O’zbekistonda moliya bozorining shakllanishi va rivojlanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	121.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

7 Sotish

O’zbekistonda moliya bozorining shakllanishi va rivojlanishi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VAʻ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI
“IQTISODIYOT VA TURIZM” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: O‘ZBEKISTONDA MOLIYA BOZORINING SHAKLLANISHI
VA RIVOJLANISHI
Bajardi: 1-kurs 131-23 guruhi talabasi
G‘afurova Shahzoda Sobir qizi
Ilmiy rahbar: Bo‘ltakov Sardor Oqbo‘ta o‘g‘li
JIZZAX-2024

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………...………………….3
I. BOB. MOLIYA BOZORINING TARKIBI ……………….....................…….6
1.1. O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli va faoliyat ko‘rsatish
asoslari ……………………………..........................................................................6
1.2. Moliya bozori faoliyat ko‘rsatish mexanizmining xorij tajribasi .…………...14
II.BOB. O‘ZBEKISTON MOLIYA BOZORINING RIVOJLANISH
TENDENSIYALARI TAHLILI ………………...........................................……..….20
2.1. O‘zbekistonda moliya bozori modeli................................. …………..………20
2.2. Moliya bozorining shahobchasi bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar ... ………...…….24
XULOSA……………………………………………………..............….....
……..28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………....……..30
2

KIRISH
Yangi O‘zbekiston iqtisodiy farovon davlat, keng iqtisodiy imkoniyatlar
mamlakatidir. Bu-har bir fuqaro boy bo‘lsa- davlat boy bo‘ladi, har bir oila
farovon bo‘lsa-mamlakat farovon bo‘ladi, demakdir.
Yangi O‘zbekistonni halol mehnat qilib, muvaffaqiyatga erishishni orzu
qiladigan, tadbirkorlik orqali o‘z va oilasi farovonligini ta’minlashga
intiladigan, Vatani va xalqiga sidqidildan xizmat qilishni istaydigan barcha
fuqarolar uchun keng imkoniyatlar mamlakatiga aylantirishimiz shart va
zarur.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda bozorni pul resurslari bilan zo‘r
berib to‘ldirish davom etayotgan xalqaro fond va xom-ashyo bozorlarida sun’iy
ravishda oshirib borilgan spekulativ narxlarning paydo bo‘lishi moliyaviy
ko‘piklarning yanada avj olishiga olib kelmoqda. Jahon miqyosida konvertatsiya
qilinadigan asosiy valutalarning beqarorligi oqibatida rivojlanayotgan
mamlakatlarning ushbu valutalarga bo‘lgan ishonchiga jiddiy putur yetishi va
boshlangan inqiroz xalqaro moliya sohasini tartibga solish tizimida nuqsonlar
borligini yana bir bor tasdiqlab, xalqaro moliya bozori barqarorligini ta’minlash
maqsadida uning rivojlanish omillari va uning milliy moliya bozoriga ta’sirini
o‘rganish zaruratini yanada oshishiga sabab bo‘lmoqda.
O‘tgan yil yakunlarini sarhisob qilganda, global jahon moliyaviy-iqtisodiy
inqirozi hali ham davom etayotgani qaramasdan, 2021-yilda O‘zbekiston o‘z
iqtisodiyotini barqaror sur’atlar bilan rivojlanishni davom ettirdi, aholi turmush
darajasini izchil yuksaltirish ta’minlandi, dunyo bozoridagi o‘z o‘rnini
mustahkamladi.
Dunyoning eng yirik davlatlari Markaziy banklari tomonidan real aktivlar
bilan deyarli ta’minlanmagan pullami chiqarish davom etayotgani, shuningdek,
sun’iy moliyaviy vositalar - derivativlarning nazoratsiz chiqarilayotgani ko‘plab
nufuzli xalqaro tahlil markazlari va ekspertlarda jiddiy tashvish uyg‘otmoqda.
Moliya va bank bozorini ortiqcha likvidlik bilan to‘ldirish, bunday siyosatni
davom ettirish ulkan spekulativ “ko‘piklar” hosil bo‘lishi, zahira valutalari va
3

milliy valutalarning qadrsizlanishi, inflatsiya darajasining o‘sish xavfini
tug‘dirmoqda.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi . O‘zbekistonda moliya tushunchasi,
umumdavlat moliyasi, moliya bozorining shakllanishi va rivojlanishi haqida
ko‘plab o‘zbek olimlari o‘rganishgan va kitoblar yozishgan. Bunga misol qilib,
Malikov T ning ‘Iqtisod va moliya kitobini, Haydarov N. H. ning “Moliya”
kitoblari, Nuriddinova V.Sh. ning “Moliyaviy nazorat” nomli o‘quv
qo‘llanmalarini misol qilishimiz mumkin.
Kurs ishining maqsadi iqtisodiyotni moderizatsiyalash sharoitida
O‘zbekiston moliya bozorining rivojlanish omillari va tendensiyalarini aniqlash,
uning barqarorligini ta’minlashga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan
iborat.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
- Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliya bozorining
iqtisodiy mohiyati va uning iqtisodiyotda tutgan ahamiyatini o‘rganish;
-Moliyaviy globallashuv sharoitida jahon moliya bozorlarining O‘zbekiston
moliya bozoriga ta’siri, rivojlanish omillari va tendensiyalarini o‘rganish;
- O‘zbekiston moliya bozorining bugungi holatini tahlil qilish;
-O‘zbekiston moliya bozorini tartibga solish usullari va mexanizmini
yoritish;
- O‘zbekiston fond bozorining asosiy faoliyat ko‘rsatkichlarining amaldagi
holatini o‘rganish;
-O‘zbekiston moliya bozoridagi muammolami o‘rganish va uni bartaraf etish
yo‘nalishlarini aniqlash.
Kurs ishining obyekti sifatida O‘zbekiston moliya bozori tarkibiga kiruvchi
muhim segmentlar, xususan, qimmatli qog‘ozlar bozori savdo tizimi tanlangan.
Kurs ishining predmeti bo‘lib, iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida
O‘zbekiston moliya bozorini rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy
munosabatlar hisoblanadi.
Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, 4 ta bob, xulosa va takliflar,
4

foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan tashkil topgan.
5

I BOB. MOLIYA BOZORINING TARKIBI
1.1. O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli va faoliyat ko‘rsatish
asoslari
Iqtisodiyotning keng mazmuni - shaxslaming maqsadli nafsiy xohish-
istaklari rivoji ta’siri ostida iqtisodiy-huquqiy mexanizm asosida rejali
shakllanuvchi va amalga oshiriluvchi xo‘jalik yuritish jarayoni bo‘lib, unda Alloh
tomonidan awaldan vaqt va miqdor o‘lchamlari bilan me’yorlanib shaxslar
ixtiyoriga berilgan moddiy va nomoddiy boyliklar bozor qonunlari asosida
ob’ektiv taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi.
Bozor esa iqtisodiyotda shaxslarning maqsadli nafsiy xoxish-istaklari bilan
manfaatlari sari chorlovchi imkoniyatlari doirasida tartiblashtirilgan refleksiv
harakatlari evaziga ijobiy yoki salbiy samara darajasida obyektiv sodir bo‘luvchi
bozor tovarlari bo‘yicha iqtisodiy-huquqiy munosabatlar muhiti bo‘lib, unda
tomonlaming manfaatlari talab va taklif asosida shakllanadigan ob’ektiv narxlarda
qondiriladi.
Iqtisodiyotning rivojlanishi tarixiga nazar tashlansa, moliya bozorini,
awalambor, insoniyat jamiyatida pulning pay do bo‘lishi va u bilan bog‘liq bozor
munosabatlarini amalga oshirila boshlanishidan shakllanishini ko‘rish mumkin.
Asrlar davomida moliya bozori, uning mazmuni va unga oid tushunchalar
shakllanib va uzluksiz rivojlanib kelmoqda. Bunga sabab, inson sivilizatsiyasining
moliya sohasidagi tajribasining boyishi, unda yuridik va jismoniy shaxslaming
moliyaviy munosabatlari va qiziqishlari kengayib, maqsadlari va faoliyat turlari
ortib, manfaatlari tobora о ’sib, ularning haq- huquqlari borgan sari
mustahkamlanib va ta’minlanib borishidadir.
Hozirda moliya bozori yuqori darajada tashkillashgan va uzluksiz
rivojlanayotgan, borgan sari jahon miqyosida globallashib borayotgan alohida bir
butun va o‘z muhitiga ega munosabatlar va institutlar majmuasi sifatida namoyon
bo‘luvchi murakkab tizim ekanligi aniq bo‘lmoqda. Bunda moliya bozorlari
nafaqat milliy iqtisodiyot, balki global iqtisodiyot rivojini belgilamoqda.
Moliya bozorini, umuman olganda, quyidagicha ta’riflash mumkin:
6

Moliya bozori - bu monetizatsiyalashgan real investitsion bazisga ekvivalent
moliyaviy instrumentlar bilan bog‘liq tashkillashgan iqtisodiy- huquqiy mexanizm
bilan ta’minlangan munosabatlami maqsadli amalga oshiruvchi, iqtisodiyot
sub’ektlari uchun zaruriy bozor sharoitlarini yaratib beruvchi majmua sifatida
namoyon bo‘luvchi tizim. Ushbu tizim mexanizmi iqtisodiyotning barcha
sub’ektlari tomonidan ulami har birining alohida manfaatli maqsadlari doirasida
harakatga keltiriladi.
Boshqa sohalardan farqli moliya bozori esa ushbu imkoniyatni beruvchi,
uning uchun zaruriy shart-sharoitlami yaratuvchi muhit, alohida iqtisodiy- huquqiy
mexanizm bilan ta’minlangan, qatnashchilari va ulaming moliyaviy instrumentlar
bilan bog‘liq munosabatlari majmuasi sifatida namoyon bo‘luvchi tizimdir.
Aynan shu va yuqorida aytilganlar bilan moliya bozori boshqa turdagi
bozorlardan keskin farq qiladi.
Moliya bozori o‘z ichiga quyidagi segmentlarni oladi (1-rasm):
- pul-kredit (bank va boshqa kredit tashkilotlari kapitallari) bozori;
- qimmatli qog‘ozlar (fond, kapitallar) bozori;
- valuta va unga tenglashtirilgan qimmatliklar bozori;
- sug‘urta va pensiya fondlari bozori.
Moliya bozori iqtisodiyotda quyidagilar mavjud bo‘lgandagina samarali
faoliyat ko‘rsatishi mumkin
- effektiv mulkchilik tizimi;
- investitsiya uchun mo‘ljallangan yetarli moliyaviy resurslar, mablag‘lar va
iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta’minlangan moliyaviy instrumentlar;
- talab va taklifning ob’ektiv mutanosibligi;
- moliya bozori infratuzilmasining samarali faoliyati;
- bozor qonunlari, tamoyillari va qonunchiligining hukm surishi;
- moliyaviy barqarorlik, raqobatbardoshlilik va xavfsizlik, risklaming
bashoratliligi.
7

1- rasm. Moliya bozorining umumiy va tarkibiy ko‘rinishi .
Moliya bozorida moliyaviy resurslar jamg‘armachilardan iste’molchilarga
tomon va aksincha yo‘nalishda harakat qiladi. Bunda jamg‘armalar
investitsiyalarga aylanadi.
Moliya bozorida resurslar harakati quyidagi omillarga bog‘liq:
- bozoming daromadlilik darajasi;
- bozoming soliqqa tortish shart-sharoitlari;
- kapitalni yo‘qotish yoki nazarda tutilgan foydaning ololmaslik riski;
- bozoming samarali institutsional va funksional tashkillashgani;
- bozoming samarali muvofiqlashtirilganligi va nazorat qilinishi;
-moliyaviy instrumentlaming real bazis bilan ta’minlanganligi va shu asosda
iqtisodiyot va moliya bozorining ekvivalentligi;
- jamiyatning mentaliteti va tanlab olgan rivojlanish modeli;
- makro va mikroiqtisodiy barqarorlik;
- tashqi kuchlar va hodisalaming bozorga ta’siri va boshqalar.
Ushbu tashqi va ichki fundamental omillar moliya bozoridagi voqeliklar
rivojini shakllantiradi.
8

Moliya bozorining yuqori darajada tashkillashganligi uning alohida faoliyat
mexanizmi bilan belgilanadi. Bu mexanizm iqtisodiyotning qonun va
kategoriyalarining to‘liq amal qilishi negizida va davlatning regulativ siyosati
asosida moliya bozorining barcha qatnashchilarining bevosita ishtiroki natijalari
bilan belgilanadi, davlat va iqtisodiyot sub’ektlari tomonidan birgalikda harakatga
keltiriladi.
Moliya bozorining xossalari quyidagilardan kelib chiqadi:
-moliyaviy instrumentlar va ular bo‘yicha iqtisodiy-huquqiy munosabatlami
ta’minlovchi tashkillashgan murakkab infratuzilmaga (institutsional va
funktsional tuzilmaga) va faoliyat mexanizmiga ega dinamik tizim;
- ochiqlik, teng imkoniyat, erkin raqobat, obyektiv bozor bahosi, risklilik,
omillar va voqeliklarning o‘lchamliligi (tahlil qilinishi, baholanishi va
prognozlanishi mumkinligi);
- moliyaviy instrumentlaming monetizatsiyalashgan real bazis va sifat bilan
ta’minlanganligi, standartlashganligi va unifikatsiyalanganligi;
- bozor va uning qatnashchilarining informatsion shaffofligi;
-moliyaviy instmmentlarning optimal hajmi va baholarining ob’ekiv talab
va taklifdan kelib chiqqan holda shakllanishi;
-moliyaviy instrumentlaming erkin muomalasi industriyasi uchun bozor
infratuzilmasi bilan ta’minlanganligi;
-bozor qatnashchilarining biznes quvvati potensiali (sifat parametrlari darajasi
miqdori bo‘yicha);
-bozoming tartiblashtirilganligi (muvofiqlashtirilishi va nazorat qilinishi
darajasi bo‘yicha).
Moliya bozorining muhim xossalariga quyidagilar kiradi: bozor geografiyasi
kengligi va chegaralari, bozoming tashkiliy modeli parametrlari, bozoming
raqobatbardoshligi va xavfsizligi darajasi, bozoming risklilik darajasi, bozoming
jalbdorliligi, bozoming egiluvchan moslashuvchanligi darajasi, bozoming iqtisodiy
otga ekvivalentlilik darajasi, bozor funksiyalarining bajarilishi darajasi, bozoming
omillarga ta’sirchanligi darajasi. Sanab o‘tilgan xossalar moliya bozori muhitining
9

quvvat potensialini belgilaydi va rivojini shakllantiradi. Ya’ni, moliya bozori
muhitining quwat potensiali darajasi bosh xossa sifatida moliya bozorining sanab
o‘tilgan xossalari darajasi miqdori bilan belgilanadi va baholanadi.
Moliya bozorining bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati uning
tomonidan quyidagi qulay sharoitlami ta’minlanishi bilan bog‘liq asosiy vazifalari
asosida belgilanadi:
-iqtisodiyotning real sektoriga investitsion moliya resurslarni samarali jalb
qilinishi;
- kapitalning samarasiz tarmoqdan samaralisiga qayta taqsimlanishi;
- davlat budjetiga xizmat ko‘rsatishi, uning kamomadini qoplash uchun pul
mablag‘larining samarali jalb qilinishi;
- iqtisodiyotning holatini aniq bozor indikatorlari yordamida baholanishi;
-inflatsiya sur’atlari va valuta kurslari o‘zgarishiga operativ ta’sir
ko‘rsatilishi;
- davlatning pul-kredit va budjet-soliq siyosatini ob’ektiv va mutanosiblikda
olib borilishi;
- mulkka egalik huquqini ishlab chiqarish vositalariga qayta taqsimlanishi;
-jahon globallashuvi jarayonlariga milliy iqtisodiyotning
integratsiyalashuvi.
Moliya bozori, jumladan qimmatli qog‘ozlar bozori, faoliyat ko‘rsatishining
asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: -barcha potensial investorlar o‘z
mablag‘larini foydali tarzda joylashtirishlari uchun ularga teng shart-sharoitlar
yaratib berish;
- bozorda tuziladigan bitimlaming ixtiyoriyligi;
- erkin raqobat yo‘lidagi to‘siqlami bartaraf etish;
- narxlami real tarkib topadigan talab va taklif asosida belgilash;
-bozor qonun hujjatlariga uning barcha qatnashchilari tomonidan rioya
etilishi;
-birja va birjadan tashqari operatsiyalar, kotirovkalar, emitentlaming
moliyaviy holati to‘g‘risidagi axborot oshkor etilishining shartligi;
10

-o‘z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan barcha
investorlar va emitentlar uchun bozordan foydalanish mumkinligi;
-moliyaviy instrumentlar va ulaming emitentlariga doir axborotning to‘la
oshkor etilishini, oshkoralikni va bu axborotdan barcha qatnashchilar foydalana
olishini ta’minlash;
- investorlar va emitentlaming manfaatlarini himoya qilish;
-bozorda tovlamachilik va boshqa noqonuniy faoliyatni taqiqlash hamda
ta’qib qilish.
Moliya bozori faoliyat ko‘rsatishining asosiy tamoyillariga rioya etilishi
davlatning tartibga solishga oid chora-tadbirlari bilan birga fond birjalari va bozor
qatnashchilarining birlashmalari ishlab chiqqan qoidalarini uyg‘unlashtirish
asosida ta’minlanadi.
Moliya bozorining mazmun-mohiyati va xususiyatlaridan kelib chiqib, uni 2-
rasmda ko‘rsatilgan model yordamida ifodalash mumkin. Ushbu model oltita bir-
biri bilan uzviy bog‘langan quyidagi unsurlardan iborat:
1. Emitent (E);
2. Investor (I);
3. Professional () qatnashchi (PQ);
4. Savdo tizimlari (ST);
5. Moliya bozorini tartiblashtimvchi regulatorlar, ya’ni davlat regulatori
(DR); Nodavlat regulatorlar (NR).
Bunda regulatorlar birgalikda moliya bozorini muvozanatli tartiblashtirish
asosida uning barqarorligi va xavfsizligini ta’minlaydi. Nodavlat regulatori sifatida
odatda o‘zini-o‘zi muvofiqlashtiruvchi notijorat institutlar tushuniladi.
Ushbu modelda moliya bozori qatnashchilarining bir-biridan farqli
maqsadlari, vazifalari va faoliyat xususiyatlari asosida quyidagilami ifodalash
mu mkin .
11

2-rasm. Moliya bozorining strukturaviy - funksional modeli.
1. Sub’ektlami shartli ravishda to‘rt guruhga: savdo qatnashchilari, savdoni
tashkillashtiruvchilar, regulatorlar va informatsion reyting agentliklarga ajratish
mumkin. Birinchi guruhga emitentlar (moliyaviy instrumentlami taklif qiluvchilar,
sotuvchilar), investorlar (moliyaviy instrumentlarga resurslarini yo‘naltiruvchilar,
haridorlar), professional qatnashchilar (investitsiya institutlari bo‘lmish brokerlar,
dilerlar, treyderlar, anderrayterlar; banklar; sug‘urta kompaniyalari; fondlar;
holdinglar; moliya-sanoat guruhlari kabilar) kiradi.
Ikkinchi guruhga savdoni tashkillashtiruvchi institutlar (birjalar, elektron savdo
tizimlari, chakana savdo markazlari, fond do‘konlari, valuta almashtirish
shahobchalari, maxsus auksionlar, tarmoqlangan marketingli savdo tizimi va
boshqalar) kiradi. Uchinchi guruhga DR va NR kiradi (hozirda xalqaro regulativ
funksiyaga ega institutlarni ham nazarda tutish lozim). To‘rtinchi guruhga moliya
bozorini tahlil qilib, uning qatnashchilari, moliyaviy instrumentlaming va umuman
bozoming sifat ko‘rsatkichlarini oshkor etib, reklama qilib, belgilab bomvchi
axborot tashkilotlari kiradi. Ushbu guruh institutlarini moliya bozorining
professional qatnashchilari qatoriga qo‘shish mumkin, lekin ular faoliyatlarini
yuritish uchun moliya bozori regulatoridan mxsat olmaydilar, faqat
12

akkreditatsiyalanadilar.
2. Qatnashchilar moliya bozorida bir-biri bilan savdo tizimisiz to‘g‘ridan-
to‘g‘ri va professional qatnashchilar yordamida o‘zaro munosabatlarda bo‘lishi
mumkin. Ya’ni E va I, I va PQ, E va PQ juftliklar bo‘yicha munosabatda
bo‘ladilar.
3. Sub’ektlar moliya bozorida faqat savdo tizimi orqali o‘zaro
munosabatlarda bo‘ladilar. Ya’ni, (E, ST, I), (E, ST, PQ), (I, ST, PQ), (PQ, ST,
PQ) uchliklari bo‘yicha munosabatlarda bo‘Hshlari mumkin. Bunda birinchi va
ikkinchi uchliklar birlamchi bozor munosabatlarini, oxirgi ikki juftlik esa
ikkilamchi (spekulativ) bozor munosabatlarini anglatadi.
4. Unsurlar beshligi (ya’ni NR, E, I, PQ, ST) o‘zini-o‘zi muvofiqlashtirish
mexanizmi tizimini anglatadi.
5. Unsurlar oltiligi (ya’ni DR, E, I, PQ, ST, NR) davlat o‘zini-o‘zi
muvofiqlashtirish mexanizmi tizimini anglatadi.
13

1.2.Moliya bozori faoliyat ko‘rsatish mexanizmining xorij tajribasi
Jahon moliya bozorini xalqaro miqyosda globallashgan bozor deb tavsiflash
mumkin. Jahon moliya bozori moliyaviy globallashuv jarayoni mahsuli bo‘lib,
industrial mamlakatlarni umumjahon miqyosda iqtisodiy samaradorligini keskin
oshirdi. Lekin bu jarayon rivojlanayotgan mamlakatlar rivojiga ijobiy ta’sirdan
ko‘ra ko‘proq salbiy ta’sir ko‘rsatishi hozirda barchaga ayon bo‘lib qoldi. Buning
sababi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti industrial davlatlar iqtisodiyotiga
ko‘pdan bog‘liqligida deb bilish mumkin.
Ammo bunga qaramasdan rivojlanayotgan mamlakatlar iloji boricha
moliyaviy globallashuvning ijobiy taraflarini o‘zlarida joriy qilishni tinmay davom
ettirmoqdalar. Misol uchun, Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari, Rossiya,
Qozog‘iston, Ukraina, Latviya, Litva, Estoniya, Xitoy, Indoneziya, Malayziya,
Singapur, Koreya, Janubiy Afrika Respublikasi, Braziliya, Chili, Argentina va shu
kabi davlatlar. Bu mamlakatlaming borgan sari jahon moliya bozoridagi salmog‘i
oshib bormoqda, moliyaviy globallashuv jarayonlariga qo‘shilishi tezlashmoqda,
natijada iqtisodiy samaradorligi sezilarli ortmoqda.
Moliyaviy globallashuv sharoitida moliya bozorlarini rivojlanishi uzoq
kelajakda dunyoning istalgan joyidan va vaqtda ishtirok etish imkonini beruvchi
xalqaro elektron birjani vujudga kelishini (hisob-kitob markazi va markaziy
depozitariy bilan kompleksda) tahmin qilish mumkin.
Hozirda jahon moliya bozorlaridagi qimmatli qog‘ozlarning aylanishi xalqaro
tovar aylanmasi hajmidan 60-70 barobar ko‘p, bu ko‘rsatkichning borgan sari ortib
borishi tendensiyasini kuzatish mumkin. Bunda xalqaro portfel investitsiyalarining
salmog‘i bevosita investitsiyalar va xalqaro kreditlar hajmidan sezilarli katta
bo‘lib, bunga moliya bozorlarining iqtisodiyotdagi rolini oshib borishi,
sekuritizatsiya jarayonlari va moliya injiniringining tez sur’atlar bilan rivojlanishi
sabab bo‘lmoqda.
Statistik ma’lumotlaming tahlili quyidagilami ko‘rsatadi:
- moliya bozorlarining o‘ta notekis rivojlanishi, raqobatning kuchliligi,
14

alohida mamlakatlar ulushlarining barqaror emasligi. Industrial va rivojlanayotgan
davlatlar va ulaming moliya bozorlari yillik kapitalizatsiya darajasining keskin
farqlanishi; 10-15 yillik o‘lchamga ega uzoq muddatli tendensiyalar. Masalan, shu
davr davomida Fransiya, Ispaniya, Gonkong, Indoneziya, Xitoy, Turkiya,
Meksika, Hindiston, Rossiya kabi davlatlar o‘z salmog‘ini tez oshirgan.
- Bir qator rivojlangan davlatlarda (Shvetsariya, Germaniya, AQSH) va ba’zi
rivojlanayotgan mamlakatlarda (Braziliya, Hindiston) aksiyalar bozorining o‘sish
sur’atlari barqaror oshib borgan. Aksincha 1990-yillaming o‘rtasida bir qator
mamlakatlar (Yaponiya, Kanada, Tayvan, Koreya, Malayziya) investitsion
resurslami jalb qilish borasida o‘z o‘rinlarini berib qo‘yganlar;
1-jadval
Moliya bozori globallashuvi effektlari.
Salbiy effektlar Ijobiy effektlar
1. Moliya bozorini tartiblashtirishga oid
qonunlami moslashtirish bilan bog ‘ liq
qisqa muddatli xarajatlar .
2. Mahalliy investorlaming ishonchini
qozonish bilan bog‘liq qiyinchiliklar.
3. Moliya bozori qatnashchilarini
moslashuvi bilan bog‘liq qiyinchiliklar.
4. Emitentlaming o‘z aksiyalari kursi va
likvidliligini fond bozorida ta’minlash
bo‘yicha qo‘shimcha harakatlar va
xarajatlar.
5. Mahalliy professional institutlaming
raqobatbardoshlilikni ushlab turishlari
bo‘yicha qo‘shimcha harakat va xarajatlar.
6. Tartiblashtimvchi institutlaming
bozomi barqarorlashtirish bo‘yicha
qo‘shimcha nazorat harakatlari va
xarajatlari. 1. Moliya bozori bo‘yicha
takomillashgan globallashuv talablariga
javob beruvchi qonunlar.
2. Investorlaming umumjahon moliya
bozori miqyosida himoyalanganligi.
3. Xorijiy investorlarga nisbatan
regulativ to‘siqlaming kamayishi.
4. Kompaniyalarda menejmentning,
moliyaviy holatning va korporativ
boshqamvning yaxshilanishi.
5. Moliya institutlari malakasi
darajasining oshishi.
6. Moliya bozorining barqarorlashuvi.
15

- Qisqa muddatli effektlar - masalan , Ispaniya va Gonkongda (1993- yil ),
Turkiyada (1999- yil ) kapitalizatsiya hajmining o ‘ ta tez o ‘ sishi , Malayziyada
(1993-1997- yillar ) bozoming tebranishlari , AQSHda (1996-1999- yillar , 2002 -
2006- yillar ), Tayvanda va Koreyada (1990- yillar boshida va 2000- yillarda ) bozor
hajmining tez ortishi ;
- unchalik katta bo ‘ lmagan bozorlaming tez rivojlanishi ( masalan , Xitoy ,
Indoneziya ), agarda bunday rivojlanish milliy iqtisodiyotning o ‘ sishi bilan
ta ’ minlangan bo ‘ lsa ;
- bozorlar va ularning guruhlari bir - birlari bilan raqobatlashib qarama - qarshi
dinamikaga ega bo ‘ lishi mu mkin ( investorlami 1997-1998- yillar oxirida
rivojlanayotgan bozorlardan borgan sari rivojlangan bozorlarga ketishi ). Bunda
raqobatning mahalliy qamrovi ham muhim ahamiyatga ega , masalan , 1997- 1998-
yillarda Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari bozorlariga Osiyo va Lotin
Amerika bozorlariga qaraganda inqiroz kamroq ta ’ sir ko ‘ rsatgan . Rivojlangan
bozorlaming risklari rivojlanayotgan bozorlarnikiga qaraganda ancha kamligini
kuzatish mu mkin .
Yuqorida keltirilgan tendensiyalar negizida bir qator muammolar
mavjudligini ko‘rish mu mkin . Masalan, moliya bozorlari modellarining keskin
farqlanishi, moliyaviy globallashuv jarayonlarining turli mamlakatlar da har xil
kechishi, tashqi va ichki fundamental omillarning har xil mamlakatlarga turlicha
ta’siri, mamlakatlar o‘rtasida bozor risklarining turlicha taqsimlanishi, jahon
miqyosida iqtisodiy o‘sishning pasayishi va shu kabilar.
Jahon amaliyotida moliya bozorining anglo-sakson, kontinental, islom va
gibrid modellarini ajratish mumkin. Bu modellaming barchasi moliya bozorining
nazariy-konseptual modellariga asoslanadi. Ma’lumki, ular qaysi mamlakatga oid
ekanligi, uning rivojlanganligi darajasi, undagi jamiyat tomonidan tanlangan
ijtimoiy-iqtisodiy model va mavjud mentalitetga (traditsiyalarga) hamda ulardagi
ichki va tashqi omillaming ta’siri qonuniyatlari va darajasi hamda boshqa
belgilarga qarab farqlanadi. Lekin modellaming barchasi qaysi mamlakatda
16

bo‘lishidan qat’iy nazar o‘zlarining iqtisodiyotdagi va globallashuv sharoitlaridagi
roli va funksiyalarini ma’lum darajada bajaradi. Masalan, industrial mamlakatlarda
moliya bozorining asosan anglo-sakson yoki kontinental modellari bo‘yicha
tuzilganini, ko‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda esa gibrid yoki anglo-
sakson yoki kontinental (germancha) modelni, musu lm on davlatlarida islom
modelini ko‘rish mumkin. Jumladan o‘tish iqtisodiyotiga mansub davlatlarda
ko‘proq gibrid modelini kuzatish mumkin, ammo ulaming infratuzilmasi
samaradorligi bo‘yicha industrial mamlakatlar modellariga hozircha tenglasha
olmaydi. Bunda aytish joizki, bu mamlakatlarda moliya bozorlarining shakllanishi
xususiyatlari ko‘p jihatdan ulardagi ta’sir etuvchi omillarga va mavjud rivojlanish
sharoitlariga bog‘liqligini kuzatish mumkin.
Umuman olganda, har qanday mamlakatning moliya bozori modeli unda
tashkil topgan mulkchilik tizimi tuzilmasi va ta’sir etuvchi fundamental omillar
asosida shakllanib va rivojlanib boradi.
Hozirda mavjud modellarning ichida eng rivojlangan, hajmli va mukammali
anglo-sakson modeli hisoblanadi.
Moliya bozori modellarini ikki guruhga ajratish mumkin:
1) moliyalashtirishning qarz usulini ulush kiritish usulidan ustunligi bilan
tavsiflanuvchi yirik institutsional investorlar salmog‘ining ko‘pligiga asoslangan
model;
2) moliyalashtirishning ulush kiritish usulini qarz usulidan ustunligi bilan
tavsiflanuvchi chakana mayda investorlar salmog‘ining ko‘pligiga asoslangan
model.
Moliya bozori modellarini nazariy jihatdan quyidagi belgilar negizida ajratish
mumkin: mamlakat iqtisodiyoti modelining tuzilishi va mamlakat aholisining
traditsion ma’naviy boyliklari.
AQSH va Buyuk Britaniya moliya bozorlarining qatnashchilari Germaniya va
Yaponiyadagilardan farqli konservativlik darajasi kamroq va risklarga ko‘proq
moyil. Bulaming barchasi anglo-sakson modeli asosidagi moliya bozorlarini
17

liberalligini, ochiqligini, faolligini, ammo inqirozlarga ta’sirchanligini belgilaydi.
Islom traditsiyasiga asoslangan moliya bozori modeli. Bu traditsiya islom
moliyasi shaklida namoyon bo‘ladi. Unda moliya bozori qatnashchilari tomonidan
Islom dini ko‘rsatmalariga va “harom” tushunchasiga rioya qilinadi. Islomiy
moliya institutlari oldindan belgilangan foiz daromad olishlari va spekulativ
operatsiyalar bajarishlari mumkin emas, ular faqat ulushlar va ijara asosida
ishtirok etishlari, mulkni nasiyaga sotib olish va sotishi mumkin. Pul resurslarini
jalb qilish uchun depozitlar o‘miga aksiyalar, investitsiya fondlari, foiz to‘lovlari
oldindan belgilanmagan jamg‘arma va investitsiya hisobvaraqlari (banklar bilan
sheriklik asosida), foizli obligatsiyalar o‘rniga diskontli obligatsiyalar qo‘llaniladi
(diskontani ustama haq sifatida belgilab). Natijada Pokiston, Bahrayn, Quvayt,
Indoneziya, Eron, Malayziya moliya bozorlarida obligatsiyalar “ribo”, ya’ni
“harom” hisoblangani, derivativlar esa qimorga o‘xshaganligi uchun bunday
segmentlar mavjud emas. Pokistonda ustamali davlat obligatsiyalari maxsus
investitsiya fondlari ulushlariga konvertatsiyalantiriladi va ushbu fondlar orqali
loyihaviy moliyalashtirishga asoslanib hukumat moliyalashtiriladi. Xalqaro
statistikada qarz munosabatlarini mujassamlashtiruvchi qog‘ozlar bo‘yicha islom
mamlakatlari keltirilmaydi.
Ko‘pincha bozor instrumenti bo‘lmagan “ulushli ishtirok qog‘ozlari”
(participation paper) va “sheriklik qog‘ozlari” (partnership paper) chiqarilib, ular
bo‘yicha investorlar mablag‘larini aniq loyihalarga (uy-joy, yo‘llar, kasalxonalar
va shu kabilarga asoslangan) markaziy va mahalliy hokimiyatlar bilan birgalikda
“birgalikda moliyalashtirish” asosida yo‘naltiradilar. Bu esa Islom dini tomonidan
ma’qullanadi va moliyalashtirishning “Islom” shakli deyiladi.
Moliya bozorini islomiylashtirish uning soddalashuviga, banklar rolining
oshishiga, yirik investorlaming ko‘payishiga, depressiv holatga tushishiga, ko‘p
sonli chakana va yirik xorijiy investorlaming, derivativlar va foizli obligatsiyalar
segmentlarining yo‘qligiga olib keladi.
Yapon traditsiyalariga asoslangan moliya bozori modeli. Ushbu traditsiya
18

quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
-Davlat tuzilmasi yoki biznesda insonlaming pog‘onalilikka (ierarxiya)
intilishi, o‘zidan yuqori pog‘onada turgan shaxsga sodiqlik;
- bir kompaniyaga butun hayot mobayniga yollanish tizimi;
- vasiylikka muhtojlik;
- shaxsiy manfaatlarini aksiyadorlamikidan yuqori qo‘yish («korporatsiya-
oila», sezilarli oshib bomvchi mehnat haqi va ijtimoiy to‘lovlar tamoyili asosida);
-yaqqol kollektivizm, jamiyatga o‘ta tobelik, o‘zini moddiy cheklash («halol
kambag‘allik», ishga fidoiylik etikasi), Yaponiyani dunyodagi alohida missiyasini
oshirish;
- anglo-sakson traditsiyasidan farqli, aholining yuqori darajadagi j am g‘arm
a normasi.
Moliya bozorining Yapon modelini AQSH modelidan keyingi o‘ringa
qo‘yish mumkin. Ularning ikkalasi islomiy moliya bozorlaridan ustun.
Germaniya traditsiyalariga asoslangan moliya bozori modeli. Diniy
e’tiqodlarning farqliligiga qaramasdan, Germaniya va Yaponiya modellarining
o‘xshash taraflari mavjud. Sabab, bu mamlakatlarda aholining iqtisodiy qarashlari
ko‘p jihatdan mos kelishidir. Germaniya xalqi boshqalardan farqli bir muncha
xususiyatlarga ega bo‘lib, ularga quyidagilarni kiritish mumkin:
- praktitsizm, ierarxizm, o‘ta mehnatkashlik, ijtimoiy himoyaga, risksizlilikka
va jamg‘armaga moyillik. Anglo-sakson modelida esa mobillikka, ixtirochilikka,
risklilikka, opportunizmga, agressivlikka, o‘zgarishlarga moyillik ko‘proq
seziladi;
- kompaniya rahbariyati tomonidan shaxsiy manfaatlarini aksiyadorlamikidan
yuqori qo‘yilishi, kompaniya menejmentini aksiyalar kursini va ular bo‘yicha
yuqori dividendlar to‘lovlarini oshirishga yo‘nalganligi. Bunda korporativ
boshqaruvning germancha modelida ko‘proq kompaniyaning manfaatlari
aksiyadorlarga xizmat ko‘rsatishdan ustun qo‘yilgan.
19

II BOB. O‘ZBEKISTON MOLIYA BOZORINING
RIVOJLANISH TENDENSIYALARI TAHLILI
2.1. O‘zbekistonda moliya bozori modeli
Respublikamiz moliya bozoridagi ilmiy tadqiqot olib borgan iqtisodchilaming
fikricha, uning shakllanishi va rivojlanishi mamlakatda olib borilgan iqtisodiy
islohotlar asosida besh bosqichni bosib o‘tgan.
1- bosqich: 1991-1993 -yillar. Milliy moliya bozori poydevorining yaratilishi
va bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan institutsional tarkibning shakllanishi
bilan tavsiflanadi.
2- bosqich: 1994-2000-yillar. Milliy moliya bozorida bozor iqtisodiyotiga xos
bo‘lgan mexanizmlarning ishlashiga zamin yaratilishi va moliya bozoridagi
dastlabki raqobat muhitining shakllanishi bilan tavsiflanadi.
3- bosqich: 2001-2006-yillar. Moliya bozorining erkinlashtirilishi va yangi
moliya bozori segmentlarining rivojlanishini o‘zida mujassamlashtiradi.
4- bosqich: 2007-2011-yillar. Moliya bozorining kapitallashuv darajasining
oshirilishi, tartibga solish va modernizatsiyalash jarayonlarining jadallashuvi
hamda uning shaffofligini oshirish bilan tavsiflash mumkin.
5- bosqich: 2012-yildan keyingi davmi o‘zida namoyon etadi va bu davrda
moliya bozori barqarorligini oshirish hamda uni yuqori xalqaro reyting
ko‘rsatkichlariga erishgan holda rivojlanishini ta’minlashga ustuvorlik
berilmoqda.
O‘zbekistonda moliya bozori modeli aralash modelga mansub bo‘lib, o‘zida
anglo-sakson, kontinental va yapon modellari elementlarini ma’lum darajada
mujassamlashtirgan. Uning xususiyati shundaki, unda hozircha banklaming boshqa
moliya institutlarining (investitsiya institutlari va fondlari, sug‘urta tashkilotlari),
20

institutsional investorlaming va mayda chakana investorlarga nisbatan ustunligi
kuzatilmoqda. Alohida segmentlarga (pul, valutalar, korporativ va davlat qimmatli
qog‘ozlari, sug‘urta instrumentlari, kredit va banklaming boshqa instrumentlari
bozorlariga) ega bo‘lib, ular hozirda bir-biri bilan to‘liq bog‘liq emas va har biri
turli vakolatli davlat organlar tomonidan alohida tartiblashtiriladi.
Hozirda har qanday o‘tish iqtisodiyotiga mansub mamlakatlar singari
O‘zbekiston uchun asosiy muammolar - ishlab chiqarishni
modernizatsiyalashtirish, investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy o‘sishda
industriyaning salmog‘ini oshirish kabi mua mm olar. Bu mua mm olami yechishda
milliy moliya bozori birmuncha qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Kompaniyalar va
banklarda emission, foizli daromadlar va investitsion siyosatlarida
nomutanosibliklami kuzatish mumkin. Banklar, kompaniyalar va sug‘urta
tashkilotlarining moliyaviy holati qoniqarli, xalqaro reyting agentliklarining
“barqaror” baholariga ega, lekin faoliyatida bozor mexanizmi to‘liq amal
qilmayotganini ko‘rish mumkin.
O‘zbekistonda moliya bozorida jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining
oqibatlari oldini olish va yumshatish imkonini beradigan asosiy omillar sifatida
quyidagilar ko‘rinadi:
-banklar kapitallashuv darajasining oshirilishi va nizom jamg‘armalarining
ko‘paytirilishi, moliya bozorining asosiy segmentlaridan bo‘lgan kredit bozori
mustahkamligini oshirish va taraqqiyotning muhim omillaridan biriga aylanishi;
-tijorat banklari faoliyatini baholashda uzoq muddatli kredit qo‘yilmalari
ulushining o‘sishi va uni ichki manbalar orqali ta’minlash mezonlariga asosiy
e’tibor qaratilishi moliya bozorini barqaror rivojlantirishdagi asosiy omillardan
ekani;
- O‘zbekiston bank tizimining qat’iy xalqaro talablarga javob beradigan eng
barqaror tizimlardan biriga aylanishi;
-qimmatli qog‘ozlar bozorida aksiyadorlik jamiyatlarining kapitaliga,
bozoming professional ishtirokchilariga va birja bozoriga chiqadigan qimmatli
21

qog‘ozlarga talablarning kuchaytirilishi;
- mamlakatimiz emitentlari qimmatli qog‘ozlaming xalqaro va xorijiy
davlatlar fond bozorlarida muomalasi shakllanmagani va yurtimizga jalb etilgan
xorijiy portfel investitsiyalar hajmining kichikligi;
-O‘zbekiston molliya bozorida davlatning ichki va tashqi qarzlarini
kamaytirishga, mamlakat iqtisodiyotiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni
keng jalb etishga qaratilgan samarali iqtisodiy-moliyaviy islohotlarning olib
borilishi;
- iqtisodiyotni modemizatsiyalash sharoitida sug‘urta tashkilotlarining
kapitallashuvi, majburiy sug‘urtaning yangi turlari joriy etilishi, mamlakatimizda
zamonaviy sug‘urta bozorining shakllanishi;
-valuta siyosati sohasida ham puxta o‘ylangan, uzoqni ko‘zlab amalga
oshirilgan tadrijiy choralar;
-mamlakatimizda qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchisi
sifatida investitsiya fondlari va ularning aktivlarini ishonchli boshqaruvchilar
faoliyati bozorda barqaror faoliyat yuritish tamoyillariga asosida rivojlandi, bu
jarayon davlat mulkini xususiylashtirish va iqtisodiyotda bozor mexanizmlarini
bosqichma-bosqich shakllantirish uchun olib borilgan iqtisodiy-huquqiy islohotlar
bilan ta’minlangan va boshqa shu kabi omillar.
O‘zbekiston moliya bozori modeli anglo-sakson va kontinental modellari
elementlami o‘z ichiga olganligi hamda unda aksiyadorlik kompaniyalari
korporativ boshqaruv tizimi anglo-sakson (“investorlik”) modelidan farqli
kontinental (Germaniyadagiga o‘xshash “insayderlik” yoki “ikki pog‘onali”)
modelga asoslanganligi va ichki nodavlat investitsiyalar hajmining kamligi,
xususiylashtirish mexanizmi kam samarali bo‘lgani va regulatorlaming ko‘p
sonliligi, banklar, sug‘urta tashkilotlari va budjetdan tashqari fondlaming
yetarlicha investitsion samara bilan ishlamayotgani sababli, barcha o‘tish
iqtisodiyotiga mansub mamlakatlar singari ma’lum darajada muammolar mavjud.
Bunda O‘zbekiston moliya bozorini tartiblashtirish tizimi birinchi turkum
22

modeliga kiradi. Uning xususiyati shundaki, unda hozircha na banklarning, na
moliya institutlarining (investitsiya institutlari, sug‘urta tashkilotlari, fondlar), na
institutsional investorlarning, na mayda chakana investorlaming alohida ustunligi
kuzatilmaydi. Alohida segmentlarga (pul, valutalar, korporativ va davlat qimmatli
qog‘ozlari, sug‘urta instrumentlari, kredit va banklaming boshqa instrumentlari
bozorlariga) ega bo‘lib, ular hozirda bir-biri bilan to‘liq bog‘liq emas va har biri
turli vakolatli davlat organlar tomonidan alohida tartiblashtiriladi
(muvofiqlashtiriladi va nazorat qilinadi). Bank tizimi germancha modelga yaqin,
ammo ko‘lamli islohotlarga muhtoj. Hozirda har qanday o‘tish iqtisodiyotiga
mansub mamlakatlar singari O‘zbekiston uchun asosiy muammolar - ishlab
chiqarishni modernizatsiyalashtirish, investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy
o‘sishda industriyaning salmog‘ini oshirish kabi mua mm olar. Bu mua mm olarni
yechishda milliy moliya bozori birmuncha qiyinchiliklarga duch kelmoqda.
Kompaniyalar va banklarda emission, foizli daromadlar va investitsion
siyosatlarida nomutanosibliklarni kuzatish mumkin. Banklar, kompaniyalar va
sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy holati qoniqarli, xalqaro reyting
agentliklarining “barqaror” baholariga ega, lekin faoliyatida bozor mexanizmi
to‘liq amal qilmayotganini ko‘rish mumkin.
Qimmatli qog‘ozlar bozorida hozircha muddatli instrumentlar (derivativlar),
munitsipal, ipoteka va boshqa turdagi tijorat qog‘ozlari (jumladan veksellar)
segmentlari to‘liq shakllanmagan. Chunki, IPO (Initial public offering) mexanizmi
yo‘q. Davlat qimmatli qog‘ozlari muomalasi Respublika Valuta birjasida amalga
oshiriladi. Pul, valuta va banklararo kreditlar bozorlari banklar sektorida faoliyat
ko‘rsatadi. Qimmatli qog‘ozlar bozori hajmining YalMga nisbati (kapitalizatsiya
sur’ati) kichik bo‘lib, uning darajasi yalpi ichki investitsiyalar hajmidan ancha
kam. Real sektoming pul resurslariga bo‘lgan talabi asosiy kapitalga qilingan ichki
va to‘g‘ridan-to‘g‘ri jalb qilingan investitsiyalar hisobiga qondirilmoqda. Bunda
kichik biznesning YalMdagi salmog‘i oshib bormoqda. Aksiyalar bo‘yicha
dividendlar foizi va obligatsiyalar bo‘yicha foiz stavkasi yildan yilga pasayish
23

tendensiyasiga ega. Aksiyalaming birlamchi va ikkilamchi bozorlarining nisbati
tahminan bir-biriga yaqin. Aksiyalar va obligatsiyalaming ikkilamchi bozorlari
spekulativ xarakterga ega emas. Spekulativ portfel investorlar shakllanmagan
bo‘lib, asosan strategik portfel investorlar mavjud.
2.2. Moliya bozorining shahobchasi bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar
Hozirgi paytda mamlakatimizda xorijiy investorlami Respublika fond
bozoriga jalb qilishga ixtisoslashtirilgan tashkilotlar va investitsiya institutlari
muntazam ish olib bormoqda. Bu uyg‘unlashuv ikki yoqlama jarayon bo‘lib,
o‘zbek investorlari faoliyatini xorijiy fond bozorlarida tashkil etish uning muhim
qismidir. Bugungi kunda jahon fond bozorining kun sayin globallashuvi, aloqa va
texnologiyalaming o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanishi investorlaming o‘z mahalliy
doirasida cheklanib qolmasligiga olib keladi. Bu esa endilikda o‘z sarmoyasini
foydaliroq joylashtirishga harakat qiladi. Fond bozori samaradorligi yuqori
bo‘lgan korxonalami izlaydi. Biror korxonaning ko‘rsatkichlari pasayishi bilan
moliyaviy vositalar ko‘rsatkichlari yaxshiroq korxonalarga oqa boshlaydi. Bu
jarayon uzluksiz davom etadi. Jahonning barcha fond bozorlari shu funksiyani
bajaradilar. Zamonaviy komputer texnologiyalari har bir baquwat investorga
internet orqali yirik fond bozorlari faoliyatida ishtirok etish imkoniyatini
yaratmoqda. Investor brokerlarni chetlab o‘tgan holda, kam sarf- xarajatlar bilan
barcha zarur axborotni olishi va aksiyalarni mustaqil ravishda o‘zi xarid qilishi va
sotishi mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda qimmatli qog‘ozlar bozori juda
yaxshi rivojlangan. Ular yuksak texnologiyali savdo jarayonini taminlay oladigan
darajada rivojlangan infratuzilmaga ega. Axborot xizmatlarining o‘sishi, bozor
haqidagi ma’lumotlar aniqligini ham ta’minlaydi. Bu esa o‘z navbatida, qimmatli
qog‘ozlardan foyda olishga intilayotgan yangi-yangi investorlami bozorga jalb
qiladi.
24

Qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalarda ishtirok etayotgan har bir
malakali mutaxassis, broker, emitent, investor texnikaning ilg‘or sohalarida
foydalanishiga to‘gri keladi. Bu esa o‘z mijozlari sonini ko‘paytirishga, sifatli yoki
o‘z vaqtida axborotlami yetkazib berishda keng imkoniyatlami ochib bermoqda.
Moliya bozorining shahobchasi bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar bozorida
axborotlami o‘z vaqtida yetkazib berish muhim o‘rin tutadi. Bu axborotlar
rivojlangan mamlakatlar fond bozorida aksiyalami, obligatsiyalami va boshqa
qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq narxlaming o‘zgarishini hech kim oldindan ayta
olmaydi. Bu esa operatsiyalarda ishtirok etayotgan har bir malakali mutaxassis,
broker, emitent, investorlaming daromadiga daromad qo‘shsa, ayrim kompaniyalar
iqtisodiy faoliyatining kuchsizligi va mahsulotlari raqobatbardosh emasligini
oydinlashtirib qo‘yadi. Qimmatli qog‘ozlar bozoridagi bu raqobatbardosh
muhitning yaratilishi bozoming yanada rivojlanishi uchun katta hissa qo‘shadi. Bu
tipdagi axborotlami o‘z vaqtida va sifatli yetkazib berish respublikamizdagi fond
bozorining rivojlanishi uchun juda muhimdir.
Moliya bozorining bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati uning
tomonidan quyidagi qulay sharoitlarni ta’minlanishi bilan bog‘liq asosiy vazifalari
asosida belgilanadi:
- iqtisodiyotning real sektoriga investitsion moliya resurslarni samarali jalb
qilinishi;
- kapitalning samarasiz tarmoqdan samaralisiga qayta taqsimlanishi;
- davlat budjetiga xizmat ko‘rsatishi, uning kamomadini qoplash uchun pul
mablag‘larining samarali jalb qilinishi;
- iqtisodiyotning holatini aniq bozor indikatorlari yordamida baholanishi;
-inflatsiya sur’atlari va valuta kurslari o‘zgarishiga operativ ta’sir
ko‘rsatilishi;
- davlatning pul-kredit va budjet-soliq siyosatini ob’ektiv va mutanosiblikda
olib borilishi;
- mulkka egalik huquqini ishlab chiqarish vositalariga qayta taqsimlanishi;
25

-jahon globallashuvi jarayonlariga milliy iqtisodiyotning
integratsiyalashuvi.
Moliya bozori, jumladan qimmatli qog‘ozlar bozori, faoliyat ko‘rsatishining
asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
-barcha potensial investorlar o‘z mablag‘larini foydali tarzda joylashtirishlari
uchun ularga teng shart-sharoitlar yaratib berish;
- bozorda tuziladigan bitimlaming ixtiyoriyligi;
- erkin raqobat yo‘lidagi to‘siqlami bartaraf etish;
- narxlami real tarkib topadigan talab va taklif asosida belgilash;
-bozor qonun hujjatlariga uning barcha qatnashchilari tomonidan rioya
etilishi;
-birja va birjadan tashqari operatsiyalar, kotirovkalar, emitentlaming
moliyaviy holati to‘g‘risidagi axborot oshkor etilishining shartligi;
-o‘z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan barcha
investorlar va emitentlar uchun bozordan foydalanish mumkinligi;
-moliyaviy instrumentlar va ulaming emitentlariga doir axborotning to‘la
oshkor etilishini, oshkoralikni va bu axborotdan barcha qatnashchilar foydalana
olishini ta’minlash;
- investorlar va emitentlaming manfaatlarini himoya qilish;
-bozorda tovlamachilik va boshqa noqonuniy faoliyatni taqiqlash hamda
ta’qib qilish.
Moliya bozori faoliyat ko‘rsatishining asosiy tamoyillariga rioya etilishi
davlatning tartibga solishga oid chora-tadbirlari bilan birga fond birjalari va bozor
qatnashchilarining birlashmalari ishlab chiqqan qoidalarini uyg‘unlashtirish
asosida ta’minlanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish mumkinki, iqtisodiyotni
modernizatsiyalash sharoitida O‘zbekiston moliya bozorini tartibga solish va
barqarorligini ta’minlash quyidagilarda o‘z aksini topadi:
-inqirozdan qutulish maqsadida moliya bozorini tartibga soluvchi va
26

mustahkamligini oshimvchi iqtisodiy islohotlarni olib borish;
- samarali tartibga solish mexanizmini yaratish;
- moliya bozorlarida segmentlar muvofiqligini ta’minlash;
-birjadan tashqari bozor infratuzilmasini yaxshilash orqali derivativlar bozori
shaffofligi va barqarorligini oshirish hamda ular bilan bog‘liq tizimli risklarni
qisqartirish;
- moliya tizimi va uni tartibga solish mexanizmini mustahkamlash.
Hozirda moliya bozorining infratuzilmasida uch yuzdan ziyod investitsiya
institutlari, beshta birja (Respublika Valyuta Birjasi, “Toshkent” Respublika Fond
Birjasi, Respublika tovar-xomashyo Birjasi, Respublika ko‘chmas mulk Birjasi,
Agrosanoat Birjasi), ikkita birjadan tashqari elektron savdo tizimi (Banklararo
savdo tizimi, “Elsis-savdo” elektron savdo tizimi), 1309 ta aksiyadorlik jamiyati,
29 tijorat banki (ulardan 12 tasi aralash mulkchilik shakliga asoslangan banklar, 9
tasi xususiy bank, 5 tasi xorijiy kapital ishtirokidagi bank, 3 tasi davlat banki), 25
dan ziyod sug‘urta tashkilotlari, budjetdan tashqari fondlar (bandlik, pensiya, yo‘l,
fermerlar fondlari), banklar va sug‘urta tashkilotlarining ko‘p millionli mijozlari
faoliyat ko‘rsatmoqda. Pensiya va boshqa budjetdan tashqari fondlar o‘zlarining
faoliyatiga qo‘shimcha, asosan, davlat qimmatli qog‘ozlariga investitsiya qiladilar,
faolligi sezilarli emas. Boshqaruvchi kompaniyalaming tahminan 95 %i davlatga
tegishli aksiyalar paketlarini boshqaradilar. Investitsiya fondlarining faolligi juda
ham past. Umuman olganda, milliy moliya bozori hozircha indikatorlar
mezonining ijobiy miqdoriy ko‘rsatkichlariga to‘liq erishmagan. Chunki moliya
bozori qatnashchilarining faolligi sust, muomaladagi moliyaviy instrumentlarining
turi kam, kapitalizatsiyasi va likvidliligi past, hajmi kam, oboroti sekin,
tartiblashtirish mexanizmi takomil emas va boshqa shu kabi muammolar mavjud.
Bularning barchasi vaqtinchalik holat bo‘lib, kelajakda boshqa rivojlanayotgan
mamlakatlarning moliya bozorlari singari raqobatbardoshlik darajasiga erishishi
muqarrar. Bunda o‘rta va uzoq muddatda O‘zbekiston moliya bozorining keskin
rivojlanishini bashorat qilsa bo‘ladi. Buning uchun unda barcha imkoniyatlar
27

XULOSA
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida O‘zbekiston moliya bozorida
investorlar sonini ko‘paytirishning asosiy omillari quyidagi masalalarni yechish
bilan bog‘liqdir:
1. Mamlakatimiz fond bozorining kapitallashuv darajasini yanada oshirish;
2. Uyushgan moliya bozorining rivojlanishini jadallashtirish va birja
infratuzilmasini optimallashtirish. Bu moliya bozorini nazorat qilish va tartibga
solish, pirovardida barqarorligining oshishiga olib keladi;
3. Moliya bozorida hisob-kitob, kliring tizimi barqarorligini oshirish va unga
zamonaviy xalqaro tajribalami joriy etish, moliya bozoridagi operatsiyalarni
jadallashishiga, mablag‘larni samarali foydalanishga va ushbu bozoming
rivojlanishiga olib keladi;
4. Ma ml akatni xalqaro moliya bozorlari bilan integratsiyasini ta’minlovchi
vositalami rivojlantirish moliya bozoriga xorijiy investitsiyalarni keng jalb etadi,
milliy iqtisodiyotga xorijiy valuta tushumlarini ko‘paytiradi, emitentning ishlab
chiqarishini miqdor va sifat jihatdan oshishiga olib keladi;
5. Mamlakatimiz moliya bozorida hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bilan
operatsiyalarni rivojlantirish (individual investorlar moliyaviy aktivlarini beqaror
bozor sharoitidagi turli salbiy o‘zgarishlardan himoyalaydi);
6. Moliyaviy aktivlar sekyuritizatsiyasi uchun zaruriy shart-sharoitlami
yaratish (moliyaviy aktivlar likvidliligini oshiradi, moliya bozorida
innovatsiyalami yaratishga zamin yaratadi);
7. Respublikamizda valuta bozorini erkinlashtirish, Markaziy bankning pul-
kredit siyosati dastaklari, likvidlilikni tartibga solish instrumentlarini yanada
takomillashtirish (iqtisodiyotni pul bilan ta’minotini oshiradi, xorijiy
investitsiyalarni va ishlab chiqarishni ko‘paytiradi, pul bozori bilan bir qatorda
moliya bozorini ham rivojlantiradi);
8. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish dasturi doirasida
aksiyadorlik jamiyatlarining, xususan iqtisodiyotning real sektori korxonalari (neft
va gaz tarmog‘i, energetika, qayta ishlab chiqarish sanoati va boshqalar) ning
29

davlatga tegishli bo‘lgan aksiya paketlarini birja savdolariga chiqarish;
9. Kelajakda fond bozorining rivojlanishiga asos bo‘la oladigan va barcha
toifadagi investorlami jalb qila oladigan salohiyatli kompaniyalami birjaning
rasmiy byulleteniga kiritish orqali listing kompaniyalari so nini ko‘paytirish;
10. Investorlarning o‘z sarmoyalarini qimmatli qog‘ozlarga erkin yo‘naltira
olishini soddalashtirish va ishonchini oshirishga qaratilgan birja savdosi
qoidalarini tartibga solish hamda xisob-kitob va kliring texnologiyalarini
takomillashtirish to‘g‘risidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlami yanada
takomillashtirish;
11. Birja savdo vositalarini va texnologiyalarini yanada takomillashtirish
hamda investorlar orasida repo bitimlarining afzalliklarini keng targ‘ib qilish;
12. Moliya bozorining axborot bazas ini rivojlantirish, xususan:
- Fond birja web saytining axborot almashuv darajasini oshirish;
-Moliya bozori to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yoritib boruvchi axborot-
tahliliy kanallami rivojlantirish;
Xulosa o‘rnida Respublikamiz Prezidentining «Qachonki, qimmatli
qog‘ozlarning ikkilamchi bozori to‘la ishga tushsa, fond birjasi tom ma’noda
faoliyat ko‘rsatsa, qachonki aksiyalar qiymati muntazam e’lon qilib borilsa,
alohida aksiyalar sotib olishga ishtiyoq va intilish tug‘ilsa, aksiyalarning o‘zi esa
shunchaki oddiy qog‘oz bo‘lib qolmasdan, haqiqiy qimmatli qog‘ozga aylanib, o‘z
egalari uchun muhim daromad manbai bo‘lsagina, xususiylashtirish jarayoni aniq
mazmun va ko‘rinishga ega bo‘ladi» deb takidlagan so‘zlarini keltirish maqsadga
muvofiq. Zero, ushbu so‘zlar iqtisodiy islohotlami yanada chuqurlashtirish va
liberallashtirish, xususiylashtirish jarayonlarini rivojlantirishga yangicha
yondashish masalalari, hamda mamlakatimiz fond bozorini yanada rivojlantirish
bo‘yicha dastumlamal bo‘lishi lozim va bo‘lib kelmoqda.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari:
1. O‘zbekiston Resmpublikasi Konstitutsiyasi. - T.: “Adolat” 2016 y.
2. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. O‘zbekiston
Respublikasining 21.12.1995 y. 163-I-son va 29.08.1996 y. 256-I-son Qonunlari
bilan tasdiqlangan (Oxirgi marta O‘zR 23.05.2019 y. O‘RQ-542-son Qonuni bilan
o‘zgartirishlar kiritilgan).
3. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. O‘zbekiston
Respublikasining 21.12.1995 y. 161-I-son Qonuni bilan tasdiqlangan (Oxirgi marta
O‘zR 09.01.2019 y. O‘RQ-514-son Qonuni bilan o‘zgartirishlar kiritilgan).
4. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. O‘zR 30.12.2019 y. O‘RQ -599 -
son Qonuni bilan tasdiqlangan
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevralda qabul qilingan
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida” gi PF-4947-sonli Farmoni
II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar
Mahkamasining qarorlari:
6. O zbekistan Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda O zbekistonʼ ʼ
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar
ʼ ʼ
strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora- tadbirlari to g risida» gi 2017 yil
ʼ ʼ
15 avgustdagi F-5024-son Farmoyishi. http://press-service.uz/uz/lists/vievv7919
III. O‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining
asarlari va ma’ruzalari :
7. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini
ʼ
birgalikda barpo etamiz. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
ʼ
tantanali marosimiga bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo shma majlisidagi
ʼ ʼ
nutq. - T.: O zbekiston, 2016. -56 b.
ʼ
8. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash -
ʼ
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O zbekiston Respublikasi
ʼ
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag ishlangan tantanali
ʼ
marosimdagi ma ruza. 2016 yil 7 dekabrь. - T.:O zbekiston, 2017. - 48 b.
ʼ ʼ
9. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy
ʼ
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. -T.:
ʼ
O zbekiston, 2017.- 108 b.
ʼ
10. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O zbekiston Respublikasi Prezidenti
ʼ
31

Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog istonʼ
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o tkazilgan
ʼ
saylovoldi uchrashuvlarida so zlagan nutqlari o rin olgan. -T.: O zbekiston, 2017.-
ʼ ʼ ʼ
488 b.
IV. Darslik va o‘quv adabiyotlari :
11. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -
T.: Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet.
12. Jo‘raev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. O‘quv qo‘llanma. – T.: Iqtisod-
moliya, 2019. - 370 b.
13. Iqtisodiyot nazariyasi. Egamberdiyev F.T., Abdullayev S.A.,
Mambetjanov K.K. Iqtisodiyot nazariyasi: o‘quv qo‘llanma,_Toshkent:
Tafakkur tomchilari,2021.- 420 b
14. Shodmonov Sh.Sh., Raxmatov M. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -
T.: “Zamin nashr” 2021. – 856 b.
15. Хожиев Б., Мамбетжанов К. Економическая теория. Учебник. Т.:
Иқтисод- молия, 2019. - 552 бет.
16. Станковская И.К. Економическая теория: учебник /
Станковская И.К., Стрелец И.A. – Ростов н/Д: Феникс, 2017.-428.
17. Камаев В.Д. Економическая теория. Краткий курс: учебник /
Камаев В.Д., Илчиков М.З., Борисовская Т.A. – 7-е изд., стер.- Москва:
КНОРУС, 2020.- 382 с.
V. Davriy nashrlar, statistik to‘plamlar va hisobotlar:
1. “Bank axborotnomasi” gazetasining 2010-2014-yillardagi sonlari
2. “Bozor , pul va kredit” jurnalining 2010-2014-yillardagi sonlari
3. “Iqtisodiyot va ta’lim” jurnalining 2010-2014-yillardagi sonlari
4. “Ma’rifat” gazetasining 2010-2014-yillardagi sonlari
5. “Moliya” jurnalining 2010-2014-yillardagi sonlari
6. “Soliq va soliqqa tortish” jurnali ning 2010-2014-yillardagi sonlari
7. “Soliq to‘lovchi” jurnalining 2010-2014-yillardagi sonlari
8. “Soliqlar va bojxona xabarlari” gazetasining 2010-2014-yillardagi
sonlari
9. “Xalq so‘zi” gazetasining 2010-2014-yillardagi sonlari
VI.Internet saytlari:
10. www.uzreport.com – O‘zbekiston yangiliklari;
11. www.ziyonet.uz – O‘zbekiston Respublikasi elektron kutubxonasi.
12. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi.
13. www.gov. uz – O‘zbekistan Respublikasi hukumat portali.
14. www.lex.uz - Uzbekiston Respublikasi Qonun xujjatlari ma lumotlari
ʼ
milliy bazasi.
32

15. www.tradmgeconomics.com – Iqtisodiy ko‘rsatkichlar.
33

O’zbekistonda moliya bozorining shakllanishi va rivojlanishi

Sotib olish