Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 1.8MB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

228 Продаж

O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish yо‘llari va usullari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 0 MAVZU: O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish y о ‘llari va usullari . MUNDARIJA KIRISH. ............................................................................................................................. 2 ASOSIY QISM .................................................................................................................. 4 1. Tashqi iqtisodiy faoliyat yuritishning shakllari va yo’nalishlari ................................... 4 2. Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar ........................... 9 4. O’zbekiston Respublikasining rivojlangan va MDH davlatlari tashqi savdo- iqtisodiy aloqalari rivojlanishining bosqichlari. Rivojlangan va MDH davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi o’zgarishi tahlili. .............................................................. 18 5. O`zbekiston Respublikasining so`ngi yillardagi Tashqi iqtisodiy faoliyati o’zgarishlari tahlili .......................................................................................................... 26 Tashqi savdo aylanmasi. Hukumatning tashqi iqtisodiy faoliyat borasida so‘nggi yillarda amalga oshirayotgan eksportni rag‘batlantirish, importni optimallashtirish va umuman olganda tashqi savdo muvozanatini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan islohotlar 2019 yil yakuni bilan respublikaning tashqi savdo aylanmasini (matnda TSA) 42,2 mlrd. AQSh dollariga yetishini va 2018 yilga nisbatan 8,7 mlrd. AQSh dollariga yoki 26,2 % ga oshishini ta’minladi. Ushbu natija mamlakat tarixida eng yuqori ko‘rsatkich sifatida qayd etildi. TSAda eksport hajmi 17,9 mlrd. AQSh dollariga (o‘sish sur’ati – 128,0 %) va import hajmi 24,3 mlrd. AQSh dollariga (o‘sish sur’ati – 124,9 %) yetdi. Hisobot davrida 6,4 mlrd. AQSh dollari qiymatida passiv tashqi savdo balansi qayd etildi. ................................................................................................ 26 XULOSA VA TAKLIFLAR ........................................................................................... 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI ................................................... 39 1 KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Davlat rivojlanishining barcha tarixiy bosqichlarida tashqi iqtisodiy faoliyat har xil darajalarda umuman xalq xo’jaligida, alohida regionlarda, muassasa va tashkilotlarda iqtisodiy masalalarni hal qilishga katta ta’sir ko’rsatgan, va bu soxada iqtisodchilar turli izlanishlar olib borganlar. Xalq xo’jaligi tizimining bir bo’lagi sifatida tashqi iqtisodiy faoliyat ichki xo’jalikning mukammalashishiga, ishlab chiqarish kuchlarining birlashishiga va rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi va ko’maklashadi. Hozirgi davrgacha birorta ham davlatga jahon iqtisodiy tizimidan bo’lak ravishda sog’lom iqtisodiyot muhitini yaratish qo’ldan kelmagan. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Xalqaro iqtisodiy aloqalar iqtisodiy hayotning eng jadal rivojlanayotgan sohalaridan biridir. Davlatlararo iqtisodiy aloqalar ko’p asrlik tarixga ega. Yuz yillar davomida ular ko’proq tashqi savdo ko’rinishida bo’lib u axolini milliy iqtisodiyot butkul ta’minlay olmaydigan yoki umuman ishlab chiqarmaydigan maxsulotlar bilan ta’minlash masalalarini hal qilgan. Evolyutsion jarayon natijasida tashqi iqtisodiy aloqalar tashqi savdoga aylandi, uning natijasida esa mukammal xalqaro iqtisodiy aloqalar yig’ingisi - jahon xo’jaligiga aylandi. Unda ro’y berayotgan jarayonlar dunyodagi barcha mamlakatlar manfaatlariga ta’luqlidir. Tabiiyki, barcha mamlakatlar birinchi navbatda o’z manfaatlarini ko’zlab, o’z tashqi iqtisodiy faoliyatini boshqarishi zarur. Shunga ko’ra O’zbekiston va MDH davlatlari o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy aloqalarini yanada rivojlantirish va qo’llabquvvatlashdan iborat. Kurs ishining maqsadi. O`zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalarini va rivojlangan mamlakatlari bilan iqtisodiy hamkorligini qiyosiy tahlil qilish orqali o`rganish kurs ishining asosiy maqsadini tashkil etadi. Bundan tashqari, mavzuni 2 yanada kengroq o`rganish, hamkorlik munosabatlarini xolisona tadqiq va tahlil qilish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishining maqsadi. O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalarini kengroq o’rganish, tadqiq va tahlil qilishdan iborat. Shundan kelib chiqib kurs ishi davomida hal qilinishi lozim bo`lgan quyidagi vazifalar belgilandi: - Tashqi iqtisodiy faoliyat yuritishning shakllari va yo’nalishlari; - Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlari; - O`zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining huquqiy asoslari va asosiy tamoyillari; - MDH davlatlari tashqi savdo-iqtisodiy aloqalari rivojlanishining bosqichlari. O’zbekiston Respublikasining MDH davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi o’zgarishi tahlili; - Mavzuni o`rganishda O`zbekiston Respublikasining so`ngi yillardagi Tashqi iqtisodiy faoliyati o’zgarishlari tahlillarini yoritib berish asosiy vazifalar etib belgilangan. Kurs ishining manbalari. Kurs ishini yozishda Respublikamiz qonunlari, Prezident qaror va farmonlari, chop etilgan ilmiy kitoblar, davriy matbuotda chop etilgan maqolalarga tayanildi. Shu mavzuda keyingi yillarda nashr etilgan ilmiy tadqiqotlar, internet ma’lumotlari o`rganildi. Bundan tashqari xorijiy olimlar tomonidan ushbu mavzuga oid fikr mulohazalar, maqolalar ham tadqiq etildi. Kurs ishining obyekti: O’zbekistonning bugungi kundagi rivojlangan va MDH davlatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalari va uni o’ziga xos hususiyatlarini o’rganish iborat. Kurs ishining predmeti: MDH davlatlari tashqi iqtisodiy aloqalarining kelajakdagi istiqbollarini o’rganish va tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 5 ta reja, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 3 ASOSIY QISM 1. Tashqi iqtisodiy faoliyat yuritishning shakllari va yo’nalishlari Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi iqtisodiy aloqalarni ro’yobga chiqarish jarayonidir. Tashqi iqtisodiy aloqalar - iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va faoliyatning boshqa sohalarida davlat va uning subyektlari xalqaro hamkorligining xilma-xil shakllari tizimidir. Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va turli milliy davlatlar iqtisodiyotidagi o’zaro bog’liqlik va xo’jalik aloqlarining kengayishi natijasida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari, soha va yo’nalishlari yanada ortib bordi. Oddiy tovarlar ayirboshlash o’rnini teng huquqli va manfaatli savdo egallay boshladi. Milliy davlatlarning tashqi savdonitartibga solish dastaklari, usullari murakkablashib bordi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning yo’nalishlari, ularni amalga oshirish mexanizmi va shakllarini to’liq tasavvur qilish uchun o’tgan asrning 50-yillaridan boshlab xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimini xalqaro miqyosda tartibga solishdagi o’zgarishlarni ko’rsatib o’tish o’rinlidir : - xalqaro savdoni taribga solishda Tariflar va Savdo bo’yicha Bosh Bitimning qabul qilinishi hamda 1995-yilda Jahon savdo tashkilotining shakllanishi davlatlar o’rtasidagi tovar va xizmatlar savdosi, investitsiyalar va maxsus xarid xususiyatiga ega tovarlarni tartibga solish qoidalarini belgilab berdi; BMTning tarmoq va sohalar bo’yicha ixtisoslashgan bo’limlari (komissiylar, konferensiyalar, qo’mitalar, dasturlar) doirasida tashqi savdoning tartibga solinishi lozim bo’lgan sohalar bo’yicha Konvensiyalar, shartnomalar qabul qilindi. Masalan, xalqaro savdoda yuk tashish qoidalari, intellektual mulk himoyasi, investitsiyalarni sug’urtalashga oid xalqaro konvensiyalar shular jumlasidandir; - tashqi va xalqaro savdoni amalga oshirishda xalqaro bank-moliya tizimi – Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi kabilar shakllandi hamda o’zaro hisob-kitob, kredit, investitsiyalar va grantlarni o’zlashtirish bo’yicha tegishli tartiblar belgilandi. Xalqaro 4 iqtisodiy munosabatlarning tarkiban tashqi savdoga aloqador bo’lgan boshqa sohalar bilan bog’liqligi ortdi. Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi asosiy yo’nalishlar sifatida quyidagilarni ajratish mumkin:  maxsulotlar (tovar va xizmatlar) ayrboshlash, ya’ni xalqaro savdo;  ilmiy-texnikaviy maxsulotlarni ayrboshlash;  ishlab chiqarishni joylashtirish;  investitsiyalar, valyuta va kreditlar borasidagi yo’nalishlar;  axborot va aloqa sohalaridagi yo’nalishlar; - mehnat resurslari harakati yo’nalishlari. Qayd etilgan yo’nalishlar alohida tarzda emas, balki o’zaro bog’langan va birbirini ta’minlovchi sohalar sifatida ham qaralmog’i lozim. Masalan, ikki mamlakat o’rtasidagi tovar ayirboshlashda ularning bank tizimlari, balyuta almashinuvi tartibi bilan bir qatorda tovarlarni yetkazib berishda ishtirok etuvchi transport - ekspeditorlik, sug’urta, sifatni tekshirish va nazorat etish kabi sohalarga aloqador masalalarda ham munosabatlar albatta o’rnatilgan bo’lishi shart. Jahon xo’jalik faoliyati va xususan, tashqi iqtisodiy faoliyatga quyidagi sohalar kiradi: -xalqaro savdo; -ishlab chiqarish va fan-texnika sohasidagi xalqaro ixtisoslashuv; -fan-texnika taraqqiyoti natijalarini ayrboshlash; mamlakatlar o’rtasidagi valyuta moliyaviy hamda kredit aloqalari; kapital va ishchi kuchining harakati; -xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning hamkorlikdagi faoliyati, global muammolarni hal etishdagi iqtisodiy hamkorlik. Tashqi iqtisodiy faoliyatning turli shakllari mavjud bo’lib, unga quyidagilar kiradi: tashqi savdo(tovar va xizmatlar bo’yicha), qo’shma tadbirkorlik (qo’shma korxonalar, franchayzing, laysenzing, agentlik va h.k.), hamkorlikning boshqa shakllari (biznes alyanslar, konsortsiumlar va h.k.). T а shqi iqtisodiy f а oliyatning а sosiy printsipl а ri quyid а gil а rd а n ibor а t: • t а shqi iqtisodiy f а oliyat sub’ektl а rining erkinligi v а iqtisodiy must а qilligi; • t а shqi iqtisodiy f а oliyat sub’ektl а rining tengligi; 5 • s а vdo-iqtisodiy munos а b а tl а rni а m а lg а oshirishd а k а msitishl а rg а yo‘l qo‘yilm а sligi; • t а shqi iqtisodiy f а oliyatni а m а lg а oshirishd а n o^ro m а nf аа tdorlik; • t а shqi iqtisodiy f а oliyat sub’ektl а rining huquqkri v а qonuniy m а nf аа tl а ri d а vl а t tomonid а n himoya qilinishi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning eng muhim shakillaridan biri - tashqi savdo bo’lib u milliy mehnat natijasida yaratilgan mahsulot va xizmatlar bilan xalqaro almashinuv demakdir. T а shqi s а vdo f а oliyati x а lq а ro tov а rl а r, ishkr (xizm а tl а r) s а vdosi soh а sid а gi t а dbirkorlik f а oliyatidir. T а shqi s а vdo f а oliyati tov а rl а rni, ishl а rni (xizm а tl а rni) eksport v а import qilish yo‘li bil а n а m а lg а oshirdi. Uni tog’ri rejalashtirish, tashkil etish, boshqarish va amalga oshirish, aniqligiga erishish uchun tasniflash lozim. Tasniflash deganda xalqaro tijorat kelishuvini oldi-sotti va tovar almashish kelishuvlariga ajratishni tushunish mumkin. Tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish harakteri va predmetiga ko’ra u quyidagilarga ajratiladi: 1. Tayyor maxsulotlar savdosi 2. Yig’ilmagan ko’rinishdagi maxsulotlar savdosi 3. Barter operatsiyalari 4. Eskirgan uskunalar savdosi 5. Xom-ashyo savdosi 6. Litsenziyalar savdosi 7. Injiniring hizmatlarini ko’rsatish va boshqalar. 8. Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi savdoga asoslanadi, chunki bunday faoliyat tufayli mamlakatlar o’z ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatiga egadirlar. Shuni takidlash joizki, xalqaro savdo tashqi iqtisodiy faoliyat barcha qolgan shakllari va turlarining boshlang’ich, muvofiqlashtiruvchi va ko’paytiruvchi negizi hisoblanadi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning horijiy sarmoyani jalb etishdek shaklining samaradorligi ham uning darajasiga bog’liqdir. Savdodagi qonun hujjatlari tomonidan belgilangan va boshqa cheklashlar investitsiya jarayonlarida aks etadi. 6 9. Tashqi iqtisodiy aloqalar tarixiy va iqtisodiy toifa hisoblanadi. Tarixiy toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar sivilizatsiya maxsuloti hisoblanadi. Ular ular davlatlar paydo bo’lishi bilan yuzaga keladi va ular bilan birga rivojlanadi. Ushbu aloqalarning rivojlanishiga ayniqsa feodalizmning tanazzuli kuchli turtki berdi. Natural xo’jalikdan tovar-pul munosabatlariga o’tilishi alohida davlatlarning milliy bozorlarini rivojlantirishga va ushbu milliy bozorlarning tovar ayrboshlashida keskin sakrashni tug’dirdi, bu esa davlat munosabatlarining iqtisodiy sohasida baynalmilal aloqalar va xalqaro ayrboshlash kengayishi va chuqurlashishiga olib keldi. Iqtisodiy toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar barcha turdagi resurslarning davlatlar va turli davlatlarning iqtisodiy sub’yektlari o’rtasidagi harakati paytida yuzaga keladigan ishlab chiqarish -iqtisodiy munosabatlar tizimini tashkil etadi. ushbu ikki taraflama munosabatlar davlat iqtisodiy hayotining barcha sohalarini, avvalo uning ishlab chiqarish, savdo, investitsiyaga oid vamoliyaviy faoliyatini qamrab oladi. 10.Hozirgi jahon xo’jaligida tashqi iqtisodiy aloqalar davlat milliy daromadini o’stirish, xalq xo’jaligi harajatlarini tejash va fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish omillariga aylanadi. Hozirgi davrda tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni qayd etish o’rinli : Birinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatning axborot ta’minotiga e’tiborning ortishi, intellektual mulk, patent valitsenziyalar tizimini keng joriy etilishi. Davlatlararo mualliflik xuquqi himoyasining ta’minlanishi, jahon axborot bozorining shakllanishi. Ikkinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyat hozirgi davrda o’z infratuzilmasiga va unga ta’sir etuvchi xalqaro tashkilotlarga ega. Ushbu infratuzilma sifatida jahon tovarlar va xizmatlar bozorlari (xususan, tovar va xomashyo, valyuta birjalari), xalqaro tashkilotlar hisoblangan JST, XVF, XMK kabi qator mintaqaviy va integratsion tashkilotlar EI, NAFTA(North American Free Trade Agreement) hamda turli ixtisoslashgan tashkilotlalrni, ya’ni neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti OPEK, Atom energiyasi bo’yicha xalqaro agentlik (IAEA; MAG ATE) va hokazolarni keltirish mumkin. Mazkur tashkilotlar davlatlararo savdo, investitsiylar, ishlab chiqarish, fan- 7 texnika sohasidagi hamkorlik masalalarida ko’maklashuvchi, tartibga soluvchi va muvofiqlashtiruvchi organ sifatida faoliyat yuritadi. Uchinchidan, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni monopoliyalashtirishga bo’lgan intilishning ortishi. Hozirgi kunda dunyodagi yettita sanoati rivojlangan mamlakat hissasiga jahon ishlab chiqarishining qariyb 80 foizi to’g’ri keladi. Yirik jahon xomashyo, tovar va xizmatlar hamda moliyaviy bozorlarning aksariyati rivojlangan davlatlar hududida mujassamlangan. Bundan tashqari, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositachisi, ishtrokchisi sifatida yirik sanoatmoliya guruxlari, kompaniyalari gavdalanmoqda. Jumladan, ishlab chiqarish, qayta ishlash va ayrboshlash tizimlarini mujassamlashtiruvchi xususiy transmilliy va ko’p millatli kompaniyalar (TMK, MMK) jahon eksporti va importuning qariyb 60 foizini tashkil etmoqda. Sanoat tarmoqlari, qishloq xo’jalik maxsulotlarini ishlab chiqarish, ayrboshlash, moliyaviy xizmatlar ko’rsatish sohalari faoliyati ham yirik kompaniyalar ta’sirida amalga oshirilmoqda. Shu sababli, ko’plab xalqaro konferensiyalar, muzokaralarda “yangi iqtisodiy tartib”ni joriy etish, rivojlanayotgan davlatlar ishtirokini ko’paytirish takliflalri o’rtaga tashlanmoqda. To'rtinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatning yangi axborot vositalari, texnologiyalari asosida shakllanishi va rivojlanishi. Internet tizimining vujudga kelishi natijasida electron tijorat, electron savdo keng avj olmoqda. Sotuvchixaridor, ishlab chiqaruvchi-iste’molchi o’rtasida yangi va tezkor buyurtmatakliflar tizimi shakllanmoqda. Jumladan, B2B, B2C tarzidagi axborot tizimi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning xuquqiy, tashkiliy, iqtisodiy va boshqa yo’nalishlarida hamkorlikni yanada rivojlantirish masalasini qo’ymoqda. Demak, davlatlararo tovar va xizmatlar bozorining shakllanishi, ishlab chiqarish, ayrboshlash jarayonlarining chuqurlashuvi, undagi aloqalar tizimini yanada takomillashtirish, mazkur munosabatlar tizimini yangi bosqichga ko’tarish zaruratini taqazo qilmoqda. Shu bilan bir qatorda, xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida sub’ektlarning ishtiroki, maqomi vakolatlari masalalari ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. 8 Tashqi iqtisodiy faoliyat hajmi tobora ortib bormoqda. U ayniqsa, davlatlar o’rtasidagi tovar oborotida yanada yaqqolroq ko’zga tashlanmoqda. Unda ichki bozordagiga nisbatan ko’proq ishtrokchi qatnashmoqda. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar va uning mexanizmi bozor munosabatlarining sohasi sifatida quyidagi yangi xususiyatlarga ega bo’lmoqda: - jahon iqtisodiyoti ko’lamining kengayib borishi, ustiga-ustak sotuvchilar va iste’molchilarning alohida joylashganligi natijasida transport muammosining ortib borishi; - ba’zi resurslarning (asosan yer, tabiiy-qazilma boyliklarning) kam harakatliligi va manzilga bog’liqligi. Bunga davlatning aralashuvi ham ta’sir etadi (migratsiya qoidalarini joriy etish, chet elliklarga yer sotish, chet el investitsiyalarini va firmalar faoliyatini cheklash, tashqi savdoda proteksionizmga yo’l qo’yish); - xalqaro ayrboshlashda milliy valyutadan foydalanishning zarurligi va valyuta bozoriga bog’liqlik (ayniqsa, valyuta nazorati va uni tartibga solish masalalarida); - mahsulotlarni xalqaro standartlashtirish va sertifikatlashtirishga e’tiborning ortishi; - axborot muhiti va uning haqqoniyligiga e’tiborning ortishi. Axborot manbalari, uni to’plash va qiyoslash uslubiyatida muammolarning yuzaga kelishi, milliy va xalqaro statistikaga e’tiborning ortishi, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar unifikatsiya qilinishiga bo’lgan intilish. 2. Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar Iqtisodiy jarayonlarni, mamlakatlarning rivojlanish darajasi va o’zaro murakkab xo’jalik aloqalarini tahlil etishda xalqaro tajribada qabul qilingan milliy hisoblar tizimidan faydalaniladi. Bu makro darajada iqtisodiyot rivojiga oid bo’lgan va o’zaro bog’langan ko’rsatkichlar tizimidir. Milliy hisoblar tizi mining asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat: Yalpi ichki mahsulot(YaIM) - bu ko’rsatkich ma’lum davlat hududida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning ma’lum davrda yaratgan pirovard maxsulotlari va xizmatlarining umumiy hajmini aks ettiradi. Ushbu yakuniy maxsulotni hisoblashda 9 hom ashyo, yarim mahsulotlar, boshqa moddalar, yoqilg’i, elektr quvvati hamda ularni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan boshqa hizmat turlari (qayta hisob bo’lmasligini oldini olish uchun) chegirib tashlanadi. Ayni paytda ba’zi mamlakatlarda yalpi milliy maxsulot (YaMM) ko’rsatkichidan faydalaniladiki, u YaIMdan farqli o’laroq qaysi mamlakatda yaratilganligidan qat’iy nazar shu millat (mamlakat)ning korporatsiyalari, hususiy shaxslari nazoratida bo’lgan ishlab chiqarish hajmini aks ettiradi. YaMMni aniqlash uchun shu mamlakatda faoliyat ko’rsatayotgan chet elliklarning daromadlari (chet el korporatsiyalarining foydalari hamda chet ellik ishchi xizmatchilarining ish haqlari) YaIMdan chegirib tashlanadi, shu mamlakat korporatsiyalari, fuqarolari horijda ishlab topgan daromadlari qo’shiladi. YaIm bilan YaMM ko’rsatkichlari o’rtasidagi tafovut odatda miqdor jihatidan unchalik ko’p bo’lmaydi, nari borsa qariyb 1%ni tashkil etadi. shuni e’tiborga olish lozimki, YaIM ko’rsatkichi milliy hisoblar tizimi asosoida ishlab chiqiladi. Bu tizim mehnat faoliyatining barcha turlarida mehnat unumli mohiyatga ega, degan qoidaga asoslangan(qiymat yaratilishi nuqtai nazaridan). Milliy daromad (MD) ko’rsatkichi quyidagicha belgilanadi: YaIM minus amortizatsiya (shunda sof YaIM xosil bo’ladi), minus bilvosita soliqlar va qo’shilgan subsidiyalar. Soliqlar mahsulot va xizmatlarning bozor narxlariga tirqaladi. Subsidiyalar narxlarga teskari ta’sir qiladi -bu narxlar ana shu subsidiyalar miqdorida pasayadi. MD ko’rsatkichi ishlab chiqarilgan milliy mahsulot ko’rsatkichiga deyarli to’g’ri keladi. Milliy mahsulotning o’sish sur’ati uzoq muddat nuqtai nazaridan YaIMga deyarli to’la ravishda muvofiq keladi, shung uchun ham asosan YaIM ko’rsatkichidan foydalaniladi. Turli mamlakatlardagi ishlab chiqarish omillari, taraqqiyot darajasining xilmaxilligi iqtisodiy rivojlanish darajasini biron-bir yagona ko’rsatkich orqali baholashga imkon bermaydi. Buning uchun bir qator asosiy ko’rsatkichlar dan foydalaniladi: 1. Yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot yoki milliy daromadning axoli jon boshiga hisobi. 2. Milliyu iqtisodiyot tarmoqlari tarkibi. 10 3. Axoli jon boshiga hisoblaganda asosiy mahsulot turlarini ishalb chiqarish (ushbu tarmoqlarning rivojlanish darajasi). 4. Aholining turmush darajasi va uning sifati. 5. Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari. Iqtisodiy taraqqiyot darajasini tahlil etishda YaIM, YaMMning axoli jon boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlari bosh mezon hisoblanadi. Ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda axoli jon boshiga to’g’ri keladigan YaIM rivojlangan mamlakatlar singari yuqori darajani tashkil etadi, biroq boshqa ko’rsatkichlar (iqtisodning tarmoqlar tuzilmasi, axoli jon boshiga hisoblaganda asosiy mahsulot turlarini ishlab chiqarish va hokazolar) yeg’indisiga ko’ra bu mamlakatlarni rivojlangan mamlakatlar toifasiga qo’shib bo’lmaydi. Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari guruhi iqtisodiy taraqqiyot darajasini juda aniq belgilab beradi, nega deganda u bevosita yoki bilvosita -mamlakatda asosiy va aylanma kapitaldan, mehnat resurslaridan foydalanish sifati, holati, darajasidan dalolat beradi. Samaradorliklning asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat: 1) Mehnat unumdorligi (sanoat, qishloq xo’jaligi, ishlab chiqarish tarmoqlari va turlari bo’yicha); 2) YaIM birligiga yoki aniq bir mahsulot turiga qancha capital sarflanishi; 3) Asosiy fondlar qaytimi koeffitsienti; 4) YaIM birligiga yoki aniq bir mahsulot turlariga qancha xomashyo sarflanadi. Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, uning tashqi iqtisodiy aloqalari shunchalik faol va xilma-xil bo’ladi. Demak, mamlakatning xalqaro iqtisodiy aloqalardagi ishtroki ham qisman uning iqtisodiy taraqqiyoti darajasidan dalolat beradi. Barcha tashqi iqtisodiy aloqalarning millliy iqtisodiyotga ta’siri ma’lum bir sifat va qiymat ko’rsatkichlari orqali baholanishi va fodalanishi mumkin. Avvalambor mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi qay darajada ekanligini bilish lozim. Bu ekportning yalpi ichki maxsulotdagi ulushi orqali aniqlanadi (YaIM). Bu ko’rsatkich mamlakat eksport kvotasi deb ataladi. Ko’rsatkich qanchalik yuqori 11 bo’lsa, davlatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashish darajasi ham shunchalik yuqori bo’ladi. Masalan, AQSHning eksport kvotasi 10-15% ga teng, Germaniya, Fransiya, Italiya va Angliyaning eksport kvotasi esa 25-30%, MDH davlatlarida 18% atrofida, Belgiya, Vengriya, Singapur davlatlarida esa 110-113%. Ammo bu ko’rsatkich xalqaro iqtisodiy munosabatlarning sifat tuzulishini, stukturasini harakterlay olmaydi. Shuning uchun uni aks ettirish maqsadida yana bir ko’rsatkichdan foydalaniladi. Bu real eksport kvotasi bo’lib, u mamlakatning sanoat ishlab chiqarilishidagi eksportning ulushi orqali o’lchanadi. Rivojlangan mamlakatlarda u tahminan 40-50 foizga teng. Bu barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yarmi tashqi bozorga olib chiqilishini anglatadi. Mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi shuningdek uning eksportining elastiklik darajasi orqali ham aniqlanadi (YaIM va eksport o’sish sur’atlarining muvozanati). Agar elastiklik birdan oshsa, mamlakat tobora xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi chuqurlashayotganini anglatadi. Tashqi iqtisodiy aloqalar ta’siri bu sohadagi barcha ishtrokchilar, asosan eksport, import, kredit operatsiyalari faoliyati shuningdek texnik va boshqa xizmatlar ko’rsatish natijalari oqibatida yuzaga keladi. Shu bilan birga avvalo jamiyat, milliy xo’jalik, davlat, manfaatlari ko’zlangan holda samaradorlikni to’g’ri aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini baholashda bir qator ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular qatorida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: • Eksportning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi • Importning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi • Tashqi savdo almashinuvi samaradorligi ko’rsatkichi • Savdoning narx shartlari, eksport va import narx indekslari • To’lov balansi , uning tarkibiy qismlari: • Savdo balasi • Xizmatlar va nosavdo harajatlar balansi • Kapital harakati va kredit balansi • Mamlakat oltin-valyuta zaxiralari hisobi Mamlakat to’lov va savdo balanslarining asosiy mazmuni 12 1-rasm Manba: O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asosalari I.A.Hamedov, A.M.Alimov. Eksportning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi, tashqi bozordagi tovarlar savdosidan tushgan valyutadagi sof daromad va davlatning uni ishlab chiqarishga va transport harajatlariga sarflagan harajatlari nisbatini, shuningdek, agar tovarlar kreditga sotilgan bo’lsa kredit koeffitsienti ta’siri hisobga olingan holda ularning nisbatini ifodalaydi. Odatda maxsulotlar kreditga sotilganda eksport samaradorligi pasayadi, ammo u siz tashqi bozorda tovarlarni realizatsiya qilish, pullash ko’p hollarda ancha mushkul, ba’zi hollarda esa umuman iloji yo’q. Importning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi, olib kirilgan tovarlar narxining ichki ishlab chiqarish sharoitlari va ularni sotib olish va chegaragacha yetkazib berishga sarflangan barcha valyuta harajatlar nisbatidir. Ko’pincha eksportdan ko’rilgan zarar importdan ko’rilgan foyda hisobiga qoplanilishi tufayli yuqorida aytib o’tilgan ko’rsatkichlarni to’g’riroq qilib aytish uchun uchun quyidagi koeffitsientlar kiritilgan: import uchun eksport samaradorligi ekvivalenti va tegishli ravishda eksport uchun import samaradorligi ekvivalenti. 13 Tashqi savdo almashinuvi samaradorligi ko’rsatkichi, quyidagi bo’linishdan olingan ko’rastkichni ifodaloydi, suratda import qilingan tovarlarning qiymat bahosi (ularga ketgan barcha harajatlar) maxrajida esa eksport qilingan tovarlarni ishlab chiqarish va transport harajatlatriga ketgan barcha milliy xo’jalik harajatlari 1 Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarni bir-biriga bog’lagan holda har tomonlama tahlil qilishga imkon beruvchi, integratsiyalashib kelayotgan ko’rsatkich bu to’lov balansidir. U statistik hisobot bo’lib, ma’lum bir davr mobaynida mamlakat rezedentlari va tashqi dunyo bilan barcha savdo va moliyaviy oqimlarni qamrab oladi. To’lov balansi tashqi iqtisodiy aloqalar jarayoni natijasida mamlakatning haqiqiy to’lovlari va tushumlari qiymatlarining nisbatini ifodalaydi. Shunday ekan, to’lov balansi o’zining tarkibida tashqi iqtisodiy aloqalarning barcha shakllarini aks ettirmog’i lozim. Haqiqatda, mamlakatlarning bir biri bilan o’zaro iqtisodiy aloqalarining murakkab tuzilishiga muvofiq to’lov balansi o’z ichiga tarkibiy qisimlar sifatida savdo balansi, xizmatlar va notijorat harajatlar balansi, kapital harakati va kredit balansi, oltin- valyuta zaxiralari harakatini kamrab oladi. Ko’pincha savdo balansi va xizmatlar va notijorat harajatlar balansini joriy operatsiyalar balansiga birlashtiriladi. Mamlakatning savdo balansi tovarlar importi orqali moliyaviy chiqimlarni va tovarlarni chet elga eksport qilish orqali moliyaviy kirimlarni o’zaro nisbatini ta’riflaydi. To’lov balansining ushbu tarkibiy qismi davlatning tashqi iqtisodiy holatini ta’riflashda ayniqsa muximdir. Agar ma’lum bir davr mobaynida mamlakat eksporti importdan yuqori bo’lsa savdo balansi aktiv (ijobiy savdo saldosiga ega) bo’ladi. Tegishli ravishda, agar import eksportdan yuqori bo’lsa u salbiy (salbiy saldoga ega) bo’ladi 2 Tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish va unda davlatning faol ishtroki MDH davlatlarining o’ziga xos xususiyatidir. Davlat tashqi iqtisodiy faoliyatining deyarli barcha yo’nalishlarini o’ziga qamrab olgan va uni tartibga solib turadi, ichki va tashqi axvolni taxlil qilishdan boshlab, tashqi iqtisodiy startegiyani ishlab chiqish, geografik 1 O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari I.A.Ahmedov, A.M.Alimov. 2 O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari I.A.Ahmedov, A.M.Alimov. 14 va tarkibiy sohalarni muhimligini aniqlab, nazorat qilish va tartibga solishda moliyaviy rag’batlantirish uslublarini qo’llaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda puxta o’ylangan davlat siyosati, davlatni rivojlantirishda, tashqi iqtisodiy aloqalarni asosiy ta’sirchan omillardan biriga aylantirdi. Bu siyosat MDH davlatlarining milliy manfaatlarini hisobga olgan holda jahon xo’jaligiga uni yirik xalqaro iqtisodiy, ilmiytexnikaviy va moliayviy savdo markaziga, jahon iqtisodiy otiga qo’shilishi uning salmoqli qatnashchisiga aylantirdi. Xalqaro iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solinishida qonunchilik, administrativ-huquqiy, iqtisodiy va norasmiy kabi bir birini to’ldiruvchi uslublardan keng foydalaniladi. 3. O`zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining huquqiy asoslari va asosiy tamoyillari. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, o`z tashqi siyosatini o`zi belgilash uchun keng imkoniyatga ega bo`ldi. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov ta’biri bilan aytganda, “O`zbekistonning davlat mustaqilligini qo`lga kiritganligi va u xalqaro miqyosda tan olinganligi shuni bildiradiki, bundan buyon respublika mustaqil ichki va tashqi siyosatini olib boradi, hech kimning vositachiligisiz o`zaro manfaatli munosabatlarni o`rnatadi.” O`tgan 28 yil davomida milliy manfaatlarimizga mos keladigan, uning dunyo hamjamiyatidagi nufuzini mustahkamlashga, xorijiy davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladigan tashqi siyosat yo`nalishlari belgilab olindi. Bu borada respublikaning tashqi siyosatdagi faol ishtiroki , xalqaro tashkilot va xorijiy davlatlar bilan hamkorligi muhim o`rin tutadi. Mustaqilligimizning dastlabki yillaridanoq ushbu sohani isloh qilish, tubdan yangilash maqsadida Tashqi ishlar vazirligi qaytadan isloh qilindi. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov farmoniga asosan 1992-yil 23-sentabrda Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, 1991-yil 7-sentabrda Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki tashkil etildi. O`zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalarni yo`lga qo`yish maqsadida 1990-yil 12-iyulda tashkil etilgan O`zbekiston SSR Tashqi savdo va xorijiy aloqalar davlat 15 qo`mitasi 1992-yil 12-fevralda Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligiga aylantirildi. 1992- yil 21-fevralda esa O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning “O`zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligini tashkil etish to`g`risida”gi Farmoni qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2002-yil 21-oktabrdagi “Tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida boshqaruv tizimini yanada erkinlashtirish va takomillashtirish to`g`risida”gi Farmoniga asosan bu vazirlik O`zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi etib qayta tashkil qilindi. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2005-yil 21-iyuldagi “Tashqi iqtisodiy va savdo aloqalari, xorijiy investitsiyalarni jalb etish sohasida boshqaruv tizimini takomillashtirish to`g`risida”gi Farmoniga asosan, O`zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi O`zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi etib qayta tashkil qilindi. O`zbekiston Respublikasining mustaqil tashqi siyosiy faoliyatining huquqiy asoslari, prinsplari, mazmuni, maqsad va vazifalari O`zbekiston Republikasi Konstitutsiyasining IV bob, 17-moddasida “O`zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to`la huquqli subyektidir. Uning tashqi siyosati davlatlarning tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo`l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umume’tirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi. Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzish, hamdo`sliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib chiqishi mumkin” 3 . O`zbekiston o`zining milliy manfaatlaridan kelib chiqqan holda huquqiy normalar asosida o`z tashqi siyosatini belgiladi. Qisqa davr ichida davlatlararo munosabatlardagi tamoyillar va ustuvor yo`nalishlarini belgilab oldi. Davlatning tashqi siyosatdagi harakatlarini tartibga solib turuvchi asosiy harakatlantiruvchi kuch bu – Konstitutsiyaviy huquqdir. Prezident I.Karimov ta’kidlaganidek, “Ochiq demokratik jamiyat qurish, bozor munosabatlarini 3 O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: “O`zbekiston”, 2017. 6-b. 16 vujudga keltirish xalqaro e’tirof etilgan konstitutsiyaviy hamda huquqiy asosda amalga oshirilmoqda. Bu asos iqtisodiyotni isloh qilish, uning keng ko`lamda jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi uchun kuchli huquqiy kafolatlar va shartsharoitlarni ta’minlab beradi”. 4 Xulosa qilib aytganda, O`zbekiston Respublikasi o`z tashqi siyosati tamoyillarini mukammal ravishda belgilab oldi va tartibga soldi. Buni quyidagilarda ko`rish mumkin: 1. O`zbekiston tashqi siyosat tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zosiga aylandi. 2. O`zbekiston Respublikasi o`z iqtisodiy munosabatlarini ikki tomonlama va ko`p tomonlama shartnomalar asosida, milliy manfaatlar ustuvorligini inobatga olgan holda rivojlantirishga qaratdi. 3. O`zbekiston xalqaro iqtisodiy aloqalarga, kollektiv xavfsizlikning global va mintaqaviy tizimlariga faol qo`shilib, mamlakatda tinchlikni, barqarorlikni ta’minlamoqda. 4. O`zbekiston tashqi siyosatida jahondagi barcha mamlakatlar bilan ijobiy hamkorlik, tinchliksevar siyosati orqali o`z nufuzini oshirib bormoqda. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning qaroriga asosan O zbekiston Respublikasiʻ Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi tashkil etildi 5 . “ Mamlakatimizda investitsiya iqlimini yaxshilash, eksport salohiyatini oshirish, biznesni jadal rivojlantirish uchun asos sifatida investitsiya va tashqi savdo faoliyatini samarali tartibga solish bo yicha ʻ salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, investitsiya jarayonining mahsulotni tashqi bozorlarda ilgari surish yakuniy ko rsatkichlari bilan sust ʻ bog langanligi saqlanib qolmoqda. Davlat boshqaruvining amaldagi tizimi investitsiya ʻ va savdo masalalarini alohida tartibga solishga asoslangan, bu esa mazkur sohalarda tashkiliy-huquqiy mexanizmlarni qayta ko rib chiqishni taqozo etmoqda” dedi ʻ Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev. Qarorda tashqi iqtisodiy a’loqalar haqida shunday deyilgan: 4 Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. 6 – T.: “O`zbekiston”, 1998. 227-bet. 5 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2019 yildagi PF-5643-sonli farmoni. 17 O zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar bilan savdo aloqalariniʻ kengaytirish va mustahkamlash, tovarlar, ishlar va xizmatlar eksportini qo llabquvvatlash; ʻ O zbekiston Respublikasining Jahon savdo tashkilotiga a zo bo lish va boshqa ʻ ʼ ʻ ko p tomonlama iqtisodiy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish jarayonlarini ʻ muvofiqlashtirish; tashqi savdo infratuzilmasini rivojlantirish, shu jumladan, tranzit salohiyati darajasini oshirish, logistika va transport yo laklarini takomillashtirish, ʻ shuningdek, eksport marshrutlarini diversifikatsiya qilish masalalarini ilgari surish. 4. O’zbekiston Respublikasining rivojlangan va MDH davlatlari tashqi savdo-iqtisodiy aloqalari rivojlanishining bosqichlari. Rivojlangan va MDH davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi o’zgarishi tahlili. O’zbekiston Respublikasining rivojlangan va MDH davlatlari tashqi savdoiqtisodiy aloqalari rivojlanishining bosqichlari. Rivojlangan va MDH davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi o’zgarishi tahlili Har qanday davlat hoh kichik hoh katta bo’lsin, iqtisodiy int е gratsiyasiz rivojlanishi t е z bormaydi. Buni ko’pgina davlatlar o’z tajribalarida isbotlashdi. Iqtisodiy int е gratsiyani rivojlantirishga qaratilgan O’zb е kiston R е spublikasi siyosati ham iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlanishiga erishishga qaratilgan. Iqtisodiy int е gratsiya iqtisodiyotga b е vosita quyidagi natijalaga erish imkoniyatini b е radi:  tovarlar, kapitallar, х izmatlar erkin harakat qiladi; raqobat kuchayadi;  ishlab chiqarish kuchlari rivojlanadi; ishlab chiqarish samaradorligi ortadi; sifatli va arzon tovarlar ishlab chiqariladi; ist е ’molchilarning talabi ortib boradi; taklif qilinadigan tovarlar nom е nklaturasi ko’payadi;  bozorlarning rivojlangan shakllari paydo bo’ladi va umumiy bozorlar tashkil qilinadi; ishsizlik darajasi pasayadi; milliy iqtisodiyotdagi farqlar yo’qolib boradi; yangi kuchli umumiy iqtisodiyot shakllanadi;  milliy iqtisodiyot rivojlanib boradi; eng muhimi kishilar hayoti farovonligi oshadi va h.k. 18 Bu natijalarga erishish uchun O’zb е kiston R е spublikasi Markaziy Osiyo, MDH davlatlari, rivojlangan va rivojlanayotgan qolav е rsa, Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan hamkorlikka erishishga harakat qilishi k е rak. O’zb е kiston dunyo х o’jaligi tizimiga kirib borar ekan, uning х alqaro iqtisodiy aloqalari uzoq va yaqin х orijiy mamlakatlari bilan taraqqiy etmoqda. 1992-yildan boshlab O`zbekiston tashqi siyosati va diplomatiya sohasidagi faoliyati yanada kengayib birin-ketin Xitoy, Yaponiya, Angliya, AQSH, Fransiya, Turkiya, Germaniya singari jahonning rivojlangan yetakchi davlatlari bilan diplomatik, iqtisodiy va madaniy aloqalar yo`lga qo`yildi. Ushbu davlatlar bilan hamkorlik aloqalarimiz hozirda yuqori darajaga ko`tarildi 6 . Iqtisodiyotimizni yanada rivojlantirishda Yaponiya, Janubiy Koreya va Xitoy Xalq Respublikalari bilan olib borilayotgan iqtisodiy aloqalar muhim o`rinni egallaydi. Bu mamlakatlarning iqtisodiy salohiyati, imkoniyatlarining yuqoriligi jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilib kelinmoqda. Ayniqsa, so`ngi yillarda ushbu mamlakatlarda eng jadal o`sish suratlari ro`y berib, “Osiyo iqtisodiy mo`jiza”lari sifatida baholandi. Shu sababli, Sharqiy Osiyo “yo`lbarslari” deb nomlangan Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy bilan amalga oshirayotgan foydali aloqalar, mamlakatimizdagi modernizatsiya jarayonlari istiqlolning dastlabki davrlaridanoq muhim vazifalardan etib belgilangan edi. O`zbekiston-Yaponiya. O`zbekiston Respublikasi va Yaponiya o`rtasida keying yillarda iqtisodiy hamkorlik izchil rivojlanib, kengayib bormoqda. “O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Yaponiya bilan hamkorlik aloqalarini rivojlantirish uchun g`oyat muhim ahamiyat kasb etishini nazarda tutib, ikki mamlakat o`rtasidagi hamkorlikning barcha sohalarini qamrab olgan hujjatlar, xususan, 1999-yil 4 –mayida “O`zbekiston Respublikasi va Yaponiya o`rtasida iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish to`g`risida” hamda 1999-yilning 20- dekabrida “O`zbekiston Respublikasi va Yaponiya o`rtasida iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi Qarorlarni qabul qildi” 7 . 6 Shamsutdinov R., Mo`minov X.. O`zbekiston tarixi. T.: “Sharq”, 2013. 613-b. 7 O`zbekiston va Jahon hamjamiyati: xalqaro munosabatlar va tashqi aloqalarni tashkil qilish. T.: 2008, G`afur G`ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 245-b. 19 Ikki tomonlama hamkorlik munosabatlarining rivojlanishi borasida asosiy vazifalar savdo, investitsiya, texnologiya va ta’lim sohasidagi hamkorlikni taraqqiy ettirish hisoblanadi. Bundan tashqari, O’zbekiston va Yaponiya davlatlari Afg’oniston hududida tinchlik o’rnatish tarafdori hamda Yaponiya davlati Markaziy Osiyo yadro qurolidan xoli hudud ekanligini qo’llab-quvvatlaydi. 2019-yilga kelib o`zaro tovar ayirboshlash hajmi Yaponiya bilan 413,6 million AQSH dollarini tashkil etdi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda Yaponiya 1991yil 28-dekabrda O`zbekiston mustaqilligini birinchilardan bo`lib tan oldi va aloqalar yildan yilga mustahkamlanib bormoqda. O`zbekiston-Janubiy Koreya. Janubiy Koreya bilan hamkorlik ham O`zbekiston tashqi siyosatining eng muhim yo`nalishlaridan hisoblanadi. Tarixan qisqa davr mobaynida O’zbekiston va Koreya Respublikasi siyosiy, savdo- sarmoyaviy va madaniy-gumanitar yo’nalishlardagi o’zaro manfaatli hamkorlik bo’yicha salmoqli tajriba to’pladilarki, bu ikki mamlakat o’rtasida kelajakda ham amalga oshiriladigan uzoq muddatli loyihalar uchun mustahkam asos bo’lib xizmat qiladi. Hozirgi kunda strategik hamkorlik tufayli mamlakatimizning ishlab chiqarish infratuzilmalarini rivojlantirish uchun zarur bo’lgan yuqori texnologiyalar, investitsiyalar kirib kelmoqda. Shu o’rinda ta’kidlab o’tish kerakki, O’zbekiston va Koreya Respublikasi iqtisodiy va investitsion hamkorligining rivojlanishida sezilarli yutuqlarga erishgan bo’lsada, uning ko`lamini yanada kengaytirish uchun yetarli imkoniyatlar mavjud. Ayniqsa, energetika, to’qimachilik, metallurgiya, elektronika, yuqori texnologiyalar va iqtisodiyotning boshqa sohalarida hamkorlikni yuqori darajaga ko’tarish davlatlarimiz o’rtasidagi istiqbolli aloqalarni rivojlantirish uchun siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy asos bo’lib xizmat qiladi. O’zbekiston va Janubiy Koreya iqtisodiy hamkorligi 2019-yilga kelib o`zaro tovar ayirboshlash hajmi 2 755,4 million AQSH dollarini tashkil etdi. Bu ko’rsatgich O’zbekistonning tashqi savdo aylanmasida 4-o’rinni egallaydi. O`zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasi. O`zbekiston va XXR o`rtasida iqtisodiy sohadagi hamkorlik munosabatlardagi yetkachi yo`nalishlardan hisoblanadi. Iqtisodiy 20 o`sish ko`rsatkichlari bo’yicha jahonda yetakchi mamlakat hisoblanmish Xitoy bilan aloqalarga har doim alohida e’tibor berilgan. Bugungi kunda O`zbekiston va XXR o`zaro strategik hamkor hisoblanib, ayni paytga qadar ikki davlat o`rtasida 120 dan ortiq davlatlararo hamda hukumatlararo shartnoma va bitimlar imzolangan. 8 Bu bitimlar ikki tomonlama hamkorlik munosabatlarining deyarli barcha jabhalarini, jumladan siyosiy, iqtisodiy, madaniy, harbiy-texnik va boshqa sohalarni qamrab olgan. O`tgan 20 yil mobaynida hamkorlik rivojlanib, yildan-yilga yangicha mazmun kasb etmoqda. “Xitoy bilan O`zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari tenglik asosida hamkorlik qilish, o`zaro ichki ishlarga aralashmaslik g`oyasiga tayanadi. Mazkur siyosat har ikkala davlatning manfaatlariga har tomonlama mos tushadi” 9 . O`zbekiston tashqi siyosatida iqtisodi jadal rivojlanayotgan mamlakatlar – Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy bilan hamkorlikka alohida e’tibor qaratadi. Sharqiy Osiyo mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalariga e’tibor qaratsak, 2012-yilga kelib o`zaro tovar ayirboshlash hajmi Yaponiya bilan 214,7 million AQSH dollarini, Janubiy Koreya bilan qariyb 2 milliard AQSH dollarini, Xitoy bilan esa 2,5 milliard AQSH dollarini tashkil etgani holda kelajakda bu ko`rsatkichlar yanada oshishi kutilmoqda. Mamlakatimizda ko`plab qo`shma korxonalar faoliyat ko`rsatmoqdaki, ular iqtisodimizga yangi texnologiyalarni joriy etishda, aholini ish bilan ta’minlashda va zamon talablariga mos mahsulotlar ishlab chiqarishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimizda ko`plab qo`shma korxonalar bunyod etilib ular asosan, savdo, to`qimachilik, yengil sanoat, kimyo va oziq-ovqat sanoat, avtomobilsozlik, mashinasozlik, metallni qayta ishlash, sayyohlik va boshqa sohalarda faoliyat ko`rsatmoqda. “O`zbekistonda qulay investitsion muhit shakllantirildi, eksportga yo`naltirilgan iqtisodiyot vujudga keltirildi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish jarayoni izchillik bilan davom ettirilmoqda. Ayni paytda, mamlakatni jahon bilan bog`lovchi kommunikatsiya tizimlarini rivojlantirishga katta ahamiyat berilyapti”. 10 Bu kabi 8 www.mfa.uz 9 Bekmuratov I. O`zbekiston – Xitoy: manfaatlar mushtarakligi. // Jamiyat va boshqaruv, 2004. №4. 65-b. 10 Karimov F. O`zbekiston jahon hamjamiyati safida. // Jamiyat va boshqaruv, 2004. №1.39-b. 21 imkoniyat Sharqiy Osiyo mamlakatlariga O`zbekiston iqtisodiga katta miqdorda sarmoya kiritishlariga sabab bo`lmoqda. O’zb е kiston R е spublikasi a’zo bo’lib kirgan eng mu х im birlashmalardan biri - Mustaqil Davlatlar hamdo’stligi (MDH) bo’lib, u 1991 yil d е kabrda tuzilgan. Hozir MDH ga Ozarbayjon R е spublikasi, Armaniston R е spublikasi, B е lorus R е spublikasi, Qozog’iston R е spublikasi, Tojikiston R е spublikasi, Qirg’iziston R е spublikasi, Moldova R е spublikasi, Rossiya F е d е ratsiyasi, Turkmaniston R е spublikasi, O’zb е kiston R е spublikasi va Ukraina kiradi. O’zb е kiston sobik Ittifoq r е spublikalari bilan aloqalarga katta ahamiyat b е rib, avvalboshdonoq Mustaqil davlatlar hamdo’stligini tuzish g’oyasini qo’llab-quvvatladi. Bunday hamkorlikka hamdo’stlik mamlakatlarining hududiy yaqinligi va iqtisodiy jihatdan bog’langanligi emas, balki chuqur tari х iy, madaniy va ma’naviy aloqalar, katta tari х iy davr mobaynida х alqlarimizning taqdiri mushtarakligi ham asos bo’lmoqda. Hamdo’stlik maqsadlari quyidagilar: • dеmokratik huquqiy davlatlar tuzish, ular o’rtasidagi munosabatlar davlat mustaqilligini va suvеrеn tеnglikni o’zaro tan olish va hurmatlash, o’z taqdirini o’zi bеlgilash huquqi, tеng huquqlilik va ichki ishlarga aralashmaslik, har qanday tazyiqlardan voz kеchish, nizolarni tinch yo’l bilan hal etish, inson huquqlari va erkinliklarini, shu jumladan kichik millatlar huquqlarini hurmat qilish, majburiyatlarini va boshqa umum tan olingan хalqaro huquq tamoyillari va normalarini halol bajarish asosida rivojlanadi; • bir-birlarini hududiy butunligini va mavjud ch е garalar buzilmasligini tan olish va hurmat qilish; • chuqur tari х iy ildizlarga ega bo’lgan х alqlarning tub manfaatlarini hamda qo’shnichilik va o’zaro manfaatli hamkorlik munosabatlarini mustahkamlash; • fuqarolararo va millatlararo totuvlikni saqlash. Ayni vaqtda O’zb е kiston R е spublikasining MDHga a’zoligi unga bir qator muhim vazifalarni millat, iqtisodiyot manfaatlariga muvofiq hal etish imkonini b е radi: -ishlab chiqarishni, aholi ta’minotini (avvalo oziq-ovqat bilan) qo’llab-quvvatlashni ta’minlovchi ko’lamda koop е rativ х o’jalik aloqalarini rivojlantirish va takomillashtirish; 22 - MDHning bir qator tovarlarini bozorda, ayniqsa an’anaviy mahsulotlarni sotish sohasida yetakchi mavq е ni saqlash; - sobiq ittifoqchi r е spublikalar ega bo’lgan х om-ashyo r е surslaridan foydalanish; - O’zb е kistonning uchinchi mamlakatlarga eksport-import tovar oqimiga х izmat ko’rsatuvchi transport kommunikatsiyalaridan kafolatli va х atarsiz foydalanish. O‘zbekiston Respublikasining MDH Davlatlari bilan hamkorigi O‘zbekiston-Qozog‘iston munosabatlari izchil rivojlanmoqda. Qozog‘iston O‘zbekistonning muhim savdo sheriklaridan biri bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi bilan O‘rta Osiyo davlatlari o‘rtasida ayirbosh qilinadigan mahsulotlarning sezilarli qismi uning hissasiga to‘g‘ri keladi. O‘zaro tovar aylanmasi hajmi 2019-yil yakunlari bo‘yicha qariyb 3367,7 million AQSh dollarini tashkil etdi. Shunga qaramasdan, ikki davlat o‘rtasida savdo-iqtisodiy munosabatlarni yanada rivojlantirish uchun ishga solinmagan ko‘pgina imkoniyatlar mavjud. Qozog‘iston bilan ikki tomonlama hamkorlik, shubhasiz, mintaqada barqarorlikni ta’minlash va dolzarb masalalarni birgalikda va samarali hal etishga xizmat qiladi. O‘zbekiston-Qirg‘iziston munosabatlari ikki tomonlama hamkorlik doirasida erishilgan kelishuvlarning o‘zaro tenglik va manfaatdorlik tamoyillari asosida izchil amalga oshirilishi bilan izohlanadi. O‘zbekiston bilan Qirg‘iziston o‘rtasidagi munosabatlar o‘zaro anglashuv va hurmatga asoslangan barqaror aloqalarga tayanadi. Bu munosabatlar ikki mamlakat xalqlari manfaatlariga xizmat qiladi. 1996-yildan buyon Savdo-iqtisodiy hamkorlik bo‘yicha O‘zbekiston-Qirg‘iziston hukumatlararo komissiyasi faoliyat olib bormoqda. Hozirgi kunga qadar ushbu komissiyaning 7 ta majlisi bo‘lib o‘tgan. O‘zaro tovar aylanmasi hajmi 2019-yil yakunlari bo‘yicha qariyb 829,0 million AQSh dollarini tashkil etdi. O‘zbekiston-Turkmaniston munosabatlari yuqori darajadagi ikkitomonlama hamkorlik bilan izohlanadi. Oliy darajada qabul qilingan bitimlar, siyosiy, savdoiqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy va gumanitar hamkorlik ка oid hujjatlar turli sohalarda ikki tomonlama o‘zaro manfaatli aloqalarni kengaytirish uchun mustahkam asos bo‘lib xizmat qilmoqda. 23 O‘zaro tovar aylanmasi hajmi izchil o‘sib bormoqda va 2019-yil yakunlari bo‘yicha qariyb 541,9 million AQSh dollarini tashkil etdi. Ikki mamlakatning neft va gaz sohasida yaqindan hamkorlik qilishi g‘oyat muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Tojikiston bilan savdo-iqtisodiy, gumanitar sohalarda, mintaqa barqarorliginini ta’minlashda hamda mintaqa xavfsizligiga tahdid soluvchi omillar bilan birgalikda kurashishda keng ko‘lamli hamkorlikni rivojlantirishdan manfaatdordir. O‘zaro tovar aylanmasi hajmi 2019-yil yakunlari bo‘yicha 497,0 million AQSH dollarini tashkil etdi. Rossiya Federatsiyasi O‘zbekiston Respublikasi ni 1992-yil 20-mart kuni tan olgan. Shu kunning o‘zida ikki mamlakat o’rtasida rasmiy diplomatik aloqalar o’rnatildi. Mamlakatlarimiz o‘rtasidagi keng ko‘lamli hamkorlik 2004-yil imzolangan Strategik hamkorlik va 2005-yil imzolangan Ittifoqdoshlik munosabatlari to‘g‘risidagi shartnomalar asosida rivojlanmoqda. Rossiya Federatsiyasi bilan ikki tomonlama savdo-iqtisodiy munosabatlar ja’dal sur’at bilan rivojlanmoqda. O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo hamkorlari orasida Rossiya Federatsiyasi birinchi o’rinda turadi. 2019-yil yakunlariga ko’ra ikki davlat o’rtasidagi tovar ayirboshlash 6,6 mlrd. AQSh dollarni tashkil etdi. Ozarbayjon Respublikasi bilan O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasidagi munosabatlar strategik sheriklik darajasiga ko‘tarilgan. Xususan, atrof-muhitni muhofaza qilish, informatsion va kommunikatsion texnologiyalar, temir yo‘l transporti, soliq, maxfiy ma’lumotlar daxlsizligini ta’minlash sohalarida hamkorlikka oid, shuningdek, gumanitar, savdo-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy aloqalarni rivojlantirish га doir qator hujjatlar imzolandi. O‘zaro tovar aylanmasi hajmi 2019-yil yakunlari bo‘yicha 51,8 million AQSh dollarini tashkil etdi. Ukraina ham O‘zbekiston Respublikasi ning yetakchi tashqi iqtisodiy sheriklaridan sanaladi. O‘zbekiston bilan Ukraina o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlar mustahkam huquqiy asosga ega bo‘lib, turli sohalardagi hamkorlikni tartibga soluvchi 142 shartnoma, bitim va boshqa hujjatlardan iborat. 24 O‘zaro tovar aylanmasi hajmi 2019-yil yakunlari bo‘yicha qariyb 377,9 million AQSh dollarini tashkil etdi. O’zbekiston Respublikasi Belarus Respublikasi bilan har tomonlama hamkorlikni mustahkamlashga alohida e’tibor qaratadi. Mamlakatlarimiz iqtisodiyoti bir-birini to‘ldiradi. O‘zaro tovar aylanmasi hajmi 2019-yil yakunlari bo‘yicha qariyb 330,8 million AQSh dollarini tashkil etdi. Armaniston, Moldova bilan MDH hamda mintaqaviy va xalqaro tashkilotlar doirasida o‘zaro hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan. Gruziya O’zbekistonning eng muhim tashqi iqtisodiy hamkorlaridan biri hisoblanadi. Ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy hujjat – 1995-yilning 4-sentabrida O‘zbekiston va Gruziya o‘rtasida imzolangan do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risidagi kelishuv hisoblanadi. Ikki tomonlama savdoiqtisodiy munosabatlarni iqtisodiy hamkorlik bo‘yicha o‘zbek-gruzin Qo‘shma komisiyasi tartibga soladi. 2014- yilning 20- oktabrida Toshkent shahrida mazkur komisiyaning navbatdagi yetinchi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. 2019-yil yakunlari bo‘icha ikki davlat o‘rtasidagi umumiy tovar aylanmasi hajmi 118,8 million AQSh dollarini tashkil etdi. 25 5. O`zbekiston Respublikasining so`ngi yillardagi Tashqi iqtisodiy faoliyati o’zgarishlari tahlili Tashqi savdo aylanmasi. Hukumatning tashqi iqtisodiy faoliyat borasida so‘nggi yillarda amalga oshirayotgan eksportni rag‘batlantirish, importni optimallashtirish va umuman olganda tashqi savdo muvozanatini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan islohotlar 2019 yil yakuni bilan respublikaning tashqi savdo aylanmasini (matnda TSA) 42,2 mlrd. AQSh dollariga yetishini va 2018 yilga nisbatan 8,7 mlrd. AQSh dollariga yoki 26,2 % ga oshishini ta’minladi. Ushbu natija mamlakat tarixida eng yuqori ko‘rsatkich sifatida qayd etildi. TSAda eksport hajmi 17,9 mlrd. AQSh dollariga (o‘sish sur’ati – 128,0 %) va import hajmi 24,3 mlrd. AQSh dollariga (o‘sish sur’ati – 124,9 %) yetdi. Hisobot davrida 6,4 mlrd. AQSh dollari qiymatida passiv tashqi savdo balansi qayd etildi. O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi va balansi dinamikasi (mlrd. AQSh doll.) O‘zbekiston Respublikasining TSA dinamikasi tahlili 2019 yilda o‘tgan yilga nisbatan eksport va import hajmlarini o‘sishini ko‘rsatdi. 2017 yilga nisbatan TSA 1,6 barobarga oshdi va import (1,9 barobar) esa eksportga (1,3 barobar) nisbatan tezroq o‘sdi. O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasi dinamikasi (yanvar-dekabr, mlrd. AQSh doll.) 26 TSAning uchdan bir qismini MDH davlatlari tashkil etib, so‘nggi yillarga nisbatan kamayish tendensiyasi kuzatilmoqda. Bu esa o‘z navbatida iqtisodiy munosabatlarning geografiyasi kengayotganidan dalolat bermoqda. Respublikamizda tashqi savdoni qo‘llab-quvvatlash hamda MDH davlatlari bilan ushbu sohadagi hamkorlikni yanada mustahkamlash bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar natijasida 2019 yil yanvar-dekabr oylarida tashqi savdo aylanmasida MDH davlatlarining ulushi 34,6 %ni tashkil etib, tashqi savdo aylanmasi o‘tgan yilga nisbatan o‘sish sur’ati 120,0 %ni tashkil etdi. O‘sish sur’atiga ega bo‘lishiga qaramay, MDH davlatlarining ulushi 2018 yilga nisbatan 1,7 foiz punktga kamaygan. O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasida MDH mamlakatlari va boshqa xorijiy davlatlarning hajmlari dinamikasi (yanvar-dekabr, mln. AQSh dollari, ulush %da) 27 2019 yilda boshqa xorijiy davlatlarning TSAsi MDH davlatlariga nisbatan tezroq o‘sdi (o‘sish sur’ati 129,7 %) va jami TSAdagi ulushi 65,4 %ni tashkil etdi. Xususan, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston va Qozog‘iston kabi qo‘shni davlatlar bilan TSAda so‘nggi yillarda katta o‘zgarishlar kuzatildi. Misol uchun, so‘nggi uch yilda TSA Qirg‘iziston va Turkmaniston bilan 3 barobarga hamda Tojikiston va Qozog‘iston bilan 2 barobarga oshgan. Afg‘oniston bilan tashqi savdo aylanmasi yiliga 600 mln. AQSh dollari darajasida saqlanib qolmoqda. Qirg‘iziston, Tojikiston va Afg‘oniston bilan faol tashqi savdo balansi kuzatilganini mamlakatning tashqi savdodagi faoliyatini ijobiy natija sifatida baholash mumkin. Boshqa davlatlar (qo‘shni davlatlardan tashqari) bilan esa TSAda eng yuqori ulush Xitoy, Rossiya, Koreya, Turkiya va Germaniya davlatlari hissasiga to‘g‘ri kelgan. Asosiy hamkor-davlatlar qatorida Eron va Fransiya bilan faol tashqi savdo balansi ta’minlangan. O‘zbekiston Respublikasining yirik hamkor-davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi dinamikasi (yanvar-dekabr, mln. AQSh. dollari) 1-jadval 11 Davlatlar 2017-yil 2018-yil 2019-yil Xitoy Xalq Respublikasi 4 754,2 6 433,5 7 620,9 eksport 2 025,5 2 875,4 2 519,0 import 2 728,7 3 558,1 5 101,9 saldo -703,2 -682,7 -2 582,9 Rossiya Federatsiyasi 4 728,7 5 655,9 6 626,9 eksport 2 019,2 2 117,3 2 492,5 import 2 709,5 3 538,6 4 134,4 saldo -690,3 -1 421,3 -1 641,9 Qozog‘iston 2 055,8 2 919,6 3 367,7 eksport 1 057,6 1 352,2 1 429,7 import 998,2 1 567,4 1 938,0 saldo 59,4 -215,2 -508,3 11 1-jadval. O`zbekiston Resoublikasining yirik hamkor-davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi 28 Koreya Respublikasi 1 387,6 2 159,2 2 755,4 eksport 143,3 108,7 93,6 import 1 244,3 2 050,5 2 661,8 saldo -1 100,9 -1 941,8 -2 568,2 Turkiya 1 552,5 2 057,6 2 525,2 eksport 877,8 944,8 1 203,6 import 674,7 1 112,8 1 321,6 saldo 203,1 -168,0 -118,0 davomi Davlatlar 2017-yil 2018-yil 2019-yil Germaniya 620,0 778,7 980,1 eksport 32,5 53,7 53,9 import 587,5 725,0 926,2 saldo -555,0 -671,3 -872,3 Qirg‘iziston 253,7 402,8 829,0 eksport 178,3 269,7 679,0 import 75,4 133,1 150,0 saldo 102,9 136,6 529,0 Afg‘oniston 617,8 604,6 618,0 eksport 615,6 602,5 615,1 import 2,2 2,1 2,9 saldo 613,4 600,4 612,2 AQSh 215,0 415,0 596,2 eksport 32,1 36,8 29,1 import 182,9 378,2 567,1 saldo -150,8 -341,4 -538,0 Turkmaniston 177,9 302,8 541,9 29 eksport 69,9 59,5 145,1 import 108,0 243,3 396,8 saldo -38,1 -183,8 -251,7 Tojikiston 237,9 390,5 497,0 eksport 186,1 237,5 344,2 import 51,8 153,0 152,8 saldo 134,3 84,5 191,4 Litva 265,7 291,2 466,5 eksport 6,2 12,6 22,6 import 259,5 278,6 443,9 saldo -253,3 -266,0 -421,3 Eron 325,3 306,8 424,2 eksport 267,2 172,9 219,6 import 58,1 133,9 204,6 saldo 209,1 39,0 15,0 Yaponiya 166,2 707,5 413,6 eksport 14,5 18,8 27,8 import 151,7 688,7 385,8 saldo -137,2 -669,9 -358,0 davomi Davlatlar 2017-yil 2018-yil 2019-yil Italiya 175,7 305,5 402,3 eksport 22,6 28,1 26,6 import 153,1 277,4 375,7 saldo -130,5 -249,3 -349,1 Ukraina 290,0 427,2 377,9 eksport 106,0 100,1 113,6 import 184,0 327,1 264,3 30 saldo -78,0 -227,0 -150,7 Latviya 295,0 438,7 374,2 eksport 82,3 46,3 48,9 import 212,7 392,4 325,3 saldo -130,4 -346,1 -276,4 Hindiston 324,9 286,5 355,5 eksport 33,8 25,1 25,0 import 291,1 261,4 330,5 saldo -257,3 -236,3 -305,5 Fransiya 257,1 312,8 345,7 eksport 148,9 196,3 205,7 import 108,2 116,5 140,0 saldo 40,7 79,8 65,7 Belarus 182,4 418,5 330,8 eksport 27,4 41,3 47,6 import 155,0 377,2 283,2 saldo -127,6 -335,9 -235,6 Tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan beshta davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afg‘oniston (612,2 mln. AQSh dollari), Qirg‘iziston (529,0 mln. AQSh dollari), Tojikiston (191,4 mln. AQSh dollari), Fransiya (65,7 mln. AQSh dollari) va Eron (15,0 mln. AQSh dollari). Qolgan 15 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda. O‘zbekiston jahonning 193 dan ortiq mamlakatlari bilan savdo aloqalarini amalga oshirib kelmoqda. TSAning nisbatan salmoqli hissasi Xitoy Xalq Respublikasida (18,1 %), Rossiya Federatsiyasida (15,7 %), Qozog‘istonda (8,0 %), Koreya Respublikasida (6,5 %), Turkiyada (6,0 %), Germaniyada (2,3 %) va Qirg‘izistonda (2,0 %) qayd etilgan. 31 O‘zbekiston Respublikasi bilan tashqi savdo aylanmasi eng yuqori bo‘lgan davlatlar (2019 yil yanvar-dekabr, mln. AQSh dollari, ulush %da) 2-jadval 12 Top 10 davlatlar TSA Eksport Import Ulush, % Xitoy Xalq Respublikasi 7 620,9 2 519,0 5 101,9 18,1 Rossiya Federatsiyasi 6 626,9 2 492,5 4 134,4 15,7 Qozog‘iston 3 367,8 1 429,7 1 938,0 8,0 Koreya Respublikasi 2 755,4 93,5 2 2 661,8 6,5 Turkiya 2 525,2 1 203,6 1 321,6 6,0 Germaniya 980,1 53,9 926,2 2,3 Qirg‘iziston 829,1 679,0 150,0 2,0 Afg‘oniston 618,0 615,1 2,9 1,5 AQSh 596,2 29,1 567,1 1,4 Turkmaniston 541,9 145,1 396,8 1,3 TSAning choraklar kesimidagi tahlili ular orasida mavsumiylik borligini ko‘rsatdi va eng yuqori TSA 12 mlrd. AQSh dollari bilan 2019 yilning III choragiga to‘g‘ri kelib, 2017-2018 yilllarning mos davriga nisbatan 1,5 barobar oshganini ko‘rsatdi. 2017-2019 yillardagi tashqi savdo balansi hajmlari o‘sishiga alohida e’tibor berish talab etiladi. Ya’ni, 2018 yilning III choragida eng yuqori passiv tashqi savdo balansi kuzatilib, 2017 yilning III choragidagi aktiv tashqi savdo balansiga nisbatan 2,6 mlrd. AQSh dollarga oshgan va 2019 yilning IV choragiga kelib passiv savdo balansi 2,1 mlrd doll. tashkil etdi. Eksport . Mamlakatning eksport salohiyatini oshirish, eksportyorlarni qo‘llab- quvvatlash, eksportbop mahsulotlarni nomenklaturasini kengaytirish maqsadida amalga oshirilgan islohotlar eksporterlar sonini 5895 taga yetkazdi va ular tomonidan 17,9 mlrd. AQSh dollari qiymatdagi (2018 yilga nisbatan o‘sish 28,0%) tovar va xizmatlar eksport qilinishini ta’minladi. 32 Eksport tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr, ulush %) 1-diogramma 12 Eksport tarkibida tovarlar ulushi 80,1 %ni tashkil etib, ular asosan qimmatbaho metallar (kumush bilan birga 28,2 %), energiya tashuvchi va neft mahsulotlari (14,1 %), to‘qimachilik buyumlari (9,1 %), oziq-ovqat mahsulotlari (8,5 %, aksariyat meva- sabzavot – 6,7 %), rangli metal va undan tayyorlangan buyumlar (5,3 %) hamda kimyo mahsulotlari va buyumlari (4,9 %) hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. MDH mamlakatlari va boshqa mamlakatlarga eksportning yo‘nalishi bo‘yicha farqlanishlar 29,1 mavjudligi kuzatilmoqda. Xususan, MDH mamlakatlariga eksportning 80 % xizmatlar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda, keyingi o‘rinlarda eksport hajmi bo‘yicha energiya tashuvchi va neft mahsulotlari (asosan tabiiy gaz) hamda meva- savzavot va to‘qimachilik mahsulotlariga to‘g‘ri kelmoqda MDH mamlakatlari yo ‘ nalishiga mashina va asbob - uskunalar , qora va rangli metallar , meva - sabzavot mahsulotlari eksporti nisbatan tezroq o ‘ sdi , faqatgina paxta tolasi eksportida pasayish kuzatildi . 2019 yilda eksport qilingan tovarlar va xizmatlar tarkibining tahlili shuni ko ‘ rsatmoqdaki , tovarlar va xizmatlar tarkibida sezilarli 12 1-diogramma. Eksport tarkibi (2019-yakunlari bo’yicha) 33 %28 %21 %159 %5 % 5 % 5 % %5 3 % 2 % 2 % Oltin Xizmatlar Energiya manbalari va neft mahsulotlari To'qimachilik mahsulotlari Oziq-ovqat mahsulotlari Rangli metallar va undan tayyorlangan buyumlar Kimyo mahsulotlari va buyumlari Boshqalar Mashina va asbob-uskunalar hamda ularning qismlari Qora metal va undan tayyorlangan buyumlar Paxta tolasi o ‘ zgarishlar qayd etilmadi , biroq shuni ta ’ kidlash joizki , 2018 yilga nisbatan , energiya tashuvchi va neft mahsulotlari hamda kimyo mahsulotlari va buyumlaridan tashqari barcha tovar va xizmatlarda o ‘ sish kuzatilgan . MDH va boshqa davlatlarga eksport tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr) ТаркибиМлн. АҚШ долла 3-jadval 13 Tarkibi Mln. AQSH dollari Jami MDH davlatlari Boshqa davlatlar Jami 17901,7 6364,8 11536,9 shu jumladan: Paxta tolasi 281,6 1,3 280,4 Oziq-ovqat mahsulotlari 1517,5 960,9 556,6 Kimyo mahsulotlari va buyumlari 876,9 405,8 471,1 Energiya manbalari va neft mahsulotlari 2524,9 1403,0 1121,9 Qora metallar va undan tayyorlangan buyumlar 349,6 102,8 246,8 Rangli metallar va undan tayyorlangan buyumlar 951,3 153,3 798,0 Mashina va asbobuskunalar hamda ularning qismlari 451,4 307,0 144,3 To‘qimachilik mahsulotlari 1626,6 815,1 811,5 Oltin 4918,3 - 4918,3 Xizmatlar 3560,2 1850,9 1709,3 Boshqalar 843,5 364,8 478,7 Import . Respublikada import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va ishlab chiqarishni mahalliylashtirish borasida amalga oshirilayotgan 13 3-jadval. MDH va boshqa davlatlarga eksport tarkibi (2019-yil) 34 islohotlar importni keskin oshib ketishiga yo ‘ l qo ‘ ymadi . Shu bilan birga, mamlakatga kiritilayotgan salmoqli investitsiyalar natijasida so‘nggi yillarda import hajmi oshib kelayotganligini kuzatish mumkin. Jumladan, hisobot davrida import hajmi 24,3 mlrd. AQSh dollarni (2018 yilga nisbatan 124,9 %) tashkil etib, valyutani erkinlashtirish boshlangan davrga nisbatan 1,7 barobarga oshgan. Import tarkibida eng katta ulush mashina va asbob-uskunalar hamda ularning qismlari (43,8 %), kimyo mahsulotlari va undan tayyorlangan buyumlar (13,2 %) hamda xizmatlar (10,0 %) hisobiga to‘g‘ri keldi. Import tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr, ulush %) 2-diogramma 14 2019 yilda import qilingan tovarlar va xizmatlar tarkibi tahlili shuni ko‘rsatdiki, 2018 yilga nisbatan mashina va asbob-uskunalar hamda ularning qismlari importining ulushi 36,1 % dan 43,8 % gacha o‘sdi, oziq-ovqat mahsulotlari va kimyo mahsulotlari importining ulushi esa 9,1 % dan 7,8 %ga va 15,3 %dan 13,2% ga kamaydi . Umuman olganda , barcha mahsulotlarda o ‘ sish kuzatilishiga qaramasdan , ularning ( mashina va asbob - uskunalardan tashqari ) jami importdagi ulushi pasaymoqda . So‘nggi uch yildagi umumiy import hajmining o‘sishi (1,7 barobar) fonida xizmatlar importining mutloq o‘sishiga qaramasdan (1,2 barobar) uning jami importdagi ulushi kamaymoqda (4,1 foiz 14 2-diogramma. Import tarkibi (2019-yakunlari bo’yicha) 35 44 % %1313 %%10 %8 %7 %4 %1 Mashinalar vaasbob-uskunalar Kimyo mahsulotlari va buyumlari Boshqalar Xizmatlar Oziq-ovqat mahsulotlari Qora metal va undan tayyorlangan buyumlar Energiya manbalari va neft mahsulotlari Rangli metallar va undan tayyorlangan buyumlar punkt). Oziq-ovqat mahsulotlarining importi hajmlarining o‘sishiga shakar xomashyosi (6,1 barobar o‘sish), kakao, un va qandolat mahsulotlari (va ulardan tayyorlangan mahsulotlar) (1,7 barobar), sitrus (2,2 barobar) hamda go‘sht va sub oziq-ovqat mahsulotlari (2,1 barobar) importi ta’sir qilgan. Energiya tashuvchi va neft mahsulotlari importi oshishiga esa qayta ishlangan neft mahsuloti importining oshganligi (125 barobar) bevosita ta’sir etgan. Qishloq xo‘jaligi uchun mashina va asbob-uskunalar (90 barobar), avtomobillar uchun uskuna va ehtiyot qismlar (87 barobar), ekskovator va buldozerlar (119 barobar) hamda tibbiy asbob va moslamalarning (146 barobar) nisbatan yuqori o‘sishi hisobiga jami import hajmini oshishiga olib kelgan. XULOSA VA TAKLIFLAR Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, O’zbekiston Respublikasi Mustaqillikka erishganidan keyin rivojlanish yo’lini kuzatar ekanmiz O’zbekiston hukumatining bu borada olib brogan islohotlari o’z samarasini yaqqol ko’rsatdi. Hukumatning olib borgan siyosati, ayniqsa tashqi iqtisodiy faoliyati olib borgan ishlari tahsinga loyiqdir. Rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan investitsiyaviy, savdo-iqtisodiy hamkorlik yildan-yilga rivojlanmoqda. Bu albatta, mamlakatimizda yaratilayotgan qulay investitsion muhit, xorijiy korxonalar uchun yaratilayotgan shart-sharoit va imtiyozlarning mahsulidir. O`zbekiston o`z taraqqiyot yo`lidan dadil borar ekan, xorijiy davlatlar bilan, xususan, rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan o`zaro teng manfaatli iqtisodiy aloqalarni rivojlantirib boradi. Bu albatta, respublikamiz iqtisodiyotining jadal 36 rivojlanishida, O`zbekistonning rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy olishida muhim omil bo`lib xizmat qiladi. O`zbekiston Republikasi tashqi siyosatida rivojlangan va MDH mamlakatlarining o`rni haqida quyidagi fikrlarni bildirishimiz mumkin: - Mustaqillik yillarida O`zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini tartibga soluvchi huquqiy asoslar yaratildi. - O`zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini belgilab beruvchi huquqiy asoslarning yaratilishida xalqaro huquq normalariga rioya qilindi. - O`zbekiston tashqi siyosat tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan keng ko`lamli hamkorlikni yo`lga qo`ydi. - O`zbekiston va MDH o`rtasidagi aloqalarning muhim jihati – iqtisodiy yo`nalishdagi hamkorlik hisoblanadi; - O`zbekiston xalq xo`jaligini rivojlantirishda MDH davlatlari bilan hamkorlik bundan keyin ham muhim ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston va MDH mamlakatlari o`rtasidagi iqtisodiy aloqalar tahlil qilinganda quyidagi xulosalarga kelindi: - Hamkorlikning ikkinchi davri (2000-2019-yillar)da iqtisodiy aloqalarning o`sishi kuzatildi. - O`zbekiston rivojlanga va MDH mamlakatlar bilan neft-gaz sohasidagi hamkorlik istiqbolli yo`nalishlardan hisoblanadi. Bu borada rivojlanga va MDH mamlakatlarining investitsiyalarini jalb qilish borasidagi ishlarni yanada takomillashtirish maqsadga muvofiq. - O`zbekiston Respublikasining rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalari tahlili shuni ko`rsatdiki, O’zbekiston-Xitoy Xalq Respublikasi, O’zbekiston-Janubiy Koreya, O`zbekiston-Rossiya o`rtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirish, ayniqsa, mamlakatimiz sanoat korxonalarini texnik jihatda modernizarsiya qilish bo`yicha yangi loyihalarni amalga oshirish lozim; Xullas, boshqa sohalar bilan bir qatorda, O`zbekistonda yuqori xaridorgir mahsulotlar ishlab chiqarish va uning turlarini kengaytirish, birinchi navbatda to`qimachilik sanoati, elektromaishiy texnika, mashinasozlik va aviasozlik sohalarida 37 ishlab chiqarilgan mahsulotlarni eksport qilishda o`zaro manfaatli iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish zarur. Sharqiy Osiyo davlatlari bilan investitsion hamkorlik ham yildan-yilga rivojlanmoqda. O`zbekistonga kiritilayotgan sarmoyaning katta qismi aynan shu davlatlar mablag`lariga to`g`ri kelmoqda. Masalan, 2019-yilning oxiriga kelib, Yaponiyaning mamlakatimizga kiritgan sarmoyasi 2,3 milliard AQSH dollarini, Xitoy Xalq Respublikasining sarmoyasi 4 milliard AQSH dollarini, Koreya Respublikasining sarmoyasi hajmi 5 milliard AQSH dollaridan oshdi. 2000-yildan 2019-yilga qadar o`zaro tovar ayirboshlash hajmi o`sishi kuzatildi. Demak, savdo aylanma hajmi yildan-yilga o`sib, yanada barqaror tus olmoqda. O`zbekiston-Rossiya o`rtasidagi iqtisodiy aloqalar ko`lami MDH mamlakatlari ichida eng yuqoriligi qayd etildi: savdo aylanmasi 2000-yilda 100 mln AQSH dollarini tashkil qilgan bo`lsa, 2019-yilga kelib 6,6 mlrd AQSH dollariga yetdi. Bu O`zbekiston va Rossiya o`rtasida savdo aylanmasi jadal sur’atlarda rivojlanib borayotganini bildiradi. Bugungi kunda O`zbekistonning rivojlangan vaMDH mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalarini yanada rivojlantirish uchun quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin: • O`zbekiston va rivojlangan mamlakatlar uchun manfaatli bo`lgan yuqori samarali ishlab chiqarish korxonalarining faoliyatini qo`llabquvvatlash va ularni rag`batlantirish; • Rivojlangan va MDH mamlakatlar investorlarini to`laqonli axborot (investitsiya loyihalari va biznes takliflar bazasi, hududiy matbuot nashrlari, iqtisodiy tahlil, xom-ashyo va mehnat salohiyati to`g`risida ma’lumotlar bilan ta’minlash uchun har bir hudud bo`yicha viloyatlarning investitsiya salohiyati bo`yicha veb-sayt tashkil etish, shuningdek, investitsiyaga oid konferensiyalar, seminarlar va taqdimotlar ko`lamini yanada kengaytirish; • Aloqalarning rivoji, iqtisodiy hamkorlikning ahamiyati bo`yicha o`quvchi- yoshlarda kengroq tasavvur hosil qilish uchun viloyatlar hududidagi qo`shma korxonalarga (O`zbekiston-Xitoy Xalq Respublikasi, O`zbekiston-Janubiy Koreya, O`zbekiston-Rossiya, O`zbekiston-Qozog’iston,) sayohat va ekskursiyalar tashkil etish; 38 Bu kabi tadbirlar O`zbekiston rivojlangan mamlakatlar o`rtasidagi iqtisodiy aloqalar davomiyligini va barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi, deb hisoblayman. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI I. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident Farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari hamda boshqa huquqiy-me’yoriy hujjatlar. 1.1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. - T.: O‘zbekiston, 2017-yil. 1.2. O’zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat” to’g’risida (yangi tahriri)gi qonuni. 26.05.2000 yil 1.3. O’zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to'g'risida”gi qonuni. 1.4. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O zbekiston Respublikasi ʻ Tashqi iqtisodiy aloqalar, Investitsiyalar va savdo vazirligi tashkil etish” tog’risidagi PQ-136-sonli qarori 26.02.2005 yil. 1.5. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O zbekiston Respublikasi ʻ Investitsiyalar va savdo savdo sohasida boshqaruv tizimini takomillashtirish choratadbirlari” tog’risidagi PF-5643-sonli farmoni 28.01.2019 yil. 39 II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar, darsliklar va monografiyalar 2.1 I.A.Hamedov, A.M.Alimov. O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asosalari. – T. O’zbekiston, 2008. 2.2. Taraqqiyot va hamkorlik yo’llarida: O’zbekiston tashqi siyosati va diplomatiyasi. – T.:O’zbekiston, 1993. –376 b. 2.3 G.G’.Nazarova, Z.M.Iminov. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar (darslik). – T. Iqtisodiyot, 2011 – 276 b. 2.4 O`zbekiston va jahon hamjamiyati: xalqaro munosabatlar va tashqi aloqalarni tashkil qilish. T.: G`afur G`ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008. 704 b. 2.5 Касимов А., Васкин И. Основные направления внешней политики Республики Узбекистан. –Т., Ўзбекистон, 1993. 2.6 Sun Don Gi O’zbekiston-Janubiy Koreya munosabatlari: Iqtisodiy va madaniy aloqalarining yo’lga qo’yilishi va istiqbollari: t.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss. – T.: “O’zbekiston” 2000. 2.7. Международные экономические отношения /Под ред. Хасбулатова Р.И. М.: Новости, 1991.Т.1. 2009 2.8. ПеброМ. Международные экономические, валютно-финансовые отношения. - М.: Прогресс-Универс, 1994. III. Ilmiy maqolalar 1 Shaakramov Q. Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash. // Jamiyat va boshqaruv, -T.:2008. №3. 2 Karimov F. O`zbekiston jahon hamjamiyati safida. // Jamiyat va boshqaruv, - T.: 2004. №1 3 Ismailov O.Sh., Umarov B. XXI asrda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning o`ziga xos xususiyatlari. // Iqtisod va moliya., -T.:2010. №11-12. 4 Li Dji Yun. Koreya va O’zbekistonning iqtisodiy hamkorlik shartnomasi. // Jamiyat va boshqaruv,-T.:2009.№1. 5 Азизов С. “Узбекистан – Япония: новая эра сотрудничества”. // “Народное слово”, 25.03.2003 40 IV. Internet materiallari 1. http :// www . press - service . uz / uz / news / archive / 2. http://mfa.uz/uzb/hujjatlar/vaz mahk/ 3. http://www.stat.uz 4. http://www.lex.uz 5. http://www.uza.uz 6. http://finless.ru 7. http://www.mof.go.jp 41

O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish yо‘llari va usullari

MUNDARIJA

KIRISH  ................................................................................................. 2 

ASOSIY QISM  ....................................................................................... 

1.Tashqi iqtisodiy faoliyat yuritishning shakllari va yo’nalishlari............... 4 

2.Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar...... 10

3.O`zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining huquqiy asoslari va asosiy tamoyillari   16

4.O’zbekiston Respublikasining rivojlangan va MDH davlatlari tashqi savdoiqtisodiy aloqalari rivojlanishining bosqichlari. Rivojlangan va MDH davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi o’zgarishi tahlili...................................................................................... 19 

5.O`zbekiston Respublikasining so`ngi yillardagi Tashqi iqtisodiy faoliyati  

o’zgarishlari tahlili.................................................................................. 27

XULOSA VA TAKLIFLAR................................................................ 37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.......................... 40

Купить