Oʻzbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlarda tutgan oʻrni

O zbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy,ʻ
ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlarda tutgan o rni.	
ʻ
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.O zbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlar	
ʻ ....................................................................... 4
1.1.Nodavlat notijorat tashkilotlari tushunchalarining mazmun va mohiyat. .................................. 4
1.2. Nodavlat notijorat tashkilotlarning   funktsiyalari ...................................................................... 9
II.Bob.Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari ....................................................... 13
2.1.O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy 
jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik. .............................................................................. 13
2.2 Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari ............................................................ 23
Xulosa ............................................................................................................................................ 32
Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................ 33 Kirish
Respublikamizda   amalga   oshirilayotgan   islohotlarda   faol   ishtirokchi   va
hamkor sifatida nodavlat notijorat tashkilotlarining rolini yanada oshirish, ularning
huquqlari   va   qonuniy   manfaatlari   himoyasini   mustahkamlash,   davlat   tomonidan
qo‘llab-quvvatlash   ko‘lamini   kengaytirish   hamda   ularga   qulay   shart-sharoitlar
yaratish maqsadida:
1.Belgilansinki, 2021 yil 1 martdan boshlab:
nodavlat notijorat tashkilotlari tomonidan ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organni   xabardor
qilgan   (ma’lumot uchun) holda xorijiy manbalardan olinadigan pul mablag‘lari va
mol-mulkning   bir   kalendar   yilidagi   jami   summasi   bazaviy   hisoblash
miqdorining   yigirma baravaridan yuz baravarigacha oshiriladi;
nodavlat   notijorat   tashkilotini   qayta   ro‘yxatdan   hamda   uning   ramzini   davlat
ro‘yxatidan o‘tkazish muddati   bir oydan o‘n besh kungacha qisqartiriladi;
nogironligi   bo‘lgan   shaxslar,   faxriylar,   nuroniylar,   xotin-qizlar,   bolalar   jamoat
birlashmalari   ramzlarini   davlat   ro‘yxatidan   (qayta   ro‘yxatdan)   o‘tkazish
uchundavlat boji undirilmaydi;
nodavlat   notijorat   tashkilotining   alohida   bo‘linmasi   yuridik   shaxs   hisoblanadi,
bunda   alohida bo‘linmalarni hisobga qo‘yish tartibi bekor qilinadi.
2.   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi   huzuridagi   Nodavlat   notijorat
tashkilotlarini   va   fuqarolik   jamiyatining   boshqa   institutlarini   qo‘llab-quvvatlash
jamoat fondi (keyingi o‘rinlarda – Jamoat fondi) mablag‘larini boshqarish bo‘yicha
parlament   komissiyasi   hamda   O‘zbekiston   nodavlat   notijorat   tashkilotlari   milliy
assotsiatsiyasining   (keyingi   o‘rinlarda   –   Assotsiatsiya)   quyidagi   takliflari
ma’qullansin:
mahalliy   nodavlat   notijorat   tashkilotlarini   rivojlantirishga   qaratilgan   dastur   va
loyihalarni   moliyalashtirish   uchun   O‘zbekiston   nodavlat   notijorat   tashkilotlarini
qo‘llab-quvvatlash jamoat fondiga davlat subsidiyasini ajratib borish; Assotsiatsiya   va   uning   hududiy   bo‘linmalari   boshqaruv   xodimlarining   umumiy
cheklangan   sonini   44nafar   etib   belgilash   hamda   ularning   mehnatiga   haq   to‘lash
miqdorlarini ikki baravarga oshirish;
Assotsiatsiya   markaziy   apparati   va   hududiy   bo‘linmalarini   zarur   texnika,
avtotransport   vositasi,   ofis   anjomlari,   mebel   jihozlari   bilan   ta’minlash   hamda
boshqa   moddiy-texnika bazasini mustahkamlash.
Assotsiatsiyaga   ikki   hafta   muddatda   Assotsiatsiyaning   yangilangan   tuzilmasini
ishlab chiqish va tasdiqlash tavsiya etilsin.
Mazkur   bandda   nazarda   tutilgan   chora-tadbirlarni   amalga   oshirish   bilan   bog‘liq
xarajatlarni   qoplash   uchun   Jamoat   fondiga   “2021   yil   uchun   O‘zbekiston
Respublikasining Davlat byudjeti to‘g‘risida”gi Qonunida zarur mablag‘lar ko‘zda
tutilganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin.
Moliya   vazirligi   mazkur   bandning   ikkinchi   va   uchinchi   xatboshilarida
belgilangan chora-tadbirlarni amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlarni 2022 yildan
boshlab Davlat byudjeti parametrlarida nazarda tutishni ta’minlasin. I.Bob. O zbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlarʻ
1.1.Nodavlat notijorat tashkilotlari tushunchalarining mazmun va mohiyat.
Nodavlat   notijorat   tashkilotlari   dastlab   jamiyatni   o’zini   o’zi   boshqarishi   va
uni   mustaqil   ijtimoiy   birlik   sifatida   yashashini   ta'minlash   ehtiyojlari   va
manfaatlari  asosida  paydo  bo’ldi.  XX asrning  o’rtalariga   kelib  esa  nodavlat   va
notijorat   tashkilotlar   demokratik   jamiyatning   muhim   va   asosiy   institutlaridan
biriga   aylandi.   Shunga   ko’ra,   nodavlat   notijorat   tashkilotlar   mazmun   va
mohiyatini  chuqur anglash,  ularning  demokratik   fuqarolik  jamiyatining  muhim
va   asosiy   institutlaridan   biri   ekanligi   to’g’risidagi   tushunchalarni   o’rganishga
ehtiyoj   sezilmoqda.   Shuningdek ,   demokratik   jamiyat   tushunchasi   to’g’risidagi
tasavvurlar   nodavlat   notijorat   tashkilotlarni   chuqur   idrok   etishga   imkoniyatlar
beradi.
Ikkinchi   chaqiriq   Oliy   Majlisning   IX   sessiyasi   (2002   yil   29-30   avgust)
mamlakatda   fuqarolik   jamiyati   qurishni   avj   oldirishda   muhim   ahamiyat   kasb
etdi.   Sessiyada   mamlakat   Prezidenti   I.A.Karimov   «O’zbekistonda   demokratik
o’zgarishlarni   yanada   chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyati   asoslarini
shakllantirishning asosiy yo’nalishlari»ga doir ma'ruzasi bilan so’zga chiqdi. o’z
nutqi   bilan   prezidentimiz   adolatli   demokratik   jamiyat   qurishning   kontseptual
nazariy   asoslarini   yanada   boyitdi.   Xususan,   Prezident   I.A.Karimovning
mamlakatda   fuqarolik   jamiyati   barpo   etishning   asosiy   yo’nalishlari   va
maqsadlarini   belgilab   berdi:   «Beshinchi   ustuvor   yo’nalish   fuqarolik   jamiyatini
shakllantirishning muhim sharti bo’lib, bu jamiyat hayotida nodavlat va jamoat
tashkilotlarining   o’rni   va   ahamiyatini   keskin   kuchaytirishdan   iborat.   Yoki
boshqacha   qilib   aytganda,   bu   -   «Kuchli   davlatdan   kuchli   jamiyat   sari»   degan
tamoyilni   amalda   hayotga   joriy   etish   demakdir.   Hammamizga   ayonki,   bu
yo’nalish   ijtimoiy-iqtisodiy   jarayonlar   bilan   bog’liq   ko’p   masalalarni   hal
qilishda  davlat  tuzilmalarining  rolini kamaytirish  va bu vazifalarni  bosqichma-
bosqich   jamoat   tashkilotlariga   o’tkaza   borishni   taqozo   etadi.   Buning   uchun, avvalambor, davlatning iqtisodiy sohaga, xo’jalik yurituvchi tuzilmalar, birinchi
galda,   xususiy   sektor   faoliyatiga   aralashuvini   cheklash   lozim»(   1Karimov   I.A.
O’zbekistonda   demokratik   o’zgarishlarni   yanada   chuєurlashtirish   va   fuєarolik
jamiyati   asoslarini   shakllantirishning   asosiy   yo’nalishlari..   «Xalq   so’zi»,   2002,
30 avgust.).
Mamlakatda   XX   asr   boshlarida   “Kuchli   davlatdan   kuchli   jamiyat   sari”
kontseptual   siyosiy   dasturni   amalga   oshirish   maqsadlaridan   kelib   chiqib,
markaziy   davlat   organlarining   ayrim   vakolatlarini   mahalliy   davlat   hokimiyati,
o’zini   o’zi   boshqarish   organlari   va   jamoat   tashkilotlariga   bosqichma-bosqich
berib borish asosida jamiyat qurilishini erkinlashtirish jarayonlari boshlandi.  Bu
sohada   quyidagi   yo ’ nalishlarda   islohotlar   bosqichma - bosqich   amalga
oshirilmoqda :
- birinchidan ,   jamiyat   a ' zolarining   ongi ,   irodasi ,   madaniyati ,   ma ' naviyati   va
bilimi   yuksak   darajada   bo ’ lishiga   erishish ,   ularning   huquqiy   ongi   va   huquqiy
madaniyatiga   alohida   e ' tibor   berish ;
- ikkinchidan ,   jamiyat   a ' zolarining   manfaatlari   uyg ’ unlashuvi   jarayonlarini
shakllantirish ,   jamiyat   manfaatlarini   shaxsiy   manfaatlar   bilan   mushtarakligiga
erishish ;
-uchinchidan,   jamiyatning   takomillashuvi   va   yangilanishi   uchun   kuchli   va
real siyosiy, iqtisodiy, madaniy imkoniyatlarni shakllantirish;
-to’rtinchidan,   jamiyat   a'zolari   va   tuzilmalari   o’rtasidagi   hamkorlik   asosida
jamiyatning umumiy manfaatlarini uyg’unlashtirish;
-beshinchidan,   jamiyatdagi   munosabatlarni   tartibga   soluvchi   huquqiy
qoidalar   ta'sirini   kuchaytirish,   ularga   ongli   ravishda   bo’ysunish   amaliyotini
vujudga keltirish;
-oltinchidan,   siyosiy   hokimiyatning   o’z   vazifalarini   to’liq   bajarishiga
kengroq   va   qulayroq   imkoniyatlar   yaratish,   siyosiy   hokimiyatga   nisbatan
jamiyat   a'zolari   ishonchini   kuchaytirish,   uning   aholi   tomonidan   keng   va   faol
qo’llab-quvatlanishiga erishish kabi yo’nalishlarni o’z ichiga oladi. Mamlakatda   kuchli   demokratik   jamiyat   barpo   etish   maqsadlarida   davlat
hokimiyati vakolatlarini kamaytirish, ya'ni, davlat hokimiyati tasarrufida   asosan
konstitutsion   tuzumni ,   mamlakatning   mustaqilligi   va   hududiy   yaxlitligini
himoya   qilish,   huquq-tartibot   va   mudofaa   qobiliyatini   ta'minlash,   inson
huquqlari   va   erkinliklarini,   mulk   egalarining   huquqlarini,   iqtisodiy   faoliyat
erkinligini himoya qilish, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, samarali tashqi siyosat
olib borish kabi vazifalarni qoldirish ko’zda tutilmoqda.
Shuningdek,   strategik   ahamiyatga   molik   masalalar,   muhim   iqtisodiy   va
xo’jalik   masalalari,   pul   va   valyuta   muomalasi   bo’yicha   qarorlar   qabul   qilish,
xo’jalik   yurituvchi   sub'ektlar   faoliyatining   huquqiy   shart-sharoitlarini   yaratish,
ekologiya   masalalari,   umumrespublika   transport   va   muhandislik
kommunikatsiyalarini   rivojlantirish,   yangi   tarmoqlarni   vujudga   keltiradigan
ishlab   chiqarishni   barpo   etish   masalalari   davlat   miqyosida   hal   etilishi,
davlatning   boshqa   barcha   vazifalarni   bajarishga   doir   vakolatlari   esa   mahalliy
davlat   hokimiyati,   fuqarolarning   o’zini   o’zi   boshqarish   organlari,   nodavlat
notijorat   va   jamoat   tashkilotlariga   berib   borish   jarayonlari   boshlandi.
Shuningdek, davlat organlari faoliyatini nazorat qilish vakolatlarini ham asosan
o’zini   o’zi   boshqarish   organlari,   nodavlat   va   jamoat   tashkilotlariga   berish
belgilandi.
Nodavlat   notijorat   tashkilotlar   to’g’risida   tasavvurga   ega   bo’lish   uchun
avvalo   manfaatlar   va   ijtimoiy   manfaatlar   tushunchasini   o’rganish   talab   etiladi.
Ijtimoiy-siyosiy   munosabatlarda   ijtimoiy   manfaatlarni   hisobga   olish,   turli
qatlamlar  va guruhlarning  siyosiy  ehtiyojlari  va  manfaatlarini  uyg’unlashtirish,
ularni   qondirishning   ahamiyati   demokratik   fuqarolik   jamiyati   takomillashib
borgani sayin yanada kuchaydi.
Ma'lumki, manfaatlar - individlar va guruhlarning ijtimoiy xatti-harakatlarini
belgilovchi   sabablardir.   O’z   vaqtida   Tomas   Gobbs   “hokimiyatga   intilish   inson
xulqini harakatga keltiruvchi kuchlarning dushmanligi - shaxsiy manfaatlarning
mantiqiy natijasidir ”    “inson o’z ozodligini hayotga tadbiq qilishi lozim, bu uning bosh manfaatini tashkil qiladi, uning faoliyati shundan tashkil topadi... Manfaat
-   men   faqat   harakatlanuvchi,   mening   harakatlanishimning   sub'ektiv
irodasidir,   shuningdek ,   manfaatli   bo’lish   shunga   tengki,   men   harakat
qilayotganimda men ishtirok etishim lozim  deb ko’rsatgan edi.
Ma'lumki,   zamonaviy   mamlakatlarda   hukumat   alohida   olingan   fuqarolarga
nisbatan   ular   a'zo   bo’lgan   ijtimoiy   guruhlar   vositasida   ta'sir   ko’rsatadi.
Ijtimoiy   guruhlarni   birlashishga ,   harakat   qilishga   undovchi   kuch,   bu   ularning
manfaatlaridir.   Manfaatlar   alohida   ijtimoiy   guruhlarning   manfaatlari   sifatida
shakllangan   bo’lsa-da,   bu   guruhlarning   a'zolari   faqat   mazkur   bir   guruhning
emas, balki bir vaqtning o’zida boshqa ijtimoiy guruhlarning ham a'zosi bo’lishi
mumkin. Buning sababi shuki, har bir ijtimoiy qatlamning o’zi bir necha kichik
guruhlarga bo’linib, ular bir-biridan malakasi, qanday mashg’ulot bilan bandligi
va   boshqa   ijtimoiy   belgilari   bilan   farqlanadi.   Har   bir   guruh   a'zosi   ish   joyida
birinchi, bo’sh vaqtida ikkinchi guruhning a'zosi bo’lishi mumkin.
Fuqarolarning ma'lum ijtimoiy guruhga mansubligidan kelib chiqib, nodavlat
va   notijorat   tashkilotlarga   uyushishi   natijasida   manfaatlar   uyg’unlashuvi   ro’y
beradi. Qaysi shaxsning qanday ijtimoiy guruhga a'zoligi, uning manfaatlaridan
qay   biri   ustuvor   va   barqaror   ahamiyatga   ega   ekanligidan   kelib   chiqib,   u   o’zi
uchun muhimroq bo’lgan ijtimoiy guruhga a'zo bo’ladi. Ana shunday ahamiyatli
guruhlar   ta'siri   ijtimoiy   tuzulmalar   irodasini   ifodalaydi.   Bunday   guruhlar
manfaatlarini hukumat doimo e'tiborga olishi lozim.
Institutlashgan   ijtimoiy   guruhlar   shaklini   olgan   manfaatlar   guruhlari   turli
mamlakatlarda   ularning   tarixiy   tajriba   va   an'analaridan   kelib   chiqib,   turlicha
nomlanadi.   Masalan,   AQShda   manfaatlar   guruhlari   fuqarolik   institutlari,
volontyorlar   tashkilotlari,   umumiy   manfaatlar   guruhlari,   bosim   o’tkazish
guruhlari   deb   atalsa,   G’arbda   nodavlat   notijorat   tashkilotlari,   xayriya
tashkilotlari, jamg’armalar kabi nomlar bilan ataladi. G’arb sotsiologiyasida esa
bu tashkilotlar manfaatlar guruhlari nomi bilan keng tarqaldi. O’zbekistonda esa
mustaqillikning   ilk   davridan   boshlab   bu   tashkilotlar   jamoat   tashkilotlari, nodavlat   notijorat   tashkilotlar,   ijtimoiy   tashkilotlar   nomi   bilan   keng
ommalashdi.
Rivojlangan   mamlakatlarda   ishchilar,   dehqonlar,   fermerlar,   ishbilarmonlar,
turli kasbiy u?shmalar, birlashmalar (diniy, xotin-qizlar, yoshlar, faxriylar) kabi
yuz   minglab   jamoat   tashkilotlari   bo’lib,   ular   o’zlariga   a'zo   bo’lgan
fuqarolarning   manfaatlari   va   ehtiyojlarini   qondirishning   o’ziga   xos   zaruriy
faoliyat ko’rsatish maydonidir. Ijtimoiy fanlarning so’nggi natijalariga muvofiq,
manfaatlar   guruhlari,   bu   -   unga   a'zo   bo’lgan   kishilarning   manfaatlarini   boshqa
guruhlar   va   siyosiy   institutlarning   o’zaro   munosabatlarida,   shuningdek,   o’z
guruhi ichida ifoda qilish uchun tuzilgan ixtiyoriy tashkilotlardir.
Nodavlat notijorat tashkilotlar jamiyatda mavjud bo’lgan barcha manfaatlarni
qamrab olib, ularni ifodalagandagina, ular o’z maqsadlarini samarali bajaradilar.
Jamiyatda   turlicha,   jumladan,   iqtisodiy,   ijtimoiy,   siyosiy,   ma'naviy,   milliy,
mafkuraviy,   madaniy,   ekologik,   hududiy,   mintaqaviy,   diniy,   shuningdek,   yana
o’nlab   alohida   sohalarga   doir   manfaatlar   mavjuddir.   Manfaatlar   guruhlari   ana
shu   manfaatlarning   ifodachisi   sifatida   paydo   bo’ladi   va   faoliyat   yuritadi.
Manfaatlarning   guruhlar   vositasida   ifoda   etilishi   siyosiy   qarorlar   qabul   qilish
uchun   yordam   berishidan   tashqari,   ular   davlat   va   hukumat   organlari   ehtiyoj
sezayotgan axborotlar va boshqa ma'lumotlarni etkazib berib turishi.
Nodavlat   notijorat   tashkilotlar   fuqarolarning   ixtiyoriy   birlashmalaridir.   Ular
siyosiy   partiyalardan   farq   qilib,   hokimiyatni   egallash,   lavozimlarga   nomzodlar
ko’rsatish   bilan   shug’ullanmaydilar.   Lekin,   ular   hukumat   va   boshqa   siyosiy
tashkilotlarga  ta'sir  qilish  uchun  harakat  qiladilar.  Bu  sohadagi faoliyat  siyosiy
tashkilotlar vositasisiz bo’lishi lozim. Manfaatlar guruhlarining harakat usullari
siyosiy   organlarni   ishontirish,   maslahat   berish,   jamoatchilik   fikrini
shakllantirish,   siyosiy   arboblarga   ijtimoiy   guruhlarning   ehtiyojlarini   etkazish,
o’z   manfaatlarini   qondirish   uchun   tashkiliy   tadbirlar   o’tkazish   bilan
chegaralanadi. Shuningdek,   siyosiy   partiyalar   faoliyatining   muhim   xususiyatlarini   tahlil
qilish   nodavlat   notijorat   tashkilotlar,   guruhlar,   turli   birlashmalar,
tashkilotlarning   faoliyati   va   harakat   doirasini   o’rganmay   turib,   amalga
oshmaydi.   Lekin,   klassik   demokratik   nazariyalarda   siyosiy   guruhlarning
maqsadlari   ma'lum   bir   siyosiy   yo’lni   amalga   oshirish   uchun   hokimiyatni
egallash   hisoblangan   bo’lsa,   manfaatlar   guruhlarining   maqsadi   siyosatga   ta'sir
ko’rsatishdan iboratdir, deb ifodalangan. Siyosiy partiya asosan turlicha siyosiy
manfaatlar,   ko’rsatmalar   va   yo’nalishlarga   ega   bo’lgan   kishilarni   birlashtirsa,
manfaatlar guruhlari ko’proq o’z a'zolari uchun xos bo’lgan manfaatlar, asosan
bir   yoki   bir   necha   muammolarni   hal   qilishga   o’z   diqqat-e'tiborini   qaratadi.
Nodavlat   notijorat   tashkilotlar   samarali   raqobat   yo’llarini   va   siyosiy   jarayonda
ommaviy   tarzda   qatnashish   usullarini   shakllantiradi.   Ular   o’z   manfaatlarini
himoya   qilgan   holda   davlatning   u   yoki   bu   sohadagi   siyosati   harakatlarini
muvozanatda   saqlab   turish   imkoniyatlariga   ega   bo’ladi.   Shuningdek,   nodavlat
notijorat   tashkilotlar   har   bir   alohida   fuqaro   (shaxs)ga,   siyosiy   etakchiga   ta'sir
o’tkaza olish va unga siyosatda ishtirok etish imkoniyatini yaratadi.
1.2. Nodavlat notijorat tashkilotlarning   funktsiyalari
  Nodavlat   notijorat   tashkilotlarning   funkoiyalari   turli-tumandir.   Lekin,
ularning   asosiy   funkoiyalaridan   biri   turli   ijtimoiy   guruhlar   va   qatlamlar
manfaatlarini   artikulyaoiya   (Kishilarning   alohida   bir-birlariga   o’xshash
manfaatlarini   guruh   yoki   qatlam   miqyosida   birlashtiradi.)   qilishdir.   Manfaatlar
guruhlari   individlardagi   turli   yo’nalishdagi   qarashlar   va   fikrlarni   bir   tizimga
keltiradi,   biron  bir   tashkilotning   bir  qolipga  solingan   manfaatlar   tizimi   asosida
tashkilotning   harakat   dasturini   shakllanishiga   yordam   beradi.   Guruhlar
a'zolarining ayrim olingan manfaatlari siyosiy jarayonlarga manfaatdor guruhlar
vositasida  aniq, bir tizimga solingan talablar  tarzida  tatbiq etiladi.  Shuningdek,
nodavlat   notijorat   tashkilotlar   ko’plab   ayrim   manfaatlarni   agregaoiya   qilish (munozaralar va muhokamalar yordamida turli manfaatlarni uyg’unlashtirish va
ular   o’rtasida   ma'lum   bir   munosabatlar   tizimini   o’rnatish)ni   ham   amalga
oshiradi.   Bu   jarayonda   eng   asosiy   va   muhim   ahamiyat   kasb   etadigan,   guruh
a'zolarining   keng   qatlamlari   qarashlarini   ifoda   eta   oladigan   manfaatlar   tanlab
olinadi va ularni amalda qondirishning zaruriy chora-tadbirlari ko’riladi.
Nodavlat notijorat tashkilotlar tomonidan ma'lum bir ijtimoiy guruhning turli
manfaatlari   bir   tizimga   solinib,   ularni   keng   jamoatchilikning   xohish-irodasi
sifatida davlat va hukumat organlariga etkazilishi - siyosiy qarorlar qabul qilish
uchun   muhim   ahamiyatga   egadir.   Qolaversa,   bunda   ko’plab   manfaatlar
guruhlari va ijtimoiy qatlamlar o’rtasida o’zaro kelishuv va muvofiqlashuv ro’y
beradi.
Manfaatlar   guruhlarining   yana   bir   funkoiyasi   -   integraoiya   qilishdir   (bir
butunlikka   birlashtirishdir).   Bu   -   ayrim   ijtimoiy   guruhlar   tashqarisida   o’z
a'zolari manfaatlari asosida faoliyat ko’rsatayotgan turli ijtimoiy guruhlar bilan
boshqa   bir   guruh   manfaatlarini   yaqinlashtirish   demakdir.   Ana   shu   jarayonda
turli  guruhlar   o’rtasida   bitimlar  tuzilib,   ijtimoiy  kelishuvlar  va  murosasozliklar
mustahkamlanib boradi.
Manfaatlar   guruhlarning   yana   bir   funkoiyasi   -   davlat,   hukumat   va
partiyalarning   turli   darajalarda   qarorlar   qabul   qilishi   uchun   axborotlar   to’plash
va ularni etkazib berishdan iborat. Shuningdek, manfaatlar guruhlari faoliyatida
keng   ishtirok   etish   uning   a'zolari   huquqiy   va   siyosiy   madaniyatlarining
shakllanishiga,   demokratik   jamiyat   sharoitlarida   jamoat   ishlarida   faol   ishtirok
etishlarini rag’batlantirishga amaliy tajriba sifatida katta yordam beradi.
Nodavlat   notijorat   tashkilotlar   ichida   faqat   siyosiy   partiyalargina   siyosiy
faoliyat   bilan   bevosita   shug’ullanishi   mumkin.   Siyosiy   partiyalarning   davlat
bilan   xalq   ommasi   o’rtasidagi   munosabatlarida   turli   ijtimoiy   qatlam   va
guruhlarning   siyosiy   manfaatlarini   va   irodalarini   ifodalashi   muhim   ahamiyat
kasb etadi. Siyosiy manfaatlar deb, ijtimoiy faoliyat sub'ektlarining o’z holatini
siyosiy   kurash   vositasida   barqarorlashtirish   va   yaxshilashning   ob'ektiv   va sub'ektiv   imkoniyatlarini   anglashga   aytiladi.   Siyosiy   manfaatlar   sub'ektlari
asosan ijtimoiy birliklar, individlar va tashkilotlardan iboratdir. Ijtimoiy birliklar
sinfiy,   etnik,   kasbiy,   hududiy,   demografik,   mehnat   jamoasi   va   oilaviy
xarakterlarga   ega   bo’ladi.   Tashkilotlar   esa   davlat,   jamoat,   konfessiya,   lobbi,
ta'sir ko’rsatish hamda manfaatlar guruhlari va ijtimoiy harakatlar shakliga ega
bo’ladi.
Siyosiy   manfaatlar   xarakteri   siyosiy   tuzumga   nisbatan   turlichadir.   Siyosiy
manfaatlar tuzumni o’zgartirish, uni modernizaoiya qilish, shuningdek, mavjud
tuzumni   barqaror   saqlashga   yo’naltirilishi   mumkin.   Ijtimoiy   taraqqiyotga
nisbatan   esa   manfaatlarning   xarakteri   progressiv,   reakoion   va   mo’'tadil
shakllarda ifodalanadi.
Siyosiy manfaatlar xarakterini ifodalash uchun odatda siyosiy yo’nalishlarga
nisbatan   «ultraso’l»,   «so’l»,   «so’l   mo’'tadil»,   «mo’'tadil»,   «o’ng   mo’'tadil»,
«o’ng   va   ultrao’ng»   tushunchalari   ishlatiladi.   Tashkilotlarga   nisbatan   esa
«davlat»,   «siyosiy   partiya»,   «jamoat   tashkilotlari»,   «jamoat   harakatlari»   va
individlar tushunchalari qo’llanadi .
Hozirgi   davrda   AQShda   tadbirkorlar   manfaatlarini   ifoda   etuvchi   manfaatlar
guruhlari   u?shmalarga   a'zo   bo’lib,   Mustaqil   Biznes   Milliy   federaoiyasiga
birlashganlar.   Germaniyada   esa   Nemis   kasaba   u?shmasi   federal   birlashmasi,
Nemis   ish   beruvchilari   u?shmasi   federal   birlashmasi,   Germaniya   sanoatchilari
federal birlashmasi, Soliq to’lovchilar u?shmasi, Demokratik olimlar u?shmasi,
Nemis sport u?shmasi kabi bir qancha manfaatlar  guruhlari faoliyat ko’rsatadi.
Hududiy,   mintaqaviy   va   federal   darajalarda   ham   hunarmandlar ,   talabalar,
vrachlar,   madaniyat   arboblari,   turli   iste'molchilar   u?shmalari   va   tashkilotlari
faoliyat   ko’rsatadi.   Germaniyada   4-5   ming   atrofida   ana   shunday   birlashmalar
faoliyat   ?ritmoqda.   Boshqa   rivojlangan   mamlakatlarda   ham   manfaatlar
guruhlari  jamiyatning  asosiy  qismini tashkil etadi.  AQShda 1 mln.dan  ko’proq
nodavlat   notijorat   tashkilotlar   faoliyat   yuritadilar.   Ularda   Amerika   aholisining
7,8   %i   xizmat   qiladi.   AQShda   aynan   jamoat   tashkilotlari   sog’liqni   saqlash, ta'lim,   madaniyat,   san'at   va   fuqarolarni   ijtimoiy   ta'minlash   va   muhofazalash
sohasida   davlatning   asosiy   hamkori   hisoblanadilar.   Dunyoning   boshqa
rivojlangan mamlakatlari  hukumatlari  ham muhim iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik
va   boshqa   muammolarni   hal   etishda   jamoat   tuzilmalariga,   birinchi   navbatda
nodavlat notijorat tashkilotlariga tayanadilar. Rivojlangan 22 ta mamlakatda ish
bilan   band   aholining   4,9   foizi   bevosita   nodavlat   sohada   mehnat   qiladilar.   Bu
ko’rsatkich Niderlandiyada 12,4, Irlandiyada 11,5, Belgiyada 10,5, Isroilda 9,2,
Avstraliyada 7,2, Buyuk Britaniyada 6,2 foizga tengdir.
Manfaatlar   guruhlari   hukumatning   siyosiy   strategiyasini   shakllantirishga
ham   katta   hissa   qo’shadi.   Ularning   siyosiy   partiyalar   bilan   hamkorlik   qilishi
partiya   a'zolarining   huquqiy   va   siyosiy   madaniyatini   oshiradi   hamda   ichki
intizomni   mustahkamlaydi.   Buning   sababi   shundaki,   odatda   manfaatlar
guruhlari   etakchilari   u   yoki   bu   partiyaning   rahbar   organlarida   ta'sirchan
mavqelarni egallab turadilar.
Keyingi   o’n   yilliklar   ichida   ijtimoiy-siyosiy   hayotda   nodavlat   notijorat
tashkilotlar va siyosiy partiyalar o’rtasidagi munosabatlarda ma'lum o’zgarishlar
ro’y   berdi.   Partiyaviylikka   intilishning   susayishi   sababli   ko’plab   kishilar
manfaatlar   guruhlari   tomon   og’a   boshladilar.   Ba'zi   siyosiy   kuzatuvchilarning
fikricha,  manfaatlar  guruhlarining  o’sishi  shu   darajada   tezlashdiki,  bu guruhlar
endi   partiyaning   ba'zi   funkoiyalarini   o’z   zimmasiga   olmoqda.   Ba'zi   ta'sirchan
manfaatlar   guruhlari   esa   o’zlarining   siyosiy   harakat   qo’mitalarini   tashkil
etayotganligi   ko’zga   tashlanmoqda.   Bu   qo’mitalarning   siyosiy   hayotdagi   o’rni
ham   kuchayib   bormoqda.   Hozirgi   davrda   AQShning   o’zida   shu   kabi
qo’mitalarning soni to’rt mingdan ortib ketdi.
Nodavlat   notijorat   tashkilotlarning   hokimiyatga   daxldor   maqsadlari,
parlament   vositasida   hal   qilinishi   lozim   bo’lgan   muammolari   faqat   partiyalar
bilan   hamkorlikda   bajarilishi   yoki   hal   bo’lishi   mumkin.   o’z   navbatida,   siyosiy
partiyalarning   ham   manfaatlar   guruhlarisiz   saylov   kampaniyalarida
muvaffaqiyatga erishishi, jamiyatni anglashi qiyin kechadi. Demokratik jamiyatning muhim belgilaridan biri bu - ko’p partiyalilik bilan
bir   qatorda   o’z   a'zolarining   ?ksak   siyosiy   madaniyatiga   tayangan   manfaatlar
guruhlarining   mavjudligi,   ularning   jamiyat   va   davlatning   barcha   institutlari
bilan   o’zaro   teng   huquqlilik   asosida   faol   munosabatda   bo’lishidir.   Siyosiy
partiyalar   o’z   o’rnida   nodavlat   notijorat   tashkilotlarning   turli   manfaatlarini
birlashtiradi,   o’zida   ifoda   etadi.   Shu   bilan   birga   o’z   manfaatlari   yo’lida   bu
guruhlardan foydalanadi va hamkorlik qiladi.
 
II.Bob.Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari
2. 1 .O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy,
ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik.
Mamlakatimiz   yangi   asrga   kirar   ekan,   jamiyatda   siyosiy,   demokratik
islohotlarni chuqurlashtirishda yangi, yuqori bosqichga ko‘tarildi. 
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Birinchi   Prezidenti   I.A.Karimov
birinchi   chaqiriq   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisining   o‘n   to‘rtinchi
sessiyasidagi   ma’ruzasida   (1999   yil,   14   aprel)   O‘zbekistonning   XXI   asrdagi
taraqqiyot   strategiyasining   asosiy   yo‘nalishlarini   ko‘rsatib   berdi.   Shulardan
birinchi   ustivor   yo‘nalish-mamlakat   siyosiy,   iqtisodiy   hayotini,   davlat   va
jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish. 
Siyosiy sohani erkinlashtirish borasida: 
Avvalambor, aholining siyosiy  faolligini kuchaytirish,  jamiyatda manfaatlar  va
qarama-qarshi   kuchlar   o‘rtasida   muvozanatni   ta’minlaydigan   kuchli
mexanizmlarni shakllantirish zarur. 
Demokratiyaning   eng   muhim   tamoyili-odamlarning   saylov   huquqini,   o‘z
xohish-irodasini   erkin   ifodalash,   o‘z   manfaatlarini   ro‘yobga   chiqarish   va
himoya   qilish   uchun   haqiqiy   shart-sharoit,   qonuniy-huquqiy   zamin   yaratib
berish   lozim.   O`zbеkistonimiz   bosib   o`tgan   kеyingi   o`n   yillik   davr   aholimizning   kеng
qatlamlari   qo`llab-quvvatlaydigan   turli   xil   fuqarolik   jamiyati   institutlari,
nodavlat notijorat tashkilotlarning jadal shakllanishi va rivojlanishi davri bo`ldi.
Mustaqilligimizning   dastlabki   yillaridayoq   Konstitutsiyamizda   nodavlat
notijorat   tashkilotlari   faoliyatiga   doir   asosiy   printsiplarning   mustahkamlab
qo`yilgani   barcha   aholi   qatlamlari   manfaatlarini   aks   ettiradigan   bunday
tashkilotlar kеng tarmoqlarining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratdi. 
Bugungi   kunda   mamlakatimizda   jamiyat   hayotining   turli   sohalarida   5100
dan ziyod nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyat yuritmoqda va bu ko`rsatkich
2000   yilga   qaraganda   2,5   barobar   ko`pdir.   Fuqarolar   yig`inlari   va   o`zini   o`zi
boshqarish   organlari   –   mahallalar   soni   10   mingdan   ortiqni   tashkil   etadi.   Bular
qatorida   «Kamolot»   yoshlar   ijtimoiy   harakati,   O`zb е kiston   xotin-qizlar
qo`mitasi,   «Sog`lom   avlod   uchun»,   «Nuroniy»   jamg`armalari,   «Ijod»   fondi,
Nodavlat   notijorat   tashkilotlar   milliy   assotsiatsiyasi   va   boshqa   jamoat
tashkilotlarini   sanab   o`tish   mumkin.  
Fuqarolik   institutlari,   nodavlat   notijorat   tashkilotlari   hozirgi   kunda   d е mokratik
qadriyatlar,   inson   huquq   va   erkinliklari   hamda   qonuniy   manfaatlarini   himoya
qilishning   muhim   omiliga   aylanmoqda,   fuqarolarning   o`z   salohiyatlarini
ro`yobga   chiqarishi,   ularning   ijtimoiy,   sotsial-iqtisodiy   faolligi   va   huquqiy
madaniyatini   oshirish   uchun   sharoit   yaratmoqda,   jamiyatda   manfaatlar
muvozanatini ta`minlashga ko`maklashmoqda. 
Mamlakatimizda   Ombudsman,   Inson   huquqlari   bo`yicha   milliy   markaz,
«Ijtimoiy   fikr»   jamoatchilik   markazi,   Amaldagi   qonun   hujjatlari   monitoringi
instituti   kabi   inson   huquqlari   bo`yicha   milliy   institutlar   va   boshqa   bir   qator
tashkilotlar   faoliyat   ko`rsatmoqda.   O`tgan   davr   mobaynida   mamlakatimizni
d е mokratik   yangilash   jarayonida   fuqarolik   institutlarining   roli   va   ahamiyatini
kuchaytirishga,   fuqarolarning   eng   muhim   sotsial-iqtisodiy   muammolarini   hal etishga   qaratilgan   200   dan   ortiq   qonun   hujjatlari   qabul   qilingani   ham   bu   soha
rivojiga bo`lgan katta etiborni ko`rsatadi. 
Fuqarolik   jamiyati   institutlari   tizimida   nodavlat   notijorat   tashkilotlarini
tobora rivojlantirish, ularning mustaqil ish yuritishi va chinakam mustaqilligini
ta`minlash, huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, faoliyatini tashkiliy-
huquqiy,   moddiy-t е xnikaviy   jihatdan   qo`llab-quvvatlashni   kuchaytirishga
qaratilgan   «Nodavlat   notijorat   tashkilotlari   faoliyatining   kafolatlari
to`g`risida»gi Qonunning  qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etdi. 
So`nggi  yillarda   «Jamoat   fondlari   to`g`risida»gi,   «Homiylik   to`g`risida»gi
qonunlar,   O`zb е kiston   R е spublikasi   Pr е zid е ntining   «O`zb е kistonda   fuqarolik
jamiyati   institutlari   rivojlanishiga   ko`maklashish   chora-tadbirlari   to`g`risida»gi
qarori   va   boshqa   qator   hujjatlar   qabul   qilindi   va   ular   fuqarolik   jamiyati
institutlari ijtimoiy faolligini kuchaytirishda muhim omil vazifasini bajarmoqda.
Shuningd е k,   mamlakatimizda   fuqarolik   jamiyatini   rivojlantirishda   O`zb е kiston
R е spublikasi   Oliy   Majlisi   Qonunchilik   palatasi   va   S е nati   K е ngashlarining
«Nodavlat   notijorat   tashkilotlarini,   fuqarolik   jamiyatining   boshqa   institutlarini
qo`llab-quvvatlashni kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qo`shma qarori
ham alohida ahamiyatga ega bo`ldi. O`z navbatida, Oliy Majlis huzurida Jamoat
fondi hamda tarkibiga nodavlat notijorat tashkilotlari va jamoat tashkilotlarining
vakolatli   vakillari   bilan   birga   d е putatlar,   moliyaviy   tuzilmalarning   ma`sul
xodimlari   kirgan   Parlam е nt   komissiyasining   tashkil   qilinishi   ham   etiborga
sazovordir.  
              5.O’z-o’zini   boshqaruv   organlarining   faoliyati   va   ularning   jamiyatni
demokratlashtirishdagi   o’rni.   O’zbekistonda   demokratik   islohotlarni   yanada
chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini   rivojlantirish   konsepsiyasi.  
Mamlakatimiz   Birinchi   Prеzidеnti   Islom   Karimovning   “Mamlakatimizda
dеmokratik   islohotlarni   yanada   chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini
rivojlantirish   konsepsiyasi”   mavzusidagi   maruzasida   ta`kidlanishicha   fuqarolik jamiyati   institutlarining   yanada   rivojlanishiga   erishish,   amalga   oshirilayotgan
islohotlarimizning   ochiq-oshkoraligi   va   samaradorligini   ta`minlashda,   ularning
rolini kuchaytirishda  “Ijtimoiy shеriklik to`g`risida”gi qonunning  qabul qilinishi
muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   “Fuqarolarning   o`zini   o`zi   boshqarish   organlari
to`g`risida”gi   O`zbеkiston   Rеspublikasi   qonuniga   tеgishli   o`zgartish   va
qo`shimchalar kiritish maqsadga muvofiqdir. “ Fuqarolar yig`ini raisi (oqsoqoli)
va   uning   maslahatchilari   saylovi   to`g`risida”gi   O`zbеkiston   Rеspublikasi
qonuniga   fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari raislari saylovi tizimini
yanada   takomillashtirish   bo`yicha   oqsoqollar   va   ularning   maslahatchilari   eng
munosib   fuqarolar   ichidan   saylanishini,   fuqarolar   ijtimoiy   faolligini
kuchaytirishda mahallaning ahamiyati va roli oshirilishini ta`minlaydigan chora-
tadbirlarni   nazarda   tutadigan   o`zgartish   va  qo`shimchalar   kiritish   taklif   qilindi.
“ O`zb е kiston R е spublikasida jamoatchilik nazorati to`g`risida”gi qonunni  qabul
qilish zarurligi takidlandi. Shuningd е k, O`zb е kiston R е spublikasining   Mamuriy
javobgarlik   to`g`risidagi   kod е ksiga   o`zgartish   va   qo`shimchalar   kiritish   lozim.
Atrof-muhitni   himoya   qilishni   ta`minlash   tizimida   nodavlat   notijorat
tashkilotlarning   roli   va   o`rnini   b е lgilashga   qaratilgan   “Ekologik   nazorat
to`g`risida”gi qonun  loyihasini ishlab chiqish va boshqa qator qonun hujjatlarini
qabul qilish fursati yetdi. 
                 Fuqarolarning o`zini-o`zi  boshqaruv organlarining  tashkil  etilishi.
Fuqarolar yig`ini, qishloq, ovul, mahalla oqsoqollari k е ngashlarining tuzilishi,
vazifalari,   faoliyati.   Davlat   qurilish   va   fuqarolik   jamiyatini   shakllantirish
jarayonlarini   erkinlashtirish   masalasi   ham   katta   ahamiyat   kasb   etadi.   Bu
boradagi vazifalar hokimiyat barcha tarmoqlarini bir-biridan mustaqil holda ish
yuritish   tamoyillarini   mustahkamlash,   hokimiyat   vakolatlarini   nodavlat   va
jamoat tashkilotlariga, fuqarolarni o‘z-o‘zini boshqarish organlariga bosqichma-
bosqich   o‘tkaza   borish,   ularning   haq-huquqlari   va   erkinliklarini   muhofaza
etishni kuchaytirishdan iborat.  Fuqarolik   jamiyati   qurishda   fuqarolarning   o‘z-o‘zini   boshqarish
organlariga katta umid bog‘lanadi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti   I.Karimov:   “Biz   fuqarolik   jamiyati   qurishga   intilmoqdamiz.   Buning
ma’nosi   shuki,   davlatchiligimiz   rivojlana   borgan   sari   boshqaruvning   turli   xil
vazifalarini   bevosita   xalqqa   topshirish,   ya’ni   o‘z-o‘zini   boshqarish   organlarini
yanada   rivojlantirish   demakdir”-deydi.  
O‘z-o‘zini   boshqarish   organlarini   tashkil   qilishda,   shakllantirishda
O‘zbekistonning   o‘ziga   xos   xususiyati   shundaki,   ushbu   masalani   hal   qilishga
milliy an’analarni, tarixiy qadriyatlarni tiklash, aholining tub manfaatlariga mos
keluvchi yo‘lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish bo‘ldi. Xususan, o‘z-o‘zini
boshqarishda   asosiy   tayanch   qilib   mahallalar   belgilandi.   Ular   inson   qalbida
Vatan   tuyg‘usining   shakllanishiga,   milliy   g‘ururning   vujudga   kelishida,
millatchilik illatlaridan xoli bo‘lishda katta ta’sir ko‘rsatib kelgan. 
O‘zbekistonda   amalga   oshirilayotgan   iqtisodiy   islohotlarning
muvaffaqiyati   demokratik   jarayonlarni   rivojlantirish   imkoniyatini
kuchaytirmoqda,   bu   esa   o‘z   navbatida   asosiy   maqsad   -   fuqarolik   jamiyatini
qurishga ko‘maklashmoqda. 
Fuqar о lik   jamiyatida   erkinlik,   q о nun   о ldida   barchaning   t е ngligi,   ijtim о iy
ad о latning ta’minlanishi hamma fuqar о larning ij о diy sal о hiyati va ist е ’d о dining
b е v о sita ro’yobga chiqarilishiga imk о niyat yaratiladi. Fuqar о lik jamiyati huquq
va   ad о lat   m е z о nlari   bilan   o’lchanadi.   Huquq   jamiyatning   o’ziga   хо s
«gumanistik   imp е rativi»   (ins о nparvarvarlik   talabi),   ya’ni   ins о niy-ahl о qiy
q о idasi,   ma’naviy   mayog’i   bo’lib   his о blanadi.   Fuqar о larning   o’zar о   huquqiy
mun о sabatidagi mavq е i quyidagi printsiplar as о sida b е lgilanadi: 
1) jamiyatning har bir a’z о si ins о n sifatida erkin va  о z о d bo’lishi; 
2) har bir fuqar о ning b о shqa fuqar о  bilan t е ngligi; 
3) jamiyat har a’z о sining fuqar о  maq о midagi mustaqilligi. 
O’zb е kist о n   mustaqillikni   qo’lga   kiritgach,   suv е r е n   davlatchilikni
shakllantirishda   madaniyatimiz   sarchashmalariga,   t е ran   va   ulkan   ma’naviy m е r о simizga   mur о jaat   qilish,   b о qiy   tari х iy   o’tmishimizda   mavjud   bo’lgan
barcha   ezguliklarni   yuzaga   chiqarib,   riv о jlantirish   b о rasida   b е qiyos
imk о niyatlar   о childi.   O’tmish   ajd о dlarimizning   madaniy   va   ma’naviy   b о yligi
chuqur   mush о hada   etilib   ijtim о iy   о ngimizga   singdirilm о qda,   shu   о rqali   biz
barp о  etayotgan yangi fuqar о lik jamiyati manfaatlariga  х izmat qilm о qda. 
Biz   shunchaki   d е m о kratik   jamiyat   emas,   balki   о dil   d е m о kratik   jamiyat   barp о
etm о qdamiz. Davlatchiligimiz ad о lat tam о yillariga tayanadi.  «Ad о latga intilish-
х alqimiz ma’naviy-ruhiy  dunyosiga   хо s eng  muhim   х ususiyat.  Ad о latparvarlik
g’ о yasi   butun   iqtis о diy   va   ijtim о iy   mun о sabatlar   tizimiga   singib   k е tishi,
ijtim о iy   ko’maklashuv   m ех anizmida   o’z   aksini   t о pishi   k е rak» 1
.  
Ma’naviy-madaniy   saviya   past   bo’lgan   jamiyatda   ad о lat   tantanasi   haqida   gap
ham   bo’lishi   mumkin   emas.   Biz   barp о   etayotgan   fuqar о lik   jamiyatida   ad о lat,
haqiqat   va   ins о nparvarlik   g’ о yalari   ustuv о rlik   qilishi   l о zim.   Ad о lat   b о r   j о yda
ins о n   haq-huquqlari   va   erkinliklari   to’la   ta’minlanishiga   umid   b о g’lash
mumkin.  
Shunday   qilib,   fuqar о lik   jamiyatining   quyidagi   as о siy   b е lgilari   va
х ususiyatlarini ko’rsatish mumkin: 
1. jamiyat   va   sha х s   ehtiyojlari   tizimida   fa о l   ij о biy   fa о liyat   va   m е hnatning
r о li   al о hida   mazmuniga   ega   bo’lishi.   M е hnatga   as о slangan   ijtim о iy
ehtiyoj va manfaatlar tizimining qar о r t о pishi; 
  2.   jamiyat   mazmunini,   uning   riv о jlanish   q о nuniyatlari   m о hiyatini   х ususiy
mulkchilik mun о sabatlari  о rqali b е lgilanishi; 
3.   хususiy   mulk   barcha   mulk   shakllari   qatоri   ravnaq   tоpishi   va   uni
muhоfazalashda   qоnunning,   davlat   hоkimiyatining   alоhida   rоl   yo’nashi;  
4.   fuqarоlarning   Yuridik   jihatdan   bir   хil   maqоmga   egaligi   va   qоnun   оldida
tеngligi.   Jamiyatda   adоlatli   sud   tizimining   qarоr   tоpishi   va   uni   fuqarоlarni
himоyalоvchi pоsbоn idоraga aylanishi. 
5.   shaхsning   хususiy   hayoti   va   iqtisоdiy   faоliyatiga   davlat   aralashuvining
qоnun   dоirasida   chеklanishi.   Huquqiy   davlatchilikning   mavjud   bo’lishi;   6 .   shaхsning   davlat   hоkimiyatiga   nisbatan   mulkiy   va   iqtisоdiy   mustaqilligi;  
7.   davlat,   davlat   idоralari   va   fuqarоlar   huquqning   tеng   sub’еkti   sifatida
munоsabatga   kirisha   оlishi,   ular   sudda   tеng   taraflar   sifatida   maydоnga
chiqaоlishi.   Fuqarоlar   huquqlarini   kafоlatlash   va   ustuvоr   ta’minlash
mехanizmlarining yaratilganligi; 
8.  fuqarоlik jamiyatining tarkibiy institutlari, jumladan fuqarоlarning o’zini
o’zi bоshqarish оrganlari tizimining mavjudligi; 
9.   jamiyatning   yuksak   ma’naviy-madaniy   va   ahlоqiy   rivоjlanganligi;
insоnlar   o’rtasidagi   munоsabatlar   o’zarо   hurmat,   iymоn-insоf   dоirasida,   shaхs
qadrini e’zоzlash asоsiga qurilganligi. 
Shunday qilib, fuqarоlik jamiyati-har bir insоn manfaatini ustuvоr biluvchi,
huquqiy   a’ana   va   qоnunlarga   hurmat   muhiti   shakllantirilgan,   umuminsоniy
qadriyatlar   e’zоzlanadigan,   insоn   huquqlari   va   erkinliklari   so’zsiz
ta’minlanadigan,   davlat   hоkimiyatini   samarali   jamоatchilik   nazоrati
mехanizmlari   vujudga   kеltirilgan,   insоniy   munоsabatlar   chuqur   ma’naviy-
madaniy qadriyatlarga tayanadigan erkin dеmоkratik huquqiy jamiyat. 
O’zbеkistоn   Rеspublikasi   Kоnstitutsiyasi   har   bir   insоnning   ehtiyojlari,
manfaatlari, huquq va erkinliklarini amalga оshirishga qaratilgan. Kоnstitutsiya
insоnni   eng   katta   bоylik   sifatida   alоhida   ko’rsatgani   hоlda   fuqarо,   jamiyat   va
davlat   o’rtasidagi   o’zarо   munоsabatlarning   оqilоna,   huquqiy   hal   etilishini
siyosiy   jihatdan   rasmiylashtiradi.   Kоnstitutsiya   va   qоnunlarning   ustunligi,
ularning   insоn   manfaatlarini   himоya   qilishga   va   ijtimоiy   munоsabatlarni
maqbul   hоlga   kеltirishga   yo’naltirilganligi   fuqarоlik   jamiyati   asоslarini   qarоr
tоptirishning asоsiy оmillaridir. 
Fuqarоlik   jamiyatida   qоnun   ustuvоr   bo’lib,   u   insоnning   o’zini-o’zi   kamоl
tоptirishiga yordam bеradi, shaхs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to’la
darajada   ro’yobga   chiqishiga   ko’maklashadi.   Ayni   vaqtda   bu   barcha   оdamlar
qоnunlarga so’zsiz riоya qilishlari shart ekanligini ham bildiradi.  O’zbеkistоn   fuqarоlari   Kоnstitutsiyada   ko’rsatilgan   huquqlaridan
fоydalanib,   davlatning   siyosiy   hayotida   tоbоra   kеng   ishtirоk   etmоqdalar.  
O’zbеkistоn   Rеspublikasi   Birinchi   Prеzidеnt   I.A.Karimоvning   ta’kidlashicha,
«O’tmish   davri   sharоitida   fuqarоlik   jamiyati   asоslarini   shakllantirish   jarayoni
yuz bеrayotgan bir paytda O’zbеkistоn ahоlisi turli qatlamlarining manfaatlarini
ifоda etishi lоzim bo’lgan kеng tarmоqli, ko’ppartiyaviy tizim kabi dеmоkratik
institutlar   hamda   bоshqa   jamоat   tashkilоtlarining   qarоr   tоpishi   ham   muhim
ahamiyat kasb etmоqda. 
Shu   jihatdan   оlganda,   davlatning   rоli   siyosiy   partiyalar   va   jamоatchilik
harakatlarining   vujudga   kеlishi,   qarоr   tоpishi   va   rivоjlanishi   sеkinlashtirib
qo’yadigan har qanday g’оv va to’siqlarni bartaraf etishdan ibоratdir». 
Fuqarоlik   jamiyatidagi   mavjud   manfaatlarni   qanоatlantirish,   ro’yobga
chiqarish   uchun   tеgishli   tashkiliy   tuzilmalar   va   institutlar   shakllanadi.  
Fuqarоlik   jamiyatining   ichki   tizimini   quyidagicha   tasniflash   mumkin.  
Birinchidan,   iqtisоdiy   sоhadagi   manfaatlarni   qanоatlantiruvchi   tuzilmalar:  
a)   хususiy   mulk   asоsida   vujudga   kеladigan   va   faоliyat   yuritadigan   nоdavlat
tashkilоtlar;  
       b) shirkat хo’jaliklari va ularning uyushmalari; 
v) ijara as о sida ishl о vchi jam о alar; 
g) hissadоrlik jamiyatlari; 
d) mоliyaviy jamg’arma hamda uyushmalar; 
е) ishlab chiqarish kоrpоratsiya, kоntsеrnlari va birlashmalari; 
j)   tadbirkоrlar   uyushmalari   (palatasi)   va   hоkazо.  
Ikkinchidan,   ijtimоiy   sоhadagi   manfaatlarni   ifоdalоvchi   tuzilmalar:  
a)   оila   hamda   uning   manfaatlarini   aks   ettiruvchi   maхsus   tashkilоtlar;  
b)   ta’lim-tarbiya   muassasalari   (maktab,   o’rta-maхsus   va   оliy   ta’lim
muasasasalari);  
       v) jamоat birlashmalari, nоdavlat tashkilоtlar; 
g) fuqarоlarning o’zini o’zi bоshqarish оrganlari;  d) mustaqil оmmaviy aхbоrоt vоsitalari; 
е ) diniy tashkil о tlar; 
j) milliy-madaniy markazlar; 
z) ko’ngilli jamiyatlar; 
i) jam о atchilik fikrini aniqlash va o’rganish institutlari; 
y) turli ijtimоiy iхtilоflarni adоlatli hal etuvchi tuzilmalar va hоkazо. 
Uchinchidan,   siyosiy   s о hadagi   manfaatlarni   aks   ettiruvchi   institutlar   va
tuzilmalar:  
a) huquqiy davlatning mavjudligi; 
b) siyosiy partiyalar; 
v) ijtimоiy-siyosiy harakatlar; 
g) siyosiy muhоlifatning mavjudligi; 
d) insоn huquqlarini himоyalоvchi institutlar va hоkazо. 
Yuqоrida   kеltirilgan   tasnif   umumiy   bo’lib,   u   eng   asоsiy   tarkibiy
tuzilmalarni   ifоdalaydi.   Albatta,   fuqar о lik   jamiyati   o’zining   rang-barangligi,
turli-tumanligi bilan tavsiflanadi. Unda turfa ko’rinishdagi ma’rifiy, madaniy va
b о shqa   mazmundagi   tashkil о tlar   fa о liyat   ko’rsatishi   mumkin.  
Siyosiy   nuqtai   nazardan   bah о laganda   fuqar о lik   jamiyatidagi   siyosiy   tizim   va
siyosiy   b о shqaruvning   mazmun-m о hiyatini   huquqiy   davlatchilik   if о da   etadi.
B о shqacha aytganda, huquqiy davlat fuqar о lik jamiyatining siyosiy m о hiyatini,
siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki h о disaning o’zar о   mun о sabati shakl bilan
mazmunning o’zar о  al о qad о rligini aks ettiradi. Bundan k е lib chiqadigan  х ul о sa
shuki,   fuqar о lik   jamiyati   to’la   ma’n о da   mavjud   bo’lishining   shak-shubhasiz
sharti   huquqiy   davlatning   mavjudligidir.   Va,   aksincha,   huquqiy   davlat   faqat
fuqar о lik   jamiyatid е k   ijtim о iy   mak о nda   qar о r   t о pishi   va   fa о liyat   yuritishi
mumkin.  
Fuqar о lik   jamiyati   bilan   huquqiy   davlatning   o’zar о   nisbatini   iqtis о d   bilan
siyosatning   nisbati   tarzida   iz о hlash   o’rinli   bo’ladi.   Buni   O’zb е kist о n   mis о lida ham   yaqq о l   ko’rish   mumkin.   Z е r о ,   iqtis о diy   isl о hatlar   t е gishli   d е m о kratik
siyosiy tuzilmalar, institutlar mavjud bo’lishini taq о z о  etadi. 
Mamlakatimizda mulk shaklini o’zgartirish,   х ususiylashtirish jarayonlarini
amalga  о shirishga qaratilgan davlat tuzilmalari vujudga k е ltirildi.  2.2  Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari
Umumiy   huquq   amal   qiladigan   mamlakatlar   qonunchiligida   notijorat
tashkilotlar   faoliyatini   tartibga   solishning   о ‘ziga   xos   xususiyati   korporatsiya,
mas’uliyati   cheklangan   jamiyat   notijorat   tashkilotining   maqomini   olish   uchun
foydalanishning   dastlabki   imkoniyatidir.   Ba’zan   bu   shakl   muayyan   huquqiy
xususiyat   bilan   t о ‘ldiriladi.   Umumiy   qonunga   k о ‘ra,   xususiy   tashkilotlarning
maqsadlari,   asosan,   qonunchilikni   tartibga   solish   masalasi   emas;   qonuniy
maqsadlarni   amalga   oshirish   uchun   tashkil   etilgan   prezumpsiya   amal   qiladi.
Shu bilan birga, savdo tashkilotlari va maxsus ruxsatnomalarni talab qiladigan
advokatlik   amaliyotlarini   amalga   oshirishga   cheklovlar   q о ‘yildi.   Umumiy
huquq   amal   qiladigan   mamlakatlarda   nodavlat   notijorat   tashkilotlari   bilan
bog‘liq   holda,   qit’aga   qaraganda   kamroq   "gibrid"   shakllar   haqida   gap   boradi
(aslida ularning faoliyati "gibrid" b о ‘lishi mumkin), chunki bu mamlakatlardagi
xayriya   jamiyatlari   (Buyuk   Britaniyadan   boshlab)   har   doim   deyarli   barcha
tadbirkorlik   faoliyatini   amalga   oshirishi   mumkin   edi.   Shu   bilan   birga,
kompaniyalarning   asosiy   funksiyasi   rasmiy   ravishda   "jamiyat   uchun   xizmat"
deb   e’lon   qilinganligi   sababli   tashkilotning   ijtimoiy   foydali   maqsadlari
(shaklidan   qat’i   nazar)   notijorat   tashkilot   sifatida   qaraladi,   chunki   ular   " о ‘z-
о ‘zini   moliyalashtirmaydi".   Kompaniyaning   maqsadlarga   muvofiqligi   bilan
bog‘liq holda, majburiy (har doim ham samarali b о ‘lmasa-da), keyingi nazorat,
birinchi   navbatda,   ularning   k о ‘pchiligi   soliqqa   tortish   b о ‘yicha   imtiyozlarga
ega. Shunday qilib, har qanday tashkilot faoliyati soliqqa tortiladigan va soliqqa
tortilmaydigan turga b о ‘linadi.
Umumiy huquq mamlakatlarida "nohukumat tashkilotlari", atamasi ilmiy
adabiyotlarda   kamdan-kam   hollarda   q о ‘llaniladi,   chunki   davlat   ishtirokidagi
tashkilotlar   va   davlat   idoralari   an’anaviy   ravishda   NNT   ta’rifiga   mos   tushadi.
Shu   munosabat   bilan,   barcha   NNT,   odatda,   "nodavlat   notijorat"   ( non-profit   – foyda uchun emas) deb ataladi, shuningdek, "ijtimoiy foydali" ( public benefit   )
va "xayriya" ( charity ) tashkilotlar maqomiga ega b о ‘lishi mumkin.
Hozirgi   vaqtda   umumiy   huquq   mamlakatlarida   notijorat   (ayniqsa,
xayriya) faoliyatning tashkiliy shakllari qonun bilan tartibga solinadi, garchi bu
sohada   k о ‘plab   sud   pretsedenti   mavjud   b о ‘lsada.   Xullas,   tashkilotning
"mustaqil" va "notijorat" maqomi sudlarda tasdiqlanishi kerak.
Bolgariyadagi   nodavlat   notijorat   tashkilotlarining   faoliyati   2001   yilda
qabul qilingan "Nestopans maqsadli yuridik shaxslar t о ‘g‘risida"gi Qonun bilan
tartibga solinadi Ushbu qonun hukumat tuzilmalari tarkibini tuzish va nodavlat
tashkilotlar   faoliyati   tartibini   tartibga   soladi   (ovoz   berish   tartibi,   kvorum   va
h.k.). Biroq, sud bilan r о ‘yxatdan  о ‘tishdan tashqari, Adliya vazirligi tomonidan
jamoat tashkilotlari sifatida r о ‘yxatga olinishi mumkin b о ‘lgan tashkilotlar ham
mavjud (ularga imtiyozlar berilgan).
Turkiyada uyushmalarning huquqiy maqomi 2004 yil 4 noyabrdagi 5253-
sonli   va 2001 yilgi Fuqarolik kodeksi   72-moddasiga asosan assotsiatsiyalarni
uchta   asosiy   boshqaruv   organi:   umumiy   kengash,   ijro   etuvchi   organ   va
auditorlik   komissiyasi   (kuzatuv   kengashi)   tashkil   etishadi.   Uyushmalar
t о ‘g‘risidagi   qonun   ham   ushbu   organlar   vakolatlarini   belgilaydi.   Assotsiatsiya
ustav va boshqa hujjatlarni shahar hokimiyatiga taqdim etganidan s о ‘ng yuridik
shaxs   maqomini   oladi.   Qonun   b о ‘yicha   Fuqarolik   kodeksining   62-moddasiga
binoan   Assotsiatsiya   nizomni   r о ‘yxatga   oluvchi   organga   yuborilgan   vaqtdan
boshlab   60   kun   ichida   birinchi   yig‘ilishini   chaqirish   va   ichki   boshqaruv
organlarini   tashkil   etishlari   kerak.   Fuqarolik   Kodeksi   va   Qonunning   74-
moddasi   hamda   «Uyushmalar   t о ‘g‘risida»gi   Qonunning   9-moddasi   ichki
boshqaruvni  boshqaradi.  Uchrashuvlar   kamida  uch   yilda  bir  marta   о ‘tkazilishi
kerak.   Assotsiatsiya   boshlig‘i   assotsiatsiya   faoliyatini   qonun   hujjatlarida
belgilangan   maqsadlarga   erishish   uchun   tekshirishga   vakolatlidir.   U,
shuningdek,   hisoblarni   yuritish   tartibini   tekshiradi,   nazorat   natijalarini   ijroiya
organiga va k о ‘rib chiqish uchun umumiy   yig‘ilishga   taqdim   etadi.   Qonunning   23-moddasiga   k о ‘ra   ijroiya   va
nazorat   organining   yangi   saylangan   a’zolari   umumiy   yig‘ilish   о ‘tkazilgandan
keyin 30 kun ichida hokimga hisobotlarni taqdim talab qilinadi.
Polshada nodavlat tashkilotlar odatda uyushma va jamg‘armalar shaklida
yaratiladi.   1989   yildagi   «Uyushmalar   t о ‘g‘risida»gi   Qonunga   muvofiq,
uyushma   ta’sis   etilgan   joyda   r о ‘yxatga   olinishi   kerak   (8-modda).   Shundan
s о ‘ng   Assotsiatsiya   t о ‘g‘risidagi   ma’lumotlar   Davlat   sud-reyestriga   kiritiladi.
Har   bir   assotsiatsiya   kamida   uchta   yetakchi   organni   yaratishi   kerak:   umumiy
kengash,  boshqaruv   organi  va  ichki  nazorat   organi.   Ularning   yaratilish   tartibi,
tarkibi   va   vakolatlari   nizom   bilan   tartibga   solinadi.   Qonunlarga   rioya   etilishi
mahalliy   sudda   r о ‘yxatdan   о ‘tkazilayotganda   tekshiriladi.   2016   yil   may   oyida
"Assotsiatsiya   t о ‘g‘risida"gi   Qonunga   tuzatishlar   kiritildi   (40-42-moddalar),
unga   muvofiq   yangi   uyushma   turi   kiritildi   -   "soddalashtirilgan".   Bunday
uyushma yuridik shaxs maqomiga ega emas (40-moddaning 1-bandi), mahalliy
filiallar tashkil qila olmaydi, birlashmalar ittifoqiga q о ‘shilmaydi, muassis yoki
qatnashchilar sifatida yuridik shaxslarga ega b о ‘lib, iqtisodiy faoliyatni amalga
oshirishi,   har   qanday   hissa   yoki   xayr-ehsonni   qabul   qilishi   va   ishtirokchilar
hissasi   (42-modda)ga   ega   b о ‘lishi   mumkin.   Qonunning   22-moddasi   kamida
uchta   uyushma   tashkil   etadigan   uyushmalar   uyushmalarini   tuzishga   ruxsat
beradi. Boshqa yuridik shaxslar ham ta’sischilarning bir qismi b о ‘lishi mumkin.
1984   yilgi   «Asoslar   t о ‘g‘risida»gi   Qonunning   3-moddasi     fond
ta’sischining   xohish-irodasini   ifodalovchi   notarial   hujjat   asosida   tuzilishi
mumkinligini   nazarda   tutadi.   Qonunda   minimal   yoki   maksimal   t о ‘lash
belgilanmagan.   Agar   korxona   tadbirkorlik   faoliyatini   amalga   oshirishni
rejalashtirsa,   Fondda   kamida   1000   Polsha   zlotisi   b о ‘lishi   kerak *
.   Jamg‘arma
maqsadlariga erishish uchun tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi mumkin
(5-modda, 5-band). Har bir fondda ustav kapitali mavjud b о ‘lishi tashkilotning
yagona   majburiy   organi     boshqarish   organi   hisoblanishi   ta’kidlanadi.   Qonun₋
hujjatlarida boshqa maxsus talablar mavjud emas. Shvetsiyada   "nohukumat   tashkilotlari"   -   foyda   olish   maqsad   qilmagan
yoki   notijorat   hamjamiyatda   faoliyat   yuritadigan   tashkilot.   Ularga   umumiy
yondashuv   -   r о ‘yxatdan   о ‘tish   talab   qilinmaydi.   Agar   NNT   biron-bir   tijorat
operatsiyasini bajarmasa, Shvetsiya patent va r о ‘yxatga olish Byurosining 1974
yilgi   Tovarlarni   r о ‘yxatga   olish   t о ‘g‘risidagi   aktiga   binoan   r о ‘yxatga   olinishi
kerak.   Nodavlat   tashkilotni   yuridik   shaxs   sifatida   r о ‘yxatdan   о ‘tkazish   uchun
minimal talablar bajarilishi kerak: NNT ta’sis hujjati va ijroiya q о ‘mitasiga ega
b о ‘lishi   kerak.   Finlyandiyada,   Shvetsiyadan   farqli   о ‘laroq,   503/1989-sonli
Uyushma   qonuni   mavjud   .   Uning   7   va   8-moddalarida   asosiy   qoidalar   va
uyushma tuzish jarayonida ishlab chiqilgan ichki qoidalar, ijroiya q о ‘mitasi va
auditorlari   a’zolarining   minimal   va   maksimal   sonini,   ularning   vakolat
muddatini,   hisobot   yilini,   yillik   q о ‘mita   va   auditorlarni   tanlash   shartlarini,
shuningdek,   umumiy   yig‘ilish   о ‘tkaziladigan   sana   k о ‘rsatilgan.
Assotsiatsiyalarni   r о ‘yxatga   olish   milliy   patent   va   r о ‘yxatga   olish   idorasi
tomonidan   amalga   oshiriladi.   Uyushmani   r о ‘yxatdan   о ‘tkazish   uchun   ariza
yozma ravishda nizom va ichki qoidalar  bilan  birga beriladi.  Davlat  r о ‘yxatga
olish   organi   ma’lumotlar   t о ‘g‘riligi   va   uning   nomini,   boshqa   xususiyatlarini
tekshiradi.   Agar   r о ‘yxatga   olishda   muammolar   b о ‘lsa,   uyushmalarga   vaqt
berilishi   mumkin.   Ta’sis   hujjatlariga   kiritilgan   barcha   о ‘zgartirishlar,
shuningdek,   uyushma   nomidan   imzolash   huquqini   berish   ham   r о ‘yxatdan
о ‘tkazilishi   kerak.   Qonun   uyushma   umumiy   yig‘ilishida   ovoz   berish   tartibini,
shu jumladan, mumkin b о ‘lgan maxsus shakllarni (pochta orqali va boshqalar)
tartibga soladi. Agar yig‘ilish odatiy tarzda  о ‘tkazilmasa, uyushma a’zolarining
har biri uning chaqiruvini talab qilishga haqli. Favqulodda yig‘ilishlar  о ‘tkazish
mumkin.
Latviyada nodavlat notijorat tashkilotlari t о ‘g‘risidagi asosiy qonun 2003
yilgi   «Uyushma  va  fondlar   t о ‘g‘risida»gi  qonundir.  (1992   yilgi   qonun   qisman
amal qiladi). Qonunning 12-moddasi uyushmalar va xususiy fondlarga taalluqli.
Qonun   siyosiy   partiyalarga,   diniy   tashkilotlarga,   savdo   va   kasaba uyushmalariga,   jamoat   fondlariga   daxl   qilmaydi,   chunki   bunday
tashkilotlarning har bir turi maxsus qonunlar bilan tartibga solinadi. 2003 yilda
qabul   qilingan   qonun   nodavlat   notijorat   tashkilotlari   ichki   tuzilishini   tartibga
soladigan qoidalar majmuini  о ‘z ichiga oladi. Tashkilotni
tashkil   etish   uchun   kamida   ikki   kishi   kerak.   Assotsiatsiya   tashkil   etilganda
qonunchilikda faqat ikkita boshqaruv organi talab qilinadi: 1) qatnashchilarning
umumiy   yig‘ilishi;   2)   bir   yoki   bir   nechta   a’zodan   iborat   b о ‘lgan   ijro   etuvchi
organ.   1992   yilgi   qonundan   farqli   о ‘laroq,   doimiy   auditor   yoki   taftish
komissiyasini tayinlash talab qilinmaydi - ularning vazifalari ijro etuvchi organ
tomonidan   amalga   oshirilishi   mumkin.   Bundan   tashqari,   nodavlat   notijorat
tashkiloti   asosiy   shartnomaga   binoan   boshqa   boshqaruv   organlarini   tashkil
etishga   yoki   ichki   tuzilishni   о ‘z   xohishiga   k о ‘ra   belgilashga   haqli.   Xartiya-
notijorat   tashkilotlari,   shuningdek,   kiritilgan   о ‘zgartishlar   nodavlat   notijorat
tashkilotlari   reyestriga   о ‘tkazilishi   lozim,   tashkilot   huquqiy   salohiyatini   sotib
olish maqsadida milliy r о ‘yxatga olish kitobidagi r о ‘yxatdan  о ‘tishi shart. Agar
r о ‘yxatga olish organi qonun talablariga rioya qilmasa, r о ‘yxatga olish muddati
uzaytiriladi   va   ustavga   о ‘zgartirish   kiritish   uchun   vaqt   belgilanadi.   Agar
о ‘zgarishlar amalga oshirilmasa, r о ‘yxatga olish organi r о ‘yxatdan   о ‘tishni rad
etish   t о ‘g‘risida   qaror   qabul   qiladi.   R о ‘yxatdan   о ‘tkazuvchi   organning   qarori
ustidan ma’muriy sudga umumiy ma’muriy tartibda shikoyat qilinishi mumkin.
Federal mamlakatlarda (AQSH, Kanada, Avstraliya) qо‘shma korxonalar
maqomi,   odatda,   federatsiya   subyektlari   darajasida   tartibga   solinadi,   lekin
"imtiyozli   rejim"   federal   darajada   beriladi.   Angliya   va   Uelsda   nodavlat
tashkilotlarni   tartibga   soluvchi   maxsus   qonun   yо‘q.   2006   yilda   qabul   qilingan
Xayriya   qonuni   1-moddasiga   kо‘ra,   ular   "faqat   xayriya   maqsadlari   uchun"
tashkil   etilgan   tashkilotlar.   2-moddasida   xayriya   inter   alia   qashshoqlik
tarqalishining oldini olish va unga qarshi kurashish, ta’limni targ‘ib qilish, dinni
tarqatish,   inson   huquqlarini   himoya   qilish,   atrof-muhitni   muhofaza   qilish   va
yaxshilashni   о‘z   ichiga   olgan   "jamiyat   manfaatlariga   xizmat   qiladi".   Shunday tarzda,   «xayriya   maqsadi»   juda   keng   talqin   qilinishi   mumkin.   1-44   xayriya
Qonuni 2006-sonli qonuni 2011 xayriya qonuni bilan almashtirildi. Har qanday
tashkilot,   agar   u   xayriya   tashkiloti   bо‘lsa   va   belgilangan   tartibda   rо‘yxatdan
о‘tsa,   maqsadlar   "jamiyat   farovonligi"ga   yо‘naltirilganligini   namoyon   qilishi
kerak. Ushbu talab har bir tashkilotga qо‘yiladi. Xayriya tashkiloti maqsadlarga
ega emas, ular ba’zilarining faoliyati jamiyat farovonligiga qaratilgan, ba’zilari
esa   yо‘q.   Tashkilot   faoliyatining   maqsadlari   jamoat   manfaatlariga   xizmat
qiladimi yoki yо‘qmi, bu maqsadlarni ijtimoiy jihatdan foydali deb bilish uchun
Davlat Xayriya Komissiyasi tashkilot amalga oshiradigan faoliyatni о‘rganadi.
Agar   Xayriya   Komissiyasi   ijtimoiy   talablar   bajarilmagan   deb   hisoblasa,   u
rо‘yxatdan о‘tkazilmaydi. Komissiya tashkilot maqsad yoki faoliyatida ularning
"jamoatchilik   manfaatlari   talablariga"   rioya   etilishini   ta’minlash   uchun   ularni
rо‘yxatdan о‘tkazishdan oldin maqsadini о‘zgartirishni talab qilishi mumkin.
Eng keng tarqalgan tarixiy shakli - xayriya yordami (yuridik shaxs emas),
xayriya tashkilotining homiylari ijtimoiy foydali funksiyalarni amalga oshirish
uchun quyidagi majburiyatlarga ega:
1) jamiyat manfaati uchun xayriya maqsadlarini amalga oshirishni 
ta’minlash;
2) Xayriya komissiyasining ijtimoiy foydali maqsadlar uchun beradigan 
kо‘rsatmalariga
rioya qilish;
 3) о‘z ijtimoiy foydali faoliyatlari tо‘g‘risida tо‘liq ma’lumotni vasiylik 
kengashlari yillik
hisobotiga taqdim etish.
Xayriya jamg‘armasi har qanday mol-mulk bilan uning tarkibiga 
cheklovlarsiz amal qilishi
mumkin. Shu bilan birga, xayriya tashkilotining homiylari xayriya vazifalarini
bajarish   jarayoni   haqida   benefitsiarlarga   (doimo   ishonchga   ega   emas)   hisobot
berishlari   shart.   "Jamoatchilik   farovonligi   mezonlari"ga   rioya   qilish   -   xayriya tashkiloti   homiylarining   butunjahon   majburiyatlari;   bu   faqat   r о ‘yxatdan   о ‘tish
vaqtida emas, balki har doim amalga oshiriladigan talab.
AQSH va Kanadada notijorat tashkilotlari, shtat (provinsiya) qonunchiligi ular
maqomini   tartibga   solganligi   sababli,   zarur   hollarda,   shtat   darajasida
(provinsiya)   buni   amalga   oshirish   shart   emas.   AQShda   davlat   mustaqil
fuqarolar   birlashmalari   mavjud   emas.   Barcha   uyushmalar   davlat   yoki   shahar
hokimiyati   organlari   tomonidan   tashkil   etilgan   b о ‘lib,   ular   bu   borada   eng
muhim   rol   о ‘ynagan.   Eng   qadimgi   uyushmalar   "shahar   korporatsiyalari"   deb
e’tirof   etilgan   aholi   punktlari   ( townships )   edi.   Birinchi   о ‘quv   yurtlari   —
Garvard   (1638)   va   Yel   (1701)   davlat   grantlari   asosida   tashkil   etilgan   va
cherkov   vakillari   b о ‘lgan,   shuningdek,   davlat   homiyligida   b о ‘lgan   ruhoniylar
tomonidan boshqarilgan . Nodavlat notijorat tashkilotlarining tashkiliy-huquqiy
shakllarini shakllan-tirish mantig‘ini AQSH huquqiy tizimi tarixini tahlil qilish
orqali   kuzatish   mumkin.   Notijorat   maqsadlarda   ishlatiladigan   birinchi   shakl
an’anaviy ravishda ishonch edi. Ishonch XVIII asrda shahar korporatsiyalariga,
dastlabki   о ‘quv   yurtlari   va   diniy   tashkilotlarga   beriladigan   badal   va   xayr-
ehsonlardan   iborat   mulkni   boshqarish   uchun   tashkil   etilgan.   Biroq,   Amerika
sudlari   xayr-ehson   olgan   xayriya   mablag‘lari   faoliyatiga   aralashadi.   Misol
uchun,   sudning   fikriga   k о ‘ra,   1993   yilda   Kornell   universitetida   о ‘tkazilgan
xayr-ehsonlardan   biri   ushbu   ta’lim   muassasasi   uchun   davlat   tomonidan
belgilangan   chegaradan   oshib   ketgan.   Umumiy   huquq   AQSH   sudlari
tomonidan   q о ‘llanilayotgan   ishonch   tashkilotiga   q о ‘yiladigan   talablarni
belgilab   berdi.   Ishonchning   ta’sis   hujjatlari   uni   tavsiflovchi   uchta   asosiy
elementni  о ‘z ichiga olishi kerak: ishonch, obyekt va maqsadni  о ‘rnatish niyati.
Ishonchni   tashkil   etadigan   hujjatlar   quyidagilarni   belgilaydi:   ishonch
maqsadlari;   ta’sischining   ishonchli   egasiga   topshirgan   mulk;   benefitsiarlar
nomlari   yoki   ishonch   xayriya   maqsadlari   bilan   tuzilgan   b о ‘lsa,
benefitsiarlarning   aniqlanishi   mumkin   b о ‘lgan   mexanizm;   ishonch   egalari
muayyan   shaxslar   manfaatlari   yoki   muayyan   maqsadlar   uchun   mol-mulkni boshqarishni amalga oshiradigan usullar .
Bona   fide   talablariga   q о ‘shimcha   ravishda,   AQShning   maqsadli   tabiat
qonunchiligining talablari va aniq korporativ boshqaruv tuzilmasini  о ‘rnatishga
qodir   emasligi   samarali   korporativ   tuzilma   va   maqsadli   ixtisoslashuvga   ega
b о ‘lgan   tashkilotlar   tashkil   etishga   olib   keldi.   Korporatsiya   umumiy   tashkiliy-
huquqiy   shakli   sifatida   uyushmalar   faoliyatini   kengaytirishga   yordam   berdi.
Notijorat   tashkilotlari   uchun   ichki   korporativ   tuzilmani   yaratish   xayriya
korporatsiya-sining eng samarali boshqaruv modelini   о ‘zi belgilaydigan biznes
hamjamiyatiga   foydali   b о ‘ldi.   Shuni   ta’kidlash   kerakki,   AQSH   biznes
hamjamiyati   an’anaviy   ravishda   nodavlat   notijorat   tashkilotlarini
moliyalashtirishning   asosiy   manbai   b о ‘lgan.   Boshqaruvning   samaradorligi   va
biznes bilan eng yaqin aloqani ta’minlaydigan keyingi tashkiliy-huquqiy shakl
fondlarga   aylandi.   Kapitalizmning   jadal   rivojlanishi   davrida   fondlar   tashkil
etish   katta   kapital   manfaatlariga   mos   keldi.   Xususan,   1947   yilda   G.   Ford
(mashhur   Ford   kompaniyasi   asoschisi)   vafot   etgandan   s о ‘ng   u   tomonidan
tashkil   etilgan   kompaniyalarning   ovoz   berish   aksiyalari   qarindoshlari   va
ovozsizlar — Ford jamg‘armasiga topshirildi. Shunday qilib, Ford jamg‘armasi
soliq t о ‘lashdan ozod qilindi va katta miqdorda pul t о ‘pladi.
Keyinchalik, Amerika qonunchiligida notijorat tashkilotlari foyda olish 
qobiliyatiga ega b о ‘lib, davlatga "bir vaqtning  о ‘zida ikkita qushni  о ‘ldirishga" 
imkon berdi:
1) moliyaviy hisobot talablari kuchaytirildi, chunki foyda olish daromad 
va xarajatlar haqida qat’iy va batafsil hisobotlarni  о ‘z ichiga oladi;
2)   aholiga   ta’lim,   tibbiy   va   boshqa   ijtimoiy   ahamiyatga   ega   xizmatlar
k о ‘rsatuvchi   nodavlat   notijorat   tashkilotlari   AQShda   an’anaviy   ravishda
aholiga   xizmat   k о ‘rsatishni   amalga   oshiradigan   tijorat   tashkilotlari   bilan
iqtisodiy ahvolda tenglashtirildi.
AQShda   mustaqil   notijorat   tashkilotlarining   zamonaviy   shakllarda   jadal
rivojlanishi   boshlanadi:   hozirgi   NNTlarning   90%   Ikkinchi   jahon   urushidan keyin   tashkil   topgan   .   Ayni   paytda,   AQShda   taxminan   1,4   millionta   xayriya
tashkilotlari   r о ‘yxatdan   о ‘tgan.   AQSH   qonunchiligining   eng   keng   tarqalgan
tahlili   notijorat   tashkilotining   quyidagi   belgilarini   aniqlashga   imkon   beradi:
uning   maqsadi     "jamoat   manfaati";   u   "zararli   b₋ о ‘lmagan",   xayriya   sifatida
ishlaydi;   u   о ‘zini   о ‘zi   boshqarish   va   ichki   boshqaruvning   о ‘zini   о ‘zi
ta’minlashga   asoslangan;   zarur   mezon   va   shartlarga   rioya   qilingan   taqdirda,   u
federal   soliqlardan,   shuningdek,   unga   berilgan   mol-mulk   va   mablag‘lar
b о ‘yicha soliqlardan ozod qilinadi. Xulosa
Taraqqiyot   strategiyasida   hamnodavlat   notijorat   tashkilotlari   rolini
oshirishga qaratilgan maqsad va vazifalar belgilangan.
Shuningdek,   2022-2026   yillarga   mo‘ljallangan   Yangi   O‘zbekistonning   taraqqiyot
strategiyasini“Inson   qadrini   ulug‘lash   va   faol   mahalla   yili”da   amalga   oshirishga
oid   davlat   dasturining   43-vazifasi“Ayrim   davlat   funksiyalarini   amalga   oshirish
jarayoniga   jamoatchilik   nazorati   sub’ektlarini   keng   jalb   qilish”debnomlanib,
kambag‘allikni   qisqartirish,   yangi   ish   o‘rinlarini   yaratish,   ehtiyojmand   aholini
kasbga   o‘rgatish   kabi   ijtimoiy   foydali   loyihalarni   amalga   oshirishni   nodavlat
notijorat   tashkilotlarigaochiq   tanlov   asosida   taqdim   etish   amaliyotini   yo‘lga
qo‘yish belgilangan.
Hozirgi   kundanodavlat   notijorat   tashkilotlarining   soni10   mingga   yaqin
bo‘lib, ular jamiyatning u yoki bu sohasida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Nodavlat
notijorat   tashkilotlarining   1955   tasi   tadbirkorlikni   qo‘llab-quvvatlash   va   fermer
xo‘jaliklarini   rivojlantirish,   280   tasi   ayollarni   himoya   qilish,   220   tasi   aholi
salomatligini   saqlash   va150   tasi   ta’lim   sohalarida   faoliyat   ko‘rsatib
kelmoqda.Ammo   ular   faoliyatidagi   ayrim   kamchiliklar   va   strategik
o‘zgartirishlarni   amalga   oshirmaslikkabi   muammolar   natijasida   ularning   jamiyat
barcha sohalarini qamrab olishida hali hamon muammolar saqlanib qolmoqda.
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Sh.Mirziyoyevning   “Yangi   O‘zbekiston
strategiyasi”kitobidabugungi   kunda   mamlakatimizni   rivojlantirish   va   Yangi
O‘zbekistonni   barpo   etish   strategiyasini   amalga   oshirishda   fuqarolik   jamiyati
institutlari,   nodavlat   notijorat   tashkilotlarni   qo‘llab-kuvvatlash   jarayoni   jadal
borayotganligi   hamda   va  bu   jihatdan,  nodavlat   notijorat   tashkilotlari   va   fuqarolik
jamiyati   institutlari   faoliyatini   har   tomonlama   qo‘llab-quvvatlash   -   samarali
boshqaruvni   amalga   oshirishdagi   ustuvor   yo‘nalishlardan   biri   ekanligi   alohida
ta’kidlangan Foydalanilgan  adabiyotlar:
1.   Mirziyoyev   Sh.M.   “Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib-intizom   va   shaxsiy
javobgarlik   har   bir   rahhar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo‘lishi   kerak”.
O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2016-yil   yakunlari   va
2017   yil   istiqbollariga   bag‘isiilangan   majlisidagi   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3.   O‘zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantirish   bo‘yicha   harakatlar
strategiyasi.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   farmoni.   O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4.   Mirziyoyev   Sh.M.   “Qonun   ustuvorligi   -   inson   manfaatlarini   ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5.   R.A.Mavlonova,   D.Abdurahimova.   “Pedagogik   mahorat”.   O‘quv
qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Asosiy adabiyotlar
1.   Ahmedov   Bo’riboy.   Tarixdan     saboqlar:   Oliy   va   o’rta   maxsus   o’quv
yurtlari   tarix   fakultetlari   uchun   qo’llanma.-Mas`ul   muharrir   H.Ziyoev.   -
T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet.
2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –
T.: Nur, 2022, -40 bet.
3.   Axmedov   B.   O’zbekiston   tarixi   manbalari   (Qadimgi   zamon   va   o’rta
asrlar):   Tarix   mualimlari,   talabalar   va   yuqori   sinf   o’quvchilari   uchun
qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga   qadar)   //Mas`ul   muharrir:   B.Ahmedov.   –T.:   ―Sharq ,   2000,   -	
‖ 368   bet.   Mustaqil   O’zbekiston   tarixining   dastlabki   sahifalari:   (Davriy
to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224‖
bet.
5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней 
Азии в древние времена.  В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4.  http://teoriya.ru