Oʻzbekistonda paxtachilik sohasining rivojlanishi - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	2.2MB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Продавец

Dilshodbek

Дата регистрации 29 Март 2025

2 Продаж

Oʻzbekistonda paxtachilik sohasining rivojlanishi

Купить

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
______________________________________________
GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI
____BOSQICH ___-GURUH TALABASI
_____________________________NING
_____________________________________________FANIDAN
“O zbekistonda paxtachilik sohasining rivojlanishi”ʻ
MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
Topshirdi: ______________
Qabul qildi: ______________

O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASININGʻ
RIVOJLANISHI
REJA:
KIRISH
I.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASINING ISHLAB
ʻ
CHIQARISH TARIXI VA BOSQICHLARI
1.1. Sovet davrida paxtachilik siyosati va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.
1.2. Mustaqillik yillarida paxtachilik sohasi
II.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASINING
ʻ
IQTISODIYOTDAGI AHAMIYATI
2.1. Paxtachilik mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo llari
ʻ
2.2. Paxtaning qayta ishlanishi va eksportga yo`naltirilishi
III.BOB.O`ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASIDA SO`NGI
YILLARDA QILINAYOTGAN ISHLARNING AHAMIYATI.
3.1. Hozirgi kunda paxtachilik sohasida amalga oshiraliyotgan ishlar
3.2 Paxtachilik sohasining rivojlanish istiqbollari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: O zbekiston Respublikasida qishloq xo jaligiʻ ʻ
iqtisodiyotining eng muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Paxtachilik sohasi
tarixan strategik ahamiyat kasb etib kelgan bo'lib, u mamlakatning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishida, savdo xavfsizligini ta'minlashda va aholi bandligini
ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Paxta "oq oltin" nomi bilan yuritilib, uzoq yillar
davomida O zbekistonning asosiy eksport mahsuloti sifatida etirof etilgan.
ʻ
O zbekistonda paxta yetishtirish
ʻ O zbekiston qishloq xo jaligining ʻ ʻ tarmog i ʻ
bo lib ,
ʻ mamlakat iqtisodiyotining salmoqli qismini egallaydi .
2006-yilda paxta O'zbekiston umumiy eksportining 17% ni tashkil etdi [ 1 ]
.
Yiliga 1 million tonnaga yaqin paxta ishlab chiqarish (jahon ishlab chiqarishining
4-5 foizi) va eksporti 700-800 ming tonna (jahon eksportining 10 foizi) bilan
O zbekiston ishlab chiqarish bo yicha dunyoda 8-o rinni, paxta eksporti bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ
esa jahonda 11-o rinni egalladi
ʻ [ 2 ]
. O zbekistonda paxta ʻ “oq oltin” deb ataladi .
Har yili paxta terimiga aholining ko‘p qismi jalb etilmoqda. Ularning
ko‘pchiligi ilgari paxta dalalarida oz yoki umuman maosh evaziga ishlashga
majbur bo‘lgan. Paxta yetishtirish 1988 yilda 8000 toyga yetgan bo‘lsa, 2012-yilda
bu ko‘rsatkich 4500 toyga (1 million tonna) yaqinni tashkil qildi. Bu pasayishning
bir qismi er uchastkalarining yanada foydali oziq-ovqat ekinlariga yo'naltirilganligi
bilan bog'liq. Shunga qaramay, paxta O‘zbekiston iqtisodiyotida hamon muhim
o‘rin tutadi.
2017-yilgacha O‘zbekiston paxtasi ko‘plab global kompaniyalar tomonidan
boykot qilingan edi, chunki inson huquqlari bo‘yicha hisobotlar mamlakatdagi
mehnat sharoitlari, bolalar va majburiy mehnat [ 3 ]
. 2017-yilda prezident
almashganidan keyin va mamlakat paxta sanoati liberallashtirilgach, o‘zbek
paxtasiga qo‘yilgan cheklovlar bekor qilindi.
Paxta asosan Xitoy , Bangladesh , Turkiya, Rossiya va Koreyaga eksport
qilinadi. Shu bilan birga, O zbekistonda paxtani qayta ishlash tarmoqlari va
ʻ
fabrikalarining kengayishi hisobiga o z paxta gazlamalarini ishlab chiqarishni
ʻ
rivojlantirish yo lga qo yilmoqda. Iqtisodiyot liberallashtirilgach (2017 yildan) va
ʻ ʻ
3

boykot bekor qilingandan so‘ng paxtani chuqur qayta ishlash orqali yakuniy
mahsulotga aylantirishga e’tibor kuchaydi va eksportni yanada foydali bozorlarga
yo‘naltirish paydo bo‘ldi [ 7 ]
.
Kurs ishining maqsadi: O`zbekistonda paxtachilik sohasining tarixi,
rivojlanish bosqicha va istiqbollarini o`rganish va ilmiy jihatdan tahlil qilish.
Kurs ishining vazifasi: mazkur kurs ishi quyidagi vazifalarni o`z ichiga
oladi.
1. Sovet davrida paxtachilik siyosati va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.
2. Mustaqillik yillarida paxtachilik sohasi
3. Hozirgi kunda paxtachilik sohasida amalga oshiraliyotgan ishlar
4. Paxtaning qayta ishlanishi va eksportga yo`naltirilishi
5. Paxtachilik mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo llariʻ
6.Paxtachilik sohasining rivojlanish istiqbollari
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, 3 ta bob, 6 ta reja, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxati va rasm va xaritalardan iborat.
4

I.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASINING ISHLABʻ
CHIQARISH TARIXI VA BOSQICHLARI
1.1. Sovet davrida paxtachilik siyosati va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.
Sovet hukumati mamlakat xalq xo‘jaligini boshqarishni o‘ta markazlashtirib,
ma’muriy-buyruqbozlik tamoyillari asosida siyosat yuritdi. Bu siyosat jamiyatning
va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy sohalarini rivojlantirish yo‘liga to‘g‘onoq bo‘ldi.
Umum davlat manfaatlarini rukach qilgan holda sovet hukumati markazlashgan
iqtisodiyotni shakllantirishga shu asosda mahalliy respublikalar iqtisodiyotini
markazga qaram qilib qo‘ydi.
Jumladan, O‘zbekiston iqtisodiyoti ham ushbu xatarli siyosatning ta’sirida
markazning xom-ashyo manbaiga aylanib qoldi. Respublikadagi boy xom-ashyo
resurslari va arzon ishchi kuchi ittifoq manfaatlariga bo‘ysundirib qaram holatga
solib qo‘ydi. Ayniqsa, paxtachilikni rivojlantirish, respublikani paxta xom-ashyo
bazasiga aylantirish yuzasidan maqsadli strategik dasturlar ishlab chiqildi. Sovet
hukumati shu maqsaddan kelib chiqqan holda respublikada paxtachilikni
rivojlantirishning bosh omili hisoblangan sug‘orish, y е rga ishlov berish va
parvarish qilish yuzasidan alohida direktiv ko‘rsatmalar ishlab chiqildi.
Sovet hukumati urushdan keyingi yillarda respublikada paxta ekin
maydonlarini kengaytirishga zo‘r berib harakat qildi. Masalan, respublikada 1946-
1950-yillarda paxta maydoni 815,6 ming gektar dan 1098,1 ming gektarga, yalpi
hosili esa 1118 ming tonnadan 2226 ming tonnaga ko‘paydi [1].
Natijada respublikada paxta boshqa ekinlarga nisbatan ko‘p ekiladigan
monopol ekin turiga aylandi. Masalan, paxta maydonlari 1950-yilga kelib
respublikadagi jamiki maydonlarining 56,6 %ni tashkil qildi, XX asrning 80-yillar
o‘rtalarida esa bu ko‘rsatkich 75 %ga, ba’zi oblastlarda esa undan ham yuqori
darajaga ko‘tarildi.
Respublikada markaz topshirig‘i bilan sug‘orish, melioratsiya va
mexanizatsiya ishlari jadallashtirilishi natijasida paxta hosildorligi jadal ortib
bordi: qishloq xo‘jaligini irrigatsiyalash va mexanizatsiyalashning rivojlanishi
5

tufayli respublikada paxta hosildorligi 1935-yildan 1956-yilgacha har gektaridan
13,8 sentnerdan 24,7 sentnerga ko‘tarildi [2].
Bundan ko‘rinib turibdiki, XX asrning 50-yillari o‘rtalariga kelib
respublikada paxta hosildorligi avvalgi davrga qaraganda keskin ko‘tarildi.
Respublika qisqa muddatda markazning paxta е tishtirib beruvchi qaram hududga
aylantirildi. Jumladan, 1951-1955-yillarda O‘zbekiston davlatga 12 mln. 714 ming
tonna paxta xom ashyosini topshirdi. Bu ko‘rsatkich 1946-1950-yillarga nisbatan 4
mln. 779 ming tonna ko‘p demak edi [3]. XX asrning 50-yillaridan paxtachilikni
mexanizatsiyalash ishiga jiddiy e’tibor qaratib, MTSlarning faoliyati bir qadar
isloh qilindi. Shunga qaramasdan bu davrda MTSlar faoliyati o‘rtacha holatda
bo‘lib, ishda juda ko‘p jiddiy xatoliklar mavjud edi. Masalan, 1950-1955-yillarda
traktorlar bilan bajariladigan ish hajmi 61 %ga oshgani holda, paxtaning yalpi
hosildorlik miqdori 11 %ga oshdi, xolos. Ko‘plab MTSlarda bajarilgan ishlar
qo‘shib yozila boshlandi. Bunday hol Sherobod, Sariosiyo, Denov va Jarqo‘rg‘on
MTS larida ko‘plab ko‘zga tashlandi [4]. Paxta yakkahokimligi siyosati ta’sirida
respublikada paxta y е tishtirish va undan hosil olish miqdori ham o‘sib bordi.
Jumladan, 1954-yilda respublika paxtakorlari 1953-yildagiga nisbatan 180
ming gektar ko‘p paxta ekdi. Sovet hukumatining direktiv organlari O‘zbekiston
qishloq xo‘jaligini, ayniqsa, paxtachilikni tez fursatda taraqqiy ettirish yuzasidan
qator ko‘rsatma va vazifalar ishlab chiqildi. Misol uchun, KPSS markaziy
qo‘mitasining 1953-yil sentyabr oyida bo‘lib o‘tgan Plenumida paxta y е tishtirishni
qisqa muddatda ko‘paytirish masalasiga alohida ko‘rsatma berildi.
Plenumda: “Davlat va jamoa xo‘jaliklarida paxta hosildorligini ancha
oshirish va foydalanmasdan yotgan е rlarni ishga solib, yangi sug‘oriladigan
y е rlarni o‘zlashtirib, shu tariqa ekin maydonini kengaytirish, shuningdek,
y е rlarning melioratsiya holatini yaxshilash yo‘li bilan paxta y е tishtirishni yanada
ko‘paytirish masalalari belgilab berildi” [5]. Markaz qanchalik zo‘r bermasin
paxtachilik sohasini rivojlantirishning qator muammolari ham ko‘zga tashlana
boshladi. Bu muammolar eng avvalo markaziy idoralar tomonidan joylardagi
vaziyatni inobatga olmasdan chiqarilgan qarorlar hamda amaliyotdan uzoq
6

buyruqlarning hosilasi bo‘ldi. Respublikada paxta y е tishtirishning yalpi salmog‘i
yildan-yil oshib borsa-da, 1951-1955-yillarda hosildorlik ko‘tarilmadi, aksincha,
pasayib bordi. Masalan, 1950-1953-yillarda har gektarga y е rdan 21,1 sentnerdan
hosil olingan bo‘lsa, 1954-yilda u 20,1 sentnerni, 1955-yilda esa 18,9 sentnerni
tashkil qildi. Natijada esa paxtachilikdan olinadigan yalpi hosil ham kamaydi.
Masalan: 1955-yilda 1954-yildagidan 200 ming tonna kam paxta tayyorlandi
[6]. Qo‘riq y е rlarni o‘zlashtirish hisobiga paxta maydonlarini kengaytirish
vazifasini sovet direktiv organlari zo‘r berib amalga oshira boshladi. Natiajada
respublika bo‘ylab keng hajmda yangi y е rlar o‘zlashtirildi. Shu sababdan ham
oblast irrigatsiya tizimida muhim o‘rin tutuvchi DushanbeQoratog‘ kanalini
qurilishi yakuniga y е tkazildi. Bundan tashqari, Tallimaron kanali qurildi. Denov-
Yurchi botqoqligini o‘zlashtirildi. Natijada ishlar Surxondaryo oblastda
sug‘oriladigan y е rlar maydonini 10 ming gektardan ortiq kengayishiga sabab
bo‘ldi [7].
Paxtachilikni rivojlantirish yuzasidan sovet hukumati bir qancha qaror va
buyruqlar qabul qildi. Masalan, shunday qarorlardan biri SSSR Ministrlar Soveti
va KPSS MQning 1954-yil 9-fevralda qabul qilgan “1954-1958-yillarda O‘zSSRda
paxtachilikni yanada rivojlantirish to‘g‘risida”gi qaror qabul qilinib, paxtachilikni
rivojlantirishning istiqbollari belgilab berildi [8].
Ushbu qaror markazning paxtaga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida
kelib chiqib respublikadagi mavjud vaziyatni inobatga olmasdan qabul qilingan
qaror bo‘lib, unda juda ko‘plab topshiriqlar, buyruqlar mahalliy sharoitni inobatga
olmasdan qabul qilingan edi. Sovet hukumati paxta yakkahokimligini
respublikaning barcha oblast va rayonlarida yildan-yilga kuchaytirib bordi.
Masalan, Surxondaryo oblasti ingichka tolali paxta hosili bo‘yicha asosiy
oblastlardan bo‘lib, 1955-yilda oblastda 17 ta paxtachilik sovxozlari hamda 146 ta
paxta ekuvchi jamoa xo‘jaliklariga xizmat qiluvchi MTSlar mavjud bo‘lgan [9].
Paxta yakkahokimligini yil sayin o‘sib borishi va markazning tinimsiz
yuborib turgan direktiv hujjatlarini bajarish izmida respublikada paxta ekin
maydonlari yiliga kengayib bordi. Masalan, 1956-yildan 1959-yilgacha
7

Respublikaning umumiy ekin maydoni 160 ming gektardan ziyodroqqa ko‘paydi.
Shu yillarda chigit ekiladigan maydonlarning hajmi esa 78,8 ming gektarga
kengaydi. Har gektardan olinadigan hosildorlik 1955-yilda 18,9 sentner bo‘lgan
bo‘lsa bu ko‘rsatkich 1959-yilda 22,9 sentnerga ko‘tarildi.
O‘sha davrda paxtaning yalpi hosildorligi 678 ming tonnaga oshdi, bu esa
o‘tgan yildagiga nisbatan hosildorlikning ko‘payganligidan dalolat beradi.
Respublikada paxta tayyorlash rejasini mahalliy sharoitlarni hisobga olmasdan
asta-sekin yildan-yilga ortirib borildi. Jumladan, 1956-yilda O‘zbekiston davlatga
2 mln. 900 ming tonna paxta topshirdi, bu 1955-yildagiga nisbatan 400 ming tonna
ko‘p demak edi [10]. 1956-1959-yillarda respublikaning kolxoz va sovxozlari
paxta tayyorlashda katta muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritdi, shu yillar ichida davlatga
8861000 tonna yoki yiliga o‘rta hisobda 2954000 tonna paxta topshirdi [11].
1957-yilda respublika kolxoz va sovxozlari markazga 2 mln. 750 ming tonna
paxta hosilini topshirdi. Shu yili Surxondaryo, Qashqadaryo, Andijon, Xorazm
oblastlari va Qoraqalpog‘iston ASSR paxtakorlari yaxshi natijalarga erishdi. 1957-
yil respublikaning 13 ta rayon va 208 ta kolxozlarida har gektar y е rdan 30, 35, 40
sentnergacha va undan ko‘proq hosil olindi [12]. Shu yili Farg‘ona oblastining
Toshloq rayoni chigitni kvadrat-uyalab ekish hamda g‘o‘zani ikki tomonlama
parvarish qilish usullarini barcha paxta maydonlariga joriy qilindi. Natijada,
rayondagi kolxoz va sovxozlar 12 ming gektar paxta maydonining 9 ming
gektarida g‘o‘zani ikki tomonlama parvarish qilib, oblastda paxta tayyorlash
rejasini birinchilardan bo‘lib bajardi. Rayon bo‘yicha o‘rtacha hosildorlik 1956-
yilda 27 sentner bo‘lgan bo‘lsa, 1957-yilda 28,3 sentnerni tashkil qildi. 1957-yil
10-fevralda O‘zSSR Ministrlar Soveti va O‘zbekiston kompartiyasi markaziy
qo‘mitasining “Yangi o‘zlashtirilayotgan qo‘riq va bo‘z y е rlardagi paxta hosilini
kontraktatsiya qilish shartlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Ushbu qarorda
yalpi paxta hosilini oshirish va almashlab ekishni joriy qilish, qo‘riq va bo‘z е rlarni
o‘zlashtirish ishiga kolxoz va sovxozlarning mas’ul ekani hamda yangi
o‘zlashtirilayotgan qo‘riq va bo‘z е rlardagi kolxoz va sovxozlarga paxta tayyorlash
rejasi berilganida kontraktatsiya hosilini 8 sentnerdan belgilash, 1958-yildan
8

boshlab besh yil mobaynida har yili 2 sentnerdan ko‘paytirish vazifasi ham
yuklatildi. Respublikada 1958-yilda 1440,8 ming gektar y е rga chigit ekilgan
bo‘lsa, 1961-yil oxiriga kelib, paxta maydonlari 1616,4 ming gektarga y е tdi [13].
Qo‘riq va bo‘z y е rlarni o‘zlashtirish oqibatida Surxondaryo oblasti Gagarin
rayonidagi Pravda kolxozi paxta va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlaridan ancha
yuqori hosil olishga erishdi. Masalan, 1961-yilda mazkur kolxoz 670 gektar
maydonning bir gektardan 25 sentnerdan hosil oldi. Iskra kolxozi 520 gektar
maydonga paxta ekib, gektaridan 27,4 sentnerdan hosil olishga erishdi [14].
XX asrning 60-yillariga kelib respublika qishloq xo‘jaligida ekstensiv
usuldan voz kechilib, intensiv usulga zo‘r berildi, sovet rahbariyati agrar sohani
kimyolashtirishga e’tiborni kuchaytirdi. Bundan maqsad paxtadan yanada ko‘proq
hosil olish edi, ammo amalda bu qishloq xo‘jaligini inqirozli holatga olib borib
qo‘ydi. Misol uchun, 1965-yilda O‘zbekiston kolxozlarda sarflangan 1 mln. 463,4
ming tonna mineral o‘g‘itdan 1 mln. 324,7 ming tonnasi paxta y е tishtirishda
qo‘llandi [15]. Qishloq xo‘jaligida sarflangan mineral o‘g‘itlar esa aslini olganda
me’yoridan ancha ortiq edi. Shu tufayli ko‘plab sug‘oriladigan y е rlarning
meliorativ holati keskin yomonlashdi.
Ittifoq hukumatining bevosita buyrug‘i bilan Rossiya va Yevropa davlatlari
to‘qimachilik fabrikalari, harbiy sohalari ehtiyojini qondirish maqsadida
respublikaning janubiy hududlarida ingichka tolali paxta ekish yo‘lga qo‘yildi.
Ushbu uchta besh yillik mobaynida Respublikada ingichka tolali paxta y е tishtirish
ancha kuchaydi: misol uchun respublika 1965-yilda davlatga 73 ming tonna
ingichka tolali paxta topshirdi, bu ko‘rsatkich 1971-1975-yillarda esa o‘rtacha 204
ming tonnani tashkil qildi. O‘ninchi besh yillikda ingichka tolali paxta
y е tishtirishning o‘rtacha yillik hajmi 302 ming tonnadan iborat bo‘ldi [16].
O‘rganilayotgan davrda markaz tazyiqi bilan O‘zbekistonda kimyoviy zaharli
moddalarni qishloq xo‘jaligida qo‘llash ortib bordi. Shu tufayli qishloq xo‘jaligi
uchun gerbitsid, defoliantlar va boshqa kimyoviy vositalar ishlab chiqarish hamda
y е tkazib berish kengayib bordi. Agar Respublikada mineral o‘g‘itlar ishlab
chiqarish 1970-yilda 4091 ming tonna bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1975-yilda 6132 ming
9

tonnaga y е tdi [17]. Ammo, qishloq xo‘jalik organlari bu o‘g‘itlarni qo‘llashda
mahalliy aholi sog‘ligi va turmush sharoitini e’tiborga olmadi. Chunki bu tadbirlar
markazdan belgilab berilar, ularni bajarish esa majburiy edi. Buning oqibatida esa
paxta y е tishtirish hajmi muttasil tarzda ortib bordi [18]. Surxondaryo oblast
Sherobod rayonidagi U.Yusupov sovxozida paxtadan olingan hosildorlik 1975-
1979-yillar mobaynida 28,2 sentnerdan 32 sentnerga, yalpi hosil esa 10,7 ming
tonnadan 14,5 ming tonnaga oshdi. Shuningdek, oblastning Lenin yo‘li rayonida
ushbu yillarda paxta xom ashyosi y е tishtirish 43,5 ming tonnadan 56,4 ming
tonnaga yy е tdi yoki 29,7 % o‘sdi, hosildorlik esa gektardan 25,3 sentnerdan 35,4
sentnerga ko‘tarildi yoki 39,9 % oshdi [19].
Ammo bundan keyingi besh yilliklarda respublika bo‘yicha paxta hosili
y е tishtirish bir oz kamaydi. Sovet hukumati hukmronligi davrida O‘zbekiston
qishloq xo‘jaligi oborotida paxta muhim o‘rin egalladi, paxtakorlar rayonlarning
katta qismi Amudaryo va Sirdaryo daryolari bo‘ylab tashkil etildi. Natijada,
O‘zbekiston O‘rta Osiyo hududida eng yirik paxta е tishtiruvchi mintaqaga aylandi.
Shu davrda O‘zbekiston ittifoqning yirik paxta е tishtiruvchi mintaqasiga aylanib,
respublika ittifoqning 60 % dan ortiqroq paxta hosilini y е tkazib berdi. Shu asosda
O‘zbekiston markazning yirik to‘qimachilik korxonalari uchun paxta xomashyosi
tayyorlab beruvchi katta xom-ashyo manbasiga aylandi.
Respublikada paxta yakkahokimligining kuchayishi qator oqibatlarni keltirib
chiqardi. Bu jarayon paxtachilik sohasini keskin kuchayishiga, ekologik vaziyatni
buzilishiga, е rlarning meliorativ holati yomonlashiga olib kelib, aholi
salomatligiga jiddiy putur е tishida ko‘zga tashlandi. Mustaqillik arafasida
respublikada paxta yakka hokimligining ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan salbiy
oqibatlari keng jamoatchilik tomonidan tanqid qilina boshlandi.
Natijada paxta ekiladigan maydonlarni qisqartirish takliflari bilan chiqa
boshladi. Shu asosda asta-sekin paxta maydonlari qisqartirilib, o‘rniga boshqa
qishloq xo‘jalik ekinlari y е tishtirila boshlandi. Agar respublikada 1987- yilda 2
mln. 108 ming gektar y е rga chigit ekilgan bo‘lsa, 1990-yilda 1 mln. 826 ming
gektar y е rda paxta е tishtirildi [20].
10

1989-1991-yillarda paxta y е tishtirish hajmi respublikada ancha kamaydi,
paxta maydonlari qisqardi. Jumladan, paxta y е tishtirish bo‘yicha rejalar xom-ashyo
hisobida 843 ming tonnaga kamaytirildi. Bundan tashqari paxta ekiladigan
maydonlar 2017 ming gektardan 1700 ming gektarga tushirildi. Bu esa paxta
yakkahokimligiga nisbatan chek qo‘yish, qishloq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarini
rivojlantirish hamda qishloq aholisining tomorqa xo‘jaligini kengaytirish imkonini
berdi. Xullas, sovet hukumati hukmronligi davrida respublikada paxtachilikdan
ko‘proq mo‘l hosil olishga, yangi y е rlarni o‘zlashtirish va ularning o‘rnida paxta
maydonlarini barpo etishga jiddiy e’tibor qaratildi.
1-rasm. Sovet davrida paxtachilik.
Manba: https://www.google.com/url
Shu maqsadda ko‘plab Yangi y е rlar o‘zlashtirildi yangi-yangi sug‘orish
inshoatlarini qurish ishlari keskin avj oldirildi. Tadqiq etilgan davrda respublika
qishloq xo‘jaligida paxta yakkahokimligi siyosati yil sayin kuchayib bordi.
Paxtadan yanada ko‘proq hosil olish maqsadida yangi y е rlarni o‘zlashtirilib,
ularning o‘rnida katta-katta paxta maydonlari barpo etildi. Bu amaliyot ta’sirida
respublikada sug‘oriladigan maydonlar hajmi ekstensiv ravishda qariyb ikki
baravarga kengaydi. Aynan paxta maydonlarining kengaytirilishi oqibatida
11

aholining boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoji xavf ostida
qoldi.
1.2. Mustaqillik yillarida paxtachilik sohasi
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, iqtisodiyotning
barcha sohalarida, jumladan qishloq xo‘jaligi, xususan paxtachilik sohasida keng
ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Paxtachilik O‘zbekiston iqtisodiyotida
strategik ahamiyatga ega tarmoq bo‘lib, xalqaro bozorda mamlakatning
raqobatbardoshligini belgilovchi omillardan biri hisoblanadi.
1. Paxtachilikda dastlabki islohotlar
Mustaqillikning ilk yillarida davlat paxta yetishtirishni qat’iy nazorat qilgan
bo‘lsa-da, asta-sekin bu tizimda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichma-bosqich
amalga oshirildi. Kollektiv xo‘jaliklar o‘rnida fermer xo‘jaliklari tashkil etildi. Bu
esa fermerlarning mustaqil faoliyat yuritishiga, daromadlarini oshirishga va ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat qildi. O‘zbekiston mustaqillikning
dastlabki yillarida iqtisodiyotni tubdan o‘zgartirish yo‘lini tanladi. Paxtachilik
sohasi ham bu jarayondan chetda qolmadi. Dastlab, davlat paxta yetishtirishni
qat’iy nazorat ostida ushlab turgan bo‘lsa-da, bozor iqtisodiyoti tamoyillariga
o‘tish bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Kollektiv va davlat xo‘jaliklari o‘rniga
fermer xo‘jaliklari tashkil etildi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligining
oshishiga, paxta yetishtiruvchilarning mustaqilligini ta’minlashga va ularning
daromadlarini ko‘paytirishga xizmat qildi.
Shuningdek, davlat tomonidan paxtachilikka doir huquqiy va iqtisodiy
mexanizmlar ishlab chiqildi. Fermer xo‘jaliklariga yer ijaraga berildi, kreditlash
tizimi yo‘lga qo‘yildi, va paxta narxini bozor tamoyillari asosida belgilash
mexanizmlari joriy etildi. Bu islohotlar paxtachilik sohasida yangi davrni boshlab
berdi va qishloq xo‘jaligining boshqa tarmoqlariga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
2. Texnik modernizatsiya va ilm-fan yutuqlari
Yangi texnika va agrotexnologiyalarning joriy qilinishi, paxta terish
mashinalari va samarali urug‘lik navlarining yetishtirilishi paxtachilik
samaradorligini oshirdi. Shuningdek, paxtachilikda zamonaviy agrotexnika,
12

mineral o‘g‘itlar va ilg‘or suv tejamkor texnologiyalarning qo‘llanilishi salmoqli
natijalarni berdi.
2-rasm.Mustaqillik yillarida paxtachilik
Manba:https://www.google.com/url
3. Ekologik muammolar va ularni hal etish
Paxtachilik sug‘oriladigan dehqonchilik asosida olib boriladi. Suv
resurslaridan noto‘g‘ri foydalanish Orol dengizi inqiroziga olib keldi.
Mustaqillikdan so‘ng, suvdan oqilona foydalanish, tomchilatib sug‘orish va
ekologik xavfsizlikni ta’minlash borasida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirildi.
4. Qayta ishlash sanoati va eksport salohiyati
So‘nggi yillarda paxtani faqat xom-ashyo sifatida emas, balki chuqur qayta
ishlash orqali tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishga katta e’tibor qaratildi. Tekstil
klasterlari tashkil etilib, mato, ip-kalava, tayyor kiyim-kechak ishlab chiqarish
hajmi ortdi. Bu esa yangi ish o‘rinlari yaratish va eksport salohiyatini oshirishga
olib keldi.
13

5. Xalqaro hamkorlik va mehnat huquqlari O‘zbekiston hukumati bolalar va
majburiy mehnatga qarshi qat’iy kurash olib bordi. Natijada xalqaro tashkilotlar
O‘zbekiston paxtasini "toza paxta" sifatida qayta e’tirof etdi. Bu esa mamlakat
paxtasining nufuzini oshirib, xalqaro bozorlarga kirib borish imkonini berdi.
O‘zbekiston mustaqilligi yillarida paxtachilik sohasi tubdan o‘zgarishlarga
uchradi. Bu sohada amalga oshirilgan islohotlar iqtisodiy barqarorlik, eksport
imkoniyatlari va aholining farovonligini oshirishda muhim o‘rin tutdi. Kelajakda
paxtachilikni yanada modernizatsiya qilish, ekologik barqarorlikni ta’minlash va
mahsulotni chuqur qayta ishlash orqali uning qiymatini oshirish muhim
vazifalardan biri bo‘lib qoladi.

14

II.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASININGʻ
IQTISODIYOTDAGI AHAMIYATI
2.1. Paxtachilik mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo llari
ʻ
Qishloq xo’jaligi tizimlari bir-biridan ancha yiroq va nihoyatda turli-tuman
fan yutuqlari, texnika va texnologiyalar bilan bog’liq murakkab jarayon bo’lgani
uchun ba’zida mana shu texnologik jarayonlarning ayrim tarkibiy qismlari bilib –
bilmay yoki sun’iy ravishda buzilmoqda, bunday biron texnologik jarayonning
zo’rma-zo’rakilik natijasida yo’l qo’ygan buzilishi boshqa jarayonlarning
buzilishiga olib kelishi oqibatida uning barqarorligi oqlab qolayapti.
Bu esa texnologik jarayonlar aniq ishlashini ta’minlash va uning ravon
ishlashini boshqarish har tomonlama chuqur va ilmiy asosda tashkil qilishni taqozo
etadi. Biz bu sohadagi barcha muammolarni hal etish bilan bog’liq serqirra
savollarning barchasiga to’la – to’kis javob berishga da’vo qilmoqchi emasmiz.
Maqsad faqat shu muammolarning ba’zi eng dolzarblariga oid mulohazalarimiz
bilan texnologik jarayonlar qaysi qismida uzilish ro’y berayotganiga e’tiborni
qaratish va ularni bartaraf etish hisoblanadi.
1-muammo. Bildirilayotgan fikr-mulohazalar va tavsiyalar shubhasiz
Respublikamiz qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lgan paxtachilik
muammolarini hal etishga qaratilgan.
Ma’lumki o’simlik va barcha tirik mavjudotlar dunyosi hayoti uchun yagona
manba quyosh energiyasidir. Ammo hozircha nafaqat paxtachilikda va hatto dunyo
dehqonchiligida quyosh nuridan tabiiy samarali foydalanishga oid ilmiy
asoslangan agrotexnik talab ishlab chiqilmagan.
Ya’ni, ekinlarni har xil geologik kengliklar bo’yicha quyosh nuriga nisbatan
necha gradus ekilish kerakligi ko’rsatilgan. Bu esa o’simlik rivojlanishining sust
hosili kam sifatsiz bo’lishiga va kechikib yetilishiga olib keladi. Shu ma’noda
ekinlarni quyosh yo’liga muvofiq ekishning ahamiyati katta. G’o’zaning normal
15

o’sib rivojlanishi uchun 25-300 issiqlik harorati talab qilishi va ho’l ko’saklarning
quruq modda (paxta) ga aylanishi esa faqatgina quyosh nuri tushib turgandagina
sodir bo’lishi fanda isbotlangan.
Bu paxta jo’yagi yo’nalishni aynan ko’sakdan paxta aylanish paytiga quyosh
nurini maksimal tushadigan holatiga muvofiq belgilab olishni taqozo etadi.
3-rasm. Quyosh turishi kunlarining paxta hosiliga ta`siri.
Manba:https://www.google.com/url
Olg’a surilgan g’oyaga mos holda biz tomonimizdan Jizzax viloyati
geografik kengligi uchun quyosh yolining erta bahordan to kech kuzgacha qanday
o’zgarishi astronomik ma’lumotlari asosida nazariy aniqlandi.
Ana shu nazariy ma’lumotlar asosida quyoshning har kuni necha gradus
gorizont aylanasi bo’yicha siljib borishi (ko’rinma harakati ko’zda tutilayapti) va
shu kunlarga mos g’o’za rivojlanishi fazalari (15-aprelda ekilgan holga nisbatan)
belgilab olindi. Ko’rsatilgan sanada ekilgan chigitlarning ko’sakdan paxtaga
aylanish muddati 7-iyunga to’g’ri kelishi va chigitning ekilish yo’nalishi
Quyoshning o’sha paytdagi chiqib botish burchagiga teng bo’lishi eng muvofiq
deb olindi. Bu esa bizning holda Quyosh yo’li burchagi janubga nisbatan gorizont
aylanasi bo’ylab shimolga soat mili yo’nalishiga qarshi tomonga hisoblaganda 980
16

ga teng yoki bahorgi teng kunlikka nisbatan, ya’ni bahorgi teng kunlikdagi Quyosh
yo’li burchagini shartli ravishda 00 deb olinganda (aslida u Jizzax viloyatida 730
ga teng) 250 ga teng bo’ladi. Bu go’za jo’yagining eng muvofiq deb hisoblangan
burchagini eng oddiy dehqonning dala sharoitida xohlagan sanaga mos Quyosh
yo’li burchagini aniqlashning oddiy dehqonlarbop qurilmasi ham tayyorlanadi.
Mazkur so’z yuritilgan paxta hosildorligini oshirish va tola sifatini yaxshilash
hamda hosilning barvaqt pishishini ta’minlashning ijobiy yechimi haqidagi nazariy
mulohazalar amaliyotda dastlabki sinovdan muvaffaqiyatli o’tdi.
Jumladan, Jizzax viloyati Do’stlik tumani X. Isroilov SFU, Arnasoy tumani
“Nuriddin ota” fermer xo’jaligi, paxta maydonlariga tajriba uchun har xil
yo’nalishda ekilgan g’o’zalar hosildorligi va erta pishishi bo’yicha olingan
tadqiqot natijalariga ko’ra, hech qanday qo’shimcha xarajatlarsiz, bir xil sharoitda
Quyosh yo’liga tomon ekilgan go’zalar paxtasi boshqalariga nisbatan 7-10 kun erta
ochildi, hosildorlik esa o’rtacha 2,5-3 sentnerga yuqori bo’ldi. Ushbu
agrotexnologiya qo’llanilishining nechog’liq samaradorligini birgina Hindiston
misolida ko’raylik, u yerda jami 9 mln. gektarga yaqin paxta ekilishini hisobga
olsak, tavsiya qilinayotgan usul qo’llanilganda bir yilda hech bir qo’shimcha
xarajatlarsiz 2 mln.700 ming tonna ortiqcha sifatli tola olish mumkin.
O’zbekistonda u 1.5 mln gektar maydondan qoshimcha 450 ming tonna (deyarli
ikki viloyat paxtasini) sifatli hosil olish imkonini beradi.
2-muammo. Chigitning erta to’liq va baquvvat unib chiqishida, uning uchini
janubga qaratib ekishning ahamiyati katta.
Buni birinchi marta A.V. Krilov 1964- yilda magnitotropizm hodisasi deb
atadi. Olim bug’doy urug’larining uchi magnitning janubiy qutbiga qaratib
ekilganlari bir sutka erta va baquvvat bo’lib unib chiqqanligi, rivojlanishi ham
yaxshi bo’lganligini aniqladi. Buni chigit ekishda ham qo’llash yaxshi natija
beradi. Bu samarani xalqimizning “Bir kun erta eksang, hafta burun o’rasan” degan
hayotiy hikmati orqali izohlash mukin. Ana shu muammoning yechimi sifatida biz
tomonimizdan chigit ekish apparati konstruksiyasini chigitning konussion shakliga
mos holda takomillashtirilgan varianti ishlab chiqildi.
17

3-muammo. Bu muammo ham chigit ekish seyalkasi konstruktsiyasiga
taalluqli bo’lib, bu ham quyosh nurining samaradorligiga taalluqlidir. Hozirgi
selyalkalardagi zichlovchi katoklarning tuproqni ko’mib ketgandan keyingi
zichlash burchagi oldin so’z yuritilgan chigit ekishning 15-aprel holatiga mos
kelmaydi, ya’ni ekish kunlari (3-5 kun) dagi quyosh nurining tuproq sirtiga tik
tushishi e`tiborga olinmagan. Natijada nuriy issiqlik almashinuvi past bo’lib,
chigitlar kech unib chiqadi. Shunga ko’ra 15-aprelga mos quyoshning chiqish
burchagi Jizzax viloyati (misolida) uchun 8 gradusga tengligini hisobga olganda
tuproqni zichlagich katokning zichlash qiyaligi burchagi bo’lishi maqsadga
muvofiq.
4-muammo. Bu muammo ham bevosita chigit ekish texnologiyasiga taalluqli
bo’lib, bunda paxtachilikda qo’llanilib kelayotgan CTX-4A rusumli 90×90 sm.
sxemada ekishga mo’ljallangan seyalkaning ramasiga qo’shimcha jiddiy
o’zgartirishlarsiz 60×60 sm. sxemaga mo’ljallab ikkita ekuvchi organ o’rnatiladi
va 60×60 sm. sxemada ekadigan C4X-6B takomillashtirilgan olti qatorli seyalka
hosil qilinadi. So’z yuritilgan chigit ekish seyalkasining olti qatorga o’zgartirilishi
o’z navbatida kultivatorning ham o’z navbatida olti qatorli bo’lishini taqozo qilishi
tabiiy.
Buning uchun ham 90×90 sm. sxemaga mo’ljallangan to’rt qatorli KRX-3,6
rusumli kultivator oldingi ramasiga 60×60 sm. sxemaga moslab ishchi organlar
uch qatordan joylashtiriladi. Orqadagi ishchi organlar ham 60×60 sm.sxemaga
moslashtirilib o’rnatiladi. Barcha sxemalar ishlab chiqilgan va iqtisodiy
samaradorligi aniqlandi. Demak olti qatorliga o’tilsa 8334 ta ekish agregatiga hojat
qolmaydi. Ana shu tejalgan ekish agregatlarining narxi bo’yicha iqtisodiy
samaradorlik ekish agregatlari va traktorlar narxi, ularga kerakli chigitlarga ish
haqi va boshqa texnik xizmat ko’rsatishlarni hisobga olganda bir mavsumda 294
mlrd 554mln so’mni, yonilg’i tejamkorligi esa 3 mlrd 160 mln so’mni tashkil etadi.
Bu o’z navbatida kultivatsiya qilishni ham olti qatorliga o’tkazishni taqozo
etadi. Ekish va kultivatsiya qilishni to’rt qatorlidan olti qatorliga o’tkazishdagi
iqtisodiy samaradorlik yuqoridagi ikkita ko’rsatkichning o’zidayoq jami 294 mlrd
18

554 mln + 34 mlrd 760 mln =329 mlrd 304 mln so’mga teng bo’ladi. Bir gektar
yerga chigit ekishdagi agregatning o’tishlari soni olti qatorlida 7000 marta kam
bo’lishini hisobga olinsa, 2 mln gektar uchun u 2000000 ×7000 = 14 mlrd martani
tashkil etadi. Ushbu raqamni 10 marta kultivatsiya qilishga qo’llasak o’tishlar soni
unda 140 mlrd martaga kam bo’ladi va mos holda yerning zichlanishi ham
shunchaga kamayadi, bu esa hosildorlikning gektariga 4,5 sentnerga oshirishga
olib keladi.
5-muammo. Dehqonchilik tarixidan ma’lumki, Quyoshning nuri barcha
o’simliklarga jon bo’lsa, ularning koni suvdir.
Ammo ekinlarni yetishtirishning agrotexnik talabidan hozirgacha suvni
qanday yo’nalishda oqizib sug’orish to’g’risida ham biron – bir manbada hech bir
so’z aytilmagan. Ekinlarni sug’orishda uning yo’nalishini Quyoshning chiqish
tomoniga, G’arbdan Sharqqa oziqlanishini eng samarali deyish mumkin. Chunki,
bunda suv Quyosh yurishiga qarama – qarshi oqqanligini, uning ta’sirida Sharqdan
G’arbga va boshqa tomonlarga qarab oqqaniga nisbatan ko’proq bo’ladi, natijada
suv-nur reaksiyasi samarali kechadi. Quyoshning nuri ta’sirida suv tarkibidagi har
xil kimyoviy elementlar parchalanib, suvda ko’zga ko’rinmas suv o’simliklari va
oziqabop moddalar hosil qiladi, qisqasi, uni “o’lik” suvdan “jonli” suvga
aylantiradi. Bu haqda Ibn Sino ham “Agar quyoshga qarab oqayotgan bo’lsa,
boshqa suvlarga nisbatan yaxshi, G’arb yoki Janubga oqayotgan bo’lsa yomon
ayniqsa janubiy shamol esayotganda janubga qarab oqayotgan suv sifatsiz bo’ladi”
– degan edi. Shularni hisobga olgan holda mazkur g’o’za jo’yaklarining quyosh
yo’li tomon olinishi ikkinchi muhim masalani ham birvarakayiga hal qiladi, ya’ni
suvni G’arbdan Sharqqa tomon yo’naltirib sug’orish imkonini yaratadi.
6-muammo. Bu muammo g’o’zalarni chilpishni ilmiy asosda tashkil
qilishdir. Hozirgi kundagi faqat uchki shoxlarini chilpish bilan hosilni kamaytirib,
borining ham sifatsiz va kech ochilishiga sharoit yaratiloqda chunki ustki shoxlarni
chilpiganda kuch yon shoxlarning g’ovlanishiga, bu esa qator orasiga va
ko’saklarga zaruriy quyosh nuri tushishining keskin kamayishiga olib keladi, bu
o’z navbatida issiqlik almashinuvi va tuproqqa issiqlik yutilishiga salbiy ta’sir
19

ko’rsatadi, ko’saklar kichik, tolasi sifatsiz va kech ochiladi. Shu ma’noda g’o’zani
bir yo’la yon tomonidan ham chilpishning ahamiyati katta.
Konussimon chilpishning ahamiyati yana tola sifati asosan pastki bo’g’inda
joylashgan chanoqlarda eng yaxshi bo’ladi degan tushunchaning unchalik to’g’ri
emasligi, ya’ni tola sifati qaysi bo’g’indaligi emas, balki chanoqning qanchalik
konussimon joylashishiga bog’liq ekanligi bilan izohlash mumkin. Tadqiqotlar
natijasida chanoq novdaga qanchalik yaqin bo’lsa, sifati shunchalik yuqori bo’lishi
isbotlandi. Aytilganlarni hisobga olib, g’o’zalarning faqat ustki shoxlarini
chilpishga mo’ljallangan mazkur CHBX-4 agregati chilpish apparati
konstruksiyasini qo’shimcha bir yo’la ham yonidan kesilgan konussimon shaklda
chilpish uchun o’zgartirish bo’yicha loyihalanadi.
7-muammo. G’o’za bargini mashinada terib olishdir. G’o’za bargini
defolyatsiya qilib, yerga behuda to’kib yuborib, chirindiga aylantirish o’rniga, uni
mashinada terib olish bilan quyidagi ekologik, texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy
muammolar bir yo’la hal qilinadi:
1. G’o’za bargini mashinada terib olish bilan defolyatsiyaga xojat qolmaydi
va bu muhim ekologik muammo hal bo’ladi degan so’z;
2. Defolyatsiya uchun zarur ximikatlar, ularni keltirish va ishlatishga ketgan
barcha xarajatlarga chek qo’yiladi;
3. Defolyatsiyadan keyin chanoqlardagi ochilgan paxtalarga ilinib qolgan
quruq barglarning unga qo’shilib tolani ifloslantirishning oldi olinadi;
4. Bargdan kimyo sanoati uchun 200 ming tonnaga yaqin limon va olma
kislotasi hamda tibbiyot uchun ko’plab vitaminlar olish mumkin. Shuncha
miqdordagi limon va olma kislotasini olish uchun esa 4 mln tonna olmani qayta
ishlash kerak bo’ladi.
5. Uning chiqindisidan limon va olma kislotasidan tashqari, uni bijg’itib
metan gazi ham olish mumkin.
6. Yana muhim jihati shundaki, joylarda limon, olma kislotasi ishlab
chiqarish, gaz olish, chorva uchun ozuqa olishga moslashgan korxona va zavodlar
qurilishi evaziga minglab kishilar ish joyiga ega bo’ladilar;
20

7. Avgust oyining oxirlarida barglarni terib olinganda ko’saklariga nur,
issiqlik va havo yetib borishi yaxshilanib, odatdagi go’zalarga nisbatan 10-15 kun
erta ochiladi, hosili mo’l bo’ladi.
8. Har gektardan uzib olingan barg kamida 1.3 tonna talqon olinib
(respublika miqyosida 2 mln tonnadan ortiq), chorvachilik mahsulotlarini 10-15 %
ga oshirish ta’minlanadi. Eng servitamin yem – xashak hisoblangan bedaning 1 kg
da quruq g’o’za bargida 400 mgr ni tashkil etadi. 9. Undan tayyorlangan preparat
va organik kislota eritmasi (ekstrakt) ni sementga aralashtirib qorishma
tayyorlanganda qorishmaning gidravlik qarshiligini kamaytirish hisobiga uni nasos
bilan haydab berishga ketadigan energiya sarfini 30% dan ko’proq kamaytiradi.
Ko’rinib turibdiki, defolyatsiya qilinib, to’kib yuborish o’rniga g’o’za
barglari biomassasidan amalda foydalanishni faqat zamon talablariga javob
beradigan barg terish mashinasi yaratish bilangina ijobiy hal qilish mumkin.
Aytilganlardan kelib chiqib biz tomonimizdan g’o’za bargini terish
mashinasi konstruksiyasi ishlab chiqildi. Barcha muammolarni (matnda keltirilgan)
hal qilishga oid ishlanma va loyihalar chizmasi, ishlashi haqidagi yozuvlarni
maqola matni cheklanganligini inobatga olinib keltirilmadi.
21

2.2. Paxtaning qayta ishlanishi va eksportga yo`naltirilishi
Zamonaviy dunyoda to'qimachilik sanoati eksport bilan shug'ullanuvchi
tarmoqlar orasida yuqori o'rinni egallaydi.
Unda eksport qilinadigan mahsulotlarning keng assortimenti mavjud ip-
kalavadan tortib tayyor mahsulotlargacha (kiyim va trikotaj). Shu nuqtai nazardan,
sanoatning eksport salohiyati katta bo'lib, uning rivojlanishi qaror qabul qilish
paytidagi shartlardan tanlanishi mumkin: strategik investorning mavjudligi, jahon
tovar bozori, joriy biznes-rejaning samaradorligi, eksport ishlab chiqarish
talablariga muvofiq kadrlar tayyorlash darajasi.
Bugungi kunda O‘zbekiston to‘qimachilik, tikuvchilik va trikotaj sanoati
yetakchi va jadal rivojlanayotgan tarmoqlardan biridir. Mustaqillik yillarida
mamlakatimiz makroiqtisodiyot majmuasida mustahkam o‘rin egalladi.
Prezidentimiz rahnamoligida yaratilayotgan qulay shart-sharoit, imtiyoz va
preferensiyalar, mustahkam me’yoriy-huquqiy baza tufayli soha korxonalari ulkan
muvaffaqiyatlarga erishib, rivojlanishning sifat jihatidan yangi bosqichiga qadam
qo‘ymoqda. Bu paxta xomashyosidan keng turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish,
uni qayta ishlashdan paxta tolasi, kalava, gazlama, trikotaj, tayyor tikuvchilik,
trikotaj va paypoq mahsulotlari ishlab chiqarishdir.
Yangi quvvatlar yaratilib, mavjudlari modernizatsiya qilindi. 150 mingdan
ortiq ish o‘rni yaratildi. Gazlamalar, trikotaj gazlamalar va tayyor mahsulotlar,
paypoq mahsulotlari ishlab chiqarish, shuningdek, zamonaviy bo‘yash va
pardozlash tarmoqlarini yaratishga qaratilgan loyihalar yaratilmoqda. Tarmoq
tarkibiga 1750 ta to qimachilik, tikuvchilik va trikotaj korxonalari kiradi,ʻ
jumladan: 410 ta to qimachilik sanoati, 10 ta mashinasozlik, 1330 ta tikuv-trikotaj
ʻ
22

sanoati, 75 ta paxta-to qimachilik klasteri. Paxta-to‘qimachilik klasterlari 2020-ʻ
yilda 91 ta loyihada ishtirok etib, 117 ta tumanda (respublika umumiy paxta
ekiladigan maydonning 87 foizini) egallaydi.
Asosiy ishlab chiqarish assortimentining ishlab chiqarish quvvati: ip - 705
ming tonna; gazlamalar – 1,2 mlrd. kv.m.; trikotaj - 140 ming tonna; tayyor
mahsulot – 2,2 milliard dona; paypoq - 132 million dona[8]. 2024- yilning yanvar-
avgust oylarida Farg‘ona viloyati xorijga jami 1,2 mln AQSh dollari qiymatidagi
6,0 ming tonna quritilgan pomidor mahsuloti eksportini amalga oshirdi. Bu
ko‘rsatkich o‘tgan yilning shu davri bilan solishtirilganda 5,8 ming tonnaga
ko‘pdir[9].
O'zbekistonning Yevropa va Osiyo chorrahasida joylashganligi logistikani
rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar ochmoqda. Biroq, mamlakatda logistika
infratuzilmasi va ish samaradorligi etarlicha rivojlanmaganligicha qolmoqda.
Jahon bankining 2020-yilgi logistika samaradorligi indeksiga (LPI) ko'ra,
O'zbekiston 160 mamlakat ichida 102-o'rinni egalladi, bu esa yaxshilanish uchun
muhim imkoniyatlarni ko'rsatadi.
LPI shuningdek, bojxona faoliyati, infratuzilma sifati va logistika
kompetentsiyasini O'zbekiston logistika tizimining eng zaif sohalari sifatida
belgilab berdi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning
22.12.2017 yil Oliy Majlisga Murojatnomasida10 Kelgusi yilda O'zbekiston
Respublikasining tashqi savdo yuklarini jahondagi va mintaqadagi asosiy
bozorlarga olib chiqadigan ishonchli transport va tranzit yo'laklarini izchil
shakllantirishga alohida e'tibor qaratish lozim.Bugungi kunda bizning asosiy
yuklarimiz Qozog'iston tranzit yo'laklari orqali, ayniqsa, eng ko'p yuklar
"Sariog'och" stanciyasidan o'tadi va bu marshrut imkoniyatlari bizning
extiyojlarimizni to'liq qondirmoqda, deb aytolmaymiz.
Ushbu stansiyadan tovarlarni O'zbekiston hududiga olib kirishda
elektrovozlar, zamonaviy terminallar etishmasligi, temir yo'l tarmoqlaridagi
bandlik mahsulotlarning uzoq muddat qolib ketishiga sabab bo'lmoqda. Bu esa
mamlakatimiz iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shu sababli logistik ARM
23

marshrutlarni diversifikaciya qilish, bu borada qo'shnilarimiz bilan amaliy
muzokaralar o'tkazish zarur.
To qimachilik sanoati barqarorligini ta minlash va pandemiyaning sohagaʻ ʼ
ta sirini yumshatish maqsadida hukumat tomonidan bir qator imtiyoz va imtiyozlar
ʼ
berildi: Hisobot davri yakuni bo‘yicha umumiy tushumda tayyor tikuvchilik va
trikotaj mahsulotlari eksportidagi ulushi kamida 60 foizni tashkil etgan korxonalar
2023-yil 1-yanvarga qadar mol-mulk solig‘ini to‘lashdan ozod etildi.
To qimachilik, tikuv-trikotaj, charm-poyabzal va mo yna sanoati korxonalarining
ʻ ʻ
daromad solig i bo yicha soliq solinadigan baza yetti yil davomida teng ulushlarda
ʻ ʻ
zamonaviy tozalash va kanalizatsiya inshootlarini qurish xarajatlari summasiga
kamaytiriladi. Zamonaviy avtomatlashtirilgan so‘yish majmualari va terini qayta
ishlash korxonalarini ishga tushiruvchi tashkilotlar 2023-yil 1-yanvarga qadar yer
solig‘ini to‘lashdan ozod etildi.
“O‘zto‘qimachiliksanoat” uyushmasining xorijiy maslahatchilari
O‘zbekiston Respublikasidagi manbalardan olinadigan daromadlardan uning
belgilangan stavkasining 50 foizi miqdorida jismoniy shaxslardan olinadigan
daromad solig‘i to‘laydilar[11].
2022-yil fevral oyida Rossiya-Ukraina mojarosi boshlanganidan so'ng, N&m,
Zara, Bershka, Uniqlo kabi mashhur kiyim brendlari mamlakatni ommaviy
ravishda tark eta boshladi. O'zbekiston Rossiya Federatsiyasida trikotaj
kiyimkechak ishlab chiqarish va etkazib berishni ko'paytirib, ushbu joyni egalladi.
Biroq, o'zbek mahsulotlariga bo'lgan qiziqishning o'sishi nafaqat G'arb
kompaniyalarining Rossiyadan chiqib ketishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Yana
bir sabab-tikuvchilik va logistika narxlarining oshishi, Rossiya bozoriga tanish
bo'lgan eksportchilar Xitoy va Bangladeshdan tovarlarni yetkazib berish
muddatlarining oshishi, kechikishlar bir necha oyga yetadi.
Shu vaqt ichida O'zbekiston mahsulotlarlarni tikishga, Rossiyaga olib
kelishga va hatto sotishga muvaffaq bo'ldi. Shuningdek, mintaqada erkin ishlab
chiqarish quvvatlarining mavjudligi, qo'shma ishlab chiqarishlarni yaratish uchun
yanada qulay va tushunarli sharoitlar, rublda to'lovlar va Xitoy bilan taqqoslaganda
24

tannarxning pasayishi, masalan, 20-50% muhim rol o'ynadi. Bularning barchasi
Rossiya biznesiga ta'minot zanjiri bo'ylab xarajatlarni optimallashtirish va yakuniy
mahsulotlar narxlarining o'sishini cheklash imkonini beradi.
Ekologik toza, sifatli va arzon narxlar tufayli o'zbek trikotaj va to'qimachilik
mahsulotlari Rossiyada talabga ega. Bugungi kunda O'zbekiston korxonalarida o'z
mahsulotlarini qovun Fashion Group, Concept Group, Sportmaster, ozon
Marketplace, Gloria Jeans oilaviy kiyim do'konlari tarmog'i, Funday, Zolla
erkaklar va ayollar kiyimlari sotuvchisi, Cozy Home uy to'qimachilik va uy-
ro'zg'or buyumlari tarmog'i, Crockid bolalar kiyimlari brendlari, Cherubino kabi
Rossiya xoldinglari ishlab chiqaradi., Bubl-Gum, Nicolo Angi erkaklar kiyimlari
brendi, limé ayollar kiyimlari va aksessuarlari brendi va boshqalar. Ular
ishlayotgan korxonalar orasida Uztex Group, Diva-teks, Samarkand Euro Asia
Textile, andijan-Tex yirik xoldinglari bor.
Ushbu afzalliklarga qaramay, O'zbekistonning eksport salohiyati deyarli
foydalanilmayapti. Mamlakat eksporti asosan paxta, oltin va tabiiy gaz kabi
tovarlar bilan cheklangan bo'lib, qo'shimcha qiymat ishlab chiqarish kam.
Eksportda diversifikatsiya va qiymat qo'shilishining etishmasligi savdo defitsitiga
olib keldi, import esa eksportdan oshib ketdi. 2022-yil yanvar-dekabr oylarida
O'zbekiston eksporti 19,31 milliard dollarni tashkil etdi, bu 2019-yilning shu
davriga nisbatan 20,6 foizga ko'pdir. Eksport salohiyatining pastligi sabablaridan
biri O'zbekistonda logistika infratuzilmasining rivojlanmaganligidir. Logistika
tizimi xarajatlarni kamaytirish, samaradorlikni oshirish va eksportning umumiy
raqobatbardoshligini oshirishda muhim rol o'ynaydi.
O'zbekistonda samarali logistika operatsiyalarining yo'qligi transport
xarajatlarining oshishiga, qo'rg'oshin muddatlarining uzoqlashishiga va
ishonchlilikning pasayishiga olib keldi, natijada eksport raqobatbardoshligini
pasaytirdi. Bundan tashqari, samarasiz logistika tizimi inventarizatsiya
xarajatlarining oshishiga, etkazib berishning kechikishiga va pasayishiga olib
keladi ta'minot zanjirini boshqarishning umumiy jarayoniga ta'sir qilishi mumkin
bo'lgan mijozlar ehtiyojini qondirish.
25

O'zbekistonning eksport salohiyatini oshirish uchun samarali va samarali
logistika tizimini rivojlantirish juda muhimdir. Buning uchun O'zbekistondagi
logistika tizimlarining hozirgi holati, ularni rivojlantirish muammolari va
imkoniyatlari, ularning samaradorligini oshirish uchun qabul qilinishi mumkin
bo'lgan strategiyalarni har tomonlama tushunish talab etiladi. Logistika tizimlari va
ularning eksportni rivojlantirishdagi ahamiyati. Logistika tizimlari deganda
tovarlar, xizmatlar va ma'lumotlarning kelib chiqish nuqtasidan iste'mol nuqtasiga
qadar oqimini rejalashtirish, bajarish va nazorat qilish bilan bog'liq faoliyat
tarmog'i tushuniladi. Logistika operatsiyalari transport, omborxona,
inventarizatsiyani boshqarish, qadoqlash va axborotni boshqarishni o'z ichiga
oladi. Logistika tizimlarining maqsadi tovarlar va xizmatlarning mijozlarga kerakli
miqdorda, o'z vaqtida va kerakli narxda etkazib berilishini ta'minlashdir.
Logistika tizimlari xarajatlarni kamaytirish, samaradorlikni oshirish va
eksportning raqobatbardoshligini oshirish orqali eksportni rivojlantirishda muhim
rol o'ynaydi. Samarali logistika operatsiyalari transport xarajatlarini,
inventarizatsiya xarajatlarini va etkazib berish vaqtini kamaytirishga yordam
beradi, natijada eksport narxini pasaytiradi. Bundan tashqari, samarali logistika
operatsiyalari etkazib berishning ishonchliligini oshirishi, zarar yoki yo'qotish
xavfini kamaytirishi va mijozlar ehtiyojini qondirishi mumkin, bu esa eksportning
raqobatbardoshligini oshirishi mumkin. Portlar, aeroportlar va avtomobil yo'llari
kabi logistika infratuzilmasining rivojlanishi mamlakatlarni jahon bozorlari bilan
bog'lashga va ularning xalqaro savdodagi ishtirokini oshirishga yordam beradi.
Biroq, logistika tizimlarini rivojlantirish infratuzilma, texnologiya va inson
resurslariga katta sarmoyalarni talab qiladi. O'zbekistonda logistika tizimlarining
hozirgi holati.
O'zbekistonning logistika infratuzilmasi rivojlanmagan, bu esa eksport
salohiyatini rivojlantirishga katta qiyinchilik tug'dirmoqda. Mamlakat transport
tarmog'i birinchi navbatda avtomobil transportiga qaratilgan bo'lib, bu yuk
tashishning 80% dan ortig'ini tashkil qiladi. Temir yo'l tizimi ham ahamiyatli
bo'lib, umumiy uzunligi taxminan 4000 km bo'lib, O'zbekistonni qo'shni davlatlar
26

bilan bog'laydi. Biroq, temir yo'l tizimi past samaradorlik, cheklangan imkoniyatlar
va infratuzilmaning etarli emasligidan aziyat chekmoqda, bu uning xalqaro savdoni
qo'llab-quvvatlash qobiliyatiga to'sqinlik qiladi.
O'zbekistonda bir qancha aeroportlar, jumladan, Toshkent, Samarqand va
Buxorodagi xalqaro aeroportlar ham mavjud. Biroq, aeroportlar cheklangan
imkoniyatlar va infratuzilmaning etarli emasligidan aziyat chekmoqda, bu ularning
havo yuklarini tashishni qo'llab-quvvatlashga to'sqinlik qilmoqda. Mamlakatning
dengiz porti infratuzilmasi ham cheklangan, dengizga to'g'ridan-to'g'ri kirish
imkoni yo'q, bu uning dengiz transportini qo'llab quvvatlash qobiliyatiga to'sqinlik
qiladi.
4-rasm. O`zbekistonining paxta tolasidan tayyorlangan mahsulotlar eksporti yo`nalishlari.
Manba: https://xabar.uz/static/crop/2/3/920__95_2382561361.jpg
To‘qimachilik sanoatining eksport salohiyatini oshirish bo‘yicha olib
borilayotgan izchil siyosat hozirdan sezilarli natijalar bermoqda: sanoatda texnik
jihatdan rivojlangan korxonalar soni ko‘paydi, hosildorlik, rentabellik, mahsulot
sifati va uning assortimenti kengligi bo‘yicha yetakchi ko‘rsatkichlar, o'rtacha
sanoat ko'rsatkichlariga nisbatan ish haqi; O'zbekiston ichki bozoriga jozibador,
27

zamonaviy buyumlar (kostyumlar, kurtkalar, kiyim-kechaklar, trikotaj buyumlar va
boshqalar) qo'shildi.
Mamlakat aholisi jahon andozalari darajasidagi arzon, sifatli tovarlarni xarid
qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi; sanoat ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning
umumiy hajmida tayyor iste’mol tovarlari ulushini muttasil oshirib bormoqda, u
xomashyodan xoli bo‘lib, mahalliy xomashyoni chuqur qayta ishlashga tushadi, bu
esa xomashyo birligiga qo‘shilgan qiymatning bir necha barobar oshishini
ta’minlaydi; eksportga yo'naltirilgan korxonalarda ko'plab yangi ish o'rinlari paydo
bo'ldi va ularda ishlash nufuzli. O'zbekiston milliy iqtisodiyotini modernizatsiya
qilish tovar oqimlarini boshqarishning logistika usullarini joriy etish va
rivojlantirishni xolisona talab qildi.
Tovarlarni taqsimlash sohasida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi, logistika
kontseptsiyasiga asoslangan tovarlarni etkazib berishning yangi usullari va
texnologiyalari qo'llanila boshlandi, logistika oqimlarini tashkil etishning yangi
shakllari va usullari paydo bo'ldi. Buning sababi shundaki, mahsulot narxining
70% dan ortig'i logistika xarajatlari, ya'ni transport, saqlash, qadoqlash va
boshqalar. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda logistika uzoq vaqtdan beri moddiy
oqimlarning harakatini boshqarish samaradorligini oshirish xizmatiga qo'yilgan.
O'zbekistonda bozor munosabatlari rivojlanishining yuqori sur'atlari,
shuningdek, tovar oqimlarini tashkil etishda ilg'or xorijiy texnologiyalardan
foydalanish imkoniyati integratsion hamkorlikni rivojlantirish jarayonlariga yanada
dinamizm bag'ishlashga imkon beradi. Bu tovarlarni taqsimlash nazariyasini etarli
darajada rivojlantirishni, integratsiya jarayonlarini, ichki iqtisodiyotda logistika
markazlarini shakllantirish mohiyati va qonuniyatlarini o'rganishni talab qiladi.
Janubi-Sharqiy Osiyo va Yevropa mamlakatlari o'rtasida har yili ortib borayotgan
savdo hajmi, shuningdek,
O'zbekistonning transport-tranzit salohiyatidan foydalanish istiqbollarini
hisobga olgan holda, eksport-import yuklarini saqlash, qayta ishlash, saqlash va
tarqatish uchun zamonaviy ombor komplekslarini yaratishni o'z ichiga olgan
transport va savdo infratuzilmasini takomillashtirish zarur[12]. Shubhasiz, ushbu
28

ombor terminallari ichki yuklarga ham, O'zbekiston orqali tranzit qilingan yuklarga
ham xizmat ko'rsatishi mumkin edi.
Xususiyatlari va barcha tegishli "quruq port" infratuzilmasi bilan logistika
markazlarini yaratish xalqaro yuk tashishni optimallashtirish uchun yaxshi echim
bo'lishi mumkin13 . Shuningdek, o'tgan davrda transport sohasidagi davlat siyosati
natijasida mamlakatda iqtisodiyot va aholining transportning barcha turlari
bo'yicha transport xizmatlariga bo'lgan ehtiyojlarini qondiradigan samarali
transport tizimini tashkil etish bo'yicha keng ko'lamli ishlar amalga oshirildi.
Hozirgi vaqtda mamlakatning barcha mintaqalarining fazoviy aloqasi ta'minlandi,
yo'lovchi va yuk avtomobil va havo transporti sohasida tarkibiy islohotlar amalga
oshirildi, jahon transport makoniga faol va samarali integratsiya qilish uchun
sharoit yaratildi. Shunday qilib, transport tizimi uning samaradorligiga ta'sir
qiladigan bir qator jiddiy muammolarni hal qilishi kerak.
Bu tomon transport siyosatini takomillashtirish, yo'lovchi va yuk tashish
sifati va hajmini ta'minlash, iste'molchilar uchun xarajatlarni kamaytirish,
O'zbekiston hududi orqali yuk tranziti hajmini oshirish va raqobatbardosh
transport-logistika bozorini shakllantirish, xavfsizlik va atrof-muhitni muhofaza
qilish darajasini oshirishga qaratilgan jiddiy institutsional o'zgarishlarni talab
qiladi[14].
Ma'lum bo'lishicha, joriy yilning 5 oyida O'zbekiston to'qimachilik
mahsulotlarini 1,2 milliard dollardan ortiq eksport qilgan. Bu O'zbekiston
Respublikasi statistika agentligi ma'lumotlaridan kelib chiqadi. Mazkur
ma'lumotlarga ko'ra, 2024-yilning yanvar-may oylarida O'zbekiston 1 285,8
million dollarlik to'qimachilik mahsulotlari eksportini amalga oshirdi. O'tgan
yilning shu davriga nisbatan eksport ko'rsatkichi 0,5 foizga oshdi. Ko'rib
chiqilayotgan davrda o'zbek to'qimachilik mahsulotlari dunyoning 55 mamlakatiga
jo'natildi. Jami 496 turdagi to'qimachilik mahsulotlari eksport qilindi.
To'qimachilik mahsulotlarini eksport qilish tarkibida hali ham ustunlik mavjud:
* Ip (46,8%);
* Tayyor to'qimachilik mahsulotlari (37,6%);
29

* Trikotaj mato (9,3%);
* Matolar (5,0%);
* Paypoq mahsulotlari (1,4%).15
III.BOB.O`ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASIDA SO`NGI
YILLARDA QILINAYOTGAN ISHLARNING AHAMIYATI.
3.1. Hozirgi kunda paxtachilik sohasida amalga oshiraliyotgan ishlar
Paxtachilik ko`pgina mamlakatlar qishloq xo`jaligining yetakchi tarmog`i
hisoblanib, bugungi kunda g`o`za dunyoning 84 ta mamlakatida, jami 33-34 mln.
gektar maydonda ekilib, har yili 25 mln. tonnadan ortiq paxta tolasi yetishtiriladi
[3]. Jumladan, respublikamizda ham har yili 1 mln. 50 ming gektar maydonda
g`o`za navlari parvarishlanib, 3,3-3,4 mln. tonna paxta xom-ashyosi yetishtiriladi
[2]. O`tgan vaqt davomida respublikamizda g o zaning o rtacha hosildorligi 11-12‟ ‟ ‟
s/ga dan 30-32 s/ga ortishi, seleksioner-genetik olimlarimizning izlanishlari
natijasida respublikamizda paxta tolasi chiqimini 28-32 foizdan 37-40 foizgacha,
uzunligini 26- 28 mm dan 33-35 mm gacha, bir dona ko sakdagi paxta xom-
‟
ashyosi vaznini 4,0-5,0 grammdan 6,5-9,0 grammgacha oshirishga erishilishi
mamlakatimizning paxta yetishtiruvchi davlatlar orasida o z o rniga ega bo`lishini
‟ ‟
ta’minladi [2,3]. Keyingi yillarda respublikamizda paxtachilik sohasini
rivojlantirishda amalga oshirilayotgan ishlar natijasida ishlab chiqarishda
mulkchilikning yangi, istiqbolli shakllari klaster va kooperasiyalarning
shakllantirilishi mulkka egalik qilish hamda ishlab chiqarishga bo`lgan
munosabatni tubdan o`zgartirdi.
30

Endilikda, O zbekiston paxta xom – ashyosi ishlab chiqaruvchi agrar‟
mamlakatdan paxtani qayta ishlash, tayyor mahsulot tayyorlash va xaridorga
yetkazib beruvchi to qimachilik sanoati rivojlangan mamlakatlar qatoriga
‟
qo shilishga intilmoqda. Bu borada, paxta hosildorligini oshirish bo`yicha yangi
‟
tizimni joriy qilish, paxta yetishtirishda ilm va innovasiyalarga asoslangan
agrotexnik tadbirlarni yo`lga qo`yish orqali paxta-to`qimachilik sohasida eksport
hajmlari va daromadni oshirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2022 yil 7-iyuldagi «Paxta hosildorligini oshirish, paxta
yetishtirishda ilm va innovasiyalarni joriy qilishning qo`shimcha tashkiliy
choratadbirlari to`g`risida»gi PQ-308-sonli qarori asosida O`zbekiston
Respublikasi Prezidenti huzuridagi Paxtachilik kengashi tashkil etildi.
Kengash faoliyatini rivojlantirish masadida tuzilgan Toshkent davlat agrar
universiteti Samarqand filiali Paxtachilik ilmiy markazi ham paxtachilik sohasini
rivojlantirish, g`o`za hosildorligini oshirishda ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish
hamda ilmiy tadqiqot natijalari va innovatsion ishlanmalarni qishloq xo„jaligi
amaliyotiga tadbiq etish bo`yicha Samarqand viloyatida bir qator ilmiy – amaliy
ishlarni amalga oshirib kelmoqda.
31

5-rasm.paxtachilik rivojlantirish ishlari
Manba: wikipediy.uz
Filialda tashkil etilgan Paxtachilik ilmiy markazida 12 nafardan iborat soxa
yetakchi professor olimlari tomonidan ishchi guruhi tuzilgan bo`lib, markaz o`z
faoliyati davomida Samarqand viloyati sharoitida ekish uchun davlat reyestriga
kiritilgan g`o`za navlari seleksiyasi, urug„chiligi va urug„shunosligi, paxta va unga
izdosh ekinlarni yetishtirish bo`yicha ilg`or innovatsion agrotexnologiyalarning
ilmiy-amaliy asoslarini ishlab chiqish va takomillashtirish yuzasidan ilmiy
tadqiqotlar olib bormoqda.
6-rasm.O`zbekistonda paxta ekiladigan hududlar xaritasi.
Manba:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/
Cotton_based_farmland_in_uzbekistan.png/960px-Cotton_based_farmland_in_uzbekistan.png
Shuningdek, hozirda Samarqand viloyatida 71306 gektar maydonda
parvarishlanayotgan g`o`za navlari orasida yaxshi hosil berayotgan navlarni tahlil
qilib, viloyatning tuproq-iqlim sharoitlariga mos eng maqbul navlarni ko`paytirish
va ekish, tuproq unumdorligini saqlash, uning agrokimyoviy va biologik
xususiyatlarini laboratoriya tahlillari asosida mineral va organik o`g`itlardan
32

foydalanish, suv tanqisligi sharoitida paxtachilik xo`jaliklarida sug`orishda resurs
tejamkor texnologiyalarni qo`llash, sug`orish suvlaridan samarali foydalanish, nam
saqlash, g`o`za qator oralariga ishlov berish, o`g`itlash, g`o`za kasallik,
zararkunanda va begona o`tlariga qarshi kurashish bo`yicha samarador
preparatlarni qo`llash yuzasidan ko`rsatmalar ishlab chiqilib, markaz olimlari
tomonidan ilmiy hamda amaliy tavsiyalar berib kelinmoqda .
3.2 Paxtachilik sohasining rivojlanish istiqbollari
Paxtachilik – xo'jaligining eng yirik qishloqlaridan biri bo'lib, mamlakat
iqtisodida, xalqning moddiy farovonligini yuksaltirishda katta korxona ega.
Paxtachilik oziq-ovqat mahsulotlarini ta'minlash, eng avvalo, oziq-ovqat
mahsulotlarini ishlab chiqarish strategiyasi. Yurtimizda paxtachilikni samarali
rivojlantirishning asosiy yo'nalishlaridan biri qishloqda agrar va iqtisodiy
munosabatlarni isloh qilishning huquqiy asoslarini hayotga to'laligicha tatbiq
etishdir.
Kuni davlatimiz rahbarining Mustaqilligimizning32 yil kechaligi munosabati
bilan O'zbekiston xalqiga yo'llagan tabriklarida ham paxtachilikka e'tibor qaratdi.
"Bugun paxtachilikda bozor iqtisodiyoti joriy etilib, soha'z egasini topdi. o'qituvchi
maktabga, daromadga qaytdi, tadbirkorlar paxta “o'lponi"dan ozod bo'ldi, samarali
va bolalar mehnatiga chek O'zbekiston xalqaro qo'ra ro'lar”dan chiqarildi.
Shunday ekan, oldimizda yana bir muhim vazifa – jamiyat hayotining
sohalarida ayollar uchun teng turgan barkamoldir”.
Prezident Shavkat Mirziyoyev keyingi yillarda qishloq xo jaliginiʻ
rivojlantirish, yer va suv munosabatlarini ta minlash, bozor mexanizmlarini keng
ʼ
joriy etish bo yicha ishlab chiqarish ishlari fonida amalga oshirilayotgan
ʻ
loyihalarni ishlab chiqishga yo naltirilgan. 2020-2030-yillarga mo'ljallangan
ʻ
strategiyasi tasdiqlandi.
Strategiyada davlat ishlab chiqarish paxta xom ashyosi va don yetishtirishda
ishtirok etishdan keyingi bosqichga voz kechish respublikada ishlab chiqarishning
33

yangi bozor mexanizmi joriy etildi. 2020-yilga kelib paxta yetishtirishda to'liq
klaster tizimiga o'tildi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Prezidentining 2020-yil 6-martdagi
“Paxtachilik bozor ishlab chiqarishini keng joriy etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori bilan paxta xom ashyosining xarid narxini davlat tomonidan
ishlab chiqarilgan ishlab chiqarishdan voz kechildi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2023-yil 26-yanvarda “Paxta xom ashyosi ishlab chiqarishni yanada
qo‘llab-quvvatlashning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul
qilish paxta-to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari o‘rtasida o‘zaro zarur
manfaatdorlikni oshirishga qaratilgan. Chunonchi, ushbu qarorga asosan paxta-
to'qimachilik klasterlari va fermer xo'jaliklari tomonidan ishlab chiqarilgan paxta
xom ashyosining xarid narxi o'zaro manfaatli shakllantirilishi belgilandi.
Paxta xom ashyosining narxi bozor iqtisodiyoti yo o'z-o'zidan, har bir
hududda paxta ishlab chiqarishga, bozorga chiqarilgan sarf-xarajatlar, talab va
taklifdan kelib chiqib, bevosita oluvchi va sotuvchi tomonlarning o'zaro
rivojlanishiga qarshi kurashgan hudud bo'ldi.
Fermer-dehqonga o'zi yetishtirgan paxta xom ashyosini xaridor bilan o'zaro
kelishilgan narxda sotish erkinligi beriladi. Paxta yetishtiriladigan maydonlarni
nasos orqali sug'orishda sarflanadigan elektr energiyasining 50 foizigacha Davlat
budjetidan qoplab berish tartibi joriy qilindi.
Qolaversa, urug'lik, mineral o'g'itlar, yonilg'i-moylash materiallari va
o'simliklarni saqlashni klasterlar tomonidan fermer xo'jaliklariga ustama
qo'llamasdan, ya'ni o'tgan yilga nisbatan 15-20 foiz past narxlarda beriladi.
Bu esa, o'z ishlab chiqarish ishlab chiqarishni qayta tiklash uchun yana bir
imkoniyat bo'ldi. Joriy yilda paxta-to'qimachilik klasterlari va fermer xo'jaliklari
tomonidan 5 mingdan ortiq yuqori unumli qishloq xo'jaligi va agregatlari xarid
qilish texnikasi.yillik, birgina joriy yilda 48 foiz maydonda chigit yuqori unumli
zamonaviy pnevmatik seyalkalarda ekildi va buning hisobiga 15 ming ton urug'lik
chigit (24 mlrd so'mdan ortiq) va 5 ming tonna dizel ishlab chiqarishi (qariyb 50
mlrd so'm) tejaldi.
34

Respublika bo'yicha tomchilatib sug'orish ta'minoti joriy qilingan paxta
maydonlar qariyb 300 min tonnadan ortiq mineral o'g'it (qariyb 200 mlrd so'm) va
10 ming tonnaga yaqin yuki moylash materiallari (90 mlrd so'mdan ortiq) iqtisod
qilingan. Paxta xom ashyosi yetishtirishda klaster ishlab chiqarilgan va ular fermer
xo'jalik yangi texnikalar bilan ta'minlanish, moddiy resurslarni o'z vaqtida ishlab
chiqarish ishlab chiqarish paxta hosildorligi keyingi uch yilda5-6 sentnerga oshdi.
Paxta-to'qimachilik klasterlari paxtani qayta ishlashdan tayyor mahsulotgacha
bo'lgan qo'shimcha qiymat zanjiri yaratildi.
Buning natijasida, 2017-yilga nisbatan ip-kalava ishlab chiqarish ikki
barobarga, tayyor mahsulot uch barobarga ortdi. Klasterlarning o'z quvvatlari
hisobiga tola ishlab chiqarish 148 foizga, ip-kalava 83 foizga, mato to'qish 19
foizga, tayyor mahsulot 66 foizga yetdi. Bu qo'shimcha daromaddan 239 mingdan
ortiq yangi ish o'rinlari bilan birga budjetga 2.8 trln. so'm (2016-yilga nisbatan 5
barobar ko'p) sarmoya hosil yaratdi.
Ko'rib turganimizdek, paxtachilikda har bir hudud o'z sharoiti va holatidan
kelib chiqib, xaridor bilan kelishgan holda xom ashyo narxiga ega bo'lgan
mahsulot sifatiga egaligi, narxning davlat tomonidan belgilab qo'yilgan amaliyoti
ishlab chiqilgan sohaning yanada rivojlanishiga, undorlik ortishiga olib kelmoqda.
Bunda joylardagi klaster va fermer xo'jaliklari xom ashyo mahsuloti narxini o'z
manfaatdorlikka asoslangan ishlab chiqarishga asoslanib bo'ladi.
Zero, ta minlashda qishloq xo jaligini rivojlantirish bo yicha muhim ishlabʼ ʻ ʻ
chiqarish, qabul qilingan va qarorlarning ijrosini ta minlash yangi bosqichga olib
ʼ
chiqish qonun loyihasiga xizmat qiladi.
Paxtachilik qishloq xo‘jaligining yirik sohalaridan biri bo‘lib, mamlakatimiz
iqtisodiyotida, shuningdek, aholining moddiy farovonligini sezilarli darajada
oshirish jarayonida haqli ravishda muhim o‘rin tutadi. Paxtachilikni samarali
rivojlantirish, eng avvalo, davlat oziq-ovqat strategiyasi talablarini bajarish, oziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlashga xizmat qilmoqda. Respublikada paxtachilikni
izchil rivojlantirishning asosiy omillaridan biri qishloqda agrar-iqtisodiy
munosabatlarning huquqiy asoslarini tubdan isloh qilishdir.
35

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev davlat mustaqilligining 32 yilligi
munosabati bilan O‘zbekiston xalqiga yo‘llagan tabrigida paxtachilik sohasiga
alohida e’tibor qaratdi. “Bugun paxtachilikka bozor iqtisodiyoti tamoyillari joriy
etilib, soha o z egasini topdi, natijada o qituvchi maktabga, shifokor shifoxonagaʻ ʻ
qaytdi, tadbirkorlar “paxta solig i” deb atalmish “paxta solig i”dan ozod etildi,
ʻ ʻ
majburiy va bolalar mehnatiga chek qo yildi, O zbekiston xalqaro qora
ʻ ʻ
ro yxatlardan chiqdi. Shu munosabat bilan oldimizda yana bir muhim vazifa –
ʻ
jamiyat hayotining barcha jabhalarida xotin-qizlarga teng imkoniyatlar yaratish,
dedi davlat rahbari. Mohiyatan, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan izchil
islohotlar fonida qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, yer-suv munosabatlarini
takomillashtirish, bozor mexanizmlarini keng joriy etish mamlakatimiz
rahbariyatining ko‘zlangan yo‘ldan bir qadam ham chetga chiqmasligini yana bir
karra namoyon etmoqda.
Shunday qilib, 2019-yil 14-oktabrda Prezident qarori bilan 2020-2030-
yillarda O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirish strategiyasi
tasdiqlandi.
Hujjatda ta’kidlanganidek, davlat paxta xomashyosi va g‘alla
yetishtirishdagi ishtirokini bosqichma-bosqich qisqartirib, so‘ngra butunlay olib
tashlamoqda va shu bilan paxta yetishtirishning yangi bozor mexanizmi joriy
etilmoqda.
2020-yilga kelib “oq oltin” yetishtirish jarayoni butunlay ixtisoslashtirilgan
klasterlar faoliyatiga aylandi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-martdagi
“Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori bilan paxta xomashyosiga davlat xarid narxini belgilash
amaliyotidan butunlay voz kechish to‘g‘risida qaror qabul qilindi.
O‘z navbatida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 26-
yanvardagi “Paxta xomashyosi ishlab chiqaruvchilar faoliyatini yanada qo‘llab-
quvvatlash borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori paxta-
to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari o‘rtasida o‘zaro manfaatli aloqalarni
36

o‘rnatish, shuningdek, ular faoliyati samaradorligini yanada oshirish jarayonining
mantiqiy davomi bo‘ldi. Masalan, mazkur hujjatda paxta xomashyosining xarid
narxi paxta-to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari tomonidan o‘zaro
manfaatli shartnoma asosida shakllantirilishi belgilab qo‘yilgan. Narx bozor
iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, tomonlarning o‘zaro kelishuviga ko‘ra, har
bir hududdagi yerning holati, paxta yetishtirish xarajatlari, shuningdek, bozordagi
talab va taklifdan kelib chiqib belgilana boshladi. Fermer va dehqonlarga
yetishtirgan paxtani xaridor bilan kelishilgan narxda sotish erkinligi berildi. Nasos
agregatlariga sarflangan elektr energiyasi xarajatlarining 50 foizigacha bo‘lgan
qismini davlat byudjetidan qoplash tartibi joriy etildi. Bundan tashqari, klasterlar
fermer xo‘jaliklariga urug‘lik, mineral o‘g‘itlar, yoqilg‘i va o‘simliklarni himoya
qilish vositalarini ustamasiz, ya’ni o‘tgan yilga nisbatan 15-20 foiz arzon narxlarda
yetkazib bera boshladi.
Bu, o‘z navbatida, paxta yetishtirish xarajatlarini kamaytirish uchun yana bir
imkoniyat bo‘ldi. Joriy yilda paxta-to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari
tomonidan 5 mingdan ortiq yuqori unumdor qishloq xo‘jaligi texnikasi va
agregatlari xarid qilindi.
Natijada joriy yilning o‘zida maydonning 48 foiziga yuqori unumli
zamonaviy pnevmatik seyalkalar ekilib, buning hisobidan 15 ming tonna chigit (24
milliard so‘mdan ortiq) va 5 ming tonna dizel yoqilg‘isi (deyarli 50 milliard so‘m)
tejab qolindi. Natijada tomchilatib sug‘orish texnologiyasi bo‘yicha paxta
plantatsiyalari maydoni qariyb 300 ming gektarga ko‘paydi va bu o‘z navbatida
qariyb 1,5 milliard kub metr suv resurslari, 50 ming tonnadan ortiq mineral o‘g‘it
(200 milliard so‘mga yaqin), 10 ming tonnaga yaqin yoqilg‘i-moylash
materiallarini (9 milliard so‘mdan ortiq) tejash imkonini berdi.
Paxta yetishtirish jarayonida klaster tizimining joriy etilgani, fermer
xo‘jaliklarining yangi, zamonaviy turdagi texnikalar bilan ta’minlangani, moddiy
resurslarning o‘z vaqtida va sifatli yetkazib berilishi keyingi uch yilda paxta
hosildorligini 5-6 sentnerga oshirish imkonini berdi.
37

Muhimi, paxta-to‘qimachilik klasterlari tomonidan qo‘shimcha qiymat
olishning samarali mexanizmi shakllantirilgan bo‘lib, bu yerda xomashyo
yetishtirishdan tortib, tayyor mahsulot ishlab chiqarishgacha bo‘lgan yopiq sikl
amal qiladi. Raqamlar o'zlari uchun gapiradi. 2017-yilga nisbatan ip-kalava ishlab
chiqarish ikki baravar, tayyor mahsulotlar uch barobarga oshdi. Klasterlarning o‘z
quvvatlari hisobiga tola ishlab chiqarish dinamikasi 148 foizga, kalava – 83 foizga,
gazlama ishlab chiqarish – 19 foizga, tayyor mahsulot ishlab chiqarish – 66 foizga
yetdi.
Lekin bu hammasi emas. Byudjetga 2,8 trillion so‘m (2016 yilga nisbatan 5
barobar ko‘p) qo‘shimcha to‘lovlar kiritilib, 239 mingta yangi ish o‘rinlari
yaratildi.
Bugungi kunda paxta yetishtirilayotgan har bir hudud xomashyo narxini
o‘zining iqlimiy xususiyatlari va bozor sharoitlaridan kelib chiqib, xaridor bilan
kelishilgan holda belgilashga to‘liq huquqli bo‘lib, davlat tomonidan xarid narxini
belgilash amaliyotiga barham berilgani sohani yanada rivojlantirish, fermer
xo‘jaliklari manfaatdorligi va mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qilmoqda.
Shunday qilib, bugungi kunda mahalliy klasterlar va fermerlar paxta xomashyosiga
narxlarni o‘zaro kelishuvga ko‘ra belgilamoqda, bunda narx belgilashning bozor
maqsadga muvofiqligi, birinchi navbatda, hisobga olinadi.
Qishloq xo‘jaligida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar
O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligini yanada rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, qabul
qilingan qonun va me’yoriy hujjatlarning hayotga tatbiq etilishi uni sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqishga xizmat qiladi.
38

XULOSA
So'nggi yillarda O'zbekistonning yengil sanoatida yuqori qo'shimcha
qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish tendentsiyasi
kuzatilmoqda. Bu mamlakatda eksportni diversifikatsiya qilish va mahalliy
mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan islohotlar tufayli
amalga oshirildi.
Yengil sanoat O'zbekiston iqtisodiyotining eng muhim tarmoqlaridan biridir.
Bu aholi bandligining yuqori darajasini ta'minlaydi, mamlakat yalpi ichki
mahsulotiga katta hissa qo'shadi va uning jahon bozoridagi mavqeini
mustahkamlaydi. To'qimachilik mahsulotlari eksportining o'sishi hukumatning
qulay investitsiya muhitini yaratish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va
innovatsion texnologiyalarni joriy etish bo'yicha izchil ishlari natijasidir.
Kelgusida O'zbekiston to'qimachilik mahsulotlari eksportini yanada
kengaytirish, yetkazib berish geografiyasini kengaytirish va yangi savdo
bozorlarini o'zlashtirishni rejalashtirmoqda.
O'zbekiston Respublikasi to'qimachilik sanoati yuqori eksport salohiyatiga
ega jadal rivojlanayotgan sanoatdir. Sanoat mahsulotlarini tashqi bozorlarga
yo'naltirish, tashqi bozor talablariga javob beradigan eksportbop to'qimachilik
39

mahsulotlari ishlab chiqarishni tashkil etish, ularni tashqi bozorlarga yo'naltirish
uchun keng imkoniyatlar mavjud.
Shu munosabat bilan korxonalarning eksport salohiyatini oshirish uchun
zarur mahsulot sifatini yaxshilash har bir mahsulot jahon standartlari talablariga
javob berishi uchun. Bugungi kunda jahon bozori yigiruv va to'quv mahsulotlari
bilan to'yingan, bu esa past foyda va hatto zararga olib keladi.
Shunday qilib, respublikaning to'qimachilik va yengil sanoatini
rivojlantirish, shuningdek, uning eksport salohiyatini oshirish maqsadida yuqori
qo'shimcha qiymatga ega bo'lgan yuqori sifatli tayyor to'qimachilik va yengil
sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishni va ularning eksportdagi ulushini ko'paytirish
zarur. Maqsadli faoliyatni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Mirziyoev Sh.M. “ Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. ” Toshkent. O’zbekiston, 2016.
2.Mirziyoev Sh.M.”Milliy taraqqiyot yo’limizni qatiyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko’taramiz” 1-tom Toshkent. O’zbekiston ,2017
3. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident Farmonlari va qarorlari, Vazirlar
Mahkamasining qarorlari hamda boshqa huquqiy-me’yoriy
4. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning qaror va farmonlari
5. 2022-2026 yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni 28.01.2022 yildagi
PF-60-son,.
6. O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategiyasi
to'trisidagi qonuni. 2017 y.
7. Ashurov M. S., Shakirova Y. S. Some Aspects of Investment-Innovation
Management in the Economy of Uzbekistan // Scientific-technical journal. 2018.
V. 22. No. 2. P. 116-119.
40

8. Ashurov M. S., Shakirova Yu. S., Turdibekov O. I. Trends in the formation
multistructural economy in Uzbekistan // Bulletin of science and practice. 2019.
9.Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va kafolatlari. -T.: O’zbekiston, 1997. -110 b.
10. Baratov P. “ O’zbekiston tabiiy geografiyasi. ” –T., O’qituvchi, 1996.
11.Hasanov I. “ O’zbekiston tabiiy geografiyasi (ma’ruzalar matni). ” -T., O’zMU,
2000.
12.Hasanov I., G’ulomov P.N. “ O’zbekiston tabiiy geografiyasi (1-qism). ” O’quv
qo’llanma.-T.: O’qituvchi, 2007.
13.Hasanov I., G’ulomov P.N., Qayumov A. “O’zbekiston tabiiy geografiyasi (2-
qism).” O’quv qo’llanma.-T.: Universitet, 2010.
14.Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. “O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy
jo’g’rofiyasi.” -T.: “O’qituvchi”, 1994.
15. Soliev A. “ O’zbekiston geografiyasi. ” -T.:Universitet, 2014.
16. Soliev A va boshqalar “ Mintaqaviy iqtisodiyot. ” –T., 2003.
17.Soliev A.,Nazarov M., Qurbonov Sh. “O’zbekiston hududlari ijtimoiy -iqtisodiy
rivojlanishi.” –T.: “Mumtoz so’z ”, 2010
Universiteta 1981.
18. Qayumov A., Rasulov M.,Umarov S.,Yakubov O`. ” Tabiatdan foydalanish
iqtisodiyoti. ” T., 2005, 74-75 b.
19. H.Vahobov., O’.Yakubov O`tkir. “ Rekreatsion geografiya asoslari. ” T., 2008.
20. O`zbekiston Respublikasi. E ntsiklopediya. – T.: Qomuslar bosh tahririyati,
1997. 21.”O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asosalari”
I.A.Hamedov,
A.M.Alimov.
22. http://www.ziyonet.uz
23. WWW.jizzaxstat.uz
24. E-mail: knigi@szko.ru
41

25. http://www.stat.uz
26. http://www.lex.uz
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………………………3
I.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASINING ISHLAB CHIQARISH ʻ
TARIXI VA BOSQICHLARI
1.1. Sovet davrida paxtachilik siyosati va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari………………….5
1.2. Mustaqillik yillarida paxtachilik sohasi…………………………………………………….12
II.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASINING IQTISODIYOTDAGI
ʻ
AHAMIYATI
2.1. Paxtachilik mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo llari…………………………..15
ʻ
2.2. Paxtaning qayta ishlanishi va eksportga yo`naltirilishi…………………………………….22
III.BOB.O`ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASIDA SO`NGI YILLARDA
QILINAYOTGAN ISHLARNING AHAMIYATI.
3.1. Hozirgi kunda paxtachilik sohasida amalga oshiraliyotgan ishlar …………………………30
3.2 Paxtachilik sohasining rivojlanish istiqbollari……………………………………………...33
XULOSA………………………………………………………………………………………..39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………………………... 40
42

Oʻzbekistonda paxtachilik sohasining rivojlanishi

Купить

Похожие документы
Ekonomikaliq o’siw modelleri
Turizm va rekratsiya geografiyasi
O’zbekiston shaharlarining shakllanishi
Orol tabiiy geografik okrugi
Gastronomik turizm rivojlanishining geografik jihatlari