O'zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	45000UZS
Hajmi	101.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	31 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arabov Amirbek

Ro'yxatga olish sanasi 31 Iyul 2024

9 Sotish

O'zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ
UNIVERSITETINING JIZZ А X FILI А LI
“SIRTQI” F А KULTETI
“IQTISODIYOT” YO N
ʻ А LISHI
2-BOSQICH 551-22-GURUH TALABASI
ULPANOV KAMOLNING
“Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” F А NID А N
KURS ISHI
Mavzu: O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishning maqsadi, asosiy shakllari va usullari.
Bajardi: Ulpanov K
Ilmiy rahbar: Nizamitdinov A
Jizzax-2024
1

MUNDARIJA
Kirish ........................................................................................................................3
I BOB. O’ZBEKISTONDA MULKNI DAVLAT TASARRUFIDAN
CHIQARISH XUSUSIYATLARINING NAZARIY ASOSLARI.. ....................5
1.1 O’zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental
asoslari......................................................................................................................5
1.2 O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi
me’yoriy-huquqiy bazasi.........................................................................................16
II BOB. O’ZBEKISTONDA MULKNI DAVLAT TASARRUFIDAN
CHIQARISH VA XUSUSIYLASHTIRISHNING MAQSADI, YO’LLARI,
USULLARI HAMDA AMALIYOTDA TATBIQ
ETILISHI.. ..........................21
2.1 O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishining bosqichlari va
xususiyatlari.............................................................................................................21
2.2 Mulkchilik shaklini o’zgartirish- ko’p ukladli tizimni yaratishning
asosi..........26
2.3 Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash iqtisodiy taraqqiyotimizni
muhim omili.............................................................................................................
Xulosa .....................................................................................................................41
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .....................................................................43
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusi dolzarbligi .Hozirgi kunda mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish hamda mulkchilik tizimida davlat aralashuvining
kamayib borishi iqtisodiyotimiz barqarorlashuvida juda katta ahamiyatga ega.
Prezidentimiz Mirziyoyev Sh. M. iqtisodiyot sohasida oldimizda turgan
vazifalar haqida gapirganda “Avvalo keng qamrovli iqtisodiy islohotlar negizida
iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy sektorni jadal rivojlantirish
orqali yangi ish o’rinlarini ko’paytirish, ochiq iqtisodiyot, sog’lom raqobat,
ishbilarmonlik va investitsiya muhitini tubdan yaxshilash uchun zarur sharoit
yaratish” 1ni alohida ta’kidlab o’tganlar.
Bozor iqtisdiyotidan ko’p ukladli iqtisodiyotga o’tishdagi jaryonlarda
xususiy sektorning o’rni naqadar muhim ekanligi ko’pchilikka ayon. Bu yo’lda
qiyinchiliklar bo’lishini ham hammamiz bilamiz. Ammo ko’p ukladli iqtisodiyot
ham vaqtinchalik emas, iqtisodiyotda uzluksiz ishtirok etishi uningo’ziga xos
belgilaridan bir hisoblanadi.
Bugungi kunda davlatimiz iqtisodiyot sohasida xususiy mulk huquqi va
kafolatlarini ishonchli himoya qilishni ta’minlash, xususiy tadbirkorlik va kichik
biznes rivoji yo’lidagi barcha to’siq cheklovlarni bartaraf etish, unga to’liq erkinlik
berish, “Agar xalq boy bo’lsa, davlat ham boy va kuchli bo’ladi” degan ta’moyilga
e’tiborini qaratgan. Albatta, davlat mulkini xususiylashtirishni yanada kengaytirish
va uning tartib-taomillarini soddalashtirish iqtisodiyotimizni bardavom qilishga
xizmat qilishi shubhasiz.
Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
xususiyatlarining nazariy asoslarini o’rganib, xususiylashtirish haqida kerakli
ko’nikma hosil qilish hamda bulardan foydalanib amaliyotda tatbiq etish va
takomillashtirishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
- O’zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental
3

asoslarini o’rganish;
- O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi
me’yoriy-huquqiy bazasini yoritib berish;
- O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishining bosqichlari va
xususiyatlarini tahlil qilish;
- Mulkchilik shaklini o’zgartirish- ko’p ukladli tizimni yaratishning
asosi ekanligini anglash;
- Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash iqtisodiy
taraqqiyotimizni muhim omili ekanligini ko’rsatib berish.
4

I BOB. O’ZBEKISTONDA MULKNI DAVLAT TASARRUFIDAN
CHIQARISH XUSUSIYATLARINING NAZARIY ASOSLARI.
1.1 O’zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental
asoslari.
Har qanday jamiyatda mulkchilik iqtisodiy tizimning negizi hisoblanadi.
Mulkiy munosabatlarga asoslanmagan iqtisodiyot bo’lmaydi. Shu sababli ham
mulkning mavjud yoki mavjud emasligiga qarab insonning jamiyatda ijtimoiy
maqomi paydo bo’ladi.
Birinchi prezidentimiz Islom Karimovning O’zbekiston iqtisodiyotining
negizini mustahkamlashda ,,Mulkchilik masalasini hal qilish bozorni vujudga
keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tiziming tamal toshi bo’lib xizmat qiladi’’
degan da’vati bugungi kunda o’z tasdig’ini topdi.
Shu o’rinda, mulk ob’yekti va mulk sub’yekti kabi tushunchalar paydo
bo’ladi. Mulk ob’yekti tabiatdagi narsalar, turli xil moddiy buyumlar va aqliy
qobiliyat hisoblanadi. Mulk sub’yektini esa mulk ob’yektlariga egalik qiluvchi
shaxs yoki jamoa guruhlari tashkil qiladi. Mulk ob’yektini o’zlashtirishda
sub’yektlar o’rtasidagi iqtisodiy tizim mulkchilik munosabatlarini keltirib
chiqaradi.
Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini mulkka egalik qilish,
foydalanish va tasarruf etish belgilaydi va jamiyatdagi huquqiy, iqtisodiy
munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilik shu sababli bir vaqtning
o’zida ham huquqiy, ham iqtisodiy ham doimiy kategoriya hisoblanadi.
Egalik qilish – mulkdor qo’lida mulk huquqining saqlanib turishi
hisoblanadi. Bunda mulkdan kelgan foyda ikki qismga bo’linadi. Daromadning bir
qismini mulkdor ijara haqi ko’rinishida oladi, qolgan qismini ijarachi o’z
ehtiyojlarida foydalanadi. Masalan, mulkdor uyni ijarachiga beradi va ijara haqi
oladi qolganini ijarachi o’zlashtiradi. Qisqa qilib aytganda, qisman cheklangan
o’zlashtirish deyishimiz ham mumkin.
5

Foydalanish - mulk bo‘lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo‘llab, xo‘jalik
jarayoniga kiritib, undan natija olishdir. Bunda mulkdan biror maqsad yo’lida ,
daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojlarni qondirishda foydalanish yuzaga
keladi. Foydalanishning egalik qilishdan farqi shundaki, mulkdan kelgan naf ikki
qismga bo’linmaydi ya’ni foyda butunligicha mulk egasi tomonidan o’zlashtiriladi.
Tasarruf etish – bu mulk taqdirini mustaqil o’zi istagan tarzda hal etishi
demakdir. Ya’nikim, mulkni sotib yuborish, davlat tasarrufiga o’tkazish, sovg’a
qilish yoki meros qoldirishi o’z ixtiyorida bo’ladi.
Mulkchilik tizimi — jamiyatda o‘rnatilgan mulkchilik shakllariga mos
instrumental (Fuqarolik huquqlari ob’yekti ma‘nosida), institutsional va funksional
tuzilmalarni va ular bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy
munosabatlar mexanizmini birlashtiruvchi yaxlit tizimli majmua. Uning faoliyati
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha davlat siyosati kontekstida
Mulkiy huquq sub’yektlari tomonidan harakatga keltiriladi. Bunda davlatning
siyosati mulkchilik tizimining samaradorligiga qulay mulkchilik munosabatlari
muhitini yaratish asosida erishilishiga qaratiladi.
Shunday qilib, mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sish va xalq farovonligi
faqat samarali mulkchilik tizimi shart-sharoitlarida erishiladi.
Mulk - bu ham manfaat, ham mas‘uliyatdir. Mulkchilik - bu mas‘uliyat bilan
manfaatning uzviy birligi hisoblanadi. Mulkchilik real bo‘lishi uchun mulkdorning
iqtisodiy manfaati amalga oshishi shart. Miqdorning iqtisodiy manfaati - uning
boylik egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo‘lib, xatti-harakat, fe‘l-atvorni, iqtisodiy
faoliyat motivatsiyasi (sababini) yuzaga chiqaradi. Mulkiy tizim munosabatlar
mulkdorlar va mulkdor bo‘lmagan shaxslarning o‘zaro manfaatli aloqalari
mazmun-mohiyati va shakllarini ifodalaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishning turini va
shaklini, mulkchilik tizimidagi faoliyat xarakterini, mamlakatning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish modelini hamda bu shaxslarning ishlab chiqarish vositalari
bilan
6

bog‘lanish, ishlab chiqarish omillari va mahsul(natija)laridan foydalanish
shart-sharoitlarini belgilaydi.
Ta‘kidlash zarurki,barcha mamlakatlardagi mulkchilik tizimi va undagi
mulkiy munosabatlar modeli undagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos
ravishda shakllanadi.2 Shunday ekan, Fuqarolik huquqlari ob’yektining ta‘minot
turlari mulkiy munosabatlar bilan uyg‘unlikda ko‘riladi.
Mulkiy munosabatlar har doim yuridik qonunlarda qayd etiladi. Busiz
mulkchilik amal qilmaydi. Qonunchilik orqali mulkiy aloqa – bog’lanishlar
boshqarib boriladi. O’zbekiston Konstitutsiyasida ,,O’zbekiston iqtisodiyotining
negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi “, - deb yozilgan. Hozirgi
davrgacha turli mulk shakllari paydo bo’ldi. Bular jumlasiga davlat mulki, shaxsiy
mulk, xususiy mulk, jamoa mulki va aralash mulkni kiritishimiz mukin. Shu
sababli ham hozirgi iqtisodiyotimizni ko’p ukladli iqtisodiyot deb ataymiz. Mulk
shakllariga ta’rif bersak maqsadga muvofiq bo’ladi deb o’ylaymiz.
 Davlat mulki – egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish davlat
ixtiyorida bo’lgan mulk ob’yektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo’l bilan
hosil bo’ladi:
1) Xususiy mulkni milliylashtirib, davlat qo’liga olish;
2) Davlat mablag’lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli
korxona va tashkilotlarda investitsiyalarni amalga oshirish.
Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki
umumiy resurslardan foydalanish uchun mosdir. Bunga misol qilib, takror ishlab
chiqarib bo’lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar va transport vositalari,
yo’llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko’rsatish mumkin.
 Shaxsiy mulk – bu fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki
oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki
uning oila a’zolarining mehnati asosida ko’payadi va rivoj topadi.
7

Fuqaroning shaxsiy mulki asosan, ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda
ishtirokidan, o’z xo’jaligini yuritishdan tushgan mehnat daromadlari hisobiga
vujudga keladi va ko’payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aksiyadan
keladigan dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi yangi
manbaalarga asoslanadi.
Shaxsiy mulk ob’yektlari – bu turar joylar, bog’-hovli va uylar, transport
vositalari, pul jamg’armalari, uy-ro’zg’or va shaxsiy iste’mol buyumlari, yakka
tartibda va boshqa xo’jalik faoliyati uchun kerakli ishlab chiqarish vositalari,
ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo’lishi mumkin.
 Xususiy mulk - ayrim sohibkorlarga qarashli yollanma mehnatga
asoslangan va o’z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. Shu bilan birga xususiy mulk
bo’lgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmagan.
Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi,o’zining ijobiy
va salbiy tomonlariga ega. U, so’zsiz, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mehnatga
ma’suliyatlilik munosabatlarini rag’batlantiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab
chiqarish sharoitida u hufyona daromad orttirishga intilish hissini tug’diradi.
Mulkchilikni bu shaklini tan olish xalq xo’jaligiga uni qo’llash foydali
bo’lgan bo’g’inlarni anqilash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy
mexanizmlarini shakllantirshni taqozo etadi. Lekin xususiy mulkchilikni bunday
tan olish uni mutlaqlantirish bilan umuman bog’liq emas. Bu mulk sotib ollingan
ishlab chiqarish vositalari asosida mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat
korxonalari, kooperativ firmalar, magazin,oshxona va shu kabilarni sotib olish
orqali vujudga keltirish mumkin.
 Jamoa mulki – muayyan maqsad yo’lida jamoaga birlashgan kishilar
tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o’zlashtirishni
bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to’lab
korxona qurishi, aksiya chiqarib, ularni sotish kabi yo’llar orqali paydo bo’ldi.
Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mehnat
mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma’lum guruh, kishilar egalik qiladi. Jamoa
mulkiga kooperativlarning, ijara va jamoa korxonalarining, aksionerlar jamiyatlari,
8

xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarning, jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlarning
mulki kiradi.
 Aralash mulk – turli shalkdagi mulklarning birikib ketishi natijasida
paydo bo’ladigan boylik. Bu mulk alohida olingan ob’yektning turli mulkdorlar
ishtirokida o’zlashtirishini bildiradi.
Davlatning demokratik negizlari barqarorligining iqtisodiy asosini – mulk
shakllarining xilma – xilligi, birinchi navbatda xususiy mulk tashkil etadi.
Davlatning demokratik negizlari barqarorligining siyosiy asosini – real
ishlab chiqarish vositalarining o’rta mulkdorlaridan iborat kuchli qatlamlarning
mavjud bo’lishi tashkil qiladi. Aholi orasida haqiqiy mulkdorlar o’rta qatlamning
ko’pchilikni tashkil etishi mamlakatda ijtimoiy – iqtisodiy islohotlarni orqaga
qaytarish imkoniyatlarini bartaraf etishning kafolati hisoblanadi.
Mulkchilik munosabatlari yoki mulkiy tengsizlik haqida ham allomalarni
fikrini keltirishni joiz deb bildik. Masalan, Abu Ali ibn Sino “ Odamlarning mulkiy
tengsizligi, vazifasining bir xil emasligi, o’zaro farqlari, inson ijtimoiy
faoliyatining sababidir”3 deb yozgan. Aniqroq qilib aytganda, inson o’zini moddiy
ahvolini yaxshi qilishi uchun unga iqtisodiy erkinlik berish kerak. Barqaror
iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun odamlarda haqiqiy mulkdorlik hissini paydo
qilish kerak. Ya’ni, mulkka inson o’zini mulki sifatida qarasa, davlatni mulki deb
qaraganga nisbatan unga ehtiyotkor munosabatda bo’ladi va ishlab chiqarish
samaradorligi uchun kurashadi. Agar mulki o’ziniki ekanligini anglamasa,
jamiyatda barqarorlikni saqlab qolish va uni himoya qilishga intilmaydi. Shundan
kelib chiqqan holda odamlar ongidagi o’zgarishlar natijasida mulkka, mehnatga
bo’lgan munosabat o’zgardi. Davlat tomonidan tadbirkor va fermerlarga yerlar
xususiylashtirilib berildi hamda xususiy mulk iqtisodiyot poydevori mahsuli
ekanligi e’tirof etildi.
Yana Voiz Koshifiyning ta’kidlashicha, “ishlab chiqaruvchilar hokimiyatga
so’zsiz itoat etishlari emas, balki keyingilari mehnatkash dehqon, kosib-
hunarmand, bog’bonning tinch mehnati uchun shart-sharoit yaratib berishlari
kerak, boshqacharoq aytganda, ularga xizmat qilishlari lozim.”4 Bu fikrlarni
9

inobatga olgan holda mulkchilikka davlat aralashuvi kamaytirildi, ularga erkin
ishlashga imkoniyatlar yaratildi. Bu jahon tajribalarida va milliy iqtisodiyotimizda
ham o’z isbotini topdi.
Mulkchilik shakllari asosan quyidagi yo‘llar bilan vujudga keladi: ilohiy va
omad faktorlari, ijtimoiy, siyosiy va huquqiy jarayonlar, inson mehnati, yuridik
shaxslar (jumladan, biznes sub’yektlari) faoliyati, davlat tasarrufidan chiqarish,
xususiylashtirish va milliylashtirish (natsionalizatsiya). Bunda davlat, mahalliy
hokimiyatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, alohida jamoalar mulkdor sub’yektlar
sifatida qaraladi.
Vazirlar Mahkamasi majlisida (2007-yil 12-fevral) 1-Prezident Islom
Karimov “Yangilanish va barqaror taraqqiyot yo’lida yanada izchil harakat qilish,
xalqimiz uchun farovon turmush sharoiti yaratish-asosiy vazifamizdir” nomli
ma’ruzasida xususiylashtirish masalasiga doir o’z fikrini quyidagicha bayon etgan
edi: “Biz xususiylashtirish ishlariga nisbatan munosabatimiz va
yondashuvlarimizni ham tubdan o’zgartirishimiz, iqtisodiyotning kimyo,
elektrotexnika, qishloq xo’jaligi mashinasozligi, qurilish materiallari sanoati va
boshqa yetakchi tarmoqlariga qarashli korxonalarning aksiyalarini kimoshdi
savdosiga qo’yish bo’yicha qat’iy choralar ko’rishimiz zarur”
Xulosa shuki,davlat mulkini xususiylashtirilishi va kichik biznes rivojining
rag’batlantirilishi natijasida O’zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam – mulkdorlar
sinfi paydo bo’ldi hamda xususiylashtirish tufayli qimmatli qog’ozlar va mulk
bozori kabi yangi bozorlar paydo bo’lib, ko’p tarmoqli iqtisodiyotning shakllanishi
va bozor munosabatlarini yanada rivojlanishiga asos bo’ldi.
1.2 O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini
belgilovchi me’yoriy-huquqiy bazasi.
O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi
me’yoriy-huquqiy bazasi 1990-yil 31-oktyabrda O‘zbekiston Respublikasida qabul
qilingan “Mulkchilik to‘g‘risida”gi qonun asosiysi hisoblanadi. O‘zbekiston
Respublikasida mulkchilikka doir munosabatlar O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi hamda O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlari bilan
10

tartibga solib turiladi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
Kodeksi, “Baholash faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlarning ham tegishli moddalari
orqali mulkchilik mexanizmi barqaror amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasida
ko‘rsatilishicha: “Mulkdor mulkiga o‘z xohishicha egalik qiladi, undan
foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar
yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun
bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart.”5
O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Mulkchilik to‘g‘risida” gi
qonunning 1-moddasida ta‘kidlanganidek:
1. O‘zbekiston Respublikasida mulkiy huquq tan olinadi va qonun bilan
muhofaza etiladi.
2. Mulkdor o‘ziga tegishli mol-mulkka o‘z ixtiyoriga ko‘ra egalik qiladi,
undan foydalanadi va uni tasarruf etadi.
Mulkdor o‘z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo‘lmagan har qanday xatti-
harakatlarni qilishga haqlidir. U mulkdan qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan har
qanday xo‘jalik yoki boshqa faoliyatni amalga oshirishda foydalanishi mumkin.
3. Mulkdor o‘ziga qarashli mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish
va uni tasarruf qilish huquqini boshqa shaxslarga berishga faqat o‘zi haqlidir.
O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida ko‘zda tutilgan hollarda, mulkdorning
zimmasiga boshqa shaxslarning uning mulkidan cheklangan tarzda foydalanishiga
yo‘l qo‘yish vazifasi yuklanishi mumkin.
4. Mulkdor O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan
shartlar va doira chegarasida o‘ziga tegishli mulkiy huquqni amalga oshirish
paytida fuqarolarning mehnatidan foydalanish to‘g‘risida ular bilan shartnoma
tuzishga haqlidir.
Fuqaroning mehnatidan foydalanishga asos bo‘lgan mulkning qay shaklda
ekanligidan qatiy nazar, fuqaro O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida va
boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar va kafolatlar
bilan ta‘minlanadi.
11

5. Mulkiy huquqning amalga oshirilishi atrof-muhitga zarar
etkazmasligi, jismoniy, yuridik shaxslarning va davlatning huquqlarini buzmasligi
hamda qonun bilan muhofaza qilinadigan manfaatlariga putur yetkazmasligi kerak.
Iqtisodiyotning nodavlat sektorini rivojlantirish va xususiylashtirish borasida
mustaqillik yillarida davlat tomonidan sezilarli ishlar amalga oshirildi. 1991-yil 19-
noyabrda qabul qilingan “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining qonuni “Mulkchilik haqida”gi
qonunni ro’yobga chiqarish uchun shart-sharoitni ta’minladi. 1993-yil 7-mayda
“Mulkchilik to’g’risidagi qonunga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish
to’g’risida”gi qonunda mustahkamlanib qo’yilgan qonunga muvofiq faqat jismoniy
shaxslarga emas, balki nodavlat yuridik shaxslar ham mulk huquqining
sub’yektlari deb e’tirof etiladi.
Davlat mulkining xususiylashtirilishi va kichik biznes rivojining
rag’batlantirilishi natijasida O’zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam – mulkdorlar
sinfi paydo bo’ldi.
Xususiylashtirishning bir necha yo’llari mavjud:
1) Davlat korxonalarini aksionerlik jamiyatiga aylantirish;
2) Ijaraga olingan davlat korxonasini jamoa mulkiga aylantirish;
3) Davlat mulkini fuqarolarga bepul berish;
4) Davlat mulkini mas’uliyatini o’z zimmasiga oladigan mulk sohibiga
berish;
5) Davlat mulkini chet el fuqarolariga berish;
6) Davlat mulkini auksionda sotish orqali amalga oshirish mumkin.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish- sho’rolar iqtisodiy tizimini sindirib,
uning asoratlarini bartaraf etish va erkin bozor iqtisodiyotiga o’tishning eng
samarali yo’llaridan biri. Bu tadbir xususiylashtirish jarayoni bilan mantiqan
bog’langan tushuncha bo’lib, davlatga oid tashkilot, korxona, muassasalarni hamda
birlashmalarni davlat tasarrufidan, ya’ni davlat ixtiyoridan chiqarib, xususiy mulk
egalariga bo’lib berish, aniqrog’i uni sotish tushuniladi.
12

Davlat tasarrufidan chiqarish- yangi boshqaruv tuzilmalarini barpo etish
demakdir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1994-yilning mart oyida
“O’zbekiston Respublikasida davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
jarayonlarini chuqurlashtirish bo’yicha davlat dasturi”ni tasdiqladi. Dastur
bo’yicha:
 Ular xususiylashtirishning Respublika dasturlarini ustivor
yo’nalishlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilishi kerak;
 Xususiylashtirishning mintaqaviy va tarmoq dasturlari asosiy
qoidalarini amalga oshirish, qonun bo’yicha mintaqa yoki tarmoqda davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish uchun mas’ul bo’lgan bo’linmalar va
mansabdor shaxslarning mas’uliyat tartibi asosida tezkor va sifatli bajarilishi
kerak.7
Istalgan tarmoqni davlat tasarrufidan chiqarish konseptsiyasi, mamlakatdagi
haqiqiy iqtisodiy ahvolni va uning xususiyatini hisobga olgan holda ishlab
chiqiladi.Bunda boshqa davlatlarda bo’lib o’tgan iqtisodiy tanglik davrlari
inobatga olinadi. Tovar-pul mutanosibligiga, asosan, davlat mulkining bir qismini
sotish, shuningdek, byudjet va kredit siyosatini o’zgartirish bilan erishish mumkin.
Davlat samarasiz ishlab chiqarishlarni qo’llab-quvvatlashdan voz kechib, bu bilan
chuqur tuzilmaviy o’zgarishlar uchun shart-sharoit yaratib berishi kerak. Mulkiy
tabaqalanishni cheklovchi va ishlab chiqarish investitsiyalarini rag’batlantiruvchi
soliq islohoti davlat tasarrufidan chiqarish keng tus olishidan oldinroq amalga
oshirilishi kerak. Huquqiy shaxslar va fuqarolarning, shu jumladan, xorijiy
fuqarolarning qonun bilan taqiqlanmagan har qanday xo’jalik faoliyatida tenglik
e’lon qilinadi. Huquqiy shaxslar va fuqarolarning hech istisnosiz, davlat mulki
hisoblanadigan mulk turlaridan tashqari, har qanday mulk turiga, shu jumladan,
ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish huquqi kafolatlangan.
Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning asosiy prinsiplari
quyidagilardan iborat:
• Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish shakllarini mehnat
jamoasining manfaatlarini hisobga olgan holda aniqlash;
13

• Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish vaqtida mulkni pulli
va pulsiz topshirishni qo’shib olib borish;
• Pulsiz va pulli xususiylashtiriladigan mulkdan ulush olishda
fuqarolarning huquqlari tengligi;
• Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish sharoitida barcha
fuqarolar ijtimoiy himoya qilinishini ta’minlash;
• Oshkoralik davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
tadbirlarini amalga oshirish ustidan davlat va jamoat nazoratini yo’lga qo’yish;
• Raqobat to’g’risidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etish.8
Shuni aytib o’tish joizki, xususiylashtirilgan mulkdan keladigan tushum
orqali davlat byudjetini ko’paytirish ko’zda tutilmagan. Aksincha, bu tushumlar
yordamida mulk ob’yektlarini ta’mirlash, ularni zamoniy texnika va texnologiyalar
bilan ta’minlash ya’ni ishlab chiqarishda modernizatsiya va diversifikatsiya
ishlarini olib borish hamda raqobatbardosh aniqroq qilib aytganda, jahon
talablariga mos mahsulotlar yaratish uchun shart-sharoitlar yaratish asosiy maqsad
qilib olingan.
Mamlakatimizda ko’p ukladli iqtisodiyot tarkibida davlat, korporativ va
xususiy mulkning tengligi, ayni paytda xususiy mulkning ustuvorligi aniq belgilab
qo’yilgani davlatimizning siyosiy va iqtisodiy tizimini, biz barpo etayotgan
jamiyatning ma’no mazmunini aniq va ravshan ko’rsatib beradi.
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksining 1-moddasiga ko‘ra:
Fuqarolik qonun hujjatlari ular tomonidan tartibga solinadigan munosabatlar
ishtirokchilarining tengligini e‘tirof etishga, mulkning daxlsizligiga,
shartnomaning erkinligiga, xususiy ishlarga biron-bir kishining o‘zboshimchalik
bilan aralashishiga yo‘l qo‘yilmasligiga, fuqarolik huquqlari to‘sqinliksiz amalga
oshirilishini, buzilgan huquqlar tiklanishini, ularning sud orqali himoya qilinishini
ta‘minlash zarurligiga asoslanadi.
Fuqarolar (jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslar o‘z fuqarolik huquqlariga
o‘z erklariga muvofiq ega bo‘ladilar va bu huquqlarini o‘z manfaatlarini ko‘zlab
amalga oshiradilar. Ular shartnoma asosida o‘z huquq va burchlarini belgilashda va
14

qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan har qanday shartnoma shartlarini aniqlashda
erkindirlar.
Tovarlar, xizmatlar va moliyaviy mablag‘lar O‘zbekiston Respublikasining
butun hududida erkin harakatda bo‘ladi.
Xavfsizlikni ta‘minlash, insonlarning hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilish,
tabiatni va madaniy boyliklarni muhofaza qilish uchun zarur bo‘lsa, tovarlar va
xizmatlar harakatda bo‘lishini cheklash qonun hujjatlariga muvofiq joriy etilishi
mumkin.9
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksining 2-moddasiga ko‘ra:
Fuqarolik qonun hujjatlari fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining huquqiy
holatini, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning, intellektual faoliyat
natijalariga bo‘lgan huquqlarning vujudga kelish asoslarini hamda ularni amalga
oshirish tartibini belgilaydi, shartnoma majburiyatlari va o‘zga majburiyatlarni,
shuningdek boshqa mulkiy hamda u bilan bog‘liq shaxsiy nomulkiy
munosabatlarni tartibga soladi.
Fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga
solinadigan munosabatlarning ishtirokchilari bo‘ladilar.
Agar qonunda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, fuqarolik qonun
hujjatlarida belgilab qo‘yilgan qoidalar chet ellik fuqarolar, fuqaroligi bo‘lmagan
shaxslar hamda chet ellik yuridik shaxslar ishtirokidagi munosabatlarga
qo‘llaniladi.
Shaxsiy nomulkiy munosabatlar va mulkiy munosabatlar bilan bog‘liq
bo‘lmagan shaxsiy munosabatlar, agar qonunlarda boshqacha tartib nazarda
tutilgan bo‘lmasa yoki bu munosabatlarning mohiyatidan o‘zgacha hol
anglashilmasa, fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi.
Ushbu moddaning birinchi qismida ko‘rsatilgan belgilarga javob beradigan
oilaviy munosabatlarga, mehnat munosabatlariga va tabiiy resurslardan
foydalanish hamda atrof muhitni muhofaza qilish munosabatlariga nisbatan
fuqarolik qonun hujjatlari bu munosabatlar maxsus qonunlar bilan tartibga
solinmaydigan hollarda qo‘llaniladi.
15

Bir tarafning ikkinchi tarafga ma‘muriy bo‘ysunishiga asoslangan mulkiy
munosabatlarga, shu jumladan soliq, moliyaviy va boshqa ma‘muriy
munosabatlarga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari qo‘llanilmaydi, qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
Xulosa qilib aytganda, biz mulk va mulkdorlar masalasini yechishda
umume’tirof etilgan tamoyillar bilan birga, o’zimizga xos milliy xususiyat va
hayot tarzini inobatga olganmiz. Ayni shunday yondashuv va olib borayotgan
siyosatimiz mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlash,
iqtisodiyotimizning ishonchli poydevori va tez sur’atlar bilan o’sishini
ta’minlashda mustahkam omil bo’lib kelmoqda.
16

II BOB. O’ZBEKISTONDA MULKNI DAVLAT TASARRUFIDAN
CHIQARISH VA XUSUSIYLASHTIRISHNING MAQSADI, YO’LLARI,
USULLARI HAMDA AMALIYOTDA TATBIQ ETILISHI.
2.1 O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishining bosqichlari va
xususiyatlari.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyotimizga o’tishimiz negizini ko’p ukladli
iqtisodiyotni barpo etish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga
sharoit yaratib berish tashkil qiladi. Buning uchun mamlakatimizda iqtisodiyotda
davlat salmog’ini kamaytirish uchun mulkni davvlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshirildi. O’zbekistonda
mulkchilik tizimini shakllanishi o’ziga xos ketma- ketlikdan iborat 5 bosqichni
tashkil etadi.
171-bosqich (1992-1993-yillar)
Savdo, maishiy xizmat sohasi va kichik sanoat korxonalari
xususiylashtirildi.
2-bosqich (1994-1995-yillar)
O’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirildi.
Tanlov yoki kimoshdi savdosi orqali mulkdor bo’lish imkoniyati
paydo bo’ldi.
3-bosqich (1996-1998-yillar) Xususiylashtirilmaydigan korxonalar tarkibiga kirgan korxonalardan
tashqari barcha tashkilotlar davlat tasarrufidan chiqarildi.
4-bosqich (1998-2002-yillar)
Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy sarmoyadorlarni jalb etish,
tashkilotlarda boshqaruv tizimi takomillashtirish tadbirlari belgilandi.
5-bosqich 2003-yildan boshlab Iqtisodiyotda xususiy sektorni ahamiyatini oshirish, past likvidli
korxonalarni “nol” qiymatda investorlarga sotish tasdiqlandi.

2.1-rasm. O’zbekistonda mulkchilik shakllanishi bosqichlari
 O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishning 1-bosqichi 1992-1993-yillarni o’z ichiga oladi.
Bu davrda savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalari va qishloq
xo’jaligini qaytash ishlash tizimi paydo bo’ldi. Transport, qurilish va yengil sanoat
tarmoqlariga tegishli korxonalar jamoa korxonalari va yopiq aksionerlik
jamiyatlariga aylantirish orqali xususiylashtirildi.
 O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishning 2-bosqichi 1994-1995-yillarda ro’y berdi. Bu bosqichda
ko’plab yirik va o’rta korxonalar ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga
aylantirildi. Ko’chmas mulk va qimmatli qog’ozlar bozorining yangi muassasalari
paydo bo’ldi. Shu bilan birgalikda bu davrda davlat mulkiga tanlov yoki auksion
orqali egalik qilish huquqi yuzaga keldi. Bu tashabbusning o’ziga xos xususiyati
shundaki, xususiylashtirilgan kelgan samara orqali ham aholida bo’sh turgan
mablag’ni jalb qilib, bozorga tazyiqini kamaytirish, ham yangi mablag’larni ishlab
chiqarishga jalb qilib, raqobatni kuchaytirish maqsad qilib olingan edi.
 Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan 3-bosqich 1996-1998-
yillardan iborat. Bu bosqichda aksiyalarinig nazorat paketlari davlat mulki bo’lgan
korxanalar xususiylashtirildi. O’zbekiston Respublikasi Davlat mulki
Qo’mitasining statistik ma’lumotlariga ko’ra , 1996-yil 1915 ta, 1997-yil 899 ta,
1998-yilda esa 226ta tashkilotlar davlat tasarrufidan chiqarilgan.
 O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish jarayoni 1998-2002-yillarda 4-bosqichni boshidan o’tkazdi.
Bu davrda davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan daromadni
yo’naltirish asosiy vazifa etib belgilandi. Mulk ob’yektiga chet eldan
investitsiyalar kiritish, boshqaruv tizimi samaradorligini oshirish hamda yangi
mulkchilik munosabatlarni qo’llab-quvvatlash infratuzilmani yaratib berish
amaliyotga tatbiq etildi.
18

 2003-yildan boshlab O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirishning 5-bosqichi boshlandi. Iqtisodiyotda davlat mulki
ulushi ishtirokini kamaytirib, xususiy sektor salmog’ini faollashtirish hamda
iqtisodiy nochor holatdagi tashkilotlarni ivestitsiya shartlarini qabul qilgan holda
“nol” qiymatda tanlov asosida sarmoyadorlarga berish mexanizmi tasdiqlandi.
Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o‘tish davrida mulkchilikda
davlat sektorining salmog‘i ancha yuqori bo‘lgan mamlakatlarda bu mulkning
ma‘lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi.
Shunga ko‘ra, O‘zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib, «Davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida»gi qonunida (1991 yil 19
noyabr) quyidagicha ta‘rif beriladi:
Davlat tasarrufidan chiqarish - davlat korxonalarini hamda tashkilotlarini
jamoa, ijara korxonalariga, aksiyali jamiyatlarga, mas‘uliyati cheklangan
jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo‘lmaydigan boshqa korxonalar va
tashkilotlarga aylantirishdir.
Xususiylashtirish fuqarolarning va davlatga taalluqli bo‘lmagan yuridik
shaxslarning davlat mulki ob‘yektlarini yoki davlat aksiyali jamiyatlarining
aksiyalarini davlatdan sotib olishidir.
Bundan ko‘rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
xususiylashtirishga qaraganda ancha keng tushuncha.
Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy
shaxslarga o‘tishidir. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashiirishdan
tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga
keltirishni ham ko‘zda tutadi.
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo‘lib, ularni 3 guruhga
ajratish mumkin:
1) davlat mulkini bepul bo‘lib berish orqali xususiylashtirish;
2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish;
19

3) davlat mulkini bepul bo‘lib berish hamda sotishni uyg‘unlashtirish
orqali xususiylashtirish.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkchilikning
rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan davlatning monopol hukmronligiga chek
qo‘yib, jamiyatda faollik ko‘rsatayotgan erkin tadbirkorlik tashabbusaga keng yo‘l
va imkoniyatlar ochib berishdan iborat. Aslida xususiylashtirish iqtisodiyotning
davlat zimmasidan soqit qilish yo‘llaridan biri bo‘lib, davlat mulkini ma‘lum
darajada haqiqiy egalari - fuqarolarga berish demakdir.
Ko‘pincha xususiylashtirish - bu davlat mulkini ishlovchilarga berish, deb
talqin qilinadi. Aslida mamlakatning barcha aholisiga davlat mulkini bo‘lib berib
bo‘lmaydi, bunda aholining hammasi mulkka ega bo‘lib, ishlab chiqarishni tashkil
etish, uni boshqarish ishlab chiqarish hamda mahsulotni ayirboshlash kabi
mashaqqatli ishlarni o‘z zimmasiga olavermaydi.
Xususiylashtirishning muhim xususiyatlaridan biri uning manzilli (adresli)
yo’naltirilganligidadir. Bu orqali jamiyatdagi barcha qatlamni qo’llab-
quvvatlashda bevosita qatnashish imkonini beradi. Ya’ni uy-joylarning imtiyoz
yoki bepul berilishida, ijtimoiy yordam uchun o’tkaziladigan tadbirlarni davlat
byudjeti tomonidan qoplanishida hamda qishloq aholisi chek yerlar olishida o’z
ifodasini topadi.
O’zbekistonda xususiylashtirishning to’lovliligi navbatdagi zarur
xususiyatlardan biri hisoblanadi. Davlat mulkini sotib olish orqali bepul
taqsimlashning salbiy oqibatlarini bartaraf etadi. Shuningdek, mulk sotishdan
tushgan daromadlar yeg’ilib, xususiylashtirilgan korxonalarni, ijtimoiy zaif
qatlamni qo’llab-quvvatlash dasturlari uchun moliyaviy manba shakllanadi.
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning
yana bir muhim xususiyati shundaki, u aholini ijtimoiy kafolat bilan ta’minlaydi.
Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular
xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga aksiyalarni imtiyozli shartlar
bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy
infrastruktura ob‘yektlarini bepul topshirish, davlat korxonalarining mol-mulki,
20

fermalar, bog‘lar va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiyiashtirish,
hamda soliq to‘lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir.
Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o‘ziga xos boshqa
jihatlari 1-Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bayon qilingan iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirishning asosiy qoidalaridan kelib chiqadi. Bular
quyidagilar:
a) davlat mulkini xususiylashtirish respublikada amalga oshirilayotgan
islohotlarning ichki mantiqiga bo‘ysundiriladi va ularning asosini tashkil qiladi;
b) mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi;
c) xususiylashtirishni huquqiy-me‘yoriy jihatdan ta‘minlashda
qonunlarga rioya etiladi.
Davlat korxonalarini xususiylashtirish bu mulkchilikning rivojlanishiga,
uning yangi bosqichiga o‘tishiga bo‘lgan talabidan kelib chiqadigan bir jarayondir.
Xususiylashtirishning rivojlanishini ta‘minlaydigan muhim omillardan biri – bu
ishlab chiqaruvchilar hamda tadbirkorlarning tashabbusi, ularning ishlab
chiqarishdagi faolligi hamda ishbilarmonligldir. Davlat mulkini xususiylaslitirish
natijasida hokimiyat va ishlab chiqarish sohalariga yangi ishbilamionlar, aholining
faol qismi jalb etiladi va mulkiy munosabatlarni rivojlantirishdan hamda mulk
shakllarini takomillashtirishdan aholining shu qismi manfaatdorgina bo‘lib
qolmay, balki o‘rta va quyi ijtimoiy qatlamni ham mulkiy munosabatlarni
takomillashtirishdan manfaatdor qiladi. Davlat mulkini xususiylaslitirish siyosati
mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini, mahalliy va milliy sharoitlarni, urf-
odatlarni hisobga olgan holda olib borilishini ko‘zda tutadi.
Davlatlashtirishdan qaytishning muhim yo‘nalishlari bu ijara
munosabatlarini rivojlantirish va aksionerlik mulkini shakllantirish hisoblanadi. Bu
jarayon ma‘lum tadbirlarga rioya qilingan holda olib borilishi lozim, bu avvalo,
ixtiyoriylik asosida, oshkoralik hamda jamoatchilikning umum ishtirokida amalga
oshirilib, u mehnat jamoalarining iqtisodiy manfaatiga, davlat manfaatlariga putur
yetkazmasligi, shu bilan birga iste‘molchilar manfaatlariga ham zid bo‘lmasligi
zarur. Bu holda mahsulot hajmi, sifati va mehnat unumdorligini oshirish, ishlab
21

chiqarishni boshqarishni yaxshi tashkil etish, mavjud moddiy texnika, moliyaviy
va mehnat resurslaridan, fan va texnika yutuqlari, yangi texnologiyadan samarali
foydalanish, tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirish hisobiga bozorda narxlarning
pasayishiga erishish yo‘li bilan aholining moddiy farovonligning oshishiga erishish
talab etiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning tarjibasi ko’p ukladlilik davlat sektorining
o’ziga mos roli naqadar katta ekanligini ko’rsatadi. Mohiyat e’tibori bilan davlat
tuzilmlarining samarali faoliyat ko’rsatishi – bu hozirgi zamonaviy ko’p ukladli
xo’jalik tizimiga o’tishning eng muhim shart-saroitidir
Shu o’rinda shuni eslatib o’tish joizki, mamlakatimizdagi mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo’yicha islohotlar olib borilayotgan bir
paytda iqtisodiyotimizda davlat mulki bo’lishi ham muhim. Chunki ayrim
tarmoqlarni davlat tasarrufidan chiqarib bo’lmaydi. Iqtisodiyotimizni jadal
rivojlantirishda davlat ulushi ham muhim ro’l o’ynaydi. Biz barcha narsalarni
mulkdorlar qo’liga o’tkiza olmaymiz. Hozirgi kunda davlat tasarrufidan
chiqarilmaydigan yerlar va obyektlardan iborat ro’yxat tuzildi.
Quyidagi yer uchastkalari xususiylashtirilmaydi:
o Xususiylashtirilmaydigan foydali qazilmalar konlari,davlat mulkidag i
strategik obyektlar joylashgan yer uchastkalari;
o Rejalashtirish sxemalari bo’lmagan hududlarda joylashgan yer
uchastkalari;
o Tabiatni muhofaza qilish, sog’lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlari va
tarixiy-madaniy maqsadlar uchun mo’ljallangan yerlar tarkibiga kiruvchi yer
uchastkalari;
o O’rmon va suv fondlarining, shahr va shaharchalarning umumiy
foydalanishdagi yerlari (maydonlar, ko’chalar, tor ko’chalar, yo’llar, sohil bo’ylari,
skverlar, xiyobonlar);
o Xavfli moddalar bilan zararlangan va biogen zaharlanishga duchor
bo’lgan yer uchastkalari;
22

o Erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalari ishtirokchilariga berilgan yer
uchastkalari.
Taklifimiz shundan iboratki, endi bu korxonalarni bozorda tarkiban o’z
o’rini topib, ularni moslashtiradigan xo’jalik yuritish mexanizmini yaratish kifoya.
Bu yo’nalishda ham ko’plab dasturlar ishlab chiqilmoqda va ular o’z samarasini
ko’rsatishiga ishonamiz.
2.2 Mulkchilik shaklini o’zgartirish- ko’p ukladli tizimni yaratishning
asosi.
Bir necha yillardan beri mulkchilik tizimidagi islohotlar va iqtisodiyotni
erkinlashtirish borasida ko’p ishlar amalga oshirilmoqda. Zero, 1-Prezidentimiz
Karimov I. A. “… biz o’z oldimizga qo’ygan maqsadni – xususiy mulkchilik
yetakchi o’rinda turadigan ko’p ukladli iqtisodiyotni barpo etish maqsadini amalga
oshirishimz kerak.”11 deb bejiz ta’kidlamagan edilar.
Ko’p ukladli iqtisodiyot bir-birini taqozo etuvchi va oqibat natijada
yaxlitlikni shakllantiruvchi turli unsurlar-ukladlar birlashuvini bildiradi. Har bir
ukladning o’z homili, sub’yekti bor, unda turli ijtimoiy maqomdagi kishilarni
birlashtiradi, bularning o’z manfaatlari bor, manfaatlar ea goh alohidalashib, goh
muvofiqlashib turadi va bu hol bozor iqtisodiyoti uchun tabiiy hisoblanadi.
Tamomila yangi hodisa – o’z kelib chiqishiga ko’ra, turli-tuman bo’lgan
ukladlarning birgalikdagi tizimli, yonma-yon mavjud bo’lishi yuzaga keldi.
Ukladlar shunday mavjudlik hosilasi bo’lgan ichki unsurlarga aylanishi bilan
poliforizm(xilma-xillik) tavsiflari, qiyofasi shakllana boshladi. Tabiiyki, bu
poliforizmning rivojlanganlik va barkamolllik darajasi turli mamlakatlarda
turlicha, chunki ular turli ukladlarning imkoni bo’lgan birgalikda mavjudligining
o’ziga xos parametrlari bilan belgilanadi. Shu sabbabli masalan, ijtimoiy-
demokratikijtimoiy taraqqiyot dasturlari amalga oshirilgan mamlakatlarda davlat
va kooperativ xo’jaliklarning muayyan maqsadli shakllanishi yuz berdi.
Shunday qilib, milliy iqtisodiyotda ko’p ukladlilikning shakllanishi va qaror
topishidagi barcha masalalar xususiylashtirish jarayonida , shaxsiy yordamchi
xo’jaliklarni rivojlantirish ehtiyojlari, hufiya tuzilmalarning bir qismini
23

oshkoralashtirish imkoniyatlari bilan uzviy bog’liq bo’lgan hola hal qilinishi lozim.
Bu o’rinda monopoliyadan chiqarish muammolari yana bir muhim qo’shimcha
funksiyaga rga bo’ladi. Ilmiy adabiyotlarda bu masalaga alohida e’tibor
berilgan.12
Samarali monopoliyadan chiqarish xususiylashtirish bilan birgalik teng olib
borilishi kerak. Chunki bu jarayaon nafaqat sog’lom raqobatning sharti balki,
iqtisodiy xilma-xilliikning qaror topishiga aylanadi.
Xo’jalik shakllarini rivojlantirish jarayoni klassik xususiy mulk shakllarini
aksiyadorlik tashkilotlariga aylantirishdek tabiiy transformatsiya yo’li bilan borgan
joylarda o’z-o’zini tartiblaydigan nodavlat xo’jalik tuzilmalari unsuri ustunlik
qiladi.
Davlat va nodavlat, davlat va xususiy sektorlarning bo’lishi ya’ni ko’p
sektorli iqtisodiyot rivojining davomi poiforizm bo’ladi deb aytishga asoslar bor.
Lekin bu ko’p sektorlik endilikda teng huquqli xo’jalik sektorlari va shakllarining
o’zaro zaruriy hamkorligini ham anglatadi. Bunday o’zaro hamkorlik davlat yo’li
bilan va bozorda tartiblash mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Shu sabbali milliy
polifarizm modellari, bir tomondan davlat va xusussiy sektorlarning o’zaro
nisbatlari va o’zaro tuzilmasi bilan ikkinchi tomondan, ijtimoiy va xususiy
manfaatlarning u yoki bu darajadi muvofiqligini ta’minlashga qordir bo’lgan
mexanizmlarning kombinatsiyalari bilan farq qiladi.
Shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlar tajribalarini hisobga olgan holda
institutsional investitsiyalar mexanizmidan foydalanishga o’tdilar, aksiyalashtirish
orqali “ yumshoq” xususiylashtirishga kirishildi.
Birinchidan, davlat kompaniyalarining asosiy paychilaridan biri bo’ladi, bu
esa bankrotlik chog’ida aksiyadorlarning vositalari qaytarilishini kafolatlaydi.
Ikkinchidan, aholining shaxsiy jamg’arma (omonat)lari institutlari orqali
jamg’arma fondlariga aylantiriladi.
Uchinchidan, investitsiyalar rekonstruksiyaga emas, balki eng istiqbolli
tarmoqlarda yangi korxonalar qurilishiga yo’naltirildi.
24

To’rtinchidan, ish haqini aksiyalarga bog’lab qo’yish orqali iste’mol
bozoriga pul bosimi pasaytiriladi.
Tub o’zgarishlardan ko’zlangan asosiy maqsad ko’p ukladli iqtisodiyotni
barpo etish bo’lib, hozirgi davrda baralla pirovard natijaga erishdik deya olamiz.
2017-2021-yillardagi O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
Harakatlar strategiyasi ning 3-yo’nalishi iqtisodiyotni barqarorlashtirishga
bag’ishlangan. Unga ko’ra:
 Iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk huquqini
himoya qilish va unining ustivor mavqeyini yanada kuchaytirish, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik rivojini rag’batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy
islohotlarni davom ettirish;
 Xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishinchli himoya qilishni
ta’minlash, xususiy tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yo’lidagi barcha to’siq va
cheklovlarni bartaraf etish;
 Investitsiya muhitini takomillashtirish, mamalakat iqtisodiyoti
tarmoqlari va hududlariga xorijiy, eng avvalo, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish;
 Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini tartibga
solishda davlat ishtirokni kamaytirish, davlat boshqaruvi tizimini
markazlashtirishdan chiqarish va demokratlashtirish,davlat-xususiy sheriklikni
kengaytirish, nodavlat,jamoa tashkilotlari va joylardagi o’zini o’zi boshqarish
organlarini rolini oshirish kabilardan iborat ekanligi reja qilib olingan.13
Endi hozrgi davrdagi vazifa- milliy iqtisodiyotlarning barqaror rivojlanishi
uchun jami ukladlarning tizimli hamkorligi talab qilinadi.
O’zaro raqobatda bo’lga turli mulkchilik va xo’jalik shakllarining yuzaga
kelishi va ular samaradorligini ta’minlash zarurati bor bo’lganidan ularning
birontasi ham boshqalari bilan o’zaro aloqada bo’lmay turib rivoj topa olmaydi.
Raqobatlashuvchi shakllarning uzviy bir butunligi ularning davlat tazyiqi bilan
yaratilgan tartibsiz konglomeratidan (to’plamidan) farq qiladi, chunki bu
manfaatlarning bog’lanishiga asoslanadi. Hozirgi iqtisodiyotning ko’p ukladli
25

tuzilmasiga xususiylashtirish katta ta’sir ko’rsatadi. Samarali xususiylashtirish
iqtisodiyotni isloh qilish va zamonaviy bozor iqtisodiyotini barpo etishning
umumiy jarayonidagi bosh bo’g’inidir.
2019-yil 12-yanvar kuni urbanizatsiya jarayonlarini tubdan takomillashtirish
chora tadbirlari to’g’risidagi Prezident farmoni qabul qilindi. Farmonga muvofiq,
2019-yil 1-iyuldan:
- Yuridik shaxslar bino va inshootlari, sanoat infratuzilmasi obyektlari
joylashgan yer uchastkalarini xususiylashtirish huquqiga ega;
- Jismoniy shaxslar yakka tartibda uy-joy qurish va turar joyga xizmat
ko’rsatish uchun ajratilgan yer uchastkalarini xususiylashtirish huquqiga ega;
- Xususiylashtirish mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarori
bilan amalga oshiriladi;
- Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan xususiylashtirilgan yer
uchastkalari xususiy mulk hisoblanadi va daxlsizdir;
- Xususiylashtirish faqatgina kadastr hujjatlari mavjud bo’lgan holda
hamda Hukumat tomonidan belgilanadigan miqdorlarda pullik asosda amalga
oshiriladi.14
O’zbekistonning agrar sektorida xususiy jamoa shirkat va xo’jaliklarining
parallel rivojlanishi ta’minlanmoqda. Ayni paytda ulardagi ichki tuzilmaviy
o’zgarishlar o’tkazilmoqda, mayda dehqon xo’jaligi jadal o’smoqda.
Bugungi kunga kelib, xususiylashtirish bo’yicha qator qonun va loyihalar
ishlab chiqilmoqda. Bunga misol qilib, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning
2019- yilning 13-avgust kuni “Qishloq xo’jaligiga mo’ljallanmagan yer
uchastkalarini xususiylashtirish to’g’risida”gi qonunni keltirishimiz mumkin.
Qonunga ko’ra, yer uchastkalarini xususiylashtirish quyidagi shakllarda
amalga oshiriladi:
doimiy foydalanish (egalik qilish) yoxud meros qilib qoldiriladigan umrbod
egalik qilish huquqlari asosida tegishli bo’lgan yer uchastkalarini yuridik va
jismoniy shaxslar tomonidan sotib olish;
yer uchastkalarini online- auksion orqali sotish;
26

O’zbekiston fuqarolari bo’lgan jismoniy shaxslar va O’zbekiston
rezidentlari bo’lgan yuridik shaxslar yer uchastkalarini xususiylashtirishi
mumkin.15
Bu o’rinda mutaxassislar davlat mulkini xususiylashtirish va boshqa mulk
shakllariga o’tkazishda shoma-shosharlik qilmaslikni bildirb o’tishgan.
Yerning xususiy mulkka aylanishi ma’naviy tomondan fuqaroga katta
ishonchberadi. Xususiy yerga kishining mehri boshqacha bo’ladi. Yer egasi o’zini
oyoqda mahkam turgandek his qiladi, uzoq kelajakka doir rejalar tuzadi va
istiqbolini aniqroq ko’ra boshlaydi.
Qolaversa, ayrim katta to’ralar tomonidan endi “ Yer seniki emas,
davlatniki” degan iddaolar bo’lmaydi. O’z uyimizda ijara turgandek yashamaymiz.
Shuningdek, hech bir ishlab chiqarish yersiz amalga oshmaydi, chunki har
qanday korxona bir parcha yer ustida joylashgan bo’ladi. Yer – xuddi kapital,
energiya ahborot singari iqtisodiy omil, olaylik ishchi kuchi arzon, texnika qimmat
14 “Urbanizatsiya jarayonlarini tubdan takomillashtirish to’g’risida”gi
Prezident Farmoni. 12.01.2019.
15 “Qishloq xo’jaligiga mo’ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish
to’g’risida”gi Qonuni. 13.08.2019.
bo’lsa, tadbirkor qimmat texnika sotib olishdan ko’ra ko’proq ishchi kuchi
yollashga harakat qiladi. Xuddi shunday korxonasi qimmat yerda joylashgan
bo;lsa, uni sotib olib, ishni arzon yerga ko’chirishga harat qiladi, chunki yerning
narxi ham mahsulot tannarxiga ta’sir qiladi. Demak yer xususiylashsa, tadbirkor
ham, jamiyat ham foyda ko’radi. (masalan, shaharning markazida ishlab chiqarish
korxonalari bo’lmaydi.
O’zbekiston Respublikasida davlat korxona va obyektlarini davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo’yicha o’ziga xos yo’l tanlagani
hammamizga ma’lum. Quyida keltiriladigan jadvaldan mamlakatimizda so’ngi o’n
yil ichida xususiylashtirishda qanday natijalarga erishganini hamda mamlakatdagi
Yalpi ichki mahsulotning necha foizi davlat va nodavlat sektorlarga tegishli
ekanligini bilib olishimiz mumkin.
27

2.3. Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash iqtisodiy
taraqqiyotimizni muhim omili
Xususiylashtirilgan korxonalarda turli xildagi tadbirkorlik yo’nalishlari
faoliyat yuritmoqda. Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash
tadbirkorlikka ko’maklashish demakdir. Aslini olganda, tadbirkorlik jamiyatdagi
ijtimoiy va iqtisodiy muammolari bartaraf etishda hamda jamiyatni har tomonlama
rivojlantirishda muhim ro’l o’ynaydi. Chunki ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish,
yangi ish o’rinlarini yaratib, aholi bandligini ta’minlash hamda ishliksiz darajasini
pasaytirishda umumiy hisobning yarmi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka
to’g’ri kelmoqda. Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash orqali aholi
turmush tarzini yaxshilash, hayot darajasi va farovonligini oshirishga erishiladi.
Tadbirkor yanada rivojlanish natijasida mulkdorga aylanadi. Bu esa
jamiyatdagi yangicha fikrlaydigan, harakat qiladigan yangi avlod – tadbirkorlar,
mulkdorlar tabaqasining shakllanishiga olib keladi. Bunday shaxslar davlatning
ijtimoiy tayanchi va iqtisodiy taraqqiyot manbai hisoblanadi.
Xususiy tadbirkorlik sub’yektlari, fermer xo’jaliklari davlat buyurmasini
bajarishda ham ishtirok etadilar. Ma’lumki o’zbekiston davlat buyurtmasi bo’yicha
paxta va g’alla yetishtirishda fermer xo’jaliklari yetakchilik qiladilar.18 Bundan
tashqari, kichik va o’rta korxonalar yirik korxonalarning ayrim buyurtmasini ham
bajarib, ularni to’ldiradilar.19
Tadbirkorlik faqagina mulkdorga daromad keltiribgina qolmay balki,
davlatning salmoqli daromad manbai hisoblanadi. Davlatga tushadigan tushumning
asosiy qismi xususiy sektorga tegishlidir.
Mamlakatimizda davlat mulkini sotishdan umumiy tushumlar haqida
yuqorida aytib o’tgandik. Endi uni hududlar kesimida anday taqsimlangani, ya’ni
yurtimiz iqtisodiyotida qaysi viloyatlar yetakchilik qilayotgani haqida axborot
bermoqchimiz.
28

2017-yilda hududlar kesimida davlat mulkini sotishdan tushunlarning asosiy
qismi Toshkent shahriga (barcha tushumlarning 49,5%), Namangan (13,5%),
Toshkent (12,5%), Farg’ona (4,8%), Qashqadaryo (3,6%), Buxoro (3,5%),
Qoraqalpog’iston Respublikasi (2,9%), Andijon (2,2%), Samarqand (1,8%),
Surxondaryo (1,8%), Xorazm (1,5%), Jizzax (1,5%), Sirdaryo (0,8%),
Navoiy (0,5%) viloyatlariga to’g’ri keladi.
2018-yilda hududlar kesimida davlat mulkini sotishdan tushunlarning asosiy
qismi Toshkent shahriga (barcha tushumlarning 58,6%), Namangan (5,2%),
Toshkent (7,2%), Farg’ona (4,6%), Qashqadaryo (2,4%), Buxoro (4,1%),
Qoraqalpog’iston Respublikasi (2,6%), Andijon (2,5%), Samarqand (4,2%),
Surxondaryo (1,7%), Xorazm (2,6%), Jizzax (2,4%), Sirdaryo (1,0%),
Navoiy (0,9%) viloyatlariga to’g’ri keladi. 2017-yil 18-aprelda “
Xususiylashtirilgan korxonalar bilan ishlash samaradorligini oshirish chora
tadbirlari to’g’risi”da Prezident farmoni imzolandi. Qaroroda qayd etilishicha
mamlakatimiz mustaqil rivojlanish davrida mulkni xususiylashtirish va davlat
tasarrufidan chiqarish bo’yicha tizimli ishlar doirasida 30 mingdan ortiq davlat
ob’yekti, shu jumladan 6,5 mimgta yirik va o’rta korxona xususiy mulk qilib
sotilgan. Natijada hozir nodavlat sektoriga yalpi ichki mahsulotning 81foiz dan
ko’prog’i, sanoat ishlab ishlab chiqarishning 94 foizi va barcha band aholining 82
foizidan ziyodi to’g’ri kelmoqda.
Lekin xususiylashtirilgan barcha korxonalar kutilgan natijani bermayabdi.
O’tkazilgan xatlov natijalariga ko’ra, avval xususiylashtirilgan korxonalar
negizida 2 mingdan ortiq past rentabilli va zarar ko’rayotgan kam quvvatli xo’jalik
ob’yekti, samarasiz foydalanilyotgan yer uchastkalari va ishlab chiqarish
korxonalari aniqlangan,
Davlat organlari xususiylashtirilgan korxonalarning asl holatini o’rganish,
ularning ishlab chiqarish faoliyati va moliyaviy iqtisodiy ahvolini monitoring
qilish, mavjud muammolarni tahlil qilish va sabablarini aniqlash, ularni kredit va
moddiy resurslar bilan ta’minlashda, muhandislik-ishlab chiqarish infratuzilmasini
29

tiklashda, ichki va tashqi savdo bozorlarini topishda amaliy ko’mak berish bilan
sust ishlayotganligi tanqid ostiga olindi.
O’zbekiston Prezidentining 18-apreldagi farmoni bilan Xususiylashtirish,
monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasi etib qayta
tashkil etildi.
Qaror “xususiylashtirilgan davlat mulki negizida xususiy mulkchilik va
tadbirkorlikni rivojlantirish sohasida davlat siyosatini sifat jihatdan o’zgartirishni
ta’minlash, tadbirkorlik sub’yektlarini xususiylashtirilgandan keyin amaliy qo’llab
quvvatlash, shuningdek, davlat mulkidan foydalanish samaradorligini oshirish
maqsadida” qabul qilindi.
Xususiylashtirilgan korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini tiklash va
samaradorligini oshirishni har tomonlama keng qo’llab-quvvatlash, shu asosda
aholi daromadlarini barqaror o’sishini ta’minlaydigan yangi ish o’rinlarini yaratish,
ushbu maqsadlarda vakolatli davlat organlari, moliya hamda boshqa bozor
tuzilmalarining Savdo-sanoat palatasi hamda mahlliy hokimiyati va boshqaruv
organlari bilan mustahkam hamkorlikdagi faoliyatini muvofiqlashtirish
O’zbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga ko’maklashish va
raqobatni rivjlantirish davlat qo’mitasining g’oyat muhim vazifasi deb belgilandi.
Farmonga muvofiq, 2018-yilning 1-yanvariga qadar mutassil yangilanib turuvchi
quyidagi choralar amalga oshiriladi:
 Soliq, statistika va kadastr organlarining ma’lumot bazasi bilan o’zaro
elektron aloqani ta’minlaydigan tarmoqlar, hududlar va turli xususiylashtirish
shakllari kesimida davlat malkining xususiylashtirilgan ob’yektlari bo’yicha
ma’lumotlar bazasi;
 Bo’sh yotgan va samarasiz foydalanilyotgan xususiylashtirilgan
ob’yektlar, ishlab chiqarish maydonlari va qurilish tugallanmagan b’yektlardan
xususiy

tadbirkorlikni rivojlantirish uchun foydalanish maqsadida ularning hududiy
reyeestrlari
30

 Xususiy biznesni tashkil etish uchun tadbirkorlarga taklif etilayotgan
bo’sh yotgan davlat mulki ob’yektlarining hududiy reyestrlari yaratiladi.21
Bularning barchasi 2018-yilga kelib o’z tasdig’ini topdi. Ya’ni 2018-yilda
bo’sh turgan davlat mulki ob’yektlarini sotishda elektron tizim yaratildi.
Mamlakatimizning barcha hududlarida ilgari xususiylashtirilgan va bo’shturgan
korxona va ob’yrktlar xatlovdan o’tkazildi. Natijada 2 ming 800 tadan ziyod
investitsiya loyihasi ishlab chiqildi. Avval xususiylashtirilgan korxona va
ob’yektlardan 1 mimg 70 tadan ziyodi ishga tushirilib, 619,5 milliard so’m
investitsiya mablag’lari jalb etildi. Buning natijasida tikuv, trikotaj, qurilish
materiallari, oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash sohasida 7 mimgdan ortiq ish
o’rni yaratiladi.
Davlat qo’mitasiga 2017-2018-yillarda Xususiylashtirilgan korxonalarga
ko’maklashish bo’yich “yo’l xaritalari”ni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish
vazifasi yuklatilgandi. Shuningdek, xususiylashtirilgan korxonalarga
ko’maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasi huzurida Davlat mulkini
xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi negizida Xususiylashtirilgan
korxonalarga ko’maklashihs jamg’armasi tashkil etildi.
2018-yilda xususiylashtirilgan, lekin faoliyat yuritmayotgan korxonalarda
yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yo’lga qo’yish maqsadida mulkdorlar va tijorat
banklari ishtirokida 1,3 mingdan ortiq investitsiya loyihasini amalga oshirishg
bo’yicha “yo’l xaritalari” ishlab chiqildi va tasdiqlandi. 2018-yilda shu maqsadda 2
trillion so’mlk investitsiyalarni o’zlashtirish va 15 mingga yaqin ish o’rnini tashkil
etuish ko’zlangandi va yil yakunida ko’zlangan natijalarga erishildi.
Korxona yoki ob’yektning ishlamasdan bo’sh turishiga ko’p omillar sabab
bo’lishi mumkin. Mulkdorning amaliy loyihasi bo’lmasligi, loyiha bo’lsa mablag’
bo’lmasligi, ikkalasi ham bo’lsa, kommunikatsiya tarmog’I mavjud bo’lmasligi
yoki qaysidir davlat organidan ruxsat beruvchi hujjatlarni olishdagi muammolar
shular jumlasidandir. Shu kabi muammolarni aniqlash va bartaraf etish,
xususiylashtirilgan korxonalarning moliyaviy va ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini
tahlil qilish maqsdaida soliq, statistika, yer resurslari, geodeziya, kartografiya va
31

davlat kadastri organlari hamda “Yagona darcha” markazlari bilan
integratsiyalashgan, muntazam yangilanib boruvchi baza yaratildi.
O’z biznesini yuritish uchun tadbirkorlarda bilim va ko’nikmani
shakllantirish maqsadida qo’mita huzurida Tadbirkorlik faoliyati asoslarini o’qitish
markazi tashkil etildi, uning Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent
shahrida huduiy bo’limlari tashkil etildi. Shu kungacha 407 ta kursa tashkil etilib
ularda 7 mingdan ortiq tadbirkorlik sub’yekti hodimlari o’qitilib kelinmoqda.
Kurslarda o’qish bepul va ishtirok etish uchun hech qanday chelovlar yo’q ekanligi
tadbirkorlikni rivojlantirishga e’tiborning yuksak darajadagi isboti desak
adashmagan bo’lamiz.
32

XULOSA
Iqtisodiy Sotsializmdan bozor iqtisodiyotiga o’tishda turli mulk shakllari
paydo bo’lgan bo’lsa, bozor iqtisodiyotidan ko’p ukladli iqtisodiyotga o’tish
jarayonida xilma-xil mulkchilikka asoslangan turli xildagi ukladlar hosil bo’ldi.
Hozirgi aralash iqtisodiyot davrida mamlakatimizda 4 turdagi ya’ni davlat, jamoa,
xususiy va aralash ukladlar mavjud.
Bularning barchasiga birdaniga emas, boshqichma-bosqich amalga
oshirilishi iqtisodiy siklik jarayonlardan sezdirmasdan o’tish hamda ehtiyotkor
bo’lishni talab etadi. Ko’p ukladlilik sharoitiga erishish uchun mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish yoki xususiy sektorni erkinlashtirish bilan erishilmaydi.
Buning uchun iqtisodiyotni liberallashtirish ham kerak.
Davlatimiz rahbari 2017-yilda “Yangi O’zbekiston” qurish masalasida
iqtisodiyotni erkinlashtirish hamda xususiy sektorning rolini kengaytirish taklifini
ham bildirib o’tgan. Shu yo’nalishda yurtimizda mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiy mulk egalarini davlat tomonidan huquq va himoyasi turli
qonunlar asosida ta’minlab qo’yildi.
O’zbekistonda xususiy sektorni rivojlantirish orqali xalq orasida bir necha
muammolar bartaraf etildi. Masalan, aholi o’z uyiga, yeriga ega bo’ldi, ishsiz
yurganlar ish bilan ta’minlandi. Shundan so’ng davlat o’z oldiga undan ham katta
maqsad qo’ydi ya’ni xususiylashtirilgan ammo ishlamayotgan yoki past likvidli
korxonalarni davlat aktivlarini sotishdan tushgan mablag’lar hisobiga qo’llab-
quvvatlash, ularni moliyaviy resurslar bilan ta’minlashni amalga oshirib
kelishmoqda. Davlatning bu strategiyasi, xususiy sektorda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlorni jahon brendiga olib chiqish hamda raqobatlasha olish shart-
sharoitlari bilan ta’minlashga qaratilgan.
33

Xususiylashtirish jarayonlarini yanada chuqurlashtirish, haqiqiy mulkdorlar
qatlamini shakllantirish, ko’p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish va unda
xususiy mulkning yetakchi o’rinni egallashini ta’minlash, xususiylashtirishni
amalga oshirish bosqichlarida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlarni yaratilishi,
mulkni tejab-tergab foydalanadigan, talab va taklif qonuni asosida iste’mol
bozorini to’ldira oladigan mulkdorlarga topshirilishi lozimligi, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va milliy iqtisodiyotga to’g’ridan-to’g’ri
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish masalalari ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga
molik ekanligi ushbu mavzuda kurs ishining naqadar dolzarb ahamiyatga ega
ekanligidan dalolat beradi.
Kurs ishining yozilishidagi taklif va tavsiyalar quyidagilardan iborat:
• Xususiy va nodavlat sektor tushunchalarini bir-biridan farqlash;
• Tadbirkorlikni rivojlantirayotgan sub’yektlarni ortiqcha byurokratik
muammolardan chetlatish;
• Xususiy sektorni kengaytirishda davlat o’z ulushuni qisman saqlab
qolishi;
• Tadbirkorlarni muammolarini davlat organlari tomonidan to’liq
o’rganib chiqib, ularni hal etishda ko’maklashish;

• Tadbirkorlikni amalga oshirayotgan sub’yekt korxonasidagi turli
kommunikatsiya, suv, gaz, elektr-energiya bilan ta’minlanish muammolariga
chetdan qaramasdan, shu yo’nalishlarda ham qo’llab- quvvatlash.
Kus ishidan kutilayotgan ilmiy-amaliy natija, shu kungacha sanoat, yer-
uchastkalari hamda bank sohasida o’zgarishlar qilinyotgan bo’lsa, endilikda ular
bilan birgalikda ta’lim- tarbiya va sog’liqni saqlash tashkilotlarida ham islohotlar
o’tkazish chora tadbirlarini ishlab chiqish kerak.
Tadbirkorlikni rivojlantirish orqali davlat oldida turgan bir necha
muammolarni hal qiladi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda
xususiy mulk huquqi va mulk subye’ktlari davlat himoyasida ekanligi to’g’risidagi
qonunlar oldin faqat nazariy edi. yurtboshimiz tashabbuslari bilan so’ngi yilarda
34

ularni amaliyotda tatbiq etib, barchaning ongiga uni singdirishga harakat
qilmoqdalar. Chunki oldingi yillarda tadbirkorlar va kichik biznes sub’yektlari
mansabdor shaxslarning noqonuniy tazyiq o’tkazishlari va korrupsiyaning avj
olishidan aziyat chekishardi. Hozirgi kunda esa hamma o’z haq-huquqlari biladi va
bunday noqoqnuniy harakatlarga cheklovlar qo’yilgan.
Shulardan unumli foydalangan holda prezidentimiz tomonidan “ Har bir oila
tadbirkor” loyihasi asosida ko’plab aholi ish bilan ta’minlanib, yana yangi ish
o’rinlari yaratildi. Qolaversa, endi oddiy aholi qatlami ham xususiy mulkidan
kelgan mablag’lar natijasida shaxsiy mulkini ko’paytirish imkoniga ham ega
bo’lmoqda.
Bu qilinayotgan barcha ishlar aholini yaxshi yashashi, ijtimoiy yordamga
muhtoj qatlamning kamayishi hamda iqtisodiyyotimiz rivojida har bir shaxsning
o’rin egallashi uchun cheksiz imkoniyatlar yaratilmoqda desak mubolag’a
bo’lmaydi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning uzoqni ko’zlab olib boriyotgan
strategiyasi, siyosati xalqimiz farovonligi uchun o’zining salmoqli hissasini
yetakchi o’rinlarda qo’shib kelmoqda.
35

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1 . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2003.
2. «CHexiya, Estoniya, Kipr, Vengriya, Latviya, Litva, Malta, Polsha, Sloveniya
va Slovakiya Respublikalarining Evropa Ittifoqiga qo‘shilishi munosabati bilan
O‘zbekiston Respublikasi, bir tomondan, Evropa Hamjamiyatlari hamda ularga
a‘zo davlatlar, ikkinchi tomondan, o‘rtasida SHerikchilik va Hamkorlik
to‘g‘risida gi Bitim Bayonnomasini (Bryussel, 2004 yil 30 aprel) ratifikatsiya ‖
qilish haqida» gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. 2005 yil 18 may.
3. O‘zbekiston Respublikasining ―Tashqi iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida gi
‖
Qonuni (yangi tahriri) 2000 y.
4. O‘zbekiston Respublikasining ―chet el investitsiyalari to‘g‘risida gi
‖
Qonuni. 1998 y.
5 . O‘zbekiston Respublikasining ―Xorijiy investorlar huquqlari himoyasi
kafolatlari va choralari to‘g‘risida gi Qonuni. 1998 y.
‖
6 . O‘zbekiston Respublikasining ―Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to‘g‘risida gi Qonuni. 2000 y.
‖
7. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi O‘zbekiston
Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi etib qayta
tashkil qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun
hujjatlariga o‘zgartishlar kiritish to‘g‘risida
Internet saytlari
1. www.hozir.org .
2. www.cuberlink.ru
3. www.fayllar.org
36

O'zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish

Sotib olish