернет веб- сайти. www.economyworld.com – Ахборот Технологиялари Ассосацияси веб- сайти. 90

O’zbekistonda kontrabanda va bojxona ishiga oid qonunlarning buzilishiga qarshi kurashishda xalqaro hamkorliklar

Sotib olish