O‘zbekistonda tibbiyotni rivojlantirish taxlili - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	45.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

18 Sotish

O‘zbekistonda tibbiyotni rivojlantirish taxlili

Sotib olish

O‘zbekistonda tibbiyotni rivojlantirish taxlili
Mundarija:
Kirish
I.Bob
1.1 Tibbiyot — kishilar sog‘lig‘ini saqlash va mustahkamlash,
umrni uzaytirish, kasalliklarning oldini olish .
1.2 Kasallikni davolashda ovqatlanish, ya’ni parhezni muhim
omillardan deb hisoblaydi.
II.Bob
2.1 Kardiologiyaga oid muammolarni o‘rganish.
2.2 Mustaqillik yillari, xususan, oxirgi besh yilda sog’liqni
saqlash sohasining o‘rni.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Tibbiyotning taraqqiyotida Rim hakimi Galenning xizmatlari nihoyatda katta. U
anatomiya, fiziologiya, umumiy patologiya, terapiya, akusherlik, gigiyena,
dorishunoslikka oid ma’lumotlar to‘plagan va tibbiyotni ilmiy tizimga solishga
harakat qilgan.
IIIdavr. O‘rta asr taraqqiyotida tibbiyot. O‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada tibbiyot
ilmiy tomondan deyarli taraqqiy etmadi. Bu davrda jamiyatda nasroniylik
cherkovining mavqeyi ortdi. Toat-ibodat dori-darmonlarga qaraganda samaraliroq
davolash vositasi deb qaralar, jasadni yorib o‘rganish esa gunohi azim hisoblanar
edi. Lekin shunga qaramay, bu davrda ham tibbiyotga oid amaliy tajribalar
to‘plana bordi.
O‘rta asrlarda tabobat ilmi Sharqda, jumladan, O‘rta Osiyoda rivojlana boshladi.
Yunon, sanskrit va boshqa qadimiy sharq tillarida yozilgan tibbiy asarlarni
ko‘pchiligi, jumladan, Aristotel, Dios- korid va Galenning dorishunoslikka oid
asarlari shu davrda suryoniy va arab tiliga tarjima qilindi. Abu Hanifa ad-
Dinavoriy, Abu Mansur Somoniy, Muhammad ibn Yusuf Iloqiy, Muhammad ibn
Bahrom Kolonisiy, Ali ibn Umar Najibuddin Samarqandiy kabi mashhur tabib va
hakimlar turli kasalliklarning kelib chiqish sabablari, ularning oldini olish va
davosiga hamda dorishunoslikka oid ilmiy asarlari va amaliy ishlari bilan Sharqda
tibbiyotning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar.
Sharqning mashhur tabibi, ensiklopedist olimi Abu Bakr ar- Roziy (865—925)ning
tabobat sohasidagi asarlari, umuman, jahon tibbiyotining rivojlanish va boyishida
g‘oyatda ulkan ahamiyat kasb etdi. Olimning tabobat qobusnomasi hisoblangan 25
jildli «Al-Hoviy» nomi bilan tanilgan katta to‘plam («Al-Jomi’ al-Kabir va qad
urifa bi-l Hoviy») kitobi hozirgacha G‘arb va Sharq tibbiyotida mashhurdir. Abu
Rayhon Beruniy (973—1048)ning «Tibbiyotda dorishunoslik» («Kitob al-saydana
fi-t-tib») asari esa o‘sha davr tabobatining eng katta yutug‘idir. Bu asar O‘rta
Osiyo dorishunoslik ilmiga asos bo‘ldi.

1.1 Tibbiyot — kishilar sog‘lig‘ini saqlash va mustahkamlash, umrni
uzaytirish, kasalliklarning oldini olish ,
Davolash haqidagi bilimlar va shu sohadagi amaliy tadbirlar majmuyi. Tibbiyot
insoniyatning nazariy va amaliy faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Har bir kishi
o‘z sog‘lig‘ini saqlash va uni mustahkamlash, shuningdek, betob bo‘lib qolganida
tezda tuzalishni istaydi. Kasallikni aniqlash, uning oldini olish va davolashda
zamonaviy usullarni qo‘llash inson hayotini saqlab qolish, shuningdek, ilgari
davolab bo‘lmaydigan kasalliklarni davolash imkonini berdi.
Lekin tibbiyot o‘z oldiga qo‘ygan hamma maqsadlariga erishdi, deb bo‘lmaydi.
Hali ham kishilar orasida uzoq umr ko‘rmay, og‘ir xastaliklar va uning yomon
oqibatlaridan bevaqt nobud bo‘lish, barvaqt qarish hollari uchrab turibdi.
Ma’lumki, kishining sog‘lig‘i ko‘p jihatdan uning o‘ziga bog‘liq, chunki
kasallikka ko‘pincha kishi hayot tarzining noto‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi, o‘z
salomatligini himoya qila bilmaslik, salomatlikka zararli omillarga bilar-bilmay
ruju etish va shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik, noto‘g‘ri ovqatlanish
kabi omillar sabab bo‘ladi.
Tibbiyotning qanday ahvolda bo‘lishi va rivojlanish darajasi, mazmuni va usullari,
avvalo, ijtimoiy tuzum va moddiy sharoitlar bilan belgilanadi. Tibbiyot fanlari
umumiy biologiya, genetika, anatomiya, fiziologiya kabi tabiiy fanlar va
shuningdek, fizika, kimyo fanlari bilan chambarchas bog‘langan. Tibbiyot o‘zining
ko‘p asrlik tarixida juda murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Bu asosan, kasallikni
aniqlash, oldini olish, davolash, uning kelib chiqish sabablari va rivojlanish
mexanizmlarini o‘rganish, shuningdek, har bir shaxs yoki butun jamoa sog‘lig‘ini
saqlash va mustah- kamlashga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqish va ularni
takomillash- tirishga oid talaygina bilim va tajribalardan iboratdir.
Zamonaviy tibbiyotning kelib chiqishi uzoq tarixiy davrlarni va turli qarashlarni
o‘z ichiga olib, turli kasalliklar, ularni davolash va oldini olish haqidagi bilimlar
asosi qadimdan xalq ommasining tajriba va kuzatishlariga bog‘liq bo‘ladi. Tabobat

kurtaklari odam paydo bo‘lgan davrdan boshlab vujudga kelgan. «Tibbiy faoliyat
— dastlabki odam bilan tengdosh», deb yozgan edi I.P. Pavlov.
I davr. Ibtidoiy odam yashagan davr tibbiyoti. Ibtidoiy odam yashagan joylar va
qabrlarni qazish, tarixiy davrni o‘ziga xosligi tufayli hozir ham taraqqiyotning eng
oddiy bosqichida bo‘lgan ayrim etnik guruhlarni o‘rganish uzoq o‘tmishdagi
kasallik va uni davolash haqidagi bilimlar manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Avloddan
avlodga o‘tib kelayotgan minglarcha yillik kuzatish va tajribalar evaziga tabiblik
yuzaga kelgan. Og‘riqni qoldirish, qon oqishini to‘xtatish, qayd qildirish kabi
tasodifiy qilingan muolaja va vositalarning nafi bo‘lgan. Qo‘llanilgan vositadan
og‘riq qolgan, qon oqishi to‘xtagan yoki qayd qildirilgan bemor biroz yengil
tortgan, bora-bora odamlar bu ishni bajargan tabibdan yordam so‘rashga
odatlanishgan.
Kasallikni davolash va undan saqlanishga oid topilgan empirik muolajalar ibtidoiy
odamning odatiy tusiga kira borgan, natijada sekin-asta xalq tabobati shakllangan.
Ana shu davo va oldini oluvchi tadbirlar ichida dorivor o‘simliklar va tabiiy
omillar (suv, havo, quyosh)dan foydalanish, uncha katta bo‘lmagan jarrohlik
(badanga kirgan yot jismlarni olib tashlash, qon chiqarish) usullari va boshqalarni
qo‘llash rusum bo‘lgan.
II davr. Quldorlik jamiyatidagi tibbiyot. Quldorlik jamiyatida, asosan, uqalash, suv
muolajalari, badantarbiya va boshqalarga ko‘proq e’tibor berilgan. Jarrohlik
usullari, masalan, kesarcha operatsiya (qorin devori va bachadonni yorib homilani
olish) hamda boshqa uncha og‘ir bo‘lmagan operatsiyalar qilingan. Bu davr
shifokorlik san’atining shakllanishida tibbiyotning otasi sanalmish Gippokratning
(milloddan avvalgi 460-377-yil) hissasi nihoyatda katta, u ko‘pgina kasalliklarning
tashqi belgilarini, xastalikning kelib chiqishida turmush tarzi, atrof-muhit va
iqlimning ta’sirini tavsif etdi. Temperament va gavda tuzilishi tiplari haqidagi
ta’limoti bilan bemorni davolash va unga tashxis qo‘yishda individual
yondashishga asos soldi.
Albatta, o‘sha davrda davo ishlari hali ilmiy asosda bo‘lmagan, davo ayrim
organlar va ularning fiziologik funksiyasini aniq bilishga asoslanmay,

organizmdagi to‘rt xil xilt (shilliq, qon, sariq va qora safro)ning o‘zgarishiga qarab
belgilangan. Odam tanasining tuzilishi va funksiyasini o‘rganishga oid dastlabki
o‘rganishlar miloddan avvalgi III asrdayoq paydo bo‘lgan. Aleksandriyalik hakim
Gerofil va Erasistrat murdani yorib ko‘rishib, hayvonlarda turli tajribalar
o‘tkazishgan.
Tibbiyotning taraqqiyotida Rim hakimi Galenning xizmatlari nihoyatda katta. U
anatomiya, fiziologiya, umumiy patologiya, terapiya, akusherlik, gigiyena,
dorishunoslikka oid ma’lumotlar to‘plagan va tibbiyotni ilmiy tizimga solishga
harakat qilgan.
IIIdavr. O‘rta asr taraqqiyotida tibbiyot. O‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada tibbiyot
ilmiy tomondan deyarli taraqqiy etmadi. Bu davrda jamiyatda nasroniylik
cherkovining mavqeyi ortdi. Toat-ibodat dori-darmonlarga qaraganda samaraliroq
davolash vositasi deb qaralar, jasadni yorib o‘rganish esa gunohi azim hisoblanar
edi. Lekin shunga qaramay, bu davrda ham tibbiyotga oid amaliy tajribalar
to‘plana bordi.
O‘rta asrlarda tabobat ilmi Sharqda, jumladan, O‘rta Osiyoda rivojlana boshladi.
Yunon, sanskrit va boshqa qadimiy sharq tillarida yozilgan tibbiy asarlarni
ko‘pchiligi, jumladan, Aristotel, Dios- korid va Galenning dorishunoslikka oid
asarlari shu davrda suryoniy va arab tiliga tarjima qilindi. Abu Hanifa ad-
Dinavoriy, Abu Mansur Somoniy, Muhammad ibn Yusuf Iloqiy, Muhammad ibn
Bahrom Kolonisiy, Ali ibn Umar Najibuddin Samarqandiy kabi mashhur tabib va
hakimlar turli kasalliklarning kelib chiqish sabablari, ularning oldini olish va
davosiga hamda dorishunoslikka oid ilmiy asarlari va amaliy ishlari bilan Sharqda
tibbiyotning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar.
Sharqning mashhur tabibi, ensiklopedist olimi Abu Bakr ar- Roziy (865—925)ning
tabobat sohasidagi asarlari, umuman, jahon tibbiyotining rivojlanish va boyishida
g‘oyatda ulkan ahamiyat kasb etdi. Olimning tabobat qobusnomasi hisoblangan 25
jildli «Al-Hoviy» nomi bilan tanilgan katta to‘plam («Al-Jomi’ al-Kabir va qad
urifa bi-l Hoviy») kitobi hozirgacha G‘arb va Sharq tibbiyotida mashhurdir. Abu
Rayhon Beruniy (973—1048)ning «Tibbiyotda dorishunoslik» («Kitob al-saydana

fi-t-tib») asari esa o‘sha davr tabobatining eng katta yutug‘idir. Bu asar O‘rta
Osiyo dorishunoslik ilmiga asos bo‘ldi.
O‘rta asrning buyuk tabibi, qomusiy olim Abu Ali ibn Sino (Abu Ali al-Husayn
ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali) (980—1037) G‘arbda Avitsenna nomi bilan
mashhurdir. Ibn Sinoning tabo- batda qilgan ishlari uning nomini bir necha
asrlarga shu fan sohasi bilan chambarchas bog‘ladi. Olimning tabobat
taraqqiyotidagi buyuk xizmati shundaki, u o‘zigacha o‘tgan turli xalq
namoyandalari tomonidan asrlar davomida tib ilmi sohasida to‘plangan
ma’lumotlarni saralab, muayyan bir tartibga soldi va ularni o‘z tajribalari bilan
boyitgan holda ma’lum nazariya va qonun-qoida asosida umumlashtirdi. Bunga
uning «Tib qonunlari» va bu asarning jahon tib ilmi tarixida tutgan mavqeyi
hamda qozongan shuhrati yorqin dalildir.
Ibn Sinoning ilmiy ishlari o‘sha davr tabobatini bir necha asrlarga ilgarilatib, ayrim
sohalarda, hatto hozirgi zamon tibbiyotiga yaqin- lashtirdi ham. Olim yashagan
davrda bu sohada antik olimlarning, xususan, Gippokrat, Galen Diaskorid va
boshqalarning ta’limoti ustuvor edi. Ibn Sino o‘tkir diagnost sifatida nom qozondi.
Uning ba’zi tashxis usullari hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Perkussiyani,
xususan, assit va meteorizmni farqlashda, istisqoni aniqlashda qo‘llangan. Bu usul
600 yildan keyin venalik tabib Leopold Auenbrugger (1722—1809) tomonidan
qayta kashf qilinib, yana 50 yildan so‘ng amaliyotga kirgan. Olim qon tuflash
holatlari va nafas olish turlarini chuqur o‘rganib, ulardan tashxisda foydalangan.
Ibn Sino turli kasalliklarning differensial diagnostikasida va gavdaning umumiy
holatini aniqlashda tomir urishi, siydik va najasga qarab olinadigan belgilarga katta
e’tibor beradi. Masalan, diabet (qand) kasalligini u siydikning holati, shu
jumladan, undagi shirinlik moddasiga qarab tashxis qiladi. Diabet kasalligida
siydikda qand moddasi bo‘lishini 1775-yilda ingliz olimi Dobson aniqlagan.
Tabobat tarixida birinchi bo‘lib Ibn Sino vabo bilan o‘latni farq- lagan, yuqumli
kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarni boshqalardan ajralgan holda saqlash
kerakligini ta’kidlagan. Meningit, oshqozon yarasi, sariq kasalligi, plevrit, moxov,

zaxm, qizamiq, suvche- chak, kuydirgi kabi kasalliklarning belgilari va kechish
jarayonini to‘g‘ri tasvirlab bergan.

Bemorlarni davolashda olim uch narsaga — tartib (parhez), dorilar bilan
davolash va turli tibbiy tadbirlarni qo‘llash (qon olish, banka qo‘yish, zuluk solish,
huqna va h.k.)ga ahamiyat berish kerakligini aytadi.

1.2 Kasallikni davolashda ovqatlanish, ya’ni parhezni muhim omillardan deb
hisoblaydi
Kasallikni davolashda Ibn Sino shaxsiy gigiyena, uyqu va jismoniy mashqlarning
ahamiyati kattaligini uqtirgan. Uning bir kasallikni boshqa bir kasallikni chaqirish
yo‘li bilan davolash usuli diqqatga sazovordir. Masalan, u tutqanoqni davolashda
to‘rt kunlik isitma bilan og‘rishni foydali deb biladi. Avstriyalik psixiatr
Y. Vagner-Yaureg (1857—1940) shunday usulni qo‘llab, zaxm kasalligini
bezgakni yuqtirish orqali davolagani uchun 1927-yilda Nobel mukofotiga sazovor
bo‘lgan.
Ibn Sino dorishunoslik sohasida chuqur tadqiqotlar olib borgan. U antik
olimlarning farmatsiyasi asosida musulmon Sharqida paydo bo‘lgan yangi
farmatsiyaning shakllanishiga yakun yasadi. Tabobatda sano, kofur (kamfora),
rovoch, tamrhindiy (Hind xurmosi) kabi dorilarning ishlatilishi, asal o‘rnida ko‘p
dorilarning qand (shakar) asosida tayyorlanishi ham Ibn Sinoning xizmatidir.
Uning dorivor o‘simliklarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash usullari hozirgi
dorishunoslikdagi usullarga juda yaqindir. Dori tayinlashda bemorning mizoji
(issiq, sovuq, ho‘l, quruq), yoshi, iqlim sharoitini hisobga olish zarurligini
ta’minlaydi.
Ibn Sinoning tibga oid yozgan asarlarining 30 dan ortig‘i bizgacha yetib kelgan,
ularning orasida «Qonun» kabi tibbiy ensiklopediya bilan bir qatorda, tibning
ayrim nazariy va amaliy masalalariga bag‘ishlangan turli hajmdagi «Urjuza fi-t-
tibb» («Tibbiy urjuza»), «Daf al-madorr al-kulliya an-al-abdon al-insoniya»
(«Inson badaniga yetishgan barcha zararlarni yo‘qotish»), «Kitob al-qulanj»
(«Qulanj haqidagi kitob»), «Maqola fi-n-nabz» («Tomir urishi haqida maqola»),
«Risola fi-l-boh» («Shahvoniy quvvat haqida risola»), «Risola fi tadbiri al-
musofirin» («Safardagilarning tadbiri haqida risola»), «Risola fi xifz as-sihha»
(«Sog‘liqni saqlash haqida risola»), «Risola fi-s-sikanjubin» («Sikanjubin haqida
risola»), «Risola fi-l- fasd» («Qon olish haqida risola»), «Risola fi-l-hindabo»
(«Sachratqi haqida risola») kabi risolalari ham bor.

Sulton Ali tabib Xurosoniy «Kasalliklarni davolash bo‘yicha qo‘llanma» («Dastur
al-iloj») asari bilan hirotlik tabib Muham mad ibn Yusuf Yusufiy al-Haraviy ham
qator tibbiy asarlari va amaliy ishlari bilan, Abdulg‘oziyxon ibn Arab
Muhammadxon Xorazmiy muhim tibbiy asarlari, jumladan, «Inson uchun foydali
dorilar» («Manofi’ al-inson») asari bilan XV—XVI asrlarda tabobat ilmini
rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi.
IV davr. Kapitalistik davrdagi tibbiyot. XVI—XIX asrlarda tibbiyot G‘arbiy
Yevropada yangidan rivoj topdi. Anatomiyaning asoschisi A. Vezaliy murdani
yorib tekshirish bilan odam organiz- mining tuzilishi, organlar funksiyasini ilmiy
jihatdan aniq asoslab berdi. Ingliz shifokori U. Garvey odamning qon aylanish
sistemasi haqidagi ta’limotni yaratib (1628-yil) fiziologiyaga poydevor qo‘ydi.
Fizikaning taraqqiyoti natijasida mikroskop kashf etildi va hujayra, to‘qima, a’zo
va sistemalarining nafis tuzilishini o‘rganish imkoniyati tug‘ildi.
XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asr boshlarida obyektiv tekshirish usullari
palpatsiya, perkussiya, laboratoriya diagnostikasi ishlab chiqilishi tufayli amaliy
tibbiyot taraqqiy etdi. XVIII asrda qo‘llanilgan klinik tekshiruv natijalarini
murdani yorib tekshi- rishdan olingan ma’lumotlar bilan taqqoslash uslubi kasallik
belgilari organ va to‘qimalarining tuzilishdagi o‘zgarishlarga bog‘liq ekanligini
isbotlashga imkon berdi. Bu tadqiqotlar zaminida keyinchalik patologik anatomiya
va gistologiya vujudga keldi.
XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asr boshlarida yashagan xorazmlik tabib al-
Karukiy Hazoraspiy o‘z asarida kishi a’zolarining har xil kasalliklari va ularni
dorilar bilan davolash usullarini bayon etgan; mashhur tabib Mahmud Hakim
Yaypaniy Ho‘qandiy esa o‘z davrigacha sharq tabobati qo‘lga kiritgan yutuqlarga
shaxsiy tibbiy tajribalarini qo‘shgan holda o‘pka, yurak, sut bezi, me’da, jigar,
ichak, buyrak, qovuq kabi a’zolari kasallangan, shishgan, toshmalar toshgan,
mo‘y-tirnoqlari kasallangan bemorlar, jarohatlangan va yara chiqqan, biror suyagi
singan, zaharlangan, zaharli hayvonlar chaqqan kishilarni davolash ustida ish olib
borgan.

Ayniqsa, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida bu yo‘nalishda tibbiyot gurkirab
rivojlandi. I. M. Sechenovning «Bosh miya refleks- lari» (1863-yil) asari shifokor
va fiziologlarda dunyoqarashning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Rus
olimlari S. P. Botkin, I. M. Sechenov, I. P. Pavlov, G.A. Zaxarin (kasallikni
aniqlashda bemordan so‘rab ma’lumot yig‘ish uslubini ishlab chiqqan), A.A.
Ostroumov tadqiqotlari tufayli markaziy asab tizimi va butun organizmning
faoliyati qonunlari nazariy ta’riflab berildi. I.P. Pav- lovning ovqat hazm qilish
sistemasi fiziologiyasiga oid ishlari Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. Uning oliy
nerv faoliyati haqidagi ta’limoti barcha klinik fanlarning rivojiga katta ta’sir
ko‘rsatdi.
Matvey Yakovlevich Mudrov (1776—1831) — rus terapevtlar maktabining
asoschilaridan biri. U bemorlarni so‘rab-surishtirish va kasallik tarixini tuzishni
Rossiyada birinchi bo‘lib rusum qildi, bemorni klinik jihatdan tekshirish sxemasini
ishlab chiqdi. M.Y. Mudrov kasallikni emas, balki kasalni davolash kerak, deb
ta’kidlar va har kimga individual, ya’ni alohida-alohida davo qilishni yoqlab
chiqar edi. U shifokorning asosiy vazifasi — kasallikni aniqlash va sabablarini
bilib olish, har tomonlama davolash profilaktika chora-tadbirlarini o‘tkazishdir deb
hisoblar edi. U Saratov va Peterburgda vaboga qarshi kurashda faol ishtirok qildi.
Peterburgda vabodan vafot etdi.
Grigoriy Antonovich Zaxarin (1829—1897) — Moskva terapevtlar maktabining
asoschisi. O‘zining asarlari va klinik faoliyatida odamning tevarak-atrofdagi muhit
bilan o‘zaro munosabatlariga hal qiluvchi ahamiyat berdi. U bemorni
surishtirishning o‘ziga xos uslubini ishlab chiqdi. Surishtirish uslubini
tekshirishning boshqa uslublari (metodlari) bilan qo‘shish, unga bemor
organizmidagi anatomik o‘zgarishlarni juda aniq bilib olish uchun imkon berdi. U
laboratoriya va asboblar bilan bajariladigan uslublardan foydalandi va bularni
qo‘shimcha uslublar deb qaradi.
Davolashni u kompleks chora-tadbirlardan: gigiyena talablariga mos hayot
kechirish iqlim bilan davolash (klimatoterapiya) va dori-darmonlar bilan yordam
berishdan iborat deb bildi. Sil to‘g‘ri- sidagi ta’limotga uning tomonidan ko‘pgina

yangiliklar kiritildi. Qimiz bilan davolashni amalda joriy qildi, fizioterapiya
uslublarini shifobaxsh ta’sirini ilmiy jihatdan asoslab berdi.
Sergey Petrovich Botkin (1832—1889) — klinik tibbiyotdagi fiziologik
yo‘nalishning asoschisi. S.P. Botkin kasalliklarning patoge- nezini tekshirishda,
asosan, organizmning fiziologik aloqalarini o‘rganish kerakligini birinchi bo‘lib
isbot qilib berdi. U sariq kasalligining yuqumli xastaliklar jumlasiga kirishini
birinchi bo‘lib aniqladi. Hozirgi vaqtda bu kasallik Botkin kasalligi deb ataladi.
S.P. Botkin ko‘pgina patologik jarayonlar organizmda nerv yo‘llari bo‘ylab
reflektor tarzda o‘tadi, degan qoidani oldinga surdi. U ter chiqarish markazini,
taloqqa reflektor ta’sir ko‘rsatish markazini tajriba yo‘li bilan kashf etdi va limfa
aylanishi hamda qon yaratish markazlari bor, degan taxminni bildirib, turli
organlardagi oqsil spetsifik tarzda tuzilgan degan fikrni birinchi bo‘lib bayon qildi.
Aleksey Aleksandrovich Ostroumov (1844—1908) — mashhur rus terapevt-
klinisisti. U yurakning I toni kelib chiqishi jihatidan klapanlarga bog‘liq ekanligini
birinchi bo‘lib isbot qildi. Boshqa tadqiqotlari bilan tomirlarning devorlarida ham
tomir toraytiruvchi, ham tomir kengaytiruvchi nervlar borligini ko‘rsatib berdi:
ba’zi shishlar va ter ajralishining nevrogen xarakterda bo‘lishini aniqladi.
Vasiliy Parfenovich Obrazsov (1851—1920) — yirik rus terapevt- klinisisti. Qorin
bo‘shlig‘idagi organlarni fizik usul (palpatsiya usuli) bilan tekshirish uslubining
yaratuvchisi. V.P. Obrazsov ko‘krak qafasini bitta barmoq bilan bevosita tukillatib
ko‘rish uslubi (metodi)ni ishlab chiqdiki, bu uslub tibbiyot amaliyotida keng
ishlatiladigan bo‘lib qoldi.
Stetoskop yordami bilan eshitib ko‘rilganda, yurakdagi payqab bo‘lmaydigan
tovush o‘zgarishlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri quloq tutib eshitib aniqlash mumkinligini
(galop ritmi normal III ton va boshqalarni) isbot qilib berdi. 1909-yili V.P.
Obrazsov N.D. Stra- jesko bilan birgalikda yurak arteriyalari tiqilib qolgan degan
tashxisni tirik kishiga qo‘ydi va miokard infarktining klinik manzarasini bayon
qilib berdi.
Maksim Petrovich Konchalovskiy (1875—1942). Asosiy asarlari hazm organlari
patologiyasi, revmatizm va gematologiyaga bag‘ishlangan. Kasallikni

organizmning muhit sharoitlariga mosla- shuvchanligining buzilishidir, deb bilar
edi. Trombopeniyalarda ko‘riladigan jgut simptomini birinchi bo‘lib bayon qildi
(1910- yilda).
Nikolay Dmitriyevich Strajesko (1876—1952). Qon aylanish patologiyasi
masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlari, stenokardiya va miokard infarkti,
revmatizm, sepsis, me’da-ichak yo‘li kasallik lari to‘g‘risidagi ta’limoti, ayniqsa,
mashhurdir. U qorin bo‘shlig‘i organlari kasalliklarining fizik diagnostikasi
prinsiplarini ishlab chiqdi, kolitlar, yara kasalligi, buyrak va o‘t pufagi
kasalliklarining diagnostikasi bilan terapiyasini mukammallashtirdi. Qon aylanishi
yetishmovchiligining yangi klassifikatsiyasini V.X. Vasilenko bilan birgalikda
ishlab chiqdi.
Mixail Vasilyevich Chernorutskiy (1884—1957) — ichki organlar kasalliklarining
patogenezi va klinikasida odam konstitu- tsional xususiyatlarining rolini
o‘rganishga ko‘p vaqtini bag‘ish- lagan. U revmatizm muammosiga, kasallikning
avj olishi hamda taxminida nerv sistemasi, irsiy omillar rolini o‘rganishga katta
ahamiyat berdi: allergiya muammosini muvaffaqiyat bilan ishlab chiqdi,
revmatizm, o‘tkir nefritlar, seroz plevritlar patogenizida allergiyaning ahamiyatini
o‘rgandi.
Georgiy Fedorovich Lang (1875—1948). Uning asosiy ishlari yurak-qon tomirlar
patologiyasi masalalariga bag‘ishlanadi. Ichki kasalliklar to‘g‘risidagi ta’limotni
rivojlantirishda G. F. Lang nerv sistemasining funksional o‘zgarishlariga katta
ahamiyat berdi va kasalliklarning kelib chiqishini I.P. Pavlovning fiziologik
ta’limoti nuqtayi nazaridan talqin qildi. U gipertoniya kasalligini kelib chiqi- shida
bosh miya po‘stlog‘idagi funksional o‘zgarishlar (xususan, uning uzoq vaqt
haddan tashqari zo‘riqishi) yetakchi ahamiyatga ega deb ko‘rsatib berdi. G.F. Lang
yurak-qon tomirlar kasallik- larining zamonaviy klassifikatsiyasini ishlab chiqdi. U
gematologiyada funksional yo‘nalishni yaratdi, shu yo‘nalish nuqtayi nazaridan
olganda, bir qancha qon kasalliklari, qonning parchalanishi va hosil bo‘lish
jarayonlari nerv regulatsiyasining buzilishiga bog‘liqdir.

Aleksandr Leonidovich Myasnikov (1899—1965)—ichki tibbiyotning eng muhim
muammolariga: jigar patologiyasi, giper- toniya kasalligiga ko‘p e’tibor bergan
olimdir. A.L. Myasnikovning gipertoniya kasalligi mohiyat e’tibori bilan po‘stloq
dinamikasi va visseral o‘zaro munosabatlarining murakkab tarzda buzilishining
ifodasidir, degan konsepsiyasi hozirgi zamonning tegishli davolash profilaktika
chora-tadbirlari kompleksi asosida yotadi. A.L. Myas nikov ateroskleroz
muammosini o‘rganishga katta hissa qo‘shdi, shu kasallikda xolesterin
almashinuvining buzilishi to‘g‘risidagi masalani o‘z hamkorlari bilan birgalikda
ishlab chiqdi. U atero- sklerozning koronar yetishmovchilik va miokard infarkti
singari asoratlariga alohida e’tibor berdi.
Vladimir Nikitich Vinogradov (1882—1964). U tekshirish uslublarini
mukammallashtirish, profilaktika prinsiplari va faol terapiyani tinmay hayotga
tatbiq etib keldi. Ilk bor mashhur kasallik tarixi sxemasini yaratdi. V.N.
Vinogradov beqiyos tashxischi edi. U dastlab o‘z klinikasida qonning minutlik
hajmini aniqlash, bronxoskopiya, gastroskopiya, yurakni kateterlash, radioaktiv
izatoplar usuli va boshqa diagnostik uslublarni birinchi bo‘lib qo‘lladi. V.N.
Vinogradov dori-darmonlar bilan faol davo qilish usullarining haqiqiy
tashabbuskori edi. U rahbarlik qilayotgan shifoxonada penitsillin surunkasiga
davom etadigan septik endokardit va krupoz (zotiljam) pnevmoniyada, kampalon
va B
12 vitamini xavfli anemiya (Addison-Birmer kasalligi)da, dikumarin —
miokard infarktida, AKTG — bronxial astmada, streptomitsin, ftivazid va PASK
sil plevritlarida birinchi bor ishlatildi.
V.N. Vinogradov so‘nggi yillarda yurak-qon tomirlar sistemasi patologiyasiga,
muammosiga — gipertoniya kasalligi, miokard infarkti, ateroskleroz, revmatizm
tizimiga katta e’tibor berdi. Shu munosabat bilan V.N Vinogradov o‘zi
boshqarayotgan klinikada fiziologik laboratoriya tashkil etdi.
Vdavr. Sotsialistik tuzumdagi tibbiyot. Bu davrdagi ichki kasallik- larning
rivojlanishi sohaning yetuk bilimdonlari — V.P. Obrazsov va N.D. Strajesko
(Kiyev), M.P.Konchalovskiy va D.D. Pletnev (Moskva), G.F. Lang (Leningrad)
nomlari bilan bog‘liq. Taniqli olimlar tibbiyotning ichki kasalliklar sohasida ish

olib borishdi: stenokardiya va miokard infarkti, yurakning revmatik yallig‘lanishi
va qon aylanishidagi yetishmovchilik, yara kasalligi va qandli diabet hamda qon
kasalliklari shular jumlasidandir. Yurak-tomir kasalliklari: nafas organlari, ovqat
hazm qilish, buyrak, qon sistemasi kasalliklarini o‘rganishda V.X. Vasilenko, V.N.
Vinogradov,I A. Kassirskiy, A.L. Myasnikov, Y.M. Tareyevning xizmatlari juda
katta.

2.1 Kardiologiyaga oid muammolarni o‘rganish.
Kardiologiyaga oid muammolarni o‘rganish, ayniqsa, muhim.
TFAga qarashli Butunittifoq kardiologiya markazi bu sohadagi yagona ilmiy
markaz hisoblanadi. Kardioxirurgiyaning rivoj topishi A.N. Bakulev, A.P.
Kupriyanov, B.V. Petrovskiy, A.A. Vishnevskiy, E.N. Meshalkin va boshqalarning
nomlari bilan bog‘liq. N.N. Petrov va P.A. Gersen onkologiyani rivojlantirishga
katta hissa qo‘shishgan.
VI davr. Mustaqil O‘zbekistonda «Ichki kasalliklar» fanining rivojlanishi va
taraqqiyoti. Odamlarda uchraydigan kasalliklar, ularni davolash va oldini olishni
o‘rganadigan klinik fanlar asosiy davolash uslubiga ko‘ra, terapiya va jarrohlikka
bo‘linadi. Tibbiyotning bu qismlari ham o‘z navbatida, ayrim a’zo, sistemalar
kasalliklarini o‘rganish, davolashi, ba’zi kasalliklarning ko‘p uchrashi, o‘ziga
xosligi hamda qo‘llaniladigan asosiy tekshirish va davolash uslubiga ko‘ra, yana
bir necha sohalarni o‘z ichiga oladi. Chunonchi, terapiya, kardiologiya,
revmatologiya, nevrologiya, gastroenterologiya, gema- tologiya, endokrinologiya,
geriatriya, ftiziatriya, nevropatologiya, psixiatriya, kurortologiya, fizioterapiya,
davo fizkulturasi, tibbiyot radiologiyasi va rentgenologiya qismlariga bo‘linib
rivojlandi.
O‘zbekistonda ichki kasalliklarni o‘rganishda tibbiyotga oid tadqi- qotlar ko‘lami
kengaydi. Ateroskleroz, gipertoniya, miokard in farkti, stenokardiya, revmatizm,
yurakning ishemik kasalligi, yurak porogi kabi yurak-tomir kasalliklari, ovqat
hazm qilish tizimi kasalliklari (gastrit, kolit, enterit, enterokolit va boshq.), gepatit,
chillashir, pellagra va boshqa kasalliklarning kelib chiqish sabablari, tarqalishi,
davosi va oldini olish masalalari chuqur o‘rganildi. Punksion biopsiya,
laparoskopiya, radiogematografiya, ichki a’zolar kasalliklarini maxsus apparat
yordamida aniqlash tufayli ichki kasalliklarning yangi klassifikatsiyasi tuzildi.
To‘qimalarda parazitlik qiladigan lyambliyalarni topish va u keltirib chiqaradigan
kasallik — lyambliozni kompleks davolash usuli ishlab chiqildi.
O‘tkir va surunkali pnevmoniya, bronxial astma kabi kasalliklar alohida e’tibor
bilan o‘rganilmoqda. Anemiya, leykoz kabi kasalliklarni o‘rganish va ularni

davolashda talaygina yutuqlarga erishildi. Olimlardan M.I. Slonim, I.A.
Kassirskiy, N.V.Danilov, A.N. Kryukov, M.F. Mirochnik va boshqalar bergan
tadqiqotlarni keyinchalik Z. I. Umidova, A.X. Xo‘jayev, E.I. Otaxonov, N.I.
Ismoi- lov, A.A. Asqarov, A.S. Mnushkin, M.H. Hamidova, R.A. Abdul- layev,
R.A. Katsenovich, O.B. Bahodirov, K.B. Bahodirov, G.S. Su- laymonova, K.Y.
Yo‘ldoshev, T.M. Qoriyev, R.A. Qoraboyeva, X.I. Yanboyeva, A.M.
Ubaydullayev, U.A. Asqarov va boshqalar davom ettirib kelishmoqda.
Endokrinologiya bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar (Y.H. To‘ra- qulov, S.A
Ma’sumov, P.I. Fyodorova, R.K. Islombekov, E.G. Qayu- mov, Sh.Sh. Ilyosov)
natijasida respublikamizning ayrim tuman- larida tarqalgan qalqonsimon bez
kasalliklari (xususan, buqoq) keskin kamaydi. Ichki sekretsiya bezlari, diabetoldi
holatidagi kishilarda lipidlar almashinuvi va gemodinamikasi o‘rganildi. Fizio-
terapiya va kurortologiyaga oid olib borilgan tadqiqot va izlanishlar natijasida
respublikada ko‘pgina mahalliy ma’danli suv va shifo- baxsh iqlimli joylar —
«Chimyon», «Chortoq», «Toshkent» mine ral suvi, Sitorayi Mohi Xosa ishlab
turibdi. Bu sohada Y.K. Mo‘minov, Z.A. Dolimov, R.A. Katsenovichlarning
xizmatlari katta.
Tibbiyotimizda birinchi o‘rinda zaxira kadrlarni tayyorlash kerak. Oxirgi 10 yil
ichida talabalarning ideal shifokorlardek bo‘lishga intilishi kuzatilmay qoldi.
Chunki yaxshi shifokorlar xususiy klinikalarga o‘tgach, ular haqidagi ma’lumotlar
yo‘qoldi. Talabalik paytlarimda “katta bo‘lsam, falon shifokorga o‘xshab hirurg
bo‘laman”, degan idellarimiz bo‘lardi. Shunday ideallarni hozirdan yana qayta
tashkil qilish zarur. Xususiy klinikalar bilan ham o‘qitish va malaka almashishni
yo‘lga qo‘yish kerak. Xususiy klinikalar bilan davlat kilinikalarini do‘st qilish
Sog‘liqni saqlash vazirligi bo‘yinidagi eng katta vazifalardan. Chunki hozir
xususiy va davlat klinikalarining orasida jarlik va hasad bor.
Zaxira kadrlarni yig‘ib, ularni brend darajaga olib chiqa olsak, katta natijalarga
erishamiz. Men Isroilda o‘qidim va malaka oshirdim. U yerda shifokorlarni bizdan
ortiq bilimi yo‘q. Lekin ular tibbiyotni brend darajasiga olib chiqdi. Sababi ular

bitta kasb egalarini bir-biri bilan do‘st qilish tizimini yaratdi. Bizdachi? Klinikaga
kelib, bir shifokordan dorilar retseptini olingda, ikkinchi bir shifokorga boring. U
avval yozilgan dorilarni chizib, o‘chirib yuboradi. “Bular bo‘lmaydi”, deb boshqa
dorilar yozib beradi. Ikkala shifokor yozib bergan dorilarni solishtirsangiz, tarkibi
bir xil, firma nomi turlicha dorilarni yozib bergan bo‘ladi. Ya’ni holat shu
darajagacha yetgan.
Ko‘chada afisha ko‘tarib “tibbiyotimiz zo‘r”, deb maqtaning, foydasi yo‘q. Undan
ko‘ra, siz ikki nafar bemorni yaxshi davolab qo‘ying. Keyin ular “men yaxshi
shifokorni taniyman”, deb ortidan o‘nlab, balki yuzlab odamlarni olib keladi.
Tibbiyotning reklamas shu. Boshqa yo‘l yo‘q. Natijasiz har qanday reklama,
tibbiyotda nolga teng.
Davlat shifoxonalari bilan xususiy shifoxonalar o‘rtasida raqobat kuchli.
Atrofimizdagi odamlarni kuzatsak, ular ko‘proq xususiy klinikalarga murojaat
qilishga intiladi. Bu davlat klinikalariga nisbatan ishonchsizlik organini
anglatadimi yoki boshqa sabablari bormi?
1996-yildan 2010-yilgacha bo‘lgan davrda odamlar xususiy klinikalarni sifati eng
past, hamma ishdan quvilgan yoki qo‘lidan ish kelmaydigan shifokorlar yig‘ilgan,
faqat pul shilish uchun ochilgan muassasalar deb tushunardi. Undan keyingi
davrda xususiy klinikalar borgan sari o‘zini o‘zi moddiy tomondan qoplab, obro‘
yig‘a boshladi. Buning birinchi sababi – tibbiyot shaxsga bog‘liqligida.
Xususiy klinikalar davlat klinikalarida ishlayotgan eng mashhur, o‘qimishli, natija
beruvchi shifokorlarni o‘ziga yig‘ib oldi. Ularga barcha sharoitlarni yaratib berdi.
Keyin o‘sha shifokorlar ikki baravar effekt bilan ishlay boshladi. Davlat
klinikasida har kuni boshiga urib ishlatgan bo‘lsa, xususiy klinikada boshini silab
ishlatdi. Bu berkitadigan gap emas.
Sharoit va motivatsiya bo‘lgani uchun xususiy klinikalardagi shifokorlar kerak
bo‘lsa ishxonada yotib qolib ishladi. Natijada ham shifoxonaning, ham

shifokorning obro‘si ko‘tarildi. Bu yerda 2 ta tizimni solishtirsa bo‘ladi. Masalan,
davlat klinikalaridan biriga ginekolog direktor bo‘ldi. O‘sha klinikaning
ginekologiyasi yaxshi rivojlanib, qolgan yo‘nalishlarning hammasi o‘ladi.
Davlat klinikalarda balandparvozlik, haybarakallachilikni yo‘qotish kerak.
Majlisda boshliq rejalarni aytsa, biror xodim “bu xato, buni mana bunday qilish
kerak”, desinchi, u o‘sha kuni ishdan haydaladi. Bunga haqiqiy sovet tuzumidan
qolib ketgan vertikal boshqaruv deyiladi. Keling, shuni gorizontal boshqaruvga
o‘tkazaylik. Biror shifkor shifoxonadagi muammoni bemalol vazirga ham ayta
oladigan bo‘lishi kerak.

O‘zbekistonda tibbiyotni rivojlantirish taxlili

Sotib olish