Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	66.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	История

O'zbekistonda uchraydigan favqulodda vaziyatlari turlari va tasnifi

laboratoriyalari tarkibida tashkil etilib, unga mutaxasislar jalb kilinadi va kerakli
asbob-uskunalar bilan jihozlanadi.
Radioaktiv moddalar va biologik vositalar bilan zaharlangan odamlarni tulik
sanitarkayta ishlovdan o’tkazish uchun yuvinish maskanlari tashkil etiladi. Bu
maskanlar asosan hammom va dushxonalar asosida tashkil etilib, ular oldindan
tayyorlab kuyiladi.Bu maskanlarda kiyim-kechaklar, poyafzal va shaxsiy saklovchi
vositalarni dezaktivatsiya kiluvchi maydonchalar tayyorlanib jihozlanadi. Bir
yuvinish maskani bir soatda 80 odamni sanitar kayta ishlovdan o’tkazadi.
Kiyim-kechak, poyafzal shaxsiy saklovchi vositalarni degazatsiya,
dezaktivatsiya va dezinfektsiya qilish uchun kiyim-kechaklarni zararsizlantiruvchi
maskanlar tashkil etiladi. Bular asosan hammom va kiyimkechaklarni yuvuvchi
maskanlar tarkibida tashkil etiladi. Bunday maskanlar 1 soat ichida 50100 kg
kiyimkechaklarni kayta ishlash kuvvatiga ega.
Transport vositalarni degazatsiya, dezinfektsiya va dezaktivatsiya qilish
uchun esa zararsizlantirish shahobchalari tashkil etiladi. Bu zararsizlantirish
shahobchalari asosan transportlarni yuvuvchi kismlari tarkibida tashkil etilib, ular
1 soat mobaynida 45 ta yuk avtomashinalarini zararsizlantirish imkoniyatiga ega.

Kirish
Fuqarolar muhofazasi - umumdavlat mudofa siyosatlaridan biri bo`lib, u har
qanday favqulodda holatlarda fuqarolarni, halq ho`jaligi tarmoqlarini muhofaza
qilishda, ularning muttasil ishlashini ta’minlashda hamda qutqarish va tiklash
ishlarini bajarishda katta ahamiyat kasb etadi.
FVVning asosiy vazifalari va faoliyat yo`nalishi asosan: favqulodda
vaziyatlarni bartaraf etish, fuqoralar hayoti va salomatligini muhofaza qilish,
favqulodda vaziyatlar yuz berganda ularning oqibatlarini tugatish hamda zararini
kamaytirish sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish,
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday hollardagi harakatlarni
boshqarishning davlat tizimi (FVDT)ni tashkil etish va uning faoliyatini
ta’minlash, fuqaro muhofazasiga rahbarlik qilish, vazirliklar, idoralar, mahaliy
davlat organlari faoliyatini muvofiqlashtirib borish, maqsadli ishlab chiqarish va
hakozalarga qaratilgan.
Fuqaro muhofazasi davlat tizimlari – harbiy davrda ham yuzaga keladigan
xavflardan aholini, hududlarni, moddiy boyliklarni muhofaza qilishda muhim
vazifalarni bajaradi.
Fuqaro muhofazasining vazifasi quydagilardan iborat:
1. Aholi va ob’ektlarni harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu
harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalash harakatlari va
usullariga tayorlash.
2. Boshqaruv, xabar berish va aloqa tizimlarini tashkil qilish, rivojlantirish
va doimiy shay holatda saqlab turish.
3. Halq ho`jaligi ob’ektlarining barqaror ishlashini ta’minlash yuzasidan
tadbirlar kompleksini o`tkazish.
4. Aholini, moddiy va madaniy boyliklarini xavfsiz joylarga evakuatsiya
qilish.
5. Fuqoro muhofazasi harbiy tizimlari shayligini ta’minlash.
6. Aholini umumiy va shaxsiy saqlovchi vositalari bilan ta’minlash
tadbirlari o`tkazish.

I.1O‘zbekistonda favqulodda vaziyatlar tushunchasi hamda
ularning o`ziga hos hususiyatlari
Favqulodda vaziyat (FV) — ma`lum hududda yuz bergan falokat, halokat
va boshka turdagi ofatlar natijasida kishilarning o’limiga, salomatligiga, tevarak
atrofdagi tabiiy muhitga sezilarli modtsiy zarar yetkazuvchi, odamlarning turmush
sharoitini buzilishiga olib keladigan holatdir. Favqulodda vaziyatning tavsifi
Har qanday favqulodda vaziyatlar 8 ta ko`rsatkich bo`yicha aniqlaniladi:
1. Favqulodda vaziyatning nomlanishi (FV ning ta’rifi);
2. FVning mohiyati;
3. FVning sabablari;
4. FVning shikastlovchi omillari;
5. FVning qaltislikni oshiruvchi omillari;
6. FVning oldindin bilish mumkinligi (monitoring, bashorat,YU
ogohlantirish, yumshatish);
7. FVni bartaraf qilish;
8. Moddiy zararni aniqlash;

FV oqibatining asosiy turlari: o`lim, odamlarning kasallanishi,
inshoatlarning buzilishi, radioaktiv ifloslanishlar, kimyoviy va bakterial
zaharlanishlar.
FVning zararli va xavfli omillari ta’siri ostida joylashgan aholi, hayvonlar,
inshoatlar, moddiy resurslarning barchasi – «SHikastlanish o`chog’i» deyiladi.
Oddiy
(bir turdagi) shikastlanish o`chog’i deb, faqat bir shikastlovchi omil ta’sirida
hosil bo`ladigan o`chog’ tushiniladi. Masalan, portlash, yong’in natijasida buzilish,
kimyoviy zaharlanish kuzatiladi. Murakkab (ko`p turli) shikastlanish o`chog’i
deganda bir necha shikastlovchi omillar ta’sirida yuzaga kelishi tushuniladi.
Masalan, kimyo korxonasidagi portlash, binolarning buzilishi, yong’in, kimyoviy
zaharlanish kabi oqibatlarga, ysilkinishi, kuchli bo`ron, suv toshqini, yog’inlar,

Transchegaraviy (global) tavsifdagi favqulodda vaziyat deyilganda esa,
oqibatlari mamlakat tashkarisiga chiqadigan yohud FV chet elda yuz bergan va
O`zbekiston hududiga dahldor holat tushuniladi.
Bunday faloqat oqibatlari har bir mamlakatning ichki kuchlari va mablagi
bilan hamda halkaro hamjamiyat tashkilotlari mablaglari hisobiga tugatiladi.
Masalan, Orol muammosi nafakat O`zbekiston davlati uchun, balki unga
chegaradosh bo’lgan Turkmaniston, kozogiston va boshka davlatlar uchun ham
faloqat keltiruvchi vaziyatdir. SHuning uchun ohirgi vakgda Orol muammosini hap
qilishga O`zbekiston davlatinig kuch va mablagidan tashkari butun jahon
hamjamiyati tashkilotlari (Ekosan, YUnep va boshk.) mablaglari, kuchlaridan
foydalanilmoqda.

2. Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari, FM tashkilotining tarkibiy
tuzilishi

Fuqarolar muhofazasi - umumdavlat mudofa siyosatlaridan biri bo`lib, u har
qanday favqulodda holatlarda fuqarolarni, halq ho`jaligi tarmoqlarini muhofaza
qilishda, ularning muttasil ishlashini ta’minlashda hamda qutqarish va tiklash
ishlarini bajarishda katta ahamiyat kasb etadi.
FVVning asosiy vazifalari va faoliyat yo`nalishi asosan: favqulodda
vaziyatlarni bartaraf etish, fuqoralar hayoti va salomatligini muhofaza qilish,
favqulodda vaziyatlar yuz berganda ularning oqibatlarini tugatish hamda zararini
kamaytirish sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish,
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday hollardagi harakatlarni
boshqarishning davlat tizimi (FVDT)ni tashkil etish va uning faoliyatini
ta’minlash, fuqaro muhofazasiga rahbarlik qilish, vazirliklar, idoralar, mahaliy
davlat organlari faoliyatini muvofiqlashtirib borish, maqsadli ishlab chiqarish va
hakozalarga qaratilgan.

Bundan tashkari, tabiiy ofatlar, avariya, haloqat bo’lganda kutkarish va
avariyani tusish hamda kayta tiklash ishlariga boshchilik kiladi. FMning moddiy
texnika ta`minoti bo’yicha urinbosari kilib korxonaning ta`minot bo’yicha boshlik
urinbosari tayinlanadi. Bu mansabdor shahs maxsus jihozlarni, texnika, transport
va muhofazaga taallukli jihozlar bilan ta`minlaydi va saklaydi. Yana u
boshpanalarni kurish va uz kul ostidagi ishchixizmatchilarni evakuatsiya qilishni
ta`minlaydi hamda inshootlarni ta`mirlash ishlarini bajaradi.
Korxonada FMning shtabi tuziladi. Bu shtabda har hil buyruklar,
bajariladigan choratadbirlar va FMning yuqori tashkilot talabnomalari, ish rejalari
ishlab chiqiladi, uning bajarilish hisobotlari tuziladi.Korxona shtab boshligi etib,
shu korxonaning FM boshligining birinchi urinbosari tayinlanadi. FMning shtabi
zimmasida ishchixizmatchilarni va korxona hodimlari oilalarini kirgin qurollar
ta`siridan, dushmanning bevakg hujumidan uz vaqtida ogoh qilish vazifasi turadi.
FM shtabi asosida quyidagi xizmatli tizimlar tashkil etiladi:
• Aloqa va tashvikot;
• Meditsina;
• Radiatsiya va kimyoviy qurollar ta`siriga karshi;
• Jamoat tartibini saklash;
• elektr ta`minoti;
• Avariya-texnikani ta`mirlash;
• Panada va kochoqlar maskanida xizmat kursatish;
• Transportda xizmat kursatish;
• Moddiy ta`minot va boshka vazifalar.
Bularga maxsus topshiriqlarni bajarish vazifalari topshiriladi. Yuqoridagi
har bir xizmatga FM boshligi tomonidan rahbar etib, bo’lim, tseh, smena
boshliklari tayinlanadi. Yuqorida ta`kidlangan fuqarolar muhofazasining xizmatli
tizimlaridan tashkari texnika va transport vositalariga maxsus kayta ishlov berishda
FMning bir kator xizmatli kismlari keng ishlarni tashkil etadi. Jumladan, FM
laboratoriyalari radioaktiv va zaharli moddalarni aniqlash uchun radiometrik va
kimyoviy tahlil ishlarini olib boradi.Ular asosan korxona yoki tashkilotlarning

kompleks tadbirlardir. Aholini himoyalashning yuqori samarasi ishlatilayotgan
barcha vosita va usullar to`la ishlatilganda va xavfsizlikni ta’minlash printsiplari
to`laligicha anglab etilgan taqdirdagina bo`lishi mumkin.
Xavfsizlikni ta’minlash printsiplarini ularni qo`llash bo`yicha uch guruhga
bo`linadi:
1.Oldindan tayorgarlik ko`rmoq himoya vositalarini to`plash, ularni
tayyor holda saqlash hamda aholini xavfli zonadan evakuatsiya qilish bo`yicha
tadbirlarni tayyorlash va amalga oshirish.
5. Differentsiyalashgan yo`nalish shundan iboratki, bunda himoya
tadbirlari hajmi va xarakteri xavfli va zaharli omillar manbaining turiga va
mahalliy sharoitlarga bog’liq.
6. Tadbirlar kompleksi FV oqibatlaridan himoyalanish usullari va
vositalaridan samarali foydalanish, zamonaviy tehnosotsial muhitda hayotiy
faoliyat xavfsizligini ta’minlash bo`yicha tadbirlar bilan birga olib borishni taqoza
qiladi.
FV larda aholini himoya qilishning asosiy usullari, aholini evakuatsiya
qilish, himoya inshoatlariga berkitish, shaxsiy himoya hamda tibbiy proflaktik
vositalarni qo`llashdan iboratdar.
Siyosiy-harbiy nizolarni ayniqsa zamonaviy qurol-yarog’lar bilan hal
qilishda qirg’indan saqlab qolish uchun eng samarali usullardan biri aholini
himoya inshoatlariga berkitishdir.Ayniqsa, radioaktiv va kimyoviy moddalardan
saqlanish samarasi yuqoridir.
Himoya inshootlari-bular fizik, kimyoviy va biologik xavfli va zararli
omillardan himoyalash maqsadida maxsus qurilgan muhandislik inshootlaridir.
Shaxsiy himoya vositalari-odam organizmining ichki a’zolariga, terisiga va
kiyimiga radioaktiv, zaharlovchi va bakterial vositalarning ta’siridan saqlaydi.
Favqulodda vaziyatlarda hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlash odam
faoliyatining barcha jarayonlarida sog’ligini va hayotini saqlashga qaratilgan
tashkiliy, muhandis-texnik tadbirlar va vositalar kompleksidir.

organlarining, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning favqulodda
vaziyatlarda. aholini muhofaza kilish uchun muljallangan boshka mol-mulkidan
foydalanish; mamlakat hududining muayyan joylarida bo’lganda ular duch kelishi
mumkin bo’lgan xavf-hatar darajasi tugrisida hamda zarur xavfsizlik choralari
hakida xabardor bulish; aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza
kilish masalalari
yuzasidan davlat hokimiyati va boshkaruv organlariga murojaat etish;
favqulodda vaziyatlar rui bergan zonalarda ishlaganligi uchun bepul tibbiy
xizmat, kompensatsiyalar va boshka imtiyozlar olish; favqulodda
vaziyatlarni bartaraf etish mobaynida majburiyatlarini bajarish
chogida sogligiga yetkazilgan zarar uchun kompensatsiyalar hamda
imtiyozlar olish; aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan : muhofaza k.ilish
majburiyatlarini bajarish chogida orttirgan kasallygi munosabati bilan mehnat
kobiliyatini yukotganda, nogironligi mehnatda mayib bulish okibatida kelib
chikkan hodimlarga belgilangan tartibda pensiya olish; bokuvchisini aholi va
hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish majburiyatlarini bajarish
chogida orttirgan mayiblik yoki kasallikdan halok bo’lganligi yoki vafot etganligi
munosabati bilan yukrtganda, mehnatda mayib bulish tufayli halok bo’lgan
shahsning sila a`zolari uchun belgilangan tartibda pensiya olish.
Davlat ijtimoiy sugurtasi tartibi va shartlari, kompensatsiyalar va imtiyozlar
turlari va mikdorlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Fuqarolarning favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi
majburiyatlari
Fuqarolar:
xavfsizlik choralariga rioya etishlari, ishlab chiqarish va tehnologiya
intizomi,
ekologik xavfsizlik talablari favqulodda vaziyatlar ruy berishiga olmb
kelishi mumkin bo’lgan tarzda tuzilishiga yul kuymasliklari; muhofazalanishning
asosiy usullarini, jabrlanganlarga birlamchi tibbiy yordam kursatish yo`llarini
urganishlari hamda uz bilim va amaliy kunikmalarini takomillashtirishlari;

etish
Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi
bilimlarni targ’ib etish davlat organlari, shuningdek odamlarni muhofaza kilish va
kutkarish borasidagi tegishli jamoat birlashmatari tomonidan ta`minlanadi.
Bilimlarni targ’ib etish uchun ommaviy axborot vositalaridan foydalanish
mumkin.
8. «Vatanparvar» mudofaaga ko’maklashuvchi tashkiloti. Bularning
tarkibida Respublikamiz bo’yicha «Najodkor», (RQQM) — Respublika qidiruv-
qutqaruv markazi hamda (SkHT) — Suvdan kutkarish xizmati tizimlari tuzilgan
bo`lib, Respublikamiz mikyosida buladigan har qanday FVda fuqarolarni kutkarish
vazifalarini bajaradilar.
FVDTning mablag’i quyidagilardan tarkib topgan: Davlat byudjetlari,
Mahalliy byudjet, Vazirlik va uning buginlari, Muassasa va tashkilotlarning
shaxsiy mablaglari, «kizil koj» va «kizil yarim oy» jamiyatining birlamchi
zahiralari hisobidan va boshkalardan.

FV oqibatlarini ogohlantirish va yumshatish tadbirlari, odamlarni va moddiy
boyliklarni zudlik bilan himoyalash choralari, tibbiy ta’minot, dozimetrik va
kimyoviy nazorat, korxonani avariyasiz to`htatish tadbirlarini qo`llash tartibi,
odamlarni himoya qilishni tashkil etish, aholiga SHhV tarqatish, evakuatsiya qilish
tadbirlarini tashkil etish, boshqaruvni tashkil etish, har hil sharoitlarda qutqaruv va
boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarin olib borish tartibi va navbati, yuqori
tashkilotlarga,FV komissiyasiga ahborat berish tartibi.
Rejaga turli ma’lumotnoma va tushuntiruvchi materiallar (chizma, matn)
ilova qilib qo`yilishi mumkin. Reja aniq, mazmunan to`liq, qisqa, iqtisodiy
jihatdan maqsadga muvofiq va ob’ektning haqiqiy imkoniyatlarini hisobga olgan
bo`lishi kerak. Rejaning hayotiyligi kelib chiqishi bo`yicha tabiiy va texnogen
FVlarda hFH ta’minlash bo`yicha ishlarni tashkil qilishda muntazam mashq va
uquvlar jarayonida sinab boriladi.
Shunday qilib, fuqoralar muhofazasi har qanday favqulodda vaziyatlarda
fuqoralarni, moddiy resurslarni muhofaza qilish, fuqoralarni qanday hatti-harakat
etishi, ularga qanday chora tadbirlar bilan yordam berilishi, shikastlangan
zonalarda qutqaruv va tiklov ishlarini olib borish,ishlab chiqarish tarmoqlarini
muttasil ishlashini ta’minlash vazifalarini bajaradi. Zero, yuzida umimiy qirg’in
qurollari, hujumkor qurollarning zamonaviy turlari mavjud ekan, shu bilan birga
tabiiy va texnogen hususiyatli favqulodda vaziyatlarni bo`lishligi muqarrar
bo`lganligidan har bir davlatda va uning barcha hududlarida fuqarolar muhofazasi
davlat tizimi tashkil etiladi va uning vazifalari aniq belgilanadi. Fuqaro mudofasi
faqatgina urush sharoitida fuqorolarni mudofasini ta`minlab qolmasdan odamzod
hayotida urishdan kam bo`lmagan talofatlarga olib keluvchi tabiiy ofatlardan
saqlanish chora-tadbirlari bilan ham shug’illanganki bu ikkinchi masala hozirgi
zamon sharoitida muhim ahamiyat kashf etmoqda.
Fuqaro muhofazasi maxsus tadbirlarining bajarilishini ta`minlash hamda
ushbu maksadlarda kuch va vositalarni tayyorlash uchun respublika, viloyat,
tuman, shahar, shuningdek, ob`ekt mikyosidagi fuqaro muhrfazasi xizmatlari

Doimiy o`tkaziladigan tadbirlar. Ular uzoq muddatli prognoz asosida
tuziladi: Standart talablarini hisobga olgan holda qurilish-montaj ishlarini olib
borish, aholini xavf-hatar haqida xabardor qilishning ishonchli sistemasini yaratish.
Aholini SHHV bilan ta’minlash va himoya inshoatlarining etarli fondini tuzish,
nurlanish, kimyoviy va bakteriologik kuzatuv ishlarini tashkil etish, aholini FV
chog’ida o`zini qanday tutish va faoliyati haqida umumiy o`quvlvrini tashkil etish,
epidemiyaga qarshi va sanitariya-gigiyena tadbirlarini o`tkazish.
FV vaqti aytib berilgach, ko`rilishi kerak bo`lgan himoya tadbirlari: prognoz
uchun zarur bo`lgan razvedka va kuzatish sistemasini jonlantirib yuborish. Aholiga
FV haqida xabar beruvchi sistemani tayor holga keltirish, iqtisodiy va jamoat
hayotini maxsus qoida asosida qayta qurish, hattoki favqulodda holatgacha, yuqori
xavfli manbalarni FV holatida neytrallash ular ishini to`htatib qo`yish, qo`shimcha
mustahkamlash yoki demontaj qilish, avariya qutqaruv xizmatini tayor holga
keltirib qo`yish, aholini qisman evakuatsiya qilish.
3. FV da hFH ni ta’minlashda rejalashtirish asosiy omillardan biridir. U
maqsadga erishish borasida vaqt, mablag’ va ijrochilarni aniqlashtiradi. U sharoitni
ilmiy asosda prognoz qilish, har tamonlama tahlil qilish, moddiy va ma’naviy
resurslarni baholash va aholini FV holatida himoya qilishning zamonaviy, nazariy
va amaliy tadbirlarga asoslanadi.
Rejalashtirishning natijasi sifatida ma’lum hujjat-reja tuziladi.U quyidagi
elementlarni o`z ichiga olishi kerak: aniq ko`rsatkichlar (ish turlari, tadbirlar), bu
ishlarni bajarish muddati, rejani bajarish uchun zarur resurslar (turlari, soni,
manbalri) har bir punktni bajaruvchi mutassadi shahslarga topshiriqlar, reja
bajarilishining borishini nazorat qilish usullari va h.o.
Rejaning matn qismi ikki bo`limdan tashkil topgan bo`lishi mumkin:
birinchi qismdan sharoitni baholash natijasida qilingan ho’losalar bo`lsa, ikkinchi
bo`limni FV vujudga kelganda va xavf tug’dirganda aholining xavfsizligini
ta’minlash bo`yicha tadbirlar tashkil etadi. Ularning asosiylari quyidagilardir:
xabar berish tartibi, razvedka va nazoratni tashkil qilish, qutqaruv va boshqa
kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni o`tkazish uchun kuch va vositalarni tayorlash,

tarmok hodimlarini favqulodda vaziyat tahdidi borligi tugrisida xabardor kilishlari;
moddiy va moliyaviy resurslar rezervlarini yaratishlari;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish rejalariga
muvofik; uz tasarrufidagi ishlab chiqarish va ijtimoiy ob`ektlarda hamda ularga
tutash hududlarda avariya, kutkaruv ishlari va kechiktirib bulmaydigan boshka
ishlar tashkil etilishi, moliyalanishi va o’tkazilishini ta`minlashlari; o’ta muhim
ob`ektlar va ularning hodimlarini favqulodda vaziyatlar sharoitida
uz faoliyatlarini davom ettirishlari ta`minlanadigan punktlarga evakuatsiya
kilish tadbirlarini amalga oshirishlari; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va
ularni bartaraf etish maxsus kuchlari va vositalari tashkil etilishini, tayyorgarlikdan
o’tkazilishini va shay bulib turishini ta`minlashlari; o’z tasarrufidagi ob`ektlar
loyihalanishi, qurilishi va rekonstruktsiya kdlinishi
chogida ahrlini va hududlarni muhrfaza kilish masalalariga oid talablar
bajarilishini nazorat kdlib borishlari; qonun hujjatlariga muvofik. boshka
vakolatlarni amalga oshirishlari shart.
Vazirliklar va idoralar Uzbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan ruyhati belgilab kuyiladigan, potentsiat xavf manbai bo’lgan
ob`ektlarda aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhrfaza kdlish
bo’yicha mutaxasislar shtat lavozimlarini joriy etadilar. Boshka ob`ektlarda esa
mas`ul shahslar tayinlanadi.
Mahalliy davlat hokimiyati organlarining favqulodda vaziyatlardan
muhofaza kdlish sohasidagi vakolatlari
Mahalliy davlat hokimiyati organlari favqulodda vaziyatlardan muhofaza
kilish sohasida:
favqulodda vaziyatlar chogida aholini va hududlarni muhofaza kilish
bo’yicha
harakatlar rejasini ishlab chikadilar; aholining va hududlarning
muhofazalanishiga oid ahborotlar belgilangan tartibda tuplanishi va
almashinilishini, shuningdek favqulodda vaziyatlar tahdidi borligi yoki ruy
berganligi tugrisidagi ahrli uz vaqtida vokif va xabardor etilishini amalga

II.2 Turli vazirlik va idoralarning fuqaro muhofazasi bo’yicha
vakolatlari
Fuqarolar uzini uzi boshqarish organlarining favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etishdagi ishtiroki
Fuqarolarning uzini uzi boshkarish organlari: aholi punktlari, suv ta`minoti
manbalari, ijtimoiy va madaniy ob’ektlarning sanitariya va ekologik holati ustidan
nazorat amalga oshirilishiga yordam beradilar;
fuqarolarni favqulodda vaziyatlar okibatlarini bartaraf etishga jalb kiladilar;
qonun hujjatlariga muvofik boshka choralarni amalga oshiradilar.
Jamoat birlashmalarining favqulodda vaziyatlarning oldini olish va
ularni bartaraf etishdagi ishtiroki
Jamoat birlashmalari favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni
bartaraf etishda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ishtirok etishlari mumkin.
Jamoat birlashmalari favqulodda vaziyatlar manbalari va ularni bartaraf etish
choralari tugrisida davlat hokimiyat va boshkaruv organlaridan, korxonalar,
muassasalar va tashkilotlardan belgilangan tartibda ahborot olish huquqiga ega.
Favqulodda vaziyatlar monitoringi va ularni oldindan bashorat kilish
Favqulodda vaziyatlar monitoringi va ularni oldindan bashorat kilish tabiiy
ofatlarni, texnogen avariyalar va halokatlarni tekshirish va nazorat kilish maxsus
xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi.
Favqulodda vaziyatlar monitoringini o’tkazish va ularni oldindan bashorat
kilish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Fuqarolarning favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi
huquqlari
Fuqarolar quyidagi huquqlarga ega:
favqulodda vaziyat ruy berganda hayotlari, sogliklari va shaxsiy mol-
mulklari
muhofazalanishi; umumiy va yakka muhofazalanish vositalaridan, mahalliy
hokimiyat

joyiga tutash hududning zaharlanishiga olib kelgan temir yul transportdagi halokat
va falokatlar;
Portlashlarga, yonginlarga, transport vositalarining parchalanishiga,
tashilayotgan KTZMlarning zararli hossalari namoyon bulishiga va odamlar o’limi
(jarohatlanishi, zaharlanishi)ga sabab buladigan avtomobil transportining halokati
va avariyalari, shu jumladan, yultransport hodisalari;
Odamlarning o’limiga, shikastlanishiga va zaharlanishiga, metropoliten
poezdlari parchalanishiga olib keladigan metropoliten bekatlaridagi va
tunellaridagi halokatlar, avariyalar, yonginlar;
Gaz, neft mahsulotlarining otilib chikishiga, ochik neft va gaz
favvoralarining yonib ketishiga sabab buladigan magistral kuvurlardagi avariyalar.
2) Kimyoviy xavfli ob`ektlardagi avariyalar:
Tevarak atrof tabiiy muhitga ta`sir kiluvchi zaharli moddalarning (avariya
holatida) odamlar, hayvonlar va usimliklarning kuplab shikastlanishiga olib kelishi
mumkin bo’lgan yoki olib kelgan taktsirda, yul kuyiladigan chegaraviy
kontsentratsiyalardan ancha ortiq mikdorda sanitariya — himoya hududidan chetga
chikishiga sabab buladigan kimyoviy xavfli ob`ektlardagi avariyalar, yongin va
portlashlar. 3) Yong’in portlash xavfi mavjud bo’lgan ob`ektlardagi avariyalar:
Texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda boshka yongin
uchun xavfli moddalar va materiallar ishlatiladigan yoki saklanadigan
ob`ektlardagi odamlarning mehaniq va termik shikastlanishlariga, zaharlanishlariga
va o’limiga, asosiy ishlab chiqarish zahiralarining nobud bulishiga, favqulodda
vaziyatlar hududlarida ishlab chiqarish maromining va odamlar hayot faoliyatining
buzilishiga olib keladigan yonginlar va portlashlar. Odamlarning shikastlanishiga,
zaharlanishiga va o’limiga olib keladigan hamda kidiruv kutkarish ishlarini
o’tkazishni, nafas olish organlarini muhofaza kilishning maxsus anjomlarini va
vositalarini kullashni talab kiluvchi kumir shahtalaridagi hamda kon ruda
sanoatidagi gaz va chang portlashi bilan boglik avariyalar, yonginlar va jinslarning
kuporilishi.

II.Bob Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari, FM tashkilotining
tarkibiy tuzilishi
II.1Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari, FM tashkilotining
tarkibiy tuzilishi
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi vakolatlari O`zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar
davlat rezervlari yaratilishini ta`minlaydi hamda ulardan foydalanish tartibini
belgilaydi; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etashga oid
kuchlar va vositalarni moliya hamda resurs jihatidan ta`minlashni, ularni maxsus
texnika va boshka moddiy-texnika vositalari bilan jihozlashni amalga oshiradi;
favqulodda vaziyatlar tasnifini tasdiklaydi hamda ularni bartaraf etishda ijro
hrkimiyati organlari ishtiroki darajasini belgilaydi; vazirliklar, idoralar, ijro
hokimiyati mahalliy organlarining aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan
muhofaza kilish sohasidagi faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi; qonun
hujjatlariga muvofik boshka vakolatlarini amalga oshiradi.

Favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish bo’yicha maxsus vakolatli
davlat boshkaruv organi
Favkulolda vaziyatlardan muhrfaza kilish, buiicha maxsus vakolatli davlat
boshkaruv organi O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligidir.
O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi:
favqulodda vaziyatlarning oldini olish, bunday vaziyatlarda aholi hayoti va
sogligini, moddiy va madaniy boyliklarni muhofaza kilish, shuningdek fav-
kulodda vaziyatlar okibatlarini bartaraf etish va zararni kamaytirish yuzasidan
choralar ishlab chikadi hamda amalga oshiradi; aholini va hududlarni favqulodda
vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida maxsus dasturlar ishlab chikilishi va ilmiy
tadkikotlar amalga oshirilishini tashkil etadi; o’z vakolati doirasida vazirlik va

tashkil etiladi. Fuqaro muhofazasi xizmatlarining turlari O`zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiklanadi.
Fuqaro muhofazasi kuchlari fuqaro muhofazasi kushinlari, tizimlaridan
tarkib topadi. Fuqaro muhofazasi kuchlari va vositalarining tarkibi, ularning
tarkibiy tuzilishi, shuningdek, muhofaza turlari faoliyatining boshka jihatlari
O`zbekiston Respublikasi fuqaro muhofazasi boshligi tomonidan belgilab kuyiladi.
Fuqaro muhofazasi vazifalarini hal etishda FVV kuchlaridan tashkari
O`zbekiston Respublikasi qurolli kuchlarining kutkaruv tizimlari, kismlari ham
jalb etilishi mumkin. Favqulodda vaziyatlar vazirligi fuqaro muhofazasining
kushinlari O`zbekiston Respublikasi fuqaro muhofazasi kuchlarining asosini
tashkil etadi.
Fuqaro muhofazasi kushinlarining harbiy davrdagi asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
a) zararlanish uchoqlarida va zaharlanish hududlarida muhandislik,
radiatsiyaviy, kimyoviy va boshka kidiruv turlarini olib borish;
b) qutkaruv va boshka kechiqtirib bulmaydigan ishlarni amalga oshirish;
v) aholini va halk hujaligi ob`ektlarini evakuatsiya qilishda ishtiroq etish;
g) aholi hayot faoliyatini ta`minlash, ob`ektlarni tiklash ishlarini amalga
oshirishda ishtiroq etish hamda fuqaro muhofazasining boshka vazifalarini
bajarishdan iborat.
Fuqarolar muhofazasi tizimlari kutkaruv va boshka kechiqtirib bulmaydigan
tiklov ishlarini amalga oshirish uchun hududiy ishlab chiqarish tamoyillariga kura
tashkil etiladi.
Fuqaro muhofazasi tizimlari buysunishiga kura — hududiy (viloyatlar,
tumanlar va shaharlar mikyosida) hamda ob`ekt (halk hujaligi ob`ektlaridagi)
tizimlariga bulinadi.
Ob`ekt fuqaro muhofazasining boshligi etib usha korxonaning yoki
tashkilotning boshligi tayinlanadi. Fuqaro muhofazasi yana belgilangan vazifasiga
kura — umummaksadli hamda xizmatli tizimlarga bulinadi. Umummaksadli
tizimlar zararlangan uchoqlarda kutkaruv ishlarini olib boradilar. Xizmatli tizimlar

esa maxsus tadbirlarni bajaruvchi xizmatlar — kidiruv ishlarini olib borish, tibbiy
yordam kursatish, yonginlarning tarkalishiga yul kuymaslik va ularni uchirish,
jamoat tartibini saklash, insonlar salomatligini tiklash, razvedka o’tkazish, avariya
va texnikalarni tiklash, himoya inshootlarida xizmat kursatish va boshka maxsus
vazifalarni bajaruvchi tizimlarga bulinadi
Fuqaro muhofazasi tizimlariga O`zbekiston Respublikasi fuqarolari: 18
yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan erkaklar, 18 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan ayollar
kabul kilinadi, safarbarlik ko’rsatmasiga ega bo’lgan harbiy xizmatga mansublar,
1,2,3 guruh nogironlari, homilador ayollar, 8 yoshga tulmagan bolalari bor ayollar,
ayni paytda 3 yoshga to’lmagan bolalari bor o’rta yoki oliy tibbiy ma`lumotli
ayollar bundan mustasno.
Har bir korxonaning FM boshligi FMni tashkil etilishini, uning holatini,
kuchlarini, texnikasini doimiy tayyor holatda bulishligini nazorat etadi, hamda
kutkaruv va kayta tiklash ishlariga boshchilik kyladi. Korxona FMning boshligi
shu korxona joylashgan rayon FMga va shu korxonaning yuqori tashkiloti FMsiga
buysunadi.
Har bir korxonaning FM boshligiga urinbosar tayinlanadi. Katta
korxonalarda bir necha urinbosarlar tayinlanadi, jumladan:
a) Ishchi xizmatchilarni joylashtirish (yoki evakuatsiya bo’yicha);
b) Muhandis-texnik ishlari bo’yicha;
v) Moddiy texnika ta`minoti bo’yicha. FMning ishchi xizmatchilarni
joylashtirish bo’yicha urinbosari joylashtirish rejalarini tashkil etadi,
ularning oilalarini evakuatsiya etish, jamoat tartibini saklash ishlariga boshchilik
qilish hamda ishchi xizmatchilarni bir joydan ikkinchi joyga tashish ishlarini
tashkillashtirish vazifalarini bajaradi.
FMning muhandis-texnik bo’limi urinbosari korxonaning bosh muhandisi
hisoblanadi.Buning vazifasi ishlab chiqarishni alohida rejim asosida ishlash
rejasini tuzish, tinchlik davrida ishlab chiqarishni muttasil ishlashini ta`minlash,
ekstremal holatlarda avariyatexnika va yonginga karshi xizmatlarni, kugkarish
ishlarini olib boradi.

g) ravon FV — sekin asta tarkaluvchi xavflar: kurgokchilik,
epidemiyalarning tarkalishi, tuprokning ifloslanishi, suvni kimyoviy moddalar
bilan ifloslanishi va boshkalar.
Favqulodda vaziyatlar yana tarkalish mikyosiga (shikastlanganlar soniga
hamda moddiy yo`qotishlar miqdoriga qarab) kura 4 guruhga bulinadi:
1 Lokal (ob`ekt mikyosidagi) FV;
2 MahalliyFV;
3 Respublika (milliy) FV; 4 Transchegaraviy (global).
I.2 Favqulodda vaziyatlarning turlari va ularga qisqacha ta`rifi
Lokal favqulodda vaziyat — biror ob`ektga taallukli bo`lib, uning mikyosi
usha ob`ekt hududi bilan chegaralanadi.Bunday vaziyat natijasida 10 dan ortiq
bulmagan odam jabrlangan yoki 100 dan ortiq bulmagan odamning hayot faoliyati
sharoitlari buzilgan yohud moddiy zarar favqulodda vaziyat pavdo bo’lgan kunda
eng kam oylik ish haki mikdorining 1 ming baravaridan ortiq bulmagan mikdorni
tashkil etgan hisoblanadi.Bunday FV oqibatlari shu ob`ekt kuchi va resurslari bilan
tugatiladi.
Mahalliy tavsifdagi favqulodda vaziyat — aholi yashaydigan hudud (aholi
punkti, shahar, tuman, viloyat) bilan chegaralanadi. Bunday vaziyat natijasida 10
dan ortiq, biroq 500 dan kam bulmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari
buzilgan yohud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo’lgan kunda eng kam
oylik ish haki mikdorining 1 ming baravaridan ortiqni, biroq O,5 million
baravaridan kup bulmagan mikdorni tashkil etgan hisoblanadi.
Respublika (milliy) tavsifdagi favqulodda vaziyat deyilganda — favqulodda
vaziyat natijasida 500 dan ortiq odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan
yohud moddiy zarar FV paydo bo’lgan kunda eng kam oylik ish haki mikdorining
0,5 million baravaridan ortigini tashkil etadigan, hamda FV mintakasi viloyat
chegarasidan tashkariga chiqadigan, respublika mikyosida tarkalishi mumkin
bo’lgan FV tushuniladi.

FV larda aholini himoya qilishning asosiy usullari, aholini evakuatsiya
qilish, himoya inshoatlariga berkitish, shaxsiy himoya hamda tibbiy proflaktik
vositalarni qo`llashdan iboratdar.
Siyosiy-harbiy nizolarni ayniqsa zamonaviy qurol-yarog’lar bilan hal
qilishda qirg’indan saqlab qolish uchun eng samarali usullardan biri aholini
himoya inshoatlariga berkitishdir.Ayniqsa, radioaktiv va kimyoviy moddalardan
saqlanish samarasi yuqoridir.
Himoya inshootlari-bular fizik, kimyoviy va biologik xavfli va zararli
omillardan himoyalash maqsadida maxsus qurilgan muhandislik inshootlaridir.
Shaxsiy himoya vositalari-odam organizmining ichki a’zolariga, terisiga va
kiyimiga radioaktiv, zaharlovchi va bakterial vositalarning ta’siridan saqlaydi.
Favqulodda vaziyatlarda hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlash odam
faoliyatining barcha jarayonlarida sog’ligini va hayotini saqlashga qaratilgan
tashkiliy, muhandis-texnik tadbirlar va vositalar kompleksidir.
Hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan asosiy yo`nalishlar
quydagilardan iborat:
- FV larni va ularning oqibatini oldindan aytish;
- FV paydo bo`lishi ehtimolini yo`qotish yoki kamaytirish tadbirlarini
rejalashtirish, hamda ular oqibatlari ko`lamini kamaytirish;
- FV larda halq ho`jaligi ob’ektlari ishining muntazamligini,
uzluksizligini ta’minlash;
- FV lardagi aholini o`qitish; - FV oqibatlarini tugatish.
Ushbu yo`nalishlarning qisqacha mazmunlari quydagilardir.
FV ni ularning oqibatlarini oldindan aytish va baholash.
Bu tabiiy ofatlar, avariyalar va falokatlar tufayli yuzaga kelgan vaziyatini
tahminiy aniqlash va baholash usulidir. Hozirgi vaqtda seysmik rayonlar, tuproq
siljishi mumkin bo`lgan, sel oqimlari yo`nalishlari, plotinalar buzilganda, suv
toshqini bo`lganda, odamlarga va hududga zarar keltirishi mumkin bo`lgan zonalar
chegaralari aniqlangan.

7) Gidrotexnik inshootlardagi halokatlar va avariyalar: Suv
omborlarida, daryo va kanallardagi buzilishlar, baland toglardagi yullardan suv
urib ketishi natijasida vujudga keladigan hamda suv bosgan hududlarda odamlar
o’limiga, sanoat va kishlok hujaligi ob`ektlari ishining, aholi hayot faoliyatining
buzilishiga olib keladigan va shoshilinch kuchirish tadbirlarini talab kiladigan
halokatli suv bosishlari.
Hozirgi vakgda Birlashgan Millatlar Tashkiloti — BMT bo’yicha
favqulodda vaziyatlarning tavsifiga yana kushimcha kilib: a) ijtimoiy-siyosiy
tavsifdagi FV; b) harbiy tavsifdagi FV ni kiritish mumkin.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining karoriga kura bizning
mintakada 7 hil FV turlari tasdiklangan:
1. Zilzilalar, surilishi;
2. Sel, suv toshkinlari va boshkalar;
3. Kimyoviy xavfli ob`ektlarda avariya va falokatlar (utkir zaharli
moddalarning ajralib chikishi);
4. Portlash va yongin xavfi mavjud ob`ektlardagi avariya va falokatlar;
5. Temir yo`l va boshka transport vositalaridatashish paytidagi avariya va
falokatlar;
6. Xavfli epidemiyalarning tarkalishi; 7. Radioaktiv manbalardagi
avariyalar.
Favqulodda vaziyatlar xavfning tarkalish tezligiga kura, quyidagi guruhlarga
bulinadi:
a) tasodifiy FV — silkinishi, portlash, transport vositalardagi avariyalar va
boshkalar;
b) shiddatli FV — yonginlar, zaharli gazlar otilib chikuvchi portlashlar va
boshkalar;
v) mu`tadil (urtacha) FV — suv toshkinlari, vulkonlarning otilib chikishi,
radioaktiv moddalar okib chikuvchi avariyalar va boshkalar;

O'zbekistonda uchraydigan favqulodda vaziyatlari turlari va tasnifi
Mundarija:
Kirish
I-Bob I.1O‘zbekistonda favqulodda vaziyatlar tushunchasi
I.1O‘zbekistonda favqulodda vaziyatlar tushunchasi hamda ularning
o`ziga hos hususiyatlari
I.2 Favqulodda vaziyatlarning turlari va ularga qisqacha ta`rif
II.Bob II.1Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari, FM
tashkilotining tarkibiy tuzilishi
II.1Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari, FM tashkilotining tarkibiy
tuzilishi
II.2 Turli vazirlik va idoralarning fuqaro muhofazasi bo’yicha
vakolatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: "O’zbekiston", 2008.
2. “Mehnat Kodeksi”. O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari to’plami.
– T.: 2005 y., 37-38 - son.
3. “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining Axborotnomasi. –T.: 2002 y., 1-son.
4. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa
xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to’g’risidagi Nizom. Vazirlar
Mahkamasining qarori № 286, 06.06.1997, –T.: 1997.
5. “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy
davlat ijtimoiy sug’urtasi to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to’plami, 2008 y., 37-38-son.
6. “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish
to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, –T.:
2009 y., 16-son.

Xulosa
Favkulolda vaziyatlardan muhrfaza kilish, buiicha maxsus vakolatli davlat
boshkaruv organi O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligidir.
O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi:
favqulodda vaziyatlarning oldini olish, bunday vaziyatlarda aholi hayoti va
sogligini, moddiy va madaniy boyliklarni muhofaza kilish, shuningdek fav-
kulodda vaziyatlar okibatlarini bartaraf etish va zararni kamaytirish yuzasidan
choralar ishlab chikadi hamda amalga oshiradi; aholini va hududlarni favqulodda
vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida maxsus dasturlar ishlab chikilishi va ilmiy
tadkikotlar amalga oshirilishini tashkil etadi; o’z vakolati doirasida vazirlik va
idoralar, korxona, muassasa va tashkilotlar, mansabdor shahslar va fuqarolar uchun
bajarilishi majburiy bo’lgan karorlar kabul kiladi; boshkaruv organlarining, aholini
va hududlarni muhofaza kilish kuchlari va vositalarining favqulodda vaziyatlar
sharoitida harakat kdlishga tayyor bulishini tashkil etadi; favqulodda vaziyatlarni
bartaraf etish kuchlari va vositalari boshkaruvini
amalga oshiradi, boshkaruv punktlari, xabar berish va aloka tizimlarini
tuzadi; favqulodda vaziyatlar sharoitida avariya-kutkaruv ishlari va kechiktirib
bulmaydigan boshka ishlar o’tkazilishini tashkil etadi; aholini va hududlarni
favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish tadbirlari
bajarilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi; ishlab chiqarish va
ijtimoiy ob`ektlar bo’yicha loyihalar va karorlar yuzasidan
davlat ekspertizasi o’tkazilishida ishtirok etadi; qonun hujjatlariga muvofik
boshka vakolatlarni amalga oshiradi.
Vazirliklar va idoralar favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida:
o’z tasarrufidagi korxona, muassasa va tashkilotlarning favqulodda
vaziyatlar
sharoitida harakat kilishga shay bulib turishini ta`minlashlari.

7. Aholini harbiy davrdagi hayot faoliyatini ta’minlash.
8. Radiatsiyaviy, kimyoviy biologik vaziyat ustidan kuzatish va
laboratoriya nazorati olib borish.
9. qutqaruv va boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni o`tkazish.
10. harbiy davrlarda ham zarar ko`rgan hududlarda jamoat tartibini yo`lga
qo`yish va saqlab turish.
11. Aholini va hududlarni muhofaza qilish yuzasidan boshqa tadbirlarni
amalga oshirish.
Mana shu vazifalarni muvaffaqiyatli olib bormay turib, zararlangan
hududlarda, ob’ektlarda mo`’tadil hayot faoliyatini yaratib bo`lmaydi. Bu ishlarni
davlat organlari orqali, fuqaro muhofazasi boshchiligida butun halq yordamida
amalga oshiriladi.
1. Aholini favqulodda vaziyat sharoitida himoyalash, shu hodisaning
nohush oqibatiga yo`l qo`ymaslik yoki uni maksimal darjada pasaytirish bo`yicha
kompleks tadbirlardir. Aholini himoyalashning yuqori samarasi ishlatilayotgan
barcha vosita va usullar to`la ishlatilganda va xavfsizlikni ta’minlash printsiplari
to`laligicha anglab etilgan taqdirdagina bo`lishi mumkin.
Xavfsizlikni ta’minlash printsiplarini ularni qo`llash bo`yicha uch guruhga
bo`linadi:
1.Oldindan tayorgarlik ko`rmoq himoya vositalarini to`plash, ularni
tayyor holda saqlash hamda aholini xavfli zonadan evakuatsiya qilish bo`yicha
tadbirlarni tayyorlash va amalga oshirish.
2. Differentsiyalashgan yo`nalish shundan iboratki, bunda himoya
tadbirlari hajmi va xarakteri xavfli va zaharli omillar manbaining turiga va
mahalliy sharoitlarga bog’liq.
3. Tadbirlar kompleksi FV oqibatlaridan himoyalanish usullari va
vositalaridan samarali foydalanish, zamonaviy tehnosotsial muhitda hayotiy
faoliyat xavfsizligini ta’minlash bo`yicha tadbirlar bilan birga olib borishni taqoza
qiladi.

hodimlarni uz vaqtida xabardor kil ishlari; favqulodda vaziyatlar sharoitida
ob`ektlar ishi hamda hodimlar haet faoliyati
barkaror kechishini ta`minlashlari; muhandislik-himoya inshootlari,
zaruratga karab, oldindan barpo etilishini
ta`minlashlari hamda ularni doimo shay holatda saklab turishlari; favqulodda
vaziyatlar ruy berish ehtimolini nazarda tutib, belgilangan tartibda
moddiy va moliyaviy resurslar rezervlarini yaratishlari; favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish kuchlari va vositalari
yaratilishini, tayyorgarlikdan o’tkazilishini hamda shay bulib turishini
ta`minlashlari; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish
rejalariga
muvofik. uz tasarrufidagi ob`ektlarda avariya-kutkaruv ishlari o’tkazilishini
ta`minlashlari; belgilangan tartibda ihtisoslashgan xizmatlar va tuzilmalarni
yaratishlari, ularni
shaxsiy tarkib, texnika va anjom bilan tuldirishlari; belgilangan tartibda
evakuatsiyaga oid tadbirlarni o’tkazishlari va odamlarni
joylashtirish uchun oldindan bazalar tayyorlab kuyishlari; belgilangan
tartibda favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida
ahborotlar takdim etishlari shart.

4) Energetika va kommunal tizimlardagi avariyalar: Sanoat
va
kishlokhujaligi mahsulotlari iste`molchilarining avariya tufayli energiya
ta`minotisiz kolishiga hamda aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan
GES, GRES, IESlardagi, tuman issiklik markazlaridagi elektr tarmoklartsdagi
bugkozon qurilmalaridagi, kopressor, gaz taksimlash shahobchalaridagi va boshka
energiya ta`minoti ob`ektlaridagi avariyalar, yonginlar, aholi hayotfaoliyatining
buzilishiga va salomatligiga xavf tugilishiga olib keladigan gaz kuvurlartsdagi, suv
chiqarish inshootlaridagi, suv kuvurlaridagi, kanalizatsiya va boshka kommunal
ob`ektlardagi avariyalar;
Atmosfera, tuprok, osti va usti suvlarining odamlar salomatligiga xavf
tugdiruvchi darajada kontsentratsiyadagi zararli moddalar bilan ifloslanishiga
sabab buladigan gaz tozalash qurilmalaridagi, biologik va boshka tozalash
inshootlaridagi avariyalar.
5) Bino va inshootlarning birdan kulab tushishi bilan boglik avariyalar:
Odamlar o’limi bilan boglik bo’lgan va zudlik bilan avariyakutkaruv o’tkazilishini
hamda zarar kurganlarga shoshshshnch tibbiy yordam kursatilishini talab kiladigan
maktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshka ijtimoiy yunalishdagi ob`ektlar,
shuningdek, uyjoy sektori binolari konstruktsiyalarining tusatdan buzilishi,
yonginlar, gaz portlashi va boshka hodisalar.
6) Radioaktiv va boshka xavfli hamda ekologik jihatdan zararli
moddalardan foydalanshi yoki ularni saklash bilan boglik avariyalar:
Sanitariya himoya hududi tashkariga chikarib tashlanishi natijasida paydo
buladigan yuqori darajadagi radioaktivlik odamlarning yul kuyiladigan kup
mikdorda nurlanishini keltirib chikaradigan Texnologik jarayonda radioaktiv
moddalardan foydalanadigan ob`ektlardagi avariyalar; radioaktiv materiallarni
tashish vakgidagi avariyalar; radioizotop buyumlarning yukotilishi; biologik
vositalarni va ulardan olinadigan preparatlarni tayyorlash, saklash va tashishni
amalga oshiruvchi ilmiytadkikot va boshka muassasalarda biologik vositalarning
atrof-muhitga chikib ketishi yoki yukotilishi bilan boglik vaziyatlar.

elektr tarmoqlarini ishdan chiqishi, zaharli gazlarning chiqib ketishi natijasida
zaharlanish va boshqa talofatlarga olib kelishi mumkin.
Favqulodda vaziyatlar tavsifiga kura (sababi va kelib chikish manbaiga
kura):
1. Tabiiy tusdagi FV;
2. Texnogen tusdagi FV; 3. Ekologik tusdagi FVlarga bo’linadi.
Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarga 3 hil turdagi xavfli hodisalar kiradi:
1) geologik xavfli hodisalar: zilzilalar, ykuchishlari, tog upirilishlari va
boshka xavfli geologik hodisalar;
2) gidrometeorologik xavfli hodisalar: suv toshki nlari, sellar, kor
kuchkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va boshka xavfli gidrometerologik
hodisalar;
3) Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar: alohida
xavfli infektsiyalar (ulat, vabo, sargayma, isitma), yukumli kasalliklar,
rikketsiyalarepidemik toshmali terlama, Bril kasalligi, zoonoz infektsiyalar —
Sibir yarasi, kuturish, virusli infektsiyalar — SPID;
Epidemiya — odamlarning guruh bulib yukumli kasallanishi, ularning
zaharlanishi (zaharli modda bilan hamda oziqovqatdan ommaviy zaharlanish);
epizootiya — hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud bulishi; epifitotiya
esa usimliklarning ommaviy nobud bulishidir.
Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar. ekologik tusdagi FVlar asosan 3 hil
buladi:
1. Quruklik (tuprok, yosti)ning holati uzgarishi bilan boglik vaziyatlar:
halokatli kuchkilar — foydali kazilmalarni kazish chogida yostiga ishlov
berilishi va insonning boshka faoliyati natijasida yyuzasining upirilishi, siljishi;
Tuproq va ysanoati tufayli kelib chikadigan toksikantlar bilan ifloslanishi,
ogir metallar, neft mahsulotlari, shuningdek, kishlok hujaligi ishlab chiqarishida
odamlarning sogligi uchun xavf soluvchi kontsentratsiyalarda qo’llaniladigan
pestitsidlar va boshka zaharli himikatlar mavjudligi.

2. Atmosfera (havo muhiti) tarkibi va hossalari uzgarishi bilan boglik
bo’lgan vaziyatlar:
Havo muhitining quyidagi ingridientlar bilan ekstremal yuqori ifloslanishi:
— oltingugurtli oksid, azotli oksid, uglerodli oksid, dioksid, kurum, chang
va odamlar sogligiga xavf soluvchi kontsentratsiyalarda antropogen tusdagi boshka
zararli moddalar;
— keng kulamda kislotali hududlar hosil bulishi va kup miktsorda kislota
chikindilari yogilishi;
— radiatsiyaning yuqori darajasi.
3. Gidrosfera holatining uzgarishi bilan boglik vaziyatlar:
Yuzasi va osti suvlarining sanoat va kishlokhujaligi ishlab chiqarishi
okavalari;
Neft mahsulotlari, odamlarning zaharlanishiga olib kelgan yoki olib kelishi
mumkin bo’lgan, tarkibida ogir metallar, har hil zaharli himikatlar mavjud
chikindilar va boshka zararli moddalar bilan eksteremal yuqori darajada
ifloslanishi;
Binolar, muhandislik kommunikatsiyalari va uyjoylarning emirilishiga olib
kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan sizot suvlar miktsorining ortishi;
Suv manbalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi
okibatida ichimlik suvining keskin etishmasligi.
Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlarga 7 xil turdagi vaziyatlar
kiradi:
1) Transportlardagi avariyalar va halokatlar — ekipaj a`zolari va
yulovchilarning o’limiga, havo kemalarining tulik parchalanishiga yoki kattik
shikastlanishiga hamda kidiruv va avariyakiliruv ishlarini talab kiladigan avia
halokatlar;
YOnginga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibining buzilishiga sabab bo’lgan
va temir yul hodimlarining halokat hududidagi temir yul platformalarida, vokzal
binolarida va shahar imoratlarila bo’lgan odamlar o’limiga, shuningdek,
tashilangan kuchli ta`sir kursatuvchi zaharli modtsa (KTZM)lar bilan halokat

Hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan asosiy yo`nalishlar
quydagilardan iborat:
- FV larni va ularning oqibatini oldindan aytish;
- FV paydo bo`lishi ehtimolini yo`qotish yoki kamaytirish tadbirlarini
rejalashtirish, hamda ular oqibatlari ko`lamini kamaytirish;
- FV larda halq ho`jaligi ob’ektlari ishining muntazamligini,
uzluksizligini ta’minlash;
- FV lardagi aholini o`qitish; - FV oqibatlarini tugatish.
Ushbu yo`nalishlarning qisqacha mazmunlari quydagilardir.
FV ni ularning oqibatlarini oldindan aytish va baholash.
Bu tabiiy ofatlar, avariyalar va falokatlar tufayli yuzaga kelgan vaziyatini
tahminiy aniqlash va baholash usulidir. Hozirgi vaqtda seysmik rayonlar, tuproq
siljishi mumkin bo`lgan, sel oqimlari yo`nalishlari, plotinalar buzilganda, suv
toshqini bo`lganda, odamlarga va hududga zarar keltirishi mumkin bo`lgan zonalar
chegaralari aniqlangan.
HFX bo`yicha prognoz qilish masalalariga FV larning sodir bo`lish vaqtini
tahminiy aniqlash ham kiradi. Bu prognoz bo`yicha aholining xavfsizligini
ta’minlash bo`yicha operativ choralar ko`riladi.hozirgi vaqtda ko`pgina olim va
mutahasislarning fikri FV larning boshlanishi va rivojlanishi oldindan aytib
berishga qaratilgan.
2. Ko`rilayotgan muammoni ushbu sharoitda hal qilishda FV larga
odamning xavfsizligini ta’minlash bo`yicha xavfning oldini olish va paydo bo`lish
ehtimolini kamaytirish, hamda uning oqibatlari masshtabini kamaytirish
masalalarini qamrab oladigan sistemali yondoshish kerak.
Ushbu metodologik asosda o`zimizning va chet el amaliy tajribasini
hisobga olgan holda samaradrligi tabora ortib boruvchi tadbirlar kompleksi
oldindan tayorlash, boshqacha qilib aytganda zamonaviy tehnosotsial muhitda
odamning hFH ni ta’minlashning ko`p tabaqali sistemasini joriy qilish kerak. FV
lar oqibatida ko`riladigan zararlarning oldini olish tadbirlarini quyidagi guruhlarga
bo`lish mumkin:

idoralar, korxona, muassasa va tashkilotlar, mansabdor shahslar va fuqarolar uchun
bajarilishi majburiy bo’lgan karorlar kabul kiladi; boshkaruv organlarining, aholini
va hududlarni muhofaza kilish kuchlari va vositalarining favqulodda vaziyatlar
sharoitida harakat kdlishga tayyor bulishini tashkil etadi; favqulodda vaziyatlarni
bartaraf etish kuchlari va vositalari boshkaruvini
amalga oshiradi, boshkaruv punktlari, xabar berish va aloka tizimlarini
tuzadi; favqulodda vaziyatlar sharoitida avariya-kutkaruv ishlari va kechiktirib
bulmaydigan boshka ishlar o’tkazilishini tashkil etadi; aholini va hududlarni
favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish tadbirlari
bajarilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi; ishlab chiqarish va
ijtimoiy ob`ektlar bo’yicha loyihalar va karorlar yuzasidan
davlat ekspertizasi o’tkazilishida ishtirok etadi; qonun hujjatlariga muvofik
boshka vakolatlarni amalga oshiradi.
Vazirliklar va idoralar favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida:
o’z tasarrufidagi korxona, muassasa va tashkilotlarning favqulodda
vaziyatlar
sharoitida harakat kilishga shay bulib turishini ta`minlashlari; tarmokning va
uz tasarrufidagi ob`ektlarning favqulodda vaziyatlar sharoitida
barkaror ishlash imkoniyatini oshirish tadbirlarini ishlab chikishlari va
amalga oshirishlari; favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish buiicha harakatlar
rejasini, nizomlar,
koidalar va yuriknomalarni kelishib olish uchun O`zbekiston Respublikasi
Favqulodda vaziyatlar vazirligiga takdim etishlari;
o’z tasarrufidagi ob`ektlar hodimlarini harbiylashtirilmagan tuzilmalar
tarkibida favqulodda vaziyatlarda muhofazalanish usullariga va harakat kilishga
urgatishlari; favqulodda vaziyatlar tugrisida xabar berish mahalliy tizimlarini
yaratishlari va
ularni doimo shay holatda saklab turishlari; aholining va hududlarning
muhofazalanish holati tugrisida belgilangan tartibda ahborot berishlari, shuningdek

favqulodda vaziyatlar ruy berishiga olib kelishi mumkin bo’lgan avariyalar, ofatlar
va halokatlar tahdididan darak beruvchi alomatlar borligi tugrisida tegishli
organlarga xabar berishlari; favqulodda vaziyatlar tahdid solgan va boshlangan
sharoitlarda ogohlantirish belgilarini, yurish-turish koidalari va harakat kilish
tartibini, umumiy va yakka muhofazalanish vositalaridan foydalanish usullarini
bilishlari; zarurat bo’lganda avariya-kutkaruv ishlari va kechiktirib bulmaydigan
boshka
ishlarni o’tkazishda yordamlashishlari shart.
Chet el fuqarolari va fuqaroligi bulmagan shahslarning favqulodda
vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi huquq va majburiyatlari
O`zbekiston Respublikasi hududida chet el davlatlarining fuqarolari va
fuqaroligi bulmagan shahslar favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida
O`zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqlarga ega buladilar va
majburiyatlarni bajaradilar.
Aholini va mutaxasislarni favqulodda vaziyatlarda harakat kilishga
tayyorlash
Umumta`lim maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari hamda
oliy o’quv yurtlarida, ishlab chiqarish va turar joylarda aholini favqulodda
vaziyatlarda harakat kilishga urgatish umumiy va majburiydir.
Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday vaziyatlarda harakat kilish
davlat tizimi rahbarlari va mutaxasislarini tayyorlash va kayta tayyorlash urta
maxsus, kasb-hunar ta`limi muassasalari va oliy o’quv yurtlarida, malaka oshirish
muassasalarida, kurslarda, maxsus o’quv-uslubiyat markazlarida va ish joyida
amalga oshiriladi.
Aholini va mutaxasislarni favqulodda vaziyatlarda harakat kilishga
tayyorlash tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilanadi.
Favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi bilimlarni targib

oshiradilar; moddiy va moliyaviy resurslar rezervlarini yaratadilar, favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish tadbirlarini, moliyalashni amalga
oshiradilar; idoraviy mansubligidan kat’i nazar, korxona, muassasa va
tashkilotlarning
favqulodda vaziyatlarda barkaror ishlash imkoniyatini oshirishga
yordamlashadilar; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish
bo’yicha korxona, muassasa va tashkilotlar kuchlari va vositalarining shay holda
turishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar;
avariya, halokat, tabiiy ofatlar sodir bo’lgan zonalarda kutkaruv ishlari va
kechiktirib bulmaydigan boshka ishlarni amalga oshirish uchun avariya-
kutkaruv kuchlari (shu jumladan tezkor harakat bulinmalari) va maxsus
tuzilmalarning doimo shay bulib turishini tashkil etadilar; avariya-kutkaruv ishlari
va kechiktirib bulmaydigan boshka ishlarni tashkil
etadilar hamda amalga oshiradilar, shuningdek bunday ishlar o’tkazilishi
chogida jamoat tartibi saklanishiga kumaklashadilar;
Qonun hujjatlariga muvofik boshka vakolatlarni amalga oshiradilar.
Korxonalar, muassasalar va tashkil otlarning favqulodda vaziyatlardan
muhofaza kilish sohasidagi majburiyatlari
Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar favqulodda vaziyatlardan muhofaza
kilish sohasida:
hodimlar hamda ishlab chiqarish va ijtimoiy ob`ektlarni favqulodda
vaziyatlardan muhofaza kilish bo’yicha zarur choralarni rejalashtirishlari,
moliyalashlari va amalga oshirishlari; xavf manbai yuqori bo’lgan ob`ektlar
xavfsizligi tugrisida belgilangan tartibda
deklaratsiya takdim etishlari; hodimlarni favqulodda vaziyatlar sharoitida
harbiylashtirilmagan tuzilmalar
tarkibida muhrfazalanish usullariga va harakat kilishga urgatishlari; xabar
berish mahalliy tizimlarini yaratishlari va doimo shay holatda saklab turishlari
hamda favqulodda vaziyatlar tahdidi borligi yoki ruy berganligi tugrisida

Fuqaro muhofazasi davlat tizimlari – harbiy davrda ham yuzaga keladigan
xavflardan aholini, hududlarni, moddiy boyliklarni muhofaza qilishda muhim
vazifalarni bajaradi.
Fuqaro muhofazasining vazifasi quydagilardan iborat:
12. Aholi va ob’ektlarni harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu
harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalash harakatlari va
usullariga tayorlash.
13. Boshqaruv, xabar berish va aloqa tizimlarini tashkil qilish, rivojlantirish
va doimiy shay holatda saqlab turish.
14. Halq ho`jaligi ob’ektlarining barqaror ishlashini ta’minlash yuzasidan
tadbirlar kompleksini o`tkazish.
15. Aholini, moddiy va madaniy boyliklarini xavfsiz joylarga evakuatsiya
qilish.
16. Fuqoro muhofazasi harbiy tizimlari shayligini ta’minlash.
17. Aholini umumiy va shaxsiy saqlovchi vositalari bilan ta’minlash
tadbirlari o`tkazish.
18. Aholini harbiy davrdagi hayot faoliyatini ta’minlash.
19. Radiatsiyaviy, kimyoviy biologik vaziyat ustidan kuzatish va
laboratoriya nazorati olib borish.
20. qutqaruv va boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni o`tkazish.
21. harbiy davrlarda ham zarar ko`rgan hududlarda jamoat tartibini yo`lga
qo`yish va saqlab turish.
22. Aholini va hududlarni muhofaza qilish yuzasidan boshqa tadbirlarni
amalga oshirish.
Mana shu vazifalarni muvaffaqiyatli olib bormay turib, zararlangan
hududlarda, ob’ektlarda mo`’tadil hayot faoliyatini yaratib bo`lmaydi. Bu ishlarni
davlat organlari orqali, fuqaro muhofazasi boshchiligida butun halq yordamida
amalga oshiriladi.
4. Aholini favqulodda vaziyat sharoitida himoyalash, shu hodisaning
nohush oqibatiga yo`l qo`ymaslik yoki uni maksimal darjada pasaytirish bo`yicha

O'zbekistonda uchraydigan favqulodda vaziyatlari turlari va tasnifi

Купить