Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	61.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Май 2025
Расширение	docx
Категория	История

O'zbekistonda ommaviy axborot vositalari faoliyati

chiqarmoqda. Bu esa raqamli jurnalistika sohasida professional yondashuvni
shakllantirish, qonuniy me’yorlarni ishlab chiqish va ularni amalga tatbiq etishni
zarur qiladi. 16
Shu asosda aytish mumkinki, O‘zbekistonda OAV faoliyati hali ham rivojlanish
bosqichida bo‘lib, mavjud muammolar — iqtisodiy mustaqillik yetishmasligi,
professional jurnalistlar salohiyatining sustligi, qonunchilikdagi nomuvofiqliklar
va ba’zan rasmiy doiralarning bosimi — tizimli yondashuv orqali hal etilishi
lozim. Ayni vaqtda mavjud imkoniyatlar — texnologik taraqqiyot, jamiyatning
axborotga bo‘lgan ehtiyoji, xalqaro tajribalardan foydalanish, jurnalistik ta’limning
rivojlanishi — ushbu sohani sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqishga xizmat
qilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston OAV tizimi o‘z taraqqiyot yo‘lida serqatlam,
murakkab va barakali yo‘lni bosib o‘tdi. Bugungi axborot maydoni nafaqat axborot
tarqatish, balki ijtimoiy ongni shakllantirish, davlat va jamiyat o‘rtasida ishonchli
muloqotni yo‘lga qo‘yish, fuqarolik pozitsiyasini mustahkamlashda muhim rol
o‘ynaydi. Kelgusida OAV faoliyatining yanada demokratiklashuvi, erkin va
mas’uliyatli jurnalistikaning shakllanishi, raqamli axborot makonining madaniy va
huquqiy asoslarda rivojlanishi davlatning taraqqiyoti va fuqarolik jamiyati qurilishi
uchun muhim poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Qonunlar:
16
G‘ofurova M. “Axborot makonida milliy manfaatlar va OAV roli”. — Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2020.90-b
36

chiqilishi;Jurnalistlar va muharrirlarning “og‘zaki” ogohlantirishlar bilan faoliyati
cheklanishi;Tanqidiy materiallarni e’lon qilgan OAVlarga bosim o‘tkazish
(litsenziyani bekor qilish, soliq tekshiruvlari va h.k.). Mustaqil va muxolif OAVlarning
taqiqlanishi . Ushbu davrda bir nechta nisbatan mustaqil yoki muxolif OAVlar
(masalan, “Erk”, “Harakat”, “Turkiston press”) faoliyati to‘xtatildi yoki mamlakatdan
tashqariga chiqib ketishga majbur bo‘ldi.Xorijda faoliyat yurituvchi O‘zbekistonlik
jurnalistlar va muxolif siyosatchilar tomonidan ochilgan veb-saytlar (masalan,
Ozodlik radiosi , BBC O‘zbek xizmati , Fergana.ru ) ko‘plab hollarda O‘zbekistonda
bloklanib, foydalanuvchilarga yopildi. 11
Internet va ijtimoiy tarmoqlarga yondashuv. 2000-yillarning boshlarida internet
ommalasha boshlaganida, davlat bu maydonni ham qattiq nazorat qilishga kirishdi.
Mustaqil kontentga ega saytlarga kirish cheklangan, YouTube, Facebook, ba’zida
Wikipedia ham vaqtincha bloklangan holatlar kuzatildi. Texnik senzura
vositalari: DNS bloklash orqali kirishni cheklash; Jurnalist va blogerlarning
internetdagi faolligi ustidan monitoring yuritish; Onlayn faoliyati sababli jinoiy
javobgarlikka tortilgan shaxslar (masalan, ba’zi mustaqil blogerlar, inson huquqlari
faollari). Jurnalistlar huquqlari va xavfsizligi. Ushbu davrda jurnalistlar faoliyatida
doimiy xavf mavjud edi. Qonuniy jihatdan ular so‘z erkinligiga ega bo‘lsa-da,
amalda quyidagi xavflar mavjud bo‘lgan:Sud orqali javobgarlikka tortish;“Yolg‘on
axborot tarqatish” yoki “fitna” kabi moddalarda ayblash;Tazyiqlar, qo‘rqitishlar
yoki ish joyidan bo‘shatish;Xorijiy jurnalistlarning akkreditatsiyasini bekor qilish,
mamlakatga kiritmaslik. Jamiyatdagi “o‘z-o‘zini senzura qilish”
holatlari. Jurnalistlar ko‘p hollarda o‘zlarining xavfsizligi, ish joyini yo‘qotmaslik
yoki muammo keltirib chiqarmaslik uchun o‘zlarini senzura qilishga majbur bo‘lgan.
Bu holat jamiyatda “dahshat madaniyati”ning shakllanishiga olib
kelgan:Muharririyatlar tanqidiy mavzularni chop etmaslikka qaror qilardi ;
Davlat rasmiylari haqida salbiy fikr bildirishdan qochish odatiy holga
aylangandi;Jurnalistlar norasmiy “qizil chiziqlar”ni buzmaslikka harakat qilardi.
11
Haydarova D. “Raqamli jurnalistika va O‘zbekiston tajribasi”. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021.63-b
25

2. Mustaqillikdan so‘nggi davrda OAV faoliyatidagi asosiy o‘zgarishlarni
tahlil qilish;
3. So‘z erkinligi va axborot siyosati borasidagi islohotlarning mazmun-
mohiyatini yoritish;
4. Internet OAV, blogerlik va raqamli jurnalistikaning taraqqiyotini tahlil
qilish;
5. OAV faoliyatidagi dolzarb muammolar — senzura, iqtisodiy mustaqillik,
axborot xavfsizligi kabi masalalarni aniqlash;
Tadqiqotning ob’ekti va predmeti
Tadqiqot ob’ekti: O‘zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan ommaviy
axborot vositalari tizimi, ularning ijtimoiy hayotdagi o‘rni, davlat va jamiyat bilan
o‘zaro munosabatlari, shuningdek, so‘z erkinligi, axborot siyosati va axborot
xavfsizligi bilan bog‘liq ijtimoiy-siyosiy jarayonlar ushbu tadqiqotning ob’ektini
tashkil etadi. Tadqiqot predmeti: Tadqiqotning predmeti — O‘zbekiston ommaviy
axborot vositalari faoliyatidagi o‘zgarishlar, mavjud muammolar, zamonaviy
OAVning shakllanishi, blogerlik va internet jurnalistikasi kabi yangi axborot
tarmoqlarining rivojlanishi, shuningdek, ushbu jarayonlarni tartibga soluvchi
huquqiy-me’yoriy asoslarning amaliyotdagi aks etishidir.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish,2 bob va 4 paragraf ,xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar qismidan iborat.
5

Mavzuning tadqiq etilganlik darajasi O’zbeki stonda ommaviy axborot
vositalarining shakllanishi, rivojlanish bosqichlari va bugungi kundagi faoliyati
masalasi ko‘plab mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar tomonidan turli nuqtai
nazardan o‘rganib kelinmoqda. Ayniqsa, so‘nggi yillarda mamlakatda olib
borilayotgan islohotlar, axborot sohasidagi ochiqlik siyosati, internet jurnalistikasi
va raqamli media muammolari tadqiqot ob’ektiga aylangan.Respublikamizda
ommaviy axborot vositalari faoliyati masalasini o‘rgangan olimlar qatorida A.
Qodirov, Sh. Komilov, Z. Jo‘raev, M. Yusupova, G. Mamatqulova kabi olimlar va
jurnalistlar tomonidan olib borilgan ilmiy ishlarda OAVning ijtimoiy hayotdagi
roli, huquqiy asoslari va taraqqiyot yo‘nalishlari tahlil qilingan. Ayniqsa, so‘z
erkinligi, jurnalistik etikasi, OAV va davlat o‘rtasidagi munosabatlar mavzusida
keng qamrovli tahliliy ishlar amalga oshirilgan.Bundan tashqari, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy
kommunikatsiyalar agentligi, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi huzuridagi
qonunchilik institutining tahliliy materiallari va hisobotlari mavzuning amaliy
jihatlariga yorituv beradi. UNESCO, Reporters Without Borders (RSF) va boshqa
xalqaro tashkilotlarning O‘zbekiston bo‘yicha yillik hisobotlari esa OAV
erkinligining xalqaro bahosini ko‘rsatadi.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari
Tadqiqotning maqsadi:
Ushbu ilmiy ishning asosiy maqsadi — O‘zbekistonda ommaviy axborot
vositalarining bugungi kundagi faoliyatini, rivojlanish bosqichlarini, erishilgan
yutuqlar va mavjud muammolarni chuqur tahlil qilish, sohadagi islohotlarning
samarasini o‘rganish hamda istiqboldagi taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishdan
iborat.
Tadqiqotning vazifalari:
1. O‘zbekistonda OAV tizimining tarixiy rivojlanish bosqichlarini o‘rganish;
4

faollikni oshirish. Ammo bu sohaning ayrim salbiy jihatlari ham mavjud. Ular
orasida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 14
 Feyk yangiliklar va noto‘g‘ri ma’lumotlar tarqatilishi.
 Tajribasiz blogerlarning ijtimoiy mas’uliyatni yetarlicha his qilmasligi.
 Axborotni tekshirmasdan tarqatish orqali vahima yoki noxolis
baholashlarning kuchayishi.
 Ba’zi holatlarda shaxsiy manfaat, reyting yoki reklama daromadi uchun
etikaga zid kontentlar tarqatilishi.
Shuningdek, blogerlik faoliyatining qonunchilikda yetarli darajada tartibga
solinmagani ayrim noaniq huquqiy vaziyatlarni yuzaga keltirmoqda. Ayniqsa,
tanqidiy fikr bildirgan blogerlarning bosim ostida qolishi, ayrim holatlarda ularga
nisbatan jinoiy ish ochilishi, bu sohaga bo‘lgan ishonchga putur yetkazishi
mumkin.
Davlat va blogerlar o‘rtasidagi munosabatlar
O‘zbekiston hukumati blogerlik va raqamli OAVni to‘liq tan olgan bo‘lsada, ular
bilan bo‘lgan munosabatlar har doim ham barqaror emas. 2020-yilgi pandemiya
davrida blogerlarning axborot tarqatishdagi roli ortdi. Hukumat axborotni tez va
ochiq yetkazish uchun rasmiy OAV bilan birga, blogerlar bilan ham hamkorlik
qilishga majbur bo‘ldi. Shunga qaramay, ba’zi holatlarda blogerlarning tanqidiy
chiqishlari davlat amaldorlariga yoqmagan, bu esa jazolash, ogohlantirish yoki
tazyiq vositalari orqali ularning faoliyatini cheklashga olib kelgan. 15
Prezident Shavkat Mirziyoyev bir necha bor blogerlar faoliyatini ijobiy baholab,
“jamoatchilik nazoratini amalga oshiruvchi kuch” sifatida e’tirof etgan bo‘lsa-da,
ularning faoliyati qonunchilik asosida aniq belgilanishi zarurligi haqida ham
to‘xtalgan.Raqamli OAV va blogerlik O‘zbekistonda so‘z erkinligi, fuqarolik
14
Haydarova D. “Raqamli jurnalistika va O‘zbekiston tajribasi”. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021.34-b
15
Jo‘rayev M. “O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari tarixidan lavhalar”. — Toshkent: “Akademnashr”,
2018.45b
33

asosda kafolatlashga yo‘l ochdi.Bu qonun bilan birinchi marta nodavlat OAV tashkil
etish huquqi kafolatlandi, bu esa xususiy va nodavlat tahririyatlarning shakllanishiga
asos bo‘ldi. 2. “Axborot erkinligi prinsiplari to‘g‘risida”gi qonun (2002-yil) Bu qonun
axborot olish, tarqatish va saqlash bo‘yicha fuqaro va tashkilotlarning huquqlarini
belgilab berdi. Qonun quyidagilarga asos bo‘ldi:Har bir shaxs axborot olish huquqiga
ega;OAV tomonidan axborotni erkin tarqatish va tanqid qilish imkoniyati
mustahkamladi;Axborot manbaini oshkor etmaslik huquqi jurnalistga huquqiy kafolat
sifatida berildi.Bu qonunning kuchga kirishi OAVda jurnalistika etikasi, axborot
ishonchliligi va shaffoflikni targ‘ib qilishda muhim rol o‘ynadi. 3. “Jurnalistlik
faoliyatini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun (1997-yil) Jurnalistlar huquqiy maqomi
aniqlandi;Ularning ma’lumot olish, davlat idoralariga murojaat qilish, shaxsiy fikrini
erkin bildirish huquqlari qonun bilan mustahkamlandi;Jurnalistga nisbatan bosim,
tahdid, senzura holatlari qonunga xilof hisoblandi.Bu qonun jurnalistlar xavfsizligi va
erkinligini ta’minlashda muhim qadamlardan biri bo‘ldi.
Institutsional o‘zgarishlar:Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligining
tashkil etilishi (2018)
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 2-fevraldagi farmoniga asosan
tashkil etilgan.Agentlik OAV faoliyatini muvofiqlashtirish, axborot siyosatini
yuritish, davlat organlarining axborot xizmatlarini boshqarish bilan
shug‘ullanadi.Agentlik, shuningdek, jurnalistika sohasida kadrlar tayyorlash,
ommaviy axborot vositalariga metodik yordam ko‘rsatish, qonunchilikka oid takliflar
ishlab chiqishda ishtirok etadi.
Axborot xizmatlari va jamoatchilik kengashlari tizimi 2019-yildan boshlab davlat
idoralari va hokimliklar qoshida axborot xizmatlari tashkil etildi. Ushbu
xizmatlar:Davlat faoliyati haqida jamoatchilikni xabardor qilish;Matbuot anjumanlari
o‘tkazish;Ijtimoiy tarmoqlar orqali ochiq axborot siyosatini yuritish bilan
shug‘ullanmoqda.Bundan tashqari, ommaviy axborot vositalarini qo‘llab-quvvatlash,
jurnalistlar huquqlarini himoya qilish, media savodxonlikni oshirish maqsadida turli
jamoatchilik kengashlari, mediafondlar tashkil qilindi.
14

bo‘lishi . Blogerlar ijtimoiy hayotda faol ishtirok etmoqda: Jamshidbek,
Xushnudbek, Shokirxon, Sirojiddin Elov kabi shaxslar axborot makoniga katta ta’sir
o‘tkazmoqda;Telegram kanallari mustaqil tahlil va yangiliklar manbaiga
aylandi;Blogerlar ko‘p hollarda jurnalistikadan ko‘ra ommabop, tezkor va mustaqil
axborot vositasi bo‘lib bormoqda.
Axborot texnologiyalari asosidagi innovatsiyalar
1. Sun’iy intellekt va algoritmlar: O‘zbekiston OAVlarida hali keng joriy etilmagan
bo‘lsa-da, algoritmik tavsiyalar (masalan, “Siz uchun maqolalar”), kontentni
avtomatik tahlil qilish, sun’iy ovozli o‘qish texnologiyalari bosqichma-bosqich
kiritilmoqda. 2. Multimedialik va vizual jurnalistika Infografika, videoreportaj,
drone orqali olingan materiallar; OAVlar vizual elementlarni kuchaytirish orqali
auditoriya jalb qilmoqda.
3. Media savodxonlik va interaktiv auditoriya: Raqamli transformatsiya
sharoitida foydalanuvchi nafaqat iste’molchi, balki axborot tarqatuvchi
(prosumer)ga aylandi; Bu esa soxta xabarlar, dezinformatsiya xavfini
kuchaytiradi, shu bois media savodxonlik muhim tus olmoqda.
Raqamli OAV oldidagi muammolar
1. Huquqiy nomutanosiblik : Blogerlar faoliyati to ‘ liq qonun bilan tartibga
solinmagan ; Ba ’ zi holatlarda raqamli senzura yoki bosimlar mavjud
( masalan , saytlar bloklanishi , izohlar o ‘ chirilishi ).
2. Axborot ishonchliligi va soxta xabarlar : Falsifikatsiya qilingan yoki
tekshirilmagan axborotlar tarqalishi kuchaymoqda ; Ommaviy panikani
chaqiruvchi materiallar monitoring qilinmaydi .
3. Moliyaviy barqarorlik muammosi: Ko‘p onlayn OAV o‘z faoliyatini tijorat
reklamalari orqali yuritishga majbur, bu esa mustaqil tahririyatlarni ,
tekshirilgan axborot , tahlil yetishmayapti .
19

bosqichiga asos soldi va an’anaviy matbuotga kuchli raqobatchi
bo‘ldi.Shuningdek, axborot maydonida ijtimoiy tarmoqlar, blogerlik faoliyati
bosqichma-bosqich rivojlana boshladi. Bu esa ommaviy axborotni faqat rasmiy
manbalardan emas, balki muqobil manbalardan olish imkonini yaratdi.
1.2. Mustaqillikdan so‘nggi davrda OAV tizimidagi o‘zgarishlar
Huquqiy asoslar va institutsional islohotlarMustaqillikdan so‘ng O‘zbekistonda
ommaviy axborot vositalarining (OAV) huquqiy asoslari yaratildi. 1991-yil 14-
iyun kuni qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Matbuot va boshqa ommaviy
axborot vositalari to‘g‘risida”gi qonun OAVning faoliyatini tartibga soluvchi
birinchi huquqiy hujjat bo‘ldi. Keyinchalik, 1997-yilda “Axborot erkinligi
prinsiplari to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi.2019-yilda Axborot sohasi va
ommaviy kommunikatsiyalarni rivojlantirish jamoat kengashi tashkil etildi. Bu
kengash OAV, jamoat tashkilotlari, fan va madaniyat vakillari, deputatlar, mustaqil
ekspertlar va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari mutaxassislaridan iborat
bo‘lib, jamoatchilik fikrini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi .2022-yilda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan ommaviy axborot vositalarini
qo‘llab-quvvatlash va jurnalistika sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari belgilandi.
Bu qarorga ko‘ra, 2022-yil 1-iyuldan boshlab 2025-yil 1-iyulgacha OAV foyda
solig‘ini belgilangan soliq stavkalariga nisbatan 50 foiz kamaytirilgan stavkalar
bo‘yicha to‘laydi. Shuningdek, matbaa uskunalari, zamonaviy foto va
radiotelevizion uskunalar hamda qog‘oz bojxona bojidan ozod etildi. OAV
faoliyatini tartibga soluvchi asosiy qonunlar1. “Matbuot va boshqa OAV
to‘g‘risida”gi qonun (1991-yil 14-iyun) Mustaqillikdan so‘ng qabul qilingan ilk va
asosiy qonunlardan biri bo‘lib, bu qonun:OAV faoliyatining umumiy huquqiy
doirasini belgiladi;Axborot erkinligi, senzuraning taqiqlanishi, muassislik huquqi,
jurnalistlar faoliyatining himoyasi kabi masalalarni tartibga soldi;Hukumatning
matbuotga bevosita aralashuvi kamaytirildi;OAVda fikrlar xilma-xilligini huquqiy
13

mustaqil tahririyatlar tomonidan chop etilayotgan materiallar keng tarqaldi.
O‘zbekistonda bu jarayon hali to‘liq kuchga ega bo‘lmagan bo‘lsa-da, ayrim
norasmiy varaqalar, muqobil fikr bildiruvchi risolalar paydo bo‘la boshladi.
Mustaqil adabiy jurnallar, she’rlar to‘plami, siyosiy tanqidiy pamfletlar ayrim
ziyolilar tomonidan xalq orasida tarqatildi.
O‘sha davr yozuvchi va jurnalistlarining aksariyati ijod orqali siyosiy va ijtimoiy
jarayonlarga munosabat bildirgan. Ayniqsa, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov,
Muhammad Solih kabi ijodkorlar o‘z asarlarida erkinlik, milliy uyg‘onish, adolat,
ma’naviy tiklanish g‘oyalarini ilgari surdilar. Bu esa jurnalistika va adabiyotning
jamiyatda uyg‘otuvchi kuchga ega ekanini ko‘rsatdi . Ayniqsa, 1986-yildagi
Chernobil fojiasi, 1989-yildagi Farg‘ona voqealari va boshqa ijtimoiy-siyosiy
inqirozlar matbuotda muhokama qilinib, jurnalistika jamiyatdagi haqiqatni
ochishga harakat qila boshladi. Bu jarayonlar OAV erkinligiga bo‘lgan ehtiyojni
kuchaytirdi.
1991-yil – Mustaqillik sari o‘tish bosqichi :
1991-yilda O‘zbekiston o‘z mustaqilligini e’lon qilgach, OAV sohasida ham yangi
bosqich boshlandi. Senzura rasmiy bekor qilindi (garchi amaliyotda asta-sekinlik
bilan cheklovlar saqlanib qolgan bo‘lsa-da), ommaviy axborot vositalarining
huquqiy asoslarini yaratish, jurnalistikaning erkinlik darajasini oshirishga
qaratilgan dastlabki qadamlarga zamin yaratildi. Bu davr O‘zbekiston jurnalistikasi
uchun muhim burilish nuqtasi bo‘ldi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida OAVning huquqiy maqomini belgilovchi
qonunlar — xususan, “Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida” (1991), “Axborot
erkinligi prinsiplari to‘g‘risida” (2002) kabi hujjatlar qabul qilindi. Erkin
tahririyatlar, nodavlat matbuot nashrlari va telekanallar paydo bo‘la boshladi. Bu
esa OAVning ijtimoiy ongni shakllantirishdagi rolini yangi bosqichga olib chiqdi.
O‘zbekiston OAV tizimining qayta shakllanishi va milliy mustaqil matbuotning
10

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi globallashuv va axborotlashgan jamiyat
sharoitida ommaviy axborot vositalari (OAV) davlat va jamiyat o‘rtasidagi aloqa
vositasi, fuqarolik jamiyatining ajralmas instituti, ijtimoiy fikr shakllanishida esa
hal qiluvchi kuch sifatida maydonga chiqmoqda. Axborot oqimlarining tezligi,
ko‘lami va ta’sir kuchi ortib borayotgan bir davrda har bir mamlakatda OAVning
holati, erkinligi, ishonchliligi va faoliyat mexanizmlari davlat siyosatining muhim
yo‘nalishiga aylangan.O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalari sohasida so‘nggi
yillarda tub o‘zgarishlar yuz bermoqda. Xususan, 2016-yildan boshlab mamlakatda
so‘z va matbuot erkinligini ta’minlash, axborotga bo‘lgan ochiqlikni oshirish,
jurnalistika faoliyatini qonuniy asosda qo‘llab-quvvatlash borasida bir qator
islohotlar amalga oshirildi. Yangi OAVlar paydo bo‘lishi, internet jurnalistikasi va
blogerlikning jadal rivojlanishi, ijtimoiy tarmoqlarning axborot makonidagi
rolining oshishi bu jarayonning asosiy ko‘rinishlaridan biridir.Shunga qaramay,
OAV sohasida hal etilishi zarur bo‘lgan muammolar ham mavjud: senzura
holatlari, jurnalistlarga nisbatan bosimlar, iqtisodiy erkinlikning cheklanganligi,
axborotning ishonchliligi va tekshiruv mexanizmlarining zaifligi — bularning
barchasi jamiyatda ommaviy axborot vositalarining to‘laqonli faoliyat yuritishiga
to‘sqinlik qilmoqda. Ayniqsa, raqamli OAV kengaygan sari axborot xavfsizligi,
yolg‘on ma’lumot tarqalishi, huquqiy tartibot muammolari ham dolzarb masalaga
aylandi.Shu sababli, O‘zbekiston sharoitida OAVning zamonaviy holati, erishilgan
yutuqlar va mavjud muammolarni tahlil qilish, ularning kelgusi rivoji uchun
takliflar ishlab chiqish muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Mavzuning
dolzarbligi, ayniqsa, jamiyatda ijtimoiy ong va axborot madaniyatini
shakllantirishda OAVning tutgan o‘rni bilan bevosita bog‘liqdir. 1
1
Shavkat Mirziyoyev. “Yangi O‘zbekiston strategiyasi”. — Toshkent: “O‘zbekiston”, 2021.152-b
3

1. O‘zbekiston Respublikasining “Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi
Qonuni. — 1997-yil 26-dekabr.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari
to‘g‘risida”gi Qonuni. — 2002-yil 12-dekabr.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni. —
2003-yil 11-dekabr.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron ommaviy axborot vositalari
to‘g‘risida”gi Qonuni. — 2007-yil 15-may.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezident qarorlari va farmoyishlari:
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ommaviy axborot vositalarini
qo‘llab-quvvatlash va jurnalistlarning ijtimoiy himoyasini kuchaytirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. — 2019-yil 27-iyun.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Axborot siyosatini
takomillashtirish va davlat organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. — 2021-yil 10-fevral.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Milliy ommaviy axborot
vositalarini qo‘llab-quvvatlashga oid strategik chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
Farmoni. — 2023-yil 25-iyul.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezident asarlari:
8. Shavkat Mirziyoyev. “Yangi O‘zbekiston strategiyasi”. — Toshkent:
“O‘zbekiston”, 2021.
9. Shavkat Mirziyoyev. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekistonni
birgalikda barpo etamiz”. — Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017.
10. Shavkat Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik mezoniga aylanishi
kerak”. — Toshkent: “O‘zbekiston”, 2016.
4. Ilmiy adabiyotlar:
37

yildan keyingi islohotlar, axborotga nisbatan ochiqlik siyosati, internet
texnologiyalarining ommaviylashuvi ushbu jarayonni tezlashtirdi. Raqamli OAV
nafaqat an’anaviy jurnalistikani o‘zgartirmoqda, balki butun kommunikatsiya
maydonini yangicha shakllantirmoqda. Bu esa davlat, jamiyat va fuqarolar
o‘rtasidagi muloqotni kuchaytirishda, ijtimoiy masalalarni yoritishda va ijtimoiy
ongni shakllantirishda o‘ziga xos vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.
Raqamli OAVlar: an’anaviy OAVdan ustun jihatlar
Raqamli OAV tushunchasi bugungi kunda internet asosida faoliyat yurituvchi
yangilik portallari, ijtimoiy tarmoqlardagi axborot sahifalari, mobil ilovalar orqali
yangilik tarqatuvchi platformalarni o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonda 2016-yildan
boshlab “Daryo.uz”, “Kun.uz”, “Podrobno.uz”, “Sof.uz”, “Zamon.uz”, “Effect.uz”
kabi mustaqil va xususiy axborot manbalari keng ommalasha boshladi. Bu nashrlar
tezkor, interaktiv, multimedia formatidagi xabarlar bilan auditoriyani qamrab
olishni uddalaydi. O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalari tizimi so‘nggi
yillarda sezilarli darajada o‘zgardi. Axborot texnologiyalari, internet va mobil
aloqa vositalarining keng ommalashuvi natijasida raqamli OAVlar paydo bo‘ldi va
ular tez orada an’anaviy OAVlarga jiddiy raqobatchi sifatida yuzaga chiqdi.
Raqamli ommaviy axborot vositalari deganda, internet tarmog‘i orqali faoliyat
yurituvchi axborot platformalari, yangilik saytlar, ijtimoiy tarmoqlardagi rasmiy
sahifalar va onlayn media loyihalar tushuniladi. Ushbu vositalar axborotni
tarqatish, uni qabul qilish va baholash shaklini tubdan o‘zgartirib yubordi.
Avvalo, raqamli OAVlarning eng muhim ustunligi — bu tezkorlik dir. An’anaviy
OAVlarda (gazeta, jurnal, radio, televideniye) axborot tayyorlash, uni sensorlar
nazoratidan o‘tkazish va ommaga yetkazish bir necha bosqichni talab qiladi. Bu
esa axborotning kechikib chiqishiga sabab bo‘ladi. Raqamli axborot manbalari esa
hodisa ro‘y bergan joydan bevosita va deyarli bir zumda yangilikni yetkazish
imkoniyatiga ega. Masalan, ijtimoiy tarmoqlardagi yangilik sahifalari va blogerlar
29

masalalarning ko‘tarilishi:1989-yil O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari uchun
burilish davri bo‘ldi. Shu yilda Farg‘onada sodir bo‘lgan etnik ziddiyatlar, ijtimoiy
beqarorlik omillari, markaz bilan munosabatlardagi keskinlik matbuotning
markaziy mavzulariga aylandi. Ilk bor omma bu kabi voqealarni gazeta va jurnal
sahifalarida ochiq o‘qish imkoniga ega bo‘ldi.Shuningdek, bu davrda matbuotda
O‘zbekiston SSRdagi ekologik fojialar, xususan, Orol dengizi qurishi, Amudaryo
va Sirdaryo oqimining kamayishi, suv taqsimotidagi beparvoliklar haqida ochiq
maqolalar bosila boshlandi. Ayniqsa, O‘zbekiston yozuvchilari uyushmasi a’zolari,
adabiyot va jurnalistika vakillari bu masalalarni dadil ko‘tarishga harakat
qildilar.Yana bir dolzarb masala — 1980-yillarning oxirida ochilgan “paxta ishi”
(rus tilida “ дело хлопка ”) deb atalgan korrupsiya fosh etilishi edi. Bu ish doirasida
O‘zbekiston SSRdagi yuqori lavozimdagi mansabdorlar paxta rejasini sun’iy
ko‘rsatganlik, mablag‘ o‘zlashtirganlikda ayblanib fosh qilindi. Bu masala Moskva
OAVlarida keng yoritilgan bo‘lsa-da, mahalliy matbuot bu voqealarni qisman va
kechikib yoritdi, biroq xalq ommasida siyosiy ong uyg‘onishi uchun turtki
bo‘ldi.Televideniye va radio orqali tanqidiy fikrlar uzatilishi:1980-yillar oxiriga
kelib, O‘zbekiston televideniyesida ham biroz erkinlik sezildi. Avvaliga faqat
ijtimoiy-ma’rifiy ko‘rsatuvlar, madaniy hayotga oid yangiliklar uzatilgan bo‘lsa,
“oshkoralik” siyosati ta’sirida ba’zi tanqidiy ko‘rsatuvlar paydo bo‘la boshladi.
Jumladan, “Adolat”, “Jamiyat va qonun”, “Munozara” kabi ko‘rsatuvlar efirda
yangray boshladi. Shu bilan birga, yosh ijodkor jurnalistlarning chiqishlari,
xususan, xalq orasidagi real muammolarga e’tibor qaratgan lavhalar
ommaviylashdi.Shuningdek, radioeshittirishlarda xalq murojaatlari, tanqidiy fikrlar
eshittirilishi yangi bosqichni boshlab berdi. Dastlab ehtiyotkorona, cheklangan
holatda bo‘lsa-da, jurnalistlar senzuraning qisqarishidan foydalanib, jamiyatda
mavjud ijtimoiy tengsizlik, ishsizlik, yashash sharoitining og‘irligi, oziq-ovqat
tanqisligi kabi dolzarb masalalarni ko‘tarishga intildilar. Erkin jurnalistikaga
intilishlar va norasmiy nashrlar paydo bo‘lishi“Perestroika” davrida sobiq SSSRda
“samizdat” deb atalgan norasmiy nashrlar, ya’ni davlat ro‘yxatidan o‘tmagan,
9

jihatdan kam sarmoya yetarli bo‘ladi. Shu sababli, ko‘plab yosh jurnalistlar va
blogerlar o‘z onlayn axborot platformalarini tashkil etishga harakat qilishmoqda.
Bu holat esa axborot maydonining xilma-xilligini ta’minlaydi.
Yana bir muhim jihat shuki, raqamli OAVlar global axborot tarmog‘ining bir qismi
bo‘lib, ularning kontenti dunyo miqyosida kuzatiladi. Bu holat O‘zbekistondagi
ijtimoiy-iqtisodiy holatlar, siyosiy qarorlar va madaniy jarayonlar haqidagi
axborotlarning xorijiy auditoriyaga ham tez yetib borishini ta’minlaydi. Shu
sababli, so‘nggi yillarda raqamli OAVlar davlatning tashqi imijini shakllantirishda
ham vosita sifatida ishlatilmoqda.
Shunga qaramay, raqamli OAVlarning ba’zi kamchiliklari ham mavjud. Eng
asosiy muammo — bu axborotni tekshirmasdan tarqatish , ya’ni “feyk” yangiliklar
masalasidir. Ayniqsa, soha tajribasiga ega bo‘lmagan bloggerlar yoki
notekshirilgan manbalarga tayanadigan saytlar tomonidan tarqatilgan noto‘g‘ri
axborotlar jiddiy ijtimoiy salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuningdek,
ayrim raqamli OAVlar “klikbeyt” (faqat bosish sonini ko‘paytirishga qaratilgan)
uslubida sarlavhalar qo‘yib, axborotni manipulyatsiya qilish holatlarini sodir
etmoqda.
Xulosa qilib aytganda, raqamli ommaviy axborot vositalari an’anaviy jurnalistika
shakllarini to‘ldiruvchi, ba’zan esa o‘rnini bosuvchi kuchli vosita sifatida
shakllanmoqda. Ularning ustun jihatlari — tezkorlik, interaktivlik, multimedia
yondashuvi, erkinlik va keng auditoriyaga ega bo‘lishi — bugungi axborot
jamiyatining asosiy talablariga mos keladi. Shu bois, ularning rivojlanishini
qo‘llab-quvvatlash, professional me’yorlarni joriy etish va axborot xavfsizligini
ta’minlash dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda.
Ushbu nashrlar ko‘pincha o‘z muqobillariga nisbatan tezkorlik, mavzular xilma-
xilligi, ko‘proq jamoaviy mulohazaga imkon berishi kabi jihatlar bilan ajralib
31

Yutuqlar va muammolar tahlili;
Yutuqlar:
 Axborot sohasini tartibga soluvchi asosiy huquqiy baza shakllandi;
 Jurnalistlar va OAVning erkinligi kengaydi;
 OAV soni, ayniqsa nodavlat nashrlar soni keskin oshdi;
 OAVni iqtisodiy qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan preferensiyalar (soliq
imtiyozlari, texnik yordamlar) yo‘lga qo‘yildi;
 Axborot xizmatlari orqali davlat shaffofligi kuchaydi.
Muammolar:
 Ayrim hollarda qonun amaliyotda to‘liq ishlamaydi (masalan, axborot
olishdagi to‘siqlar);
 Ayrim davlat idoralari hanuzgacha ochiqlik prinsiplariga amal qilmaydi;
 Blogerlar faoliyati hali to‘liq huquqiy me’yorga tushirilmagan;
 Qonunchilikda "soxta axborot", "yolg‘on xabar" kabi mavhum tushunchalar
ayrim holatlarda erkinlikni cheklashi mumkin.
OAVning soni va tarkibiy o‘zgarishlar 6
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda OAV soni sezilarli darajada oshdi. 2016-yilda 1
514 ta OAV mavjud bo‘lgan bo‘lsa, 2021-yilga kelib bu raqam 2 140 taga yetdi.
Ularning 65 foizi nodavlat media vositalari bo‘lib, bu sohada tarkibiy o‘zgarishlar
izchil amalga oshirilayotganidan dalolat beradi .Internet nashrlarining soni ham
jadal o‘smoqda. 2016-yilda 389 ta internet nashri mavjud bo‘lgan bo‘lsa, 2021-
yilda bu raqam 745 taga yetdi. Bu esa OAVning raqamli transformatsiyasi va
internet jurnalistikasi rivojlanayotganini ko‘rsatadi . OAV sonining o‘sishi: statistik
ko‘rsatkichlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi, Axborot va
ommaviy kommunikatsiyalar agentligi hamda Davlat statistika qo‘mitasi
6
Karimov T. “OAVda axborot berish madaniyati va etik me’yorlar”. — Toshkent: “Innovatsiya”, 2021.82-b
15

jamiyati va ijtimoiy mas’uliyat tushunchalarining amaliy ifodasi sifatida
shakllanmoqda. Ular jamiyatdagi real muammolarni yoritish, rasmiy manbalarga
muqobil axborot taqdim etish, fuqarolarning faolligini oshirish kabi jihatlar bilan
qadrlidir. Bu yo‘nalishdagi yutuqlarni asrash va rivojlantirish uchun davlat,
jamiyat va OAV o‘rtasidagi o‘zaro ishonch, qonuniylik va professionallik muhim
ahamiyatga ega. Yangi media maydonida raqobat kuchli bo‘lishi, faqat erkinlik
emas, balki mas’uliyat ham talab qilinadi.
Xulosa
34

o‘rtalaridan boshlab “Ma’naviyat va ma’rifat” targ‘iboti kuchaydi. Jurnalistlar
davlatni ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashga chaqiruvchi
ruhda ishlashga o‘rgatildi.Bu siyosiy kontekstda jurnalistika ijtimoiy tanqidiy
rolidan ko‘ra, targ‘ibot va tarbiya vositasiga aylantirilganini ko‘rish mumkin. Shu
bilan birga, ba’zi nashrlar ijtimoiy muammolarga (ishsizlik, korrupsiya, ekologiya)
e’tibor qaratishga uringan. Mustaqillikdan keyingi senzura va axborot erkinligining
ziddiyatli taraqqiyoti: 1990-yillarning ikkinchi yarmida matbuot erkinligi borasida
ikkiyoqlama vaziyat shakllandi: Rasmiy darajada senzura bekor qilindi , OAVlar
erkin ishlashi e’lon qilindi.Ammo norasmiy senzura shakllari , ya’ni
redaktsiyalarga beriladigan og‘zaki ko‘rsatmalar, siyosiy mavzularda ehtiyotkorlik,
o‘zini-o‘zi senzura qilish holatlari keng tarqaldi.Masalan, hukumat yoki prezident
faoliyatini tanqid qiluvchi maqolalar deyarli bosilmas edi. Bu esa jurnalistikaning
real mustaqilligiga putur yetkazdi.1997–2000-yillarda “Muloqot”, “Darakchi”,
“Asr”, “Tasvir”, “XXI asr” kabi nashrlar paydo bo‘lib, yangicha uslubda ishlay
boshladi. Ular ko‘proq yoshlar auditoriyasiga yo‘naltirilgan bo‘lsa-da, ayrim
hollarda tanqidiy materiallar ham berildi. Axborot texnologiyalarining kirib kelishi
va OAVda raqamli transformatsiyaning boshlanishi 5
1990-yillarning oxiriga kelib, Internet texnologiyalari O‘zbekistonga kirib keldi.
Bu jarayon avvaliga sekin borgan bo‘lsa-da, axborotni tezkor tarqatish
imkoniyatlarini kengaytirdi. Dastlabki onlayn-nashrlar 1998–2000-yillarda faoliyat
boshladi. Jumladan:
 “UzReport”
 “Gazeta.uz”
 “Podrobno.uz”
 “Anons.uz”
Bu nashrlar yangiliklar bilan bir qatorda iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy hayot haqida
ham tahliliy materiallar berishni boshladi. Internet OAVning yangi shakllanish
5
Haydarova D. “Raqamli jurnalistika va O‘zbekiston tajribasi”. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021.63-b
12

II BOB. ZAMONAVIY O‘ZBEKISTONDA OAV FAOLIYATINING
HOLATI VA MUAMMOLARI
2.1. O‘zbekistonda so‘z erkinligi borasidagi islohotlar va ularning ta’siri
So‘z erkinligi – fuqarolarning o‘z fikrini ochiq bayon etish, axborotni izlash, olish va
tarqatish huquqini bildiruvchi asosiy demokratik tamoyildir. U siyosiy
islohotlarning shaffofligiga, fuqarolik jamiyatining shakllanishiga, hokimiyat
ustidan jamoatchilik nazoratining kuchayishiga xizmat qiladi.
O‘zbekistonda mustaqillikdan so‘ng ushbu prinsipni qaror toptirish borasida turli
bosqichli yondashuvlar kuzatildi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda olib borilayotgan
ochiqlik va axborot siyosati so‘z erkinligini mustahkamlashda muhim ahamiyat
kasb etmoqda. Ilk bosqich: 1991–2016 yillar oraliqdagi yondashuv. Qonuniy
asoslar yaratilgan bo‘lsa-da, amaliy cheklovlar mavjud edi . 1991-yilda “OAV
to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi.Konstitutsiyada so‘z erkinligi va fikr bildirish
huquqi mustahkamlab qo‘yildi (29-modda).Biroq real amaliyotda senzura, siyosiy
cheklovlar, o‘z-o‘zini senzura qilish holatlari keng tarqalgan edi. Senzura va yopiq
axborot siyosati . Davlat nazoratidagi OAVlar rasmiy axborotlarni tarqatish bilan
cheklanardi; Muxolifatga oid OAVlar taqiqlangan, internetdagi mustaqil manbalar
bloklangan edi; 10
Jurnalistlar o‘zini erkin his qilmas, tanqidiy materiallar ko‘p hollarda tazyiqlarga
sabab bo‘lardi. Senzura tizimining qaror topishi 1990-yillarning ikkinchi yarmidan
boshlab, matbuot ustidan davlat nazorati kuchaydi. Rasmiy pozitsiyadan
chekinadigan, tanqidiy yoki muxolif ovozga ega nashrlar deyarli mavjud bo‘lmay
qoldi. Hukumat faoliyati, siyosiy elitadagi harakatlar, korrupsiya yoki inson huquqlari
kabi mavzular “taqiqlangan zonalar” deb hisoblandi. Amaliy senzura
shakllari: Nashrlar chop etilishdan oldin rasmiy organlar tomonidan ko‘rib
10
Haydarova D. “Raqamli jurnalistika va O‘zbekiston tajribasi”. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021.63-b
24

Har qancha ijobiy o‘zgarishlarga qaramay, O‘zbekistonda jurnalistlar va blogerlar
faoliyati bilan bog‘liq ayrim muammolar ham saqlanib qolmoqda. Ba’zi hollarda
tanqidiy fikr bildirganlar jinoiy javobgarlikka tortilgan, tahdid va bosim ostida
qolgan. Masalan:2020–2023 yillar oralig‘ida bir nechta blogerlar “yolg‘on axborot
tarqatish”, “tartibsizlikka da’vat qilish” kabi moddalarda ayblanib, hibsga olingan
holatlar bo‘lgan;Ayrim hollarda davlat idoralari tanqidga toqat qilmay, bloger yoki
jurnalistlarga nisbatan bosim o‘tkazgani, akkreditatsiyani bekor qilgani
kuzatilgan;Ijtimoiy tarmoqlardagi faollar ustidan sud jarayonlari o‘tkazilgan.
Bu holatlar mamlakatda so‘z erkinligi borasida hali ham tizimli muammolar
mavjudligini anglatadi.
Xalqaro reytinglar va baholashlar
Xalqaro tashkilotlar tomonidan O‘zbekistonning so‘z erkinligi bo‘yicha
reytinglardagi o‘rni nisbatan yaxshilandi. Masalan: Reporters Without Borders
tashkilotining matbuot erkinligi indeksida O‘zbekiston 2016-yilgi 169-o‘rindan
2023-yilda 137-o‘ringa ko‘tarilgan; Freedom House tomonidan 2022-yilda berilgan
baholashda mamlakat “qisman erkin” davlatlar ro‘yxatiga yaqin deb e’tirof etilgan.
Bu natijalar O‘zbekistonda so‘z erkinligi bo‘yicha islohotlar bo‘layotganini, ammo
ular to‘liq natijaga erishmaganini ko‘rsatadi.

2.2. Raqamli OAV va blogerlikning rivojlanishi
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda raqamli ommaviy axborot vositalari va blogerlik
faoliyati jamiyat hayotida tobora muhim o‘rin egallay boshladi. Ayniqsa, 2016-
28

voqea joyidan jonli efirlar olib borishi mumkin, bu esa axborotning ishonchliligi va
auditoriyani jalb qilish darajasini oshiradi.
Ikkinchi muhim ustunlik bu interaktivlik dir. Raqamli OAVlar o‘quvchi,
tomoshabin yoki foydalanuvchini passiv axborot iste’molchisi emas, balki bevosita
muhokamada ishtirok etuvchi subyektga aylantiradi. Foydalanuvchi maqolaga fikr
bildirish, baholash, izoh qoldirish, boshqa foydalanuvchilar bilan fikr almashish
imkoniyatiga ega. Bu esa jurnalistika maydonida jamoatchilik nazoratining
kuchayishiga, fikrlar rang-barangligining shakllanishiga sabab bo‘ladi. An’anaviy
OAVlarda esa aksariyat hollarda biryoqlama axborot uzatish mavjud bo‘lib,
auditoriya fikri chetda qoladi.
Uchinchidan, raqamli OAVlar ko‘p formatlilik bilan ajralib turadi. Matnli maqola,
foto, video, audio, infografika, podkast, jonli efirlar — bularning barchasi bir
material doirasida uyg‘unlashgan holda taqdim etilishi mumkin. Masalan,
internetda joylashtirilgan yangilik maqolasi ichida videoxabar, grafik tafsilotlar,
fotosuratlar va muallif fikri bo‘lishi mumkin. Bu esa axborotni turli shakllarda
qabul qilish imkonini yaratadi. O‘zbekistonda “Daryo.uz”, “Kun.uz”, “Gazeta.uz”
kabi saytlarda bunday multimediyaviy yondashuv keng qo‘llaniladi.
To‘rtinchidan, raqamli OAVlar axborot tarqatishda erkinlik nuqtayi nazaridan
an’anaviy OAVlardan ustundir. Chunki ko‘plab raqamli platformalar mustaqil va
xususiy subyektlar tomonidan yuritiladi. Davlat nazoratining nisbatan pastligi,
mustaqil tahririyat siyosatining mavjudligi bu nashrlarni ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy masalalarni erkin yoritishga undaydi. Bu jihatdan raqamli OAVlar
jamiyatdagi muammolarni yoritish, tanqidiy jurnalistika elementlarini
rivojlantirishda muhim o‘rin tutmoqda.
Beshinchidan, raqamli OAVlar kam xarajatli va yuqori qamrovli vositadir. Gazeta
yoki jurnallarni nashr qilish, bosma mahsulotlarni tarqatish uchun jiddiy moddiy
resurslar zarur bo‘lsa, raqamli platformani yuritish uchun internet, domen va texnik
30

ommabop davriy bosma nashrlarga obuna bo‘lishlari mumkin. Shuningdek, obuna
narxining bir qismi davlat tomonidan qaytariladi (“Cashback”) . Raqamli OAV
tushunchasi va O‘zbekiston tajribasi : Raqamli OAV – bu axborotni raqamli
texnologiyalar (veb-saytlar, mobil ilovalar, ijtimoiy tarmoqlar, podkastlar,
videoplatformalar) orqali yaratadigan, tarqatadigan va iste’molchilarga
yetkazadigan ommaviy axborot vositalaridir. O‘zbekistonda raqamli OAV quyidagi
shakllarda faoliyat yuritmoqda: Axborot portallari: Kun.uz, Daryo.uz, Gazeta.uz,
Podrobno.uz, Upl.uz; Ijtimoiy tarmoq sahifalari : Telegram kanallar (Nigoh, Huquqiy
axborot), YouTube bloglar (Aloqabank media, Shokirxon), Facebook va Instagram
sahifalari; Mobil ilovalar : e-Gazeta, MyUzReport, Uzbekistan24 mobil
dasturlari; Podkastlar va vloglar : jurnalistlar, blogerlar va ekspertlar tomonidan
yaratilgan axborot-ko‘ngilochar ko‘rsatuvlar. Internet OAVlarining asosiy
afzalliklari : Tezkorlik : Yangi voqea yuz bergan zahoti axborot onlayn
tarqaladi. Interaktivlik : Foydalanuvchi izoh qoldiradi, bahs yuritadi, ovoz
beradi. Ommaboplik: Har qanday inson, xoh u jurnalist bo‘lsin, xoh oddiy fuqaro,
axborotni internet orqali e’lon qilishi mumkin. Qamrov kengligi : Butun dunyo
bo‘ylab istalgan joydan kirish mumkin. Ko‘p formatlilik : Matn, video, audio,
infografika, animatsiyalar birgalikda qo‘llaniladi. Raqamli transformatsiyaning
OAVga ta’siri 1. An’anaviy OAV shakllarining raqamli muhitga ko‘chishi “Xalq so‘zi”,
“O‘zbekiston ovozi”, “Pravda Vostoka” kabi an’anaviy gazeta va jurnallar o‘z
saytlarini ochdi, mobil ilovalar ishlab chiqdi;“O‘zbekiston 24”, “MY5”, “Milliy TV”
kabi telekanallar YouTube va Telegram’dagi faoliyatlarini kuchaytirdi;Ko‘pgina
tahririyatlar onlayn versiyalarni birinchi navbatga qo‘ya boshladi . 2. OAVning
iqtisodiy modeli o‘zgarishi Reklama daromadlari raqamli platformalarga
ko‘chdi;Ko‘plab saytlar o‘z kontentini monetizatsiya qilish uchun YouTube
reklamalari, hamkorlik va pullik obuna xizmatlarini yo‘lga qo‘ydi;Matbuotga davlat
subsidiyasi kamayib, xususiy homiylik va reklama asosiy moliyaviy manbaga
aylana boshladi. 3. Ommaviy blogerlik va mikro-OAVlarning paydo
18

internet nashri – jamiyatdagi dolzarb masalalarni yoritish, muqobil tahlil berish
borasida katta auditoriyaga ega va davlat organlari e’tiborini tortuvchi
materiallarni muntazam chop etmoqda. Tarkibiy o‘zgarishlar va regionlar
miqyosida kengayish :Avval faqat poytaxt Toshkentga to‘plangan OAV markazlari
hozirda viloyatlar, tuman va qishloqlarga ham tarqaldi. Har bir viloyatda:Viloyat
gazetalari (masalan, “Qashqadaryo tongi”, “Andijonnoma”),Hududiy telekanallar
(Namangan TV, Samarqand TV),Lokal internet portallar (Fergana24.uz,
SamDaryo.uz),Blogerlar tarmog‘i mavjud.Bu esa OAVlarning lokal muammolarga
e’tibor qaratishiga, aholiga yaqinlashishiga, axborot tengligini ta’minlashga xizmat
qilmoqda.
Muhim tarkibiy tendensiyalar : 1. Raqamli axborot manbalarining ustunligi
Internetning keng tarqalishi natijasida ko‘plab odamlar axborotni ijtimoiy
tarmoqlar, veb-saytlar va mobil ilovalar orqali olishni afzal ko‘rmoqda. Ayniqsa,
yoshlar orasida bu tendensiya kuchli. 2. Blogerlik faoliyatining ommaviylashuvi
Blogerlar – yangi axborot yetkazuvchilar sifatida shakllandi. Ular ijtimoiy-siyosiy
mavzularda erkin chiqish qilishlari, muammolarni yoritishlari bilan ommaga
tanildi. 3. Media platformalararo raqobat kuchayishi : Bosma nashrlar auditoriya
yo‘qotmoqda;Internet-nashrlar va ijtimoiy media ustunlikka erishmoqda;Har bir
OAV platformaviy integratsiyaga o‘tishga majbur (masalan, gazeta + Telegram
kanal + YouTube + veb-sayt).
Raqamli transformatsiya va internet jurnalistikasi O‘zbekiston OAV tizimida
raqamli transformatsiya jarayoni boshlangan. Internet nashrlarining soni ortib
borayotgani, ijtimoiy tarmoqlarning keng tarqalishi va mobil ilovalarning
yaratilishi bu jarayonning asosiy ko‘rsatkichlaridir.2022-yilda “Obuna” yagona
elektron platformasi va uning mobil ilovasi yaratildi. Bu platforma orqali jismoniy
shaxslar ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, adabiy-badiiy, huquqiy, ilmiy-
17

11. Jo‘rayev M. “O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari tarixidan lavhalar”. —
Toshkent: “Akademnashr”, 2018.
12. G‘ofurova M. “Axborot makonida milliy manfaatlar va OAV roli”. —
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2020.
13. Haydarova D. “Raqamli jurnalistika va O‘zbekiston tajribasi”. — Toshkent:
“Yangi asr avlodi”, 2021.
14. Egamova N. “So‘z erkinligi va jurnalistikaning huquqiy asoslari”. —
Toshkent: “Adolat”, 2019.
15. Qudratov A. “Blogerlik va axborot xavfsizligi: nazariya va amaliyot”. —
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2022.
16. Karimov T. “OAVda axborot berish madaniyati va etik me’yorlar”. —
Toshkent: “Innovatsiya”, 2021.
5. Veb-saytlar:
17. www.president.uz — O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy veb-sayti
18. www.lex.uz — Qonun hujjatlari milliy bazasi
19. www.kun.uz — O‘zbekiston va jahon yangiliklari
20. www.gazeta.uz — Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy yangiliklar tahlili
38

Davlat organlari va OAV o ‘ rtasidagi hamkorlik Davlat organlari va OAV
o ‘ rtasidagi hamkorlik mustahkamlanmoqda . Davlat idoralari va mahalliy
hokimliklar tarkibida axborot xizmatlari yo ‘ lga qo ‘ yilgan . Bu xizmatlar orqali
davlat organlari faoliyatining ochiqligi , shaffofligi va hisobdorligi
ta ’ minlanmoqda .
2019- yilda davlat va nodavlat tashkilotlardagi axborot xizmatlarining manbalari –
rasmiy veb - saytlar , ijtimoiy tarmoqlardagi kanallar 559 tani tashkil etgan bo ‘ lsa ,
2021- yilda bu raqam 2 410 taga yetdi . Bu esa davlat organlari va OAV o ‘ rtasidagi
axborot almashinuvi va hamkorlikning rivojlanayotganini ko ‘ rsatadi .
Mustaqillikdan keyingi ilk yondashuvlar (1991–2016) O ‘ zbekiston mustaqillikka
erishgan dastlabki yillarda OAV tizimida erkinlikka intilish sezilgan bo ‘ lsa - da , bu
jarayon ehtiyotkorona olib borildi : 1991- yil “ O ‘ zbekiston Respublikasining OAV
to ‘ g ‘ risida ” gi qonuni qabul qilindi . Davlat nazorati saqlanib qoldi – ko ‘ plab
nashrlar amalda davlatga qarashli edi . Tseznura va norasmiy taqiq holatlari
kuzatildi . Muxolifatga oid yoki tanqidiy OAVlar faoliyat yuritish imkoniyatiga ega
emas edi . Bu davrda OAV faoliyatining huquqiy asosi mavjud bo ‘ lsa - da ,
amaliyotda siyosiy va ma ’ naviy senzura kuchli bo ‘ lgan . 2016- yildan keyingi
siyosiy ochiqlik va OAV erkinligi : Shavkat Mirziyoyev prezidentlikka
kirishganidan so ‘ ng O ‘ zbekiston siyosiy tizimida yangi davr boshlandi . Ochiqlik ,
shaffoflik , jamoatchilik nazorati kabi qadriyatlar ilgari surildi . Bu esa OAV
erkinligi borasida ham quyidagi o ‘ zgarishlarga sabab bo ‘ ldi : a ) Rasmiy pozitsiya :
OAV – “ to ‘ rtinchi hokimiyat ” Prezident Shavkat Mirziyoyev bir necha bor
ommaviy axborot vositalarining rolini oshirish , tanqidiy jurnalistikaning
muhimligini ta ’ kidladi . Masalan : “ Ommaviy axborot vositalari – bu to ‘ rtinchi
hokimiyat . Bu hokimiyat ishlashi uchun uning qo ‘ li ochiq bo ‘ lishi kerak ” –
( Prezident nutqidan , 2020- yil ) b ) Huquqiy islohotlar 2018- yil – OAV to ‘ g ‘ risidagi
yangi tahrirdagi qonun loyihasi ishlab chiqildi . Axborot olish erkinligi to ‘ g ‘ risidagi
qonunlar takomillashtirildi . Davlat organlari faoliyatining ochiqligi qonuniy
20

So‘z erkinligi bo‘yicha olib borilgan islohotlar qonunchilik sohasida ham o‘z
ifodasini topdi. Xususan, quyidagi normativ hujjatlar va yondashuvlar sohani
tubdan isloh qilishga xizmat qildi: 2019-yilda yangi tahrirdagi “Ommaviy axborot
vositalari to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. Ushbu hujjatda OAV faoliyatining
erkinligi, ularning davlatdan mustaqil bo‘lishi, jurnalistlarning himoyasi va axborot
olish huquqlari kengaytirildi. Axborot erkinligi to‘g‘risidagi qonun ga muvofiq
davlat idoralari o‘z faoliyati yuzasidan jamoatchilikka axborot berish majburiyatini
oldi.“Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi
to‘g‘risida”gi qonun amaliyotga joriy etildi. Bu esa jurnalistlarga rasmiy axborot
manbalaridan foydalanish, statistik va budjet ma’lumotlarini olish imkoniyatini
berdi.Bundan tashqari, 2021–2022-yillarda axborot xavfsizligi, feyk axborot
tarqatish, kiberjinoyatlar bilan bog‘liq qonunchilik takomillashtirildi. Biroq ayrim
hollarda ushbu qonunlar tanqidiy fikr bildirgan jurnalistlar va blogerlar faoliyatiga
bosim vositasi sifatida ham talqin qilindi. 13
Internet, ijtimoiy tarmoqlar va blogerlikning taraqqiyoti
2016-yildan keyin internet erkinligi nisbatan kengaydi. Facebook, YouTube,
Telegram kabi platformalarga bemalol kirish imkoniyati yaratildi. O‘zbekistonda
blogerlik faoliyati faol tus oldi, ko‘plab blogerlar ijtimoiy muammolarni yoritish,
fuqarolik jamiyatining shakllanishida muhim rol o‘ynay boshladi.Xususan,
blogerlar tomonidan ko‘tarilgan ayrim masalalar – yo‘l infratuzilmasidagi
kamchiliklar, korruptsiya, xizmat ko‘rsatish sifati yoki byurokratiya holatlari –
jamoatchilikda muhokamalarga sabab bo‘ldi va ayrim hollarda hukumat choralar
ko‘rishga majbur bo‘ldi. Bu esa ommaviy axborot vositalarining jamiyatdagi real
ta’sir kuchi ortganini ko‘rsatdi.
Jurnalistlar xavfsizligi va erkinligi masalasida mavjud muammolar
13
Jo‘rayev M. “O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari tarixidan lavhalar”. — Toshkent: “Akademnashr”,
2018.32b
27

I BOB. O‘ZBEKISTONDA OAVNING SHAKLLANISHI VA
RIVOJLANISH BOSQICHLARI
1.1. Ommaviy axborot vositalarining tarixiy rivojlanishi: Sovet davridan
mustaqillikkacha
Ommaviy axborot vositalari insoniyat jamiyatida ijtimoiy ong, madaniyat va
axborot tarqatish tizimining ajralmas qismlaridan biridir. Har bir mamlakatda
ularning rivojlanishi o‘sha davrning siyosiy, iqtisodiy va madaniy sharoitlariga
chambarchas bog‘liq. O‘zbekiston hududida ommaviy axborot vositalari
faoliyatining shakllanishi ham bosqichma-bosqich kechgan bo‘lib, bu jarayonni
shartli ravishda quyidagi davrlarga ajratish mumkin: jadid matbuoti davri (XX asr
boshlarida), Sovet davri (1920–1991 yillar) va mustaqillikdan keyingi islohotlar
davri.
Jadid matbuoti: OAVning shakllanishi bosqichi: O‘zbek ommaviy axborot
vositalarining dastlabki shakllari XX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. 1906-yilda nashr
etilgan “Taraqqiy” gazetasi O‘zbekistondagi ilk zamonaviy bosma nashr sifatida
tarixda muhim o‘rin tutadi. Ortidan “Hurriyat”, “Sadoyi Turkiston”, “Shuhrat”,
“Xurshid” kabi matbuot organlari paydo bo‘ldi. Bu nashrlar jadidchilik harakati
g‘oyalarini tarqatishda, xalqni savodli qilish, milliy uyg‘onish, ijtimoiy-siyosiy
masalalarni yoritishda muhim rol o‘ynadi.Bu davrdagi jurnalistlar, adiblar va jadid
ma’rifatchilari matbuot vositalarini xalqni uyg‘otish, islohotlarga da’vat qilish
vositasi sifatida ko‘rganlar. Ularning matbuot orqali ilgari surgan g‘oyalari
Turkiston musulmonlarining o‘zligini anglashiga xizmat qilgan. Ayniqsa,
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdurauf Fitrat,
Abdulla Avloniy kabi ziyolilar tahrir qilgan gazetalar o‘zbek jurnalistikasi
tarixining eng muhim sahifalaridandir.
6

borasidagi yutuqlarni ko‘rsatish 9
. 2. Rasmiy OAVlarning xalqaro faoliyatia) “Dunyo”
axborot agentligi Tashqi ishlar vazirligi tasarrufidagi agentlik bo‘lib, xorijdagi
diplomatik vakolatxonalar bilan axborot almashadi.Xalqaro nashrlar, chet el
OAVlari uchun O‘zbekiston haqidagi maqolalarni tarqatadi. b) “UzA” (O‘zbekiston
Milliy axborot agentligi) Xalqaro tarmoqlarda ingliz, rus, fransuz, arab tillarida
xabarlar e’lon qiladi;Xalqaro axborot agentliklari bilan hamkorlik qiladi (AP,
Reuters, TASS bilan axborot almashuvi). c) “O‘zbekiston 24” telekanali 2017-yildan
efirga chiqqan ushbu kanal ingliz va rus tillarida ham materiallar
tayyorlaydi;YouTube va ijtimoiy tarmoqlar orqali xorijiy auditoriyaga yo‘naltirilgan
ko‘rsatuvlar uzatadi. 3. Xorijiy tillarda faoliyat yurituvchi internet
OAVlar “Gazeta.uz” , “Podrobno.uz” , “Uza.uz” , “Daryo.uz” portallarining rus, ingliz
tilidagi versiyalari mavjud; Silk Road News”, “News of Uzbekistan”, “Central Asia
Media” kabi saytlar xorijiy auditoriyaga mo‘ljallangan kontentlar bilan
ishlaydi;“Invest in Uzbekistan”, “Welcome to Uzbekistan” kabi turizm va iqtisodga
doir PR-layihalar faol yuritilmoqda. 4. Ijtimoiy tarmoqlar va blogerlar orqali xalqaro
chiqish So‘nggi yillarda individual jurnalistlar va blogerlar ijtimoiy tarmoqlar orqali
xalqaro muhitga chiqishga erishmoqda: YouTube, Telegram va Twitter (X) orqali
ingliz tilida materiallar tayyorlovchi blogerlar soni ortmoqda; Jamiyatda ro‘y
berayotgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy jarayonlarni tahliliy yoritayotgan kontentlar
xalqaro jamoatchilik e’tiboriga tushmoqda. Misollar: Xalqaro jurnalistlar
“Gazeta.uz” maqolalarini havola qilmoqda;“Kun.uz” tahliliy materiallari boshqa
tillarga tarjima qilinmoqda;O‘zbekistonlik blogerlarning xorijiy ommaviy axborot
tarmoqlarida ishtiroki (masalan, BBC Uzbek xizmatiga intervyular, Al Jazeera’da
chiqishlar) ortmoqda. 5. Xalqaro media hamkorlik va ishtiroka) A’zo bo‘lgan
tashkilotlar: UNESCO media loyihalari , TURKSOY , CIS Media Forum , Asia-Pacific
Broadcasting Union (ABU) ;Xalqaro media forumlarda qatnashish.
9
Haydarova D. “Raqamli jurnalistika va O‘zbekiston tajribasi”. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021.63-b
23

bosimlar va tahdidlar kuzatiladi; Sudlarda OAVga nisbatan fuqarolik va jinoyat
da’volari ortgan. 8
Masalan, ayrim Telegram blogerlarining hibsga olinishi yoki tahdidga uchraganligi
OAV mustaqilligining nozikligi haqida signal beradi.
Jurnalistlar va blogerlarning roli
Jurnalistlar va blogerlar jamiyatdagi muammolarni yoritishda muhim rol o‘ynaydi.
Ular korrupsiya, qonun va fuqarolar huquqlarining buzilishi holatlarini aniqlaydi
va fosh etadi. Shunday qilib, ular hokimiyat va aholi o‘rtasida bevosita vositachi
rolini o‘ynaydi .
Shuningdek, jurnalistlar o‘rtasida har yili an’anaviy o‘tkazib kelinayotgan “Oltin
qalam” milliy mukofoti uchun xalqaro tanlov demokratik tamoyillar asosida
yanada ochiq va shaffoflik bilan o‘tkazilmoqda. Bu tanlov jurnalistlarning
professional faoliyatini rag‘batlantirishga xizmat qiladi . OAVning xalqaro
maydonga chiqishi: O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari xalqaro axborot
makoniga ham dadil kirib bormoqda. O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi
hamda bir qator xususiy telestudiyalarning ko‘rsatuvlari jahonning 100 dan ortiq
davlatlariga uzatilmoqda. O‘zbekiston Milliy axborot agentligi, “Dunyo” axborot
agentligi o‘z xabarlarini 10 ta xorijiy tilda tarqatmoqda . Xalqaro axborot
maydoniga chiqish sabablari O‘zbekiston OAVlarining xalqaro maydonda faolroq
bo‘lishiga quyidagi omillar turtki bo‘lmoqda: Geosiyosiy faollik oshish: Markaziy
Osiyodagi pozitsiyani mustahkamlash istagi; Investitsiyalar jalb qilish: xorijiy
sarmoyadorlar uchun ochiq imidj shakllantirish; Turizmni rivojlantirish: madaniy
meros va sayyohlik salohiyatini targ‘ib qilish; Global hamjamiyatga integratsiya:
xalqaro tashkilotlar bilan axborot almashinuvini kuchaytirish; Ichki islohotlar
haqida dunyoni xabardor qilish: demokratik o‘zgarishlar, ochiqlik, so‘z erkinligi
8
Haydarova D. “Raqamli jurnalistika va O‘zbekiston tajribasi”. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021
22

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIMʻ ʻ ʼ
VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
“O ZBEKISTON TARIXI VA MANBASHUNOSLIK” KAFEDRASI
ʻ
“O ZBEKISTON TARIXI” FANIDAN
ʻ
KURS ISHI
MAVZU: O’zbekistonda Ommaviy axborot vositalari faoliyati
Bajardi: 3-kurs 122-guruh talabasi
Tilovov Elzod
Ilmiy rahbar: o q.
ʻ U.Isarov

TERMIZ 2025

O‘zbek adabiyoti va madaniyatida sodir bo‘lgan har qanday yangiliklar, ijodiy
chiqishlar ham avvalo siyosiy qabuldan o‘tganidan so‘nggina ommaga taqdim
etilgan. Shu sababli xalq real voqealardan, siyosiy muammolardan yiroqda qolgan.
1980–1991-yillar: “Oshkoralik” siyosati va OAVda yumshashlar
Gorbachyov boshchiligidagi qayta qurish siyosati bilan birga, 1985–1991-yillar
orasida Sovet Ittifoqida “oshkoralik” (glasnost) siyosati e’lon qilindi. Bu esa, OAV
faoliyatida nisbiy ochiqlik paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Ilgari taqiqlangan yoki
tilga olinmagan mavzular (masalan, ekologik muammolar, iqtisodiy qiyinchiliklar,
partiya ichidagi korruptsiya) matbuot orqali yoritila boshlandi. Senzuraning
bosqichma-bosqich yumshashi va norasmiy mavzularga ruxsat1980-yillar
o‘rtalarigacha O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan barcha bosma nashrlar va
teleradioeshittirishlar Kommunistik partiya ko‘rsatmalari asosida ishlagan. Har bir
maqola yoki efirga uzatiladigan material avval partiya nazorati ostida tahrir qilinib,
ruxsat berilgandan keyingina ommaga taqdim etilardi. Shu sababli ijtimoiy
adolatsizliklar, korruptsiya, ekologik muammolar, jamiyatdagi salbiy holatlar
haqida ochiqchasiga yozish qat’iyan man etilgan edi.Ammo “oshkoralik”
siyosatining joriy etilishi bilan birgalikda, 1986–1987-yillardan boshlab ayrim
ijtimoiy muammolar matbuotda ochiq yoritila boshladi. Dastlab, ittifoq nashrlarida
boshlangan bu jarayon, keyinchalik O‘zbekistonda nashr etiladigan gazeta va
jurnallarda ham sezila boshladi. Masalan, 1986-yilda “Literaturnaya gazeta”da
Chernobil AES fojiasi bilan bog‘liq tanqidiy maqolalar chop etildi. Bu holat butun
Ittifoq bo‘ylab, OAVga bo‘lgan ishonchning jonlanishiga sabab bo‘ldi.O‘zbek
matbuoti ham bu davrda norasmiy mavzular — ekologik muammolar,
byurokratiya, turmush darajasidagi pasayish, iqtisodiy inqirozlar, oziq-ovqat
tanqisligi kabi masalalarga e’tibor qaratishga urinib ko‘rdi. Xususan, “O‘zbekiston
adabiyoti va san’ati”, “Guliston”, “Mushtum”, “Sharq yulduzi” kabi nashrlarda
tanqidiy maqolalar soni ortdi. Ammo ularning keskinlik darajasi hali ham
ehtiyotkorona edi.Matbuotda ijtimoiy-siyosiy tanqid va jamiyatdagi og‘riqli
8

ma’lumotlariga ko‘ra, OAV soni yildan-yilga oshib bormoqda:Mazkur
ko‘rsatkichlardan ko‘rinadiki, mustaqillik yillarida OAV soni o‘n baravar ortgan
bo‘lsa, nodavlat OAVlar ulushi 70 foizgacha yetdi. Bu esa OAV tizimining davlatga
qaramlikdan chiqib, erkin va diversifikatsiyalashgan shaklga o‘tganini ko‘rsatadi.
OAV turlarining diversifikatsiyasi
Mustaqillikdan so‘ng OAV turlari faqat bosma nashrlar va televideniyedan iborat
emas, balki quyidagilarni ham qamrab oladigan ko‘lamda rivojlandi:
 Bosma nashrlar – gazeta va jurnallar (masalan, “Xalq so‘zi”, “Yoshlar ovozi”,
“Huquq”, “Darakchi”);
 Televideniye – Milliy teleradiokompaniya, xususiy telekanallar (MY5, ZO’R
TV, Milliy TV);
 Radioeshittirishlar – O‘zbekiston radiosi, xususiy radiostansiyalar (Navruz
FM, Oriat FM);
 Internet-nashrlar – Kun.uz, Daryo.uz, Gazeta.uz, Podrobno.uz, Repost.uz;
 Ijtimoiy tarmoqlar asosidagi OAV – Telegram, YouTube, Facebook orqali
faoliyat yurituvchi blogerlar va media sahifalar;
 Mobil axborot platformalari – mobil ilovalar, interaktiv obuna tizimlari
(“Obuna” platformasi).
Bu turfa shakllar OAVning auditoriya bilan aloqa qilish uslublarini ham
o‘zgartirdi.OAVlarning muhim tarkibiy o‘zgarishi – ularning muassislik shaklida
ko‘zga tashlanadi. Ilgarilari faqat davlat idoralari tomonidan tuzilgan OAVlar
mavjud bo‘lgan bo‘lsa, hozirda:Nodavlat tashkilotlar (NNTlar),Xususiy
tahririyatlar,Jismoniy shaxslar (shu jumladan blogerlar),Jurnalistlar
jamoalaritomonidan tashkil etilgan OAVlar keng faoliyat yuritmoqda.Bu
esa:Muqobil fikr shakllanishi,Ijtimoiy tanqid va jamoatchilik nazorati,Mahalliy
muammolarni yoritish kabi funksiyalarni kuchaytirdi.Misol uchun, “Kun.uz”
16

paydo bo‘lishi1991-yildan keyin O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot
vositalarining huquqiy asoslarini yaratish zaruriyati paydo bo‘ldi. Shu sababli,
1990-yillar boshida bir qator muhim qonunchilik hujjatlari ishlab chiqildi:1991-yil
14-iyun – “O‘zbekiston Respublikasi Matbuot va boshqa ommaviy axborot
vositalari to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi.1992-yil – “O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi”da axborot olish va uni tarqatish huquqi
kafolatlandi (29-modda).1997-yil – “Axborot erkinligi prinsiplari to‘g‘risida”gi
qonun kuchga kirdi 3
.Bu huquqiy bazalar jurnalistlar faoliyatining huquqiy
asoslarini mustahkamlab, OAVning mustaqil ishlashi uchun imkoniyat yaratdi.Shu
davrda davlat tasarrufidagi asosiy gazeta va telekanallardan tashqari, nodavlat va
xususiy OAVlar paydo bo‘la boshladi. Jumladan:
 “Hurriyat” (1992)
 “Mohiyat” (1993)
 “Chinor” (1994)
 “Turkiston-Press” (1995)
 “Xalq so‘zi”, “Pravda Vostoka”, “Narodnoye slovo” yangicha formatda
chiqdi
1990-yillarda ayrim siyosiy islohotlarga tanqidiy yondashuvchi maqolalar bosilgan
bo‘lsa-da, ularning soni cheklangan, nazorat kuchli edi. Ammo avvalgi davrga
qaraganda sezilarli farq – OAVda davlat tashabbusini qo‘llab-quvvatlash bilan
birga, ijtimoiy masalalarni yoritishga intilish kuzatildi. Davlat va jamiyat
o‘rtasidagi axborot vositalarining o‘rni: Mustaqillikdan keyingi dastlabki yillarda
davlat OAVga katta e’tibor qaratdi 4
. Bu yondashuv ikki asosiy yo‘nalishda amalga
oshdi: Davlat mafkurasini shakllantirishda OAV vositalaridan foydalanish.
Ayniqsa, mustaqillik, tarixiy xotira, milliy g‘urur, ajdodlar merosi kabi mavzular
OAVda keng yoritildi. Teleko‘rsatuvlarda tarixiy shaxslar, milliy qadriyatlar
targ‘ib qilindi. Milliy g‘oya va ma’naviyatni mustahkamlash. 1990-yillar
3
O‘zbekiston Respublikasining “Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi Qonuni. — 1997-yil 26-dekabr.
4
Karimov T. “OAVda axborot berish madaniyati va etik me’yorlar”. — Toshkent: “Innovatsiya”, 2021.82-b
11

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, barcha sohalarda bo‘lganidek,
ommaviy axborot vositalari tizimida ham tub o‘zgarishlar ro‘y berdi. Sovet davrida
qat’iy senzura ostida faoliyat yuritgan OAVlar mustaqillikdan so‘ng bosqichma-
bosqich erkinlashdi, pluralistik yondashuvga asoslangan, ijtimoiy ongni
shakllantirishga xizmat qiluvchi vositaga aylana boshladi. O‘zbekiston hukumati
tomonidan bu borada qabul qilingan qonunchilik-huquqiy hujjatlar, ommaviy
axborot vositalarini rivojlantirishga qaratilgan davlat siyosati, axborot
texnologiyalari sohasidagi yangilanishlar sohaning taraqqiyotiga turtki bo‘ldi.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, mustaqillikdan so‘nggi ilk yillarda OAV
faoliyati asosan ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab qolish, ijtimoiy ongda davlat
mustaqilligi g‘oyalarini mustahkamlash, milliy qadriyatlarni targ‘ib qilishga
yo‘naltirilgan edi. Keyingi bosqichlarda esa jamiyatda erkinlikning ortib borishi,
iqtisodiy islohotlar va globallashuv jarayonlari OAVga nisbatan talab va ehtiyojni
o‘zgartirdi. Ayniqsa, 2016-yildan so‘ng mamlakatda olib borilgan ochiqlik siyosati
OAV faoliyatiga yangi turtki berdi. So‘z erkinligi, jurnalistik izlanishlar, ijtimoiy
tanqidiy yondashuvlar asta-sekin kuchayib bordi.
Bugungi kunda O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari tizimi ikki asosiy
yo‘nalishda — an’anaviy OAV (gazeta, jurnal, radio, televideniye) va raqamli
OAV (internet nashrlari, blogerlar, ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalar) orqali faoliyat
yuritmoqda. Raqamli OAVlarning rivojlanishi, ayniqsa, internet tarmog‘ining keng
ommalashuvi, axborot iste’molchilari talabining o‘zgarishi va yosh avlodning
axborotni tezkor, interaktiv shaklda olish istagi bilan chambarchas bog‘liq.
“Daryo.uz”, “Kun.uz”, “Gazeta.uz” kabi saytlar, shuningdek, o‘z auditoriyasiga
ega bo‘lgan blogerlar — zamonaviy axborot muhitining ajralmas qismiga
aylangan.
Blogerlik fenomeni, bir tomondan, so‘z erkinligi va fuqarolik faolligining
kuchayishiga olib kelayotgan bo‘lsa, boshqa tomondan, axborot xavfsizligi, etik
mezonlar, feyk yangiliklar, tajribasizlik va qonuniylik muammolarini keltirib
35

Sovet davrida OAV: markazlashtirish va ideologik nazorat davri: 1920-yildan
boshlab, Turkiston o‘lkasida sovet hokimiyati qaror topganidan so‘ng, butun OAV
tizimi Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasining mafkuraviy vositasiga aylantirildi.
Matbuot ustidan qattiq nazorat o‘rnatildi, senzura joriy etildi, erkin fikr aytish
taqiqlab qo‘yildi. Bu davrda nashr etilgan gazetalar faqat sovet mafkurasini targ‘ib
qilgan, hukumat faoliyatini maqtagan, tanqidga o‘rin qoldirmagan.Rasmiy nashrlar
— “Qizil O‘zbekiston”, “Leninchi yoshlar”, “Sovet O‘zbekistoni” kabi gazeta va
jurnallar qat’iy tahrir siyosatiga bo‘ysundirilgan edi. Ularning asosiy vazifasi
aholiga rasmiy axborotni yetkazish va sovet mafkurasini keng targ‘ib qilishdan
iborat edi. OAV mustaqil emas edi, balki faqat yuqori boshqaruvdan kelgan
topshiriqlarni bajaruvchi vosita bo‘lib xizmat qilgan.O‘zbekiston SSRda har
qanday mustaqil fikr, siyosiy yoki diniy e’tiqod erkinligi bostirilar edi. Shu sababli
jurnalistlarning ijodiy faoliyati cheklangan, ularning harakat doirasi qat’iy
belgilangan edi. Har bir maqola, reportaj yoki chiqish avval senzura organlari
tomonidan ko‘rib chiqilganidan so‘nggina e’lon qilinar edi.OAV partiyaning
“og‘zaki quroli” deb qaralgan va faqatgina kommunistik mafkurani targ‘ib qilish,
ishchilar sinfining g‘alabasini ko‘rsatish, “sinfiy dushmanlar”ga qarshi kurashni
yoritish funksiyasini bajargan. Bu davrda jurnalistika ijtimoiy hayotda erkin tahlil,
muhokama vositasi emas, balki boshqaruv apparatining bir qismi sifatida qaralgan.
Radioteleradioeshittirish va boshqa OAV shakllari:
1930-yillardan boshlab O‘zbekistonda radioeshittirishlar yo‘lga qo‘yildi.
Keyinchalik televideniye (1956-yilda Toshkent televideniyesi ochilgan) ommaviy
axborotni tarqatishda muhim vositaga aylandi. Biroq bu vositalar ham qattiq
ideologik nazorat ostida ishlagan. Xabarlar, filmlar, teleradio dasturlar doimo
partiya siyosatiga moslashtirilgan, senzura orqali tanlab uzatilgan. 2
2
Haydarova D. “Raqamli jurnalistika va O‘zbekiston tajribasi”. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021.63-b
7

turadi. Raqamli OAVlarda muhokama maydoni kengroq bo‘lib,
foydalanuvchilarning izohlari, bahs-munozaralari va mualliflar bilan bevosita
aloqa imkoniyati mavjud. Bu holat esa fuqarolarning ijtimoiy faolligini
kuchaytiradi, ijtimoiy tarmoqlar va axborot saytlarining jamiyatda real ta’sir kuchi
borligini namoyon etadi.
Blogerlik: yangi axborot kuchi va fuqarolik pozitsiyasi
Blogerlik faoliyati O‘zbekistonda ayniqsa 2018–2023 yillar oralig‘ida kuchli
rivojlandi. Bloger — bu professional jurnalist bo‘lmasligi mumkin, ammo o‘z
kuzatuv va fikrlari asosida muhim ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy yoki madaniy
masalalarni keng auditoriyaga yetkazuvchi shaxsdir. Bugungi kunda
O‘zbekistonda minglab blogerlar faoliyat yuritadi. Ulardan ba’zilari millionlab
obunachilarga ega bo‘lib, OAV darajasida ta’sirga ega axborot manbaiga aylangan.
Blogerlar ko‘pincha oddiy fuqarolarning dardini yoritishda, joylardagi
muammolarni ochiq ko‘rsatishda, korrupsiyaga qarshi kurashda faol
qatnashmoqda. Ayrim hollarda blogerlar tomonidan ko‘tarilgan masalalar hukumat
darajasida ko‘rib chiqilib, natijali chora-tadbirlar amalga oshirilgan. Masalan,
yo‘llarning holati, maktab va shifoxonalardagi sharoit, uy-joy muammolari,
kommunal xizmatlar sifati, ekologik muammolar va hokazo mavzular blogpostlar
orqali ko‘tarilib, jamoatchilikda muhokamaga sabab bo‘lmoqda.
Raqamli jurnalistikaning ijobiy va salbiy tomonlari
Raqamli OAV va blogerlik faoliyatining ijobiy jihatlari quyidagilardan iborat:
Erkin va tezkor axborot tarqatish imkoniyati. Fuqarolarning axborotga bo‘lgan
talabini qondirish.Jamiyatda ijtimoiy muammolarni ochiq yoritish. Davlat idoralari
ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish.Fikrlash erkinligini rivojlantirish va
32

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………….3
I BOB. O‘ZBEKISTONDA OAVNING SHAKLLANISHI VA
RIVOJLANISH BOSQICHLARI……………………………………….. …6
1.1. Ommaviy axborot vositalarining tarixiy rivojlanishi: Sovet davridan
mustaqillikkacha………………………………………………………………6
1.2. Mustaqillikdan so‘nggi davrda OAV tizimidagi o‘zgarishlar…………13
II BOB. ZAMONAVIY O‘ZBEKISTONDA OAV FAOLIYATINING
HOLATI VA MUAMMOLARI………………………………………………24
2.1. O‘zbekistonda so‘z erkinligi borasidagi islohotlar va ularning ta’siri……24
2.2. Raqamli OAV va blogerlikning rivojlanishi……………………………..29
XULOSA ……………………………………………………………………….35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………….37
2

Xalqaro tashkilotlar bahosi : Bu davrda O‘zbekiston matbuot erkinligi bo‘yicha
xalqaro reytinglarda eng past o‘rinlardan birini egallab kelgan: “Reporters Without
Borders” 2015-yilda O‘zbekistonni 180 ta davlat ichida 166-o‘ringa
qo‘ygan; Freedom House esa mamlakatni “not erkin” mamlakatlar qatoriga
kiritgan.Xalqaro tashkilotlar O‘zbekistonda jurnalistlarning erkin ishlay olmasligi,
senzura va bosim mavjudligini keskin tanqid qilib kelgan . 2016-yil sentabr oyida
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov vafotidan so‘ng,
Shavkat Mirziyoyev mamlakat rahbari etib saylandi. Yangi siyosiy rahbariyatning
dastlabki nutqlariyoq “xalq bilan ochiq muloqot”, “erkin va adolatli jamiyat
qurish”, “axborot siyosatining yangi bosqichga o‘tishi” kabi tamoyillar bilan
bog‘liq islohotlar boshlanishidan darak bergan edi. So‘z erkinligi masalasi ham bu
islohotlarning muhim qismi sifatida maydonga chiqdi. 12
Siyosiy muhitdagi ochiqlik va ommaviy axborot vositalarining roli
Shavkat Mirziyoyev faoliyatining ilk bosqichidanoq ommaviy axborot vositalariga
nisbatan avvalgi davrda mavjud bo‘lgan repressiv yondashuv o‘zgarishni boshladi.
Jumladan, prezident OAV vakillari bilan muntazam uchrashuvlar o‘tkaza boshladi,
ularni faolroq va tanqidiyroq ishlashga da’vat etdi. O‘zbekistonda ilk bor “xalq
davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqqa xizmat qilishi kerak” degan tamoyil
amaliyotga joriy etila boshladi va bunda jurnalistikaning, ijtimoiy tarmoqlarning
roli muhim vosita sifatida qaraldi.Axborot maydonida yangi ommaviy axborot
vositalari paydo bo‘ldi, mustaqil axborot saytlariga ruxsat berildi. Masalan,
Kun.uz, Daryo.uz, Gazeta.uz kabi nashrlar avvalgidan faolroq ishlay boshladi,
tanqidiy va dolzarb mavzularga murojaat qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Hatto
ayrim yuqori martabali mansabdor shaxslar tanqidiy materiallar asosida ishdan
olinishi holatlari kuzatildi. Bu esa jurnalistikaning ijtimoiy nazorat kuchi sifatidagi
mavqeini oshirdi.
Qonunchilikdagi islohotlar va axborotga ochiqlik
12
Haydarova D. “Raqamli jurnalistika va O‘zbekiston tajribasi”. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021.63-b
26

majburiyatga aylantirildi 7
.2021- yil – “ Axborot siyosati kontseptsiyasi ” e ’ lon
qilindi . c ) Jurnalistlar va blogerlar faoliyatiga keng yo ‘ l ochildi OAV vakillari
brifinglar , matbuot anjumanlarida erkin qatnashmoqda ; Davlat organlarining
faoliyatini tanqidiy yoritish holatlari ko ‘ paymoqda ; Telegram va YouTube orqali
mustaqil axborot tarqatish erkinlashdi . 3. Amaliy tashabbuslar va ijobiy misollara )
“ Ochiq budjet ”, “ OpenData . uz ”, “ E - Auksion ”, “ My . gov . uz ” platformalari : OAV
vakillarining davlat axborotiga kirish imkoniyati kengaydi . b ) Axborot va ommaviy
kommunikatsiyalar agentligi (2018): Jurnalistlarni qo ‘ llab - quvvatlash , OAVlarni
ro ‘ yxatga olish tartibini yengillashtirish , Media sohasida huquqiy madaniyatni
oshirish borasida faoliyat olib bormoqda . c ) OAV orqali jamoatchilik nazoratining
kuchayishi : Blogerlar va jurnalistlar ko ‘ plab mahalliy muammolarni yoritib ,
yechimiga hissa qo ‘ shmoqda ; Kun . uz ” orqali oshkor etilgan sog ‘ liqni saqlash ,
ta ’ lim , korrupsiya bilan bog ‘ liq holatlar misol bo ‘ la oladi . 4. Xalqaro reytinglar va
baholar O ‘ zbekiston oxirgi yillarda so ‘ z va axborot erkinligi indekslarida biroz
o ‘ sishga erishdi :
Yil Matbuot erkinligi indeksi (RSF) Reytingdagi o‘rni
2017 50.91 (past erkinlik) 169/180
2020 45.37 156/180
2023 43.2 137/180
Garchi erkinlik darajasi hali past bo‘lsa-da, reytingdagi har yili barqaror
yaxshilanish kuzatilmoqda. 5. Muammolar va mavjud to‘siqlar Barcha ijobiy
o‘zgarishlarga qaramay, ayrim muammolar hali mavjud: Norasmiy senzura
holatlari ba’zan saqlanib qolmoqda; Muayyan mavzular (diniy ekstremizm,
korrupsiya, siyosiy muxolifat) yoritilishida cheklovlar mavjud; Jurnalistlar ustidan
7
Karimov T. “OAVda axborot berish madaniyati va etik me’yorlar”. — Toshkent: “Innovatsiya”, 2021.82-b
21

O'zbekiston tarixi

Купить