Oʻzbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan yangicha hamkorlikni amalga oshirish siyosati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	2.1MB
Покупки	3
Дата загрузки	17 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Oʻzbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan yangicha hamkorlikni amalga oshirish siyosati

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI
“O’zbekiston tarixi” kafedrasi
O zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilanʻ
yangicha hamkorlikni amalga oshirish siyosati
KURS ISHI
BAJARDI:
(F.I.Sh)
Ilmiy rahbar :
_________________________________
( ilmy darajasi va ilmiy unvoni )
________________________________________________
(F.I.Sh)
Toshkent – 2023
1

Mundarija
Kirish
Asosiy qism:
I BOB. O’zbekistonning Qozog’iston, Qirg’iziston davlatlari bilan o’zaro
munosabatlari
1.1. Markaziy Osiyoda umumiy hamkorlik munosabatlarining o’rnatilishi
1.2. O’zbekiston – Qozog’iston o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
1.3. O’zbekiston – Qirg’iziston o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
II bob. O’zbekistonning Turkmaniston, Tojikiston davlatlari bilan o’zaro
munosabatlari
2.1. O’zbekiston – Turkmaniston o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
2.2. O’zbekiston – Tojikiston o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati
Ilovalar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Markaziy Osiyo davlatlari ham mustaqillikdan keyin
o’zlarining integratsion tuzilmalarini tuzishga uringanliklari, bunday tashkilotlarni o’zaro
ishonch va bag’rikenglik tamoyillariga asoslanganini ko’rish mumkin. Markaziy Osiyo
davlatlari integratsiyasi haqida so’z borar ekan, bu borada O’zbekiston Respublikasining
Birinchi Prezidenti Islom Karimovning quyidagi fikrlari katta amaliy ahamiyatga ega:
“Mintaqada tinchlik, barqarorlik va xavfsizlikka tahdid soluvchi tashqi va ichki
xatarlarning yoyilishiga yo’l qo’ymaslik, ularning oldini olish uchun Markaziy Osiyo
mamlakatlarining sa’y-harakatlari, salohiyat va imkoniyatlarini muvofiqlashtirish va
birlashtirish, o’zaro hamjihatlikni mustahkamlash o’ta muhim ahamiyat kasb etadi” 1
.
Bugun yangi O’zbekiston tashqi siyosati va iqtisodiy faoliyatidagi o’zgarishlar
mamlakatimiz bilan hamkorlik qilayotgan jahon, shu jumladan mintaqa mamlakatlari
hayotida yangi sahifa ochmoqda. Avvalo, Markaziy Osiyo mamlakatlari qarashlari va
intilishlarini bir nuqtada birlashtirish, xalqaro doiradagi jarayonlarda o’zaro bir birini
qo’llab-quvvatlash prinsipi mintaqa davlatlari tashqi siyosatining ustuvor vazifasiga
aylandi. O’zini dunyoga qayta kashf qilayotgan O’zbekiston qo’shni mamlakatlar bilan
iliq do’stona munosabatda bo’lib, hamkorlik aloqalarini yanada yangi bosqichga olib
chiqmoqda. Bu xususida O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.M. Mirziyoyev quyidagi
fikrlarni ilgari suradi: ”Biz tashqi siyosatini amalga oshirishda barcha davlatlar, birinchi
navbatda, qo’shni mamlakatlar bilan do’stona munosabatlar va o’zaro manfaatli
hamkorlikni yanada mustahkamlashni o’zimizning birinchi darajali vazifamiz deb
bilamiz” 2
. Mavzuning o’rganilganlik darajasi.
O’zbekistoning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlik munosabatlari haqida
gaplashar ekanmiz, ularni o’rganish va sharxlash, zamonaviy tarix fanining dolzarb
masalalaridan biridir. Ko’plab tarixchilar O’zbekiston davlat mustaqillikka
erishishiganidan so’ng, chegaradosh qo’shni davlatlar bilan yuritgan hamkorlik
munosabatlari to’g’risida, Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasidagi hamkorlik
munosabatlarida O’zbekistonning tutgan o’rni xususida ko’plab ilmiy ishlar va asarlar
1
Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma’sulmiz. J. 9. –T.: O’zbekiston, 2001, 89-b.
2
Sh. Mirziyoyev. Milliy tiklanishdan milliy yuksalish sari. Yoshlar nashriyot uyi Toshkent-2019, 1-tom 52-b..
3

yaratilgan. Masalan, Q. Usmonov, M. Sodiqov, S. Burxonova, N. Jo’rayev, X.
Matyoqubova, R. Murtazayeva, N. Talipova va boshqalar tominidan yozilgan kitoblar va
ilmiy ishlar bunga yaqqol misol bo’la oladi. Bugungi kunda ushbu asarlar bo’lajak
tarixchilar tomonidan o’rganilmoqda.
Kurs ishining nazariy-uslubiy asoslari. Kurs ishining nazariy-metodologik asosi
siatida O’zbekiston Respublikasi Birinchi prezidenti Islom Karimov asatlarida qayd
etilgan umumbashariy taraqqiyot yo’lini chuqur idrok etish zarurligi, qo’shni davlatlar
bilan o’zaro hurmat va ishonchga asoslangan hamkorlik munosabatlarini o’rnatish
g’oyalari kurs ishining nazariy metodologik asoslarini tashkil etadi. Kurs ishi tarixiylik,
obyektivlik, ilmiylik, xolislik, mantiqiy izchillik tamoyillariga asoslanadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi
O’zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari – Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston,
Turkmaniston bilan siyosiy, madaniy, ijtimoiy va ko’p tomonlama hamkorlik
munosabatlarini eng samarali va so’nggi tadqiqot ishlari orqali ochib berish, shu
yo’nalishdagi mulohazalarni tadqiq va tahlil etish, shu orqali O’zbekistonning eng yangi
tarixi fanining yanada rivojlanishiga hissa qo’shishdan iborat. Kurs ishining vazifalari esa
Markaziy Osiyo mamlakatlarining mustaqillikka erishganidan to hozirga qadar bo’lgan
hamkorlik yo’lini tadqiq etish va kelgusidagi hamkorlik istiqbollarini tahlil etishdan iborat.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Ushbu kurs ishining obyekti Markaziy Osiyo
hududi hisoblanadi. Ya’ni bu hududda joylashgan O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston,
Qirg’iziston va Qozog’iston davlatlari kiradi. Kurs ishining predmeti sifatida
O’zbekistoning Markaziy Osiyo davlatlari bilan XX asrning 90-yillaridan to hozirga qadar
davom etib kelayotgan hamkorlik va o’zaro qo’shnichilik munosabatlarini o’rganish
belgilab olindi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, beshta paragraf,
ilovalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat
4

I bob. O’zbekistonning Qozog’iston, Qirg’iziston davlatlari bilan o’zaro
munosabatlari
1.1. Markaziy Osiyoda umumiy hamkorlik munosabatlarining o’rnatilishi
O’zbekiston tashqi siyosatining yetakchi yo’nalishlaridan biri Markaziy Osiyodagi
yangi mustaqil davlatlar – Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston bilan
do’stlik, hamkorlik aloqalarini mustahkamlashga qaratilgan. Mintaqadagi beshta davlat
o’rtasida o’xshash jihatlar ko’p. Tariximiz, madaniyatimiz, tilimiz, dinimizning birligi,
tomirlarimizning tutashib ketganligi bu mamlakatlar xalqlarini bir-biriga yanada
yaqinlashtirishning zaminidir.
Bugungi kunda O’zbekistonimiz va Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari o’rtasida
do’stona va ahil qo’shnichilik munosabatlari, ilmiy-texnikaviy va madaniy-gumanitar
hamkorlik, jamoat tashkilotlari va oddiy fuqarolar o’rtasidagi aloqalar rivojlanib
bormoqda. Mamlakatimiz o’zining 36 milliondan ortiq aholisi bilan Markaziy Osiyo
mintaqasida xavfsizlikni ta’minlashda muhim rol o’ynab kelmoqda.
Markaziy Osiyo deganda, Sovet Ittifoqi parchalangandan keyin mustaqillikka
erishgan beshta musulmon respublikalar: Qirg’iziston, Qozog’iston, Tojikiston,
Turkmaniston va O’zbekiston nazarda tutiladi. Sovetlar davrida bu hududga O’rta Osiyo
va Qozog’iston atamasi qo’llanilgan. Lekin, 1991 yilda mustaqillikka erishilgandan keyin,
ham ushbu davlatlar, ham horijiy davlatlar Markaziy Osiyo atamasini qo’llana boshlashdi.
1992-yilda besh davlat rahbarlari rasmiy uchrashuvida Markaziy Osiyo atamasini qabul
qilishdi. Hozirda, bu atama dunyo hamjamiyati tomonidan qabul qilingan. Aksariyat
xalqaro tashkilot va tadqiqot institutlarida, Markaziy Osiyo bo’limlari ochilgan. Lekin,
geografik nuqtai nazardan yondoshilsa, Markaziy Osiyoga Afg’oniston, Mo’g’uliston va
Xitoyning Uyg’ur viloyatlari ham kiradi 3
.
O’zbekiston tashqi siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri Markaziy Osiyodagi
yosh mustaqil davlatlar – Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston bilan
hamkorlik va do’stlik aloqalarini mustahkamlashga qaratildi. Bu, beshta davlatlar tarixi,
madaniyati, tili va dilining birligidan, tomirlarining tutashib ketganligidan kelib chiquvchi
3
N. Abduqodirova. Yangi O‘zbekiston – yangi qo‘shnichilik: Markaziy Osiyo davlatlari bilan qo‘shnichilik (maqola), 2021 .
5

jiddiy siyosat iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot yo’li edi. Shuni alohida aytish kerakki, I.
Karimov keyingi besh yillar mobaynida bu mintaqadagi davlatlar, xalqlar o’rtasida teng
huquqli va o’zaro manfaatli hamkorlik o’rnatib uni mustahkamlash va rivojlantirish
tadbirlarini qadam-baqadam amalga oshirib kelmoqda.
Ma’lumki, bir necha ming yilliklar mobaynida joni-joniga, qoni-qoniga payvand
bo’lib ketgan Markaziy Osiyo – qadimiy Turon xalqlari sobiq SSSR davrida turli
millatlarga ajratib tashlandi. Qog’ozdagina suveren, aslida esa markazga qaram sovet
respublikalari barpo etildi. Bu soxta siyosat tufayli an’analari, turmush tarzlari, ruhiy va
ma’naviy qadriyatlari bir bo’lgan xalqlar o’zbeg-u qozoqqa, tojig-u qirg’iz, turkmanga
bo’lib yuborildi. Albatta, mazkur xalqlar o’tgan 70 yildan ko’proq vaqt mobaynida millat
sifatida shakllandi. Ulaming o’z tili, madaniyati bor. Endi ularni butunlay birlashtirib
yuborish milliy qadriyatlarini toptash bilan barobar. Biroq, masalaning boshqa tomoni ham
bor. Ya’ni, yagona Turkiston zaminida sobiq SSSR tarqalgach vujudga kelgan mustaqil
davlatlar o’z tarixiy kelib chiqishlari, xalqlarining boy o’tmishi, ma’naviy va ruhiy
ehtiyojlari nuqtayi nazaridan o’zaro yaqinlashishga hayotiy zarurat sezishlari tabiiy holdir.
1993-yilning yanvarida Islom Karimov tashabbusi bilan Markaziy Osiyo davlatlari
rahbarlarining Toshkentda uchrashuvi tashkil etildi. Oliy darajadagi ushbu uchrashuvda
“Markaziy Osiyo Hamdo’stligi”ga asos solindi. Besh davlat – Qirgiziston, Qozog’iston,
O’zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston rahbarlari Hamdo’stlik haqidagi bitimga
imzochekishdi. Buni mintaqa xalqlari zo’r mamnuniyat bilan qarshi oldilar va qo’llab
quvvatladilar. Islom Karimov Markaziy Osiyo Hamdo’stligini vujudga keltirish
tashabbuskori sifatida uning maqsad va mohiyatini aniq-ravshan ko’rsatib berdi. Ya’ni,
Mustaqil Davlatlar suvereniteti daxlsizdir. Hamdo’stlikka a’zo bo’lgan mamlakatlar
xalqaro huquq normalariga to’la amal qilgan holda davlat tizimiga, boshqaruv usuliga va
bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik, har bir davlat Konstitutsiyasini hurmat qilish va
tan olish, faqat iqtisodiy va madaniy hamkorlikni yo’lga qo’yish, yagona bozor, mol
ayirboshlash imkoniyatlarini kengaytirish, bojxona va chegaralardagi sun’iy to’siqlami
bartaraf etish chora-tadbirlari ko’rib chiqildi. Oradan ko’p o’tmay ana shu hamdo’stlikka
amaliy poydevor qo’yildi 4
. 1995-yilning yanvar oyida Qozogiston Prezidenti Nursulton
4
N. Jo‘rayev. Mustaqil O‘zbekiston tarixi.-T.: “G‘afur G‘ulom”, 2013, 640-b.
6

Nazarboyev Toshkentga keldi. O’zbekiston va Qozogiston o’rtasidagi iqtisodiy
hamkorlikka doir qator hujjatlarga imzo chekildi. Tez orada bu bitimga Qirgiziston ham
qo’shildi. Natijada uch mamlakat o’rtasida yagona bozorni vujudga keltirish, mahsulot
ayirboshlash imkoniyati yaratildi. Sobiq SSSR davrida qazib olingan ko’mirning qariyb 20
foizi, gazning 18 foizi, oltinning 33 foizi, o’simlik yog’ining 26 foizi, paxtaning 92 foizi
anashu mintaqa hisobiga to’g’rikelardi. Shu masalaning o’zidanoq boy, dehqonchiligi
taraqqiy topgan, tabiiy boyliklari behisob bo’lgan mamlakatlaming o’zaro hamkorligini
yo’lga qo’yish qanchalik samarali ekanligi ko’zga yaqqol tashlanadi. 1993-yilning iyul
oyida Qozog’iston va O’zbekiston o’rtasida 1994-2000 yillarda iqtisodiy integratsiyani
chuqurlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida bitim imzolandi. 1994-yilning yanvarida
yagona iqtisodiy hududni barpo qilish to’g’risidagi shartnoma imzolandi. Bu shartnomaga
1994-yil aprel oyida Qirg’iziston Respublikasi qo’shildi. Uch davlat o'rtasidagi
hamkorlikni muvofiqlashtirib turuvchi Ijroiya qo’mita tuzildi, Markaziy Osiyo hamkorlik
va taraqqiyot banki ta’sis etildi. Ana shu organlaming ishi natijasida Bishkekda
Respublikalar Bosh vazirlari Kengashi qarori imzolandi. Unda tomonlar 2000-yilga qadar
respublikalami iqtisodiy jihatdanbir-biriga yaqinlashtirishning yo’nalishlari belgilandi 5
.
1994-yil 8-iyulda Islom Karimov boshchiligidagi davlat delegatsiyasi O'zbekiston,
Qozog’iston, Qirg’iziston Respublikalari davlat va hukumat boshliqlari uchrashuvida
ishtirok etish uchun Almatiga bordi. Qozog’iston Prezidenti qarorgohida uch mamlakat
rahbarlarining yakkama-yakka suhbati bo’lib o’tdi. So’ng delegatsiyalaming
kengaytirilgan tarkibdagi muzokaralari boshlandi. Muzokaralar nihoyasida Prezidentlar
Islom Karimov, Nursulton Nazarboyev va Asqar Akayev birgalikda bayonot hamda
O’zbekiston, Qozog’iston va Qirg’iziston xalqlariga “Murojaatnoma” qabul qildilar 6
.
Shuningdek, aholi migratsiyasi sohasida hamkorlik to’g’risida memorandum hamda
uchala mamlakat o’rtasida Markaziy Osiyo Hamkorlik va taraqqiyot bankini ta’sis etish
to’g’risida bitim imzolandi. Hukumat rahbarlari esa davlatlar o’rtasida harbiy-texnik
hamkorlik to’g’risidagi, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot sohasidagi hukumatlararo bitim va
shartnomalami, shuningdek, axborot bilan ta’minlash sohasidagi bitimlami imzoladilar.
Markaziy Osiyo davlatlari o’z mustaqilligining dastlabki yillaridayoq iqtisodiy
5
Муртазаева Р. Ўзбекистон тарихи.-Т.: "Янги аср авлоди", 2003, 638-б.
6
R. Mirzahotamov. Markaziy Osiyo davlatlari tashqi siyosatida mintaqaviy hamkorlik (maqola),2022.
7

qiyinchiliklarga qaramay, Orol dengizini saqlab qolish, mintaqadagi ekologik vaziyatni
barqarorlashtirish yo'lida kuchlarni birlashtirish, bahamjihat hamkorlikda faoliyat
ko’rsatish mumkinligini tushunib yetdilar. Orol fojiasi va uni bartaraf etishchoralarini
qidirish O’zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biridir. O’zbekiston
Prezidenti Islom Karimov 1993-yil sentabrda BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida
va 1995-yil oktabrdagi 50-sessiyalarida so’zlagan nutqlarida jahon hamjamiyatini
Markaziy Osiyo mintaqasidagi ekologik halokat bo’lgan Orol va Orolbo’yini qutqarishda
ko’mak berishga chaqirdi. Mazkur global muammoni BMT shafeligida xalqaro moliyaviy
tuzilmalar, rivojlangan davlatlar ko’magisiz amalga oshirish mumkin emasligiga BMT
ning e’tiborini qaratdi 7
.
1993-yilda Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O’zbekiston
ta’sisligida Orolni qutqarish xalqaro jamg’armasi (OQXJ) tashkil etildi. Markaziy Osiyo
davlatlari rahbarlari 1993-yil 26-martida Qozog'iston Respublikasining Qizilo’rda
shahrida, 1994-yil 11-yanvarda Nukus shahrida, 1995-yil 3-martda Turkmaniston
Respublikasining Toshhovuz shahrida, 1995-yil 20-sentabrda yana Nukus shahrida Orol
dengizi muammosiga bag'ishlangan uchrashuvlar o'tkazdilar va bu borada amaliy ishlar
olib bora boshladilar. Ayniqsa,1999-yil 8-aprel kuni Turkmaniston Prezidentining saroyida
bo'lib o'tgan Orolni qutqarish Xalqaro jamg'amasining majlisi haqida to'xtalib o'tish o'rinli
bo'ladi. Unda Jamg’arma Prezidenti –ؘ O'zbekiston Birinchi Prezidenti Islom Karimov
Jamg’armaning 1997-1999-yillardagi faoliyati haqida so’zladi va kelgusida jamg’armani
rivojlantirish bo’yicha o’z takliflarini bayon qildi 8
.
2010-yil “O’rta Osiyoning transchegaraviy ekologik muammolari: ularni hal etishda
xalqaro huquq mexanizmlarini qo’llash” mavzusida o’tkazilgan xalqaro konferensiyada
Islom Karimov transchegaraviy daryolar va ulardan foydalanishda adolat tamoyiliga rioya
etish zarurligi, aks holda mintaqaning eko olamiga ulkan fojialarni keltirishi mumkinligi
haqida yana bir bor ommaga ma’lum qildi. 2013-yilda Orolbo’yi uchun Amudaryo
deltasidagi kichik suv havzalarini tashkil etish, sho’rsizlantiradigan qurilmaga ega suv
chiqarish inshootlarini qurish, himoya o’rmonini tashkil etish kabi loyiha va tadbirlarni
7
Q. Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova. O zbekiston tarixi.-T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2006, 473-b.
ʻ
8
N. Jo‘rayev. O‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri).3-kitob.-T.: “Sharq”, 2011, 713-b.
8

moliyalashtirishga mablag’lar ajratish rejasi tasdiqlangan. 2013-yilda O’zbekiston
Respublikasi va OQXJ-ning o’sha paytdagi Prezidenti I. A. Karimov tashabbusi bilan
BMT Bosh Assambleyasi 68-sessiyasining rasmiy hujjati sifatida “Orolning qurishi
oqibatlariga barham berish va Orolbo’yi ekotizimi halokatini oldini olish tadbirlari
Dasturi” ilgari surildi.
2017-yilda O’zbekiston Prezidenti Sh. Mirziyoyev tashabbusi bilan
O’zbekistonning qo’shni davlatlar bilan munosabatida yangi davr boshlandi. Shu yilning
o’zida Qozog’iston, Turkmaniston va Qirg’iziston davlatlariga O’zbekiston Prezidentining
rasmiy tashriflari amalga oshirildi. 2018-yil mart oyida esa Tojikistonda oliy darajadagi
uchrashuv amalga oshirildi. Bundan tashqari, 2017-yil Samarqandda BMT homiyligida
“ Markaziy Osiyo: yagona tarix va umumiy kelajak, barqaror rivojlanish va taraqqiyot
yo’lidagi hamkorlik” mavzusida anjuman bo’ldi. Unda 500 nafar xorijiy ishtirokchilar
qatnashdi 9
.
9
A. Zairov. Yangi O‘zbekistonning mintaqaviy hamkorlik va qo‘shnichilik munosabatlarini yaxshilashda tugan o‘rni va roli
(maqola), 2021.
9

1.2. O’zbekiston – Qozog’iston o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
O’zbekistonning Qozog’iston bilan ikki tomonlama munosabatlari 1992-yil 24-
iyunda Turkiston shahrida O’zbekiston Prezidentining Qozog’istonga rasmiy davlat
tashrifi paytida N. Nazarboyev bilan I. Karimov tomonidan imzolangan O’zbekiston
Respublikasi bilan Qozog’iston Respublikasi o’rtasida “Do’stlik va hamkorlik
to’g’risida”gi shartnoma asosida mustahkamlanib bordi. Shu yillarda ijtimoiy hayotning
ko’pgina sohalari, xususan, ilm-fan, madaniyat sohasida O’zbekiston – Qozog’iston
munosabatlari yanada kengayganligini alohida uqtirish lozim 10
.
1994-yili O’zbekistonda Qozog’iston Respublikasi Kunlari o’tkazildi va unda
O’zbekiston – Qozog’iston Markazini tashkil qilish xususida kelishib olindi. Tenglik
asosida axborot va tahririyat materiallarini almashadigan bo’ldi. Ma’daniy aloqalar keng
tus oldi. Xususan, Cho’qon Valixonov, Abay, Jambul, Muxtor Avezov, Sobit Muqonov,
Anvar Olimjonov, O’ljas Suleymenov va boshqa qozoq ijodkorlarining asarlari o’zbek va
qoraraqalpoq tiliga tarjima qilindi. Ayni chog’da Oybek, G’afur G’ulom, Mirtemir asarlari
qozoq tilida ommaviy nusxalarda nashr qilinib, kitobxonlarga yetkazildi 11
.
Hozirda Qozog’istonda bir million o’zbek, O’zbekistonda esa bir milliondan oshiq
qozoq istiqomat qilayotganligi uchun ham madaniy aloqalarga katta e’tibor berildi.
O’zbekistonda 605 ta qozoq maktabi bo’lib, unda 15 ming bola o’qiydi. Toshkent,
Sirdaryo, Jizzax, Nukus va Navoiy pedagogika institutlarida qozoq tilida o’qish olib
boriladigan bo’limlar ishlay boshladi.
O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi huzurida qozoq adabiyoti Kengashi, Jizzax
viloyatida “Kok-tem” qozoq teatr studiyasi tashkil etildi 12
. O’zbekistonda 1992-yildan
boshlab qozoq tilida “Nurli jol” respublika gazetasi nashr qilina boshlandi.
Qozog’iston Prezidenti Nursulton Nazarboyev 1994-yil 10-12 yanvar kunlari rasmiy
davlat tashrifi bilan O’zbekistonda bo’ldi. Ikki Prezident O’zbekiston bilan Qozog’iston
o’rtasida tovarlar, xizmatlar, sarmoyalar va ishchi kuchlarning erkin o’tib turishini nazarda
tutuvchi hamda o’zaro kelishilgan kredit, hisob–kitob, byudjet, soliq, narx, boj va valyuta
10
Муртазаева Р. Ўзбекистон тарихи.-Т.: "Янги аср авлоди", 2003, 635-б.
11
Q. Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova. O zbekiston tarixi.-T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2006, 675-b.ʻ
12
O‘zR Prezidenti devoni nashri. Xabarnoma, 2-son, 1995, 12-bet.
10

siyosatini ta’minlash to’g’risida shartnomani imzoladilar. Xususan, 1996-yilgacha ilm-fan
va texnologiyalarning 16 ta ustuvor yo’nalishi bo’yicha 107 ta qo’shma loyiha tayyorlandi.
1998-yil 31-oktabrda O’zbekiston va Qozog’iston o’rtasida “Abadiy do’stlik
shartnomasi” imzolandi. O’zbekiston va Qozog’iston Prezidentlarining Toshkentda 2000-
yil 20-21 aprel kunlari bo’lgan uchrashuvida ikki davlat chegaralarini aniq belgilab olishga
bag’ishlangan uchrashuvi bo’ldi. Muzokaralar yakunida “O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti va Qozog’iston Respublikasi Prezidentining qo’shma bayonoti” imzolandi. Ikki
mamlakat mustaqilligi va chegaralari daxlsizligini ta’minlashga qaratilgan bu hujjat ikki
tomonlama hamkorlik aloqalarini yanada mustahkamlash va chuqurlashtirishda muhim
ahamiyatga egadir. “Davlat rahbarlari, - deyiladi qo shma bayonotda, - O zbekistonʻ ʻ
Respublikasi bilan Qozog iston Respublikasi o rtasidagi chegara ikki davlat qardosh
ʻ ʻ
xalqlarini birlashtiruvchi tinchlik, do stlik va yaxshi qo shnichilik chegarasi bo lib
ʻ ʻ ʻ
qolishda yakdildirlar” 13
.
2001-yil 16-17 noyabr kunlari O’zbekiston Prezident I. Karimov rasmiy tashrif bilan
Qozog’istonda bo’ldi. Ikki davlat Prezidentlari O’zbekiston – Qozog’iston davlat
chegarasi to’g’risida Shartnomani imzoladilar. 2440 km uzunlikdagi chegaraning 96 %
belgilab olindi. Qolgan qismini kelishuv asosida delimitatsiya 14
qilishga kelishildi. O’n oy
davomida bu borada tegishli ishlar amalga oshirildi. 2002-yil 9-sentabrda Qozog’iston
Prezidenti Nursulton Nazarboyevnig taklifiga binoan Islom Karimov Ostona shahriga
tashrif buyurdi. “O’zbekiston – Qozog’iston davlat chegaralarining alohida uchastkalari
to’g’risida bitim” imzolandi va ikki mamlakat o’rtasidagi chegaraga oid dolzarb masalalar
huquqiy jihatdan o’z yechimini topdi. Qozog’iston O’zbekiston uchun Markaziy
Osiyodagi muhim hamkorlardan biri hisoblanadi. Ikki mamlakat o rtasidagi tovar
ʻ
ayirboshlash hajmi 2002-yilning birinchi yarmida 124 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.
2002-yilda O zbekistonda 38 ta o zbek-qozoq qo shma korxonasi, Qozog istonda esa 92 ta
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zbek-qozoq qo shma korxonasi faoliyat yuritishni boshladi.
ʻ ʻ
2006-yil yanvar oyida O zbekiston rahbarining Qozog’istonda bo’lishi, xuddi shu
ʻ
yilning 19-20 mart va 3-noyabr kunlari Nursultan Nazarboyevning ikki mamlakat istiqboli
13
N. Jo‘rayev. O‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri).3-kitob.-T.: “Sharq”, 2011, 716-b.
14
D elimitatsiya – (lot. – chegaralamoq, ajratmoq) davlat chegaralarini tuzilgan shartnomaga muvofiq tavsiflash va
xaritalashtirish asosida belgilash; belgilangan chegaralarni qayta ko‘rib chiqish.
11

yo’lida qo’yilgan muhim qadam bo’ldi.
2013-yil imzolangan O’zbekiston Respublikasi bilan Qozog’iston Respublikasi
o’rtasida “Strategik sheriklik to’g’risida”gi shartnoma ham o’ta muhim hujjatlar sirasiga
kiradi. 2014-yil O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov rasmiy tashrif bilan
Qozog’iston Respublikasida bo’ldi.
2017-yil iyunda Shanxay Hamkorlik Tashkilotining Ostona sammiti munosabati
bilan, Sh. Mirziyoyev Qozog’istonda bo’ldi. 2017-yil sentabrda Qozog’iston Prezidenti
Nursulton Nazarboyev rasmiy tashrif bilan O’zbekistonga keldi. O’zbekiston va
Qozog’iston prezidentlari uchrashuvi yakunlari bo’yicha qator hujjatlar imzolandi.
Shavkat Mirziyoyev Nursulton Nazarboyevni “El-yurt hurmati” ordeni bilan taqdirladi 15
.
Hozirda Qozog’istonda 550 mingga yaqin o’zbek, O’zbekistonda esa bir millionga
yaqin qozoq millatiga mansub insonlar istiqomat qilayotganligi uchun ham madaniy
aloqalarga katta e’tibor berildi. 2017-yil Qozog’iston Prezidentining O’zbekistonga
tashrifi paytida 2018-yilda Qozog’istonda “O’zbekiston yili” va 2019-yilda O’zbekistonda
“Qozog’iston yili” o’tkazilishi belgilandi.
15
https://xs.uz/uz/post/qozogiston-ozbekiston-dostlik-va-qardoshlik-rishtalari-mustahkamlanaversin
12

1.3. O’zbekiston – Qirg’iziston o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
O zbekiston — Qirg iziston davlatlari o rtasida 1993 yil 16-fevral kuni diplomatikʻ ʻ ʻ
munosabatlari o rnatildi. 1992-yil iyuldan Toshkentda Qirg iziston elchixonasi, 1998-yil
ʻ ʻ
oktabr oyidan boshlab esa Bishkekda O zbekiston elchixonasi faoliyat yurita boshlaydi.
ʻ
O’zbekistonning Qirg’iziston bilan ikkitomonlama hamkorligi O’zbekiston Respublikasi
bilan Qirg’iziston Respublikasi o’rtasida “Do’stlik, hamkorlik va o’zaro yordam haqida
shartnoma” asosida yo’lga qo’yildi va rivojlantirilmoqda. Bu shartnoma Qirg’iziston
Prezidenti Askar Akayevning O’zbekistonga rasmiy davlat tashrifi paytida Toshkentda
1992-yil 29-sentabr kuni imzolangan edi. Islom Karimovning 1993-yil avgust oyida
Qirg’izistonga qilgan rasmiy davlat tashrifi paytida O’sh shahrida O’zbekiston va
Qirg’iziston o’rtasida “1994–2000-yillarga mo’ljallangan iqtisodiy integratsiyani
rivojlantirish to’g’risida Bayonot” imzolandi. Bu hujjat ikkala respublikada ishlab
chiqilgan milliy dasturlarni muvofiqlashtirishga, xomashyo, ishchi kuchidan va ilmiy
salohiyatdan unumli foydalanishga qaratilgan edi. Ikki davlat o’rtasida iqtisodiyot, savdo,
madaniyat, sog’liqni saqlash, fan va ta'lim, sport va turizm bo’yicha hamkorlikni
mustahkamlash haqida bitimlar imzolangan 16
.
1994-yil 16-yanvarda O’zbekiston Prezidenti I. Karimov Qirg’izistonda bo’ldi.
Rasmiy tashrif yakunida ikki davlat Prezidentlari tovarlar, xizmatlar, sarmoya, ishchi
kuchlarining erkin yurishini, o’zaro kelishilgan kredit hisob-kitob, byudjet, soliq, narx,
bojxona va valyuta siyosatini belgilovchi shartnomani imzoladilar. O zbekiston va
ʻ
Qirg iziston o rtasida 1994-yil uchun savdo-iqtisodiy hamkorlik, madaniyat, sog liqni
ʻ ʻ ʻ
saqlash, fan va ta’lim, sport va turizm bo yicha hamkorlikni yanada mustahkamlash
ʻ
haqida bitimlar imzolandi. Bu hujjatlar asosida ikki mamlakat o rtasidagi ikki tomonlama
ʻ
hamkorlik rivojlanib bormoqda. 1996-yil dekabr va 1998-yil noyabr oylarida Qirg’iziston
Prezidentining O zbekistonga, 2000-yil sentabrda esa I. Karimovning Bishkekka rasmiy
ʻ
tashrifi bo lib o tdi. 1996-yil 24-dekabrda ikki davlat o rtasida imzolangan “Abadiy
ʻ ʻ ʻ
do stlik to g risida”gi shartnoma, xuddi shu kuni imzolangan “Madaniy hamkorlik
ʻ ʻ ʻ
to g risidagi muassasalararo bitim” davlatlar o rtasidagi munosabatlarning shartnomaviy-
ʻ ʻ ʻ
huquqiy asosi hisoblanadi.
16
N. Jo‘rayev. O‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri).3-kitob.-T.: “Sharq”, 2011, 714-b.
13

2000-yilga kelib, O zbekistonda 22 ta o zbek-qirg iz qo shma korxonasi,ʻ ʻ ʻ ʻ
Qirg izistonda esa 62 ta qirg iz- o zbek qo shma korxonasi faoliyat yuritar edi. 2004-yil
ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbekiston va Qirg’iziston o rtasidagi tovar aylanmasi 68,1 mln. AQSH dollarni,
ʻ ʻ
jumladan, eksport 43,6 mln. AQSH dollarni, import 24,5 mln. AQSH dollarni tashkil etdi.
2005-yilgacha ikki davlat o rtasida ikki tomon uchun ham ahamiyatli bo lgan 181 ta hujjat
ʻ ʻ
imzolangan. 2006-yilning 3-4 oktabr kunlari Qirg’iziston Respublikasi rahbari Q. Bakiyev
Toshkentda bo’lib tegishli masalalar bo’yicha O’zbekiston rahbari bilan muloqotda bo’ldi.
O’zbekistonning diqqatga sazovor joylarini mustaqillik davrida bunyodetilgan noyob
inshootlarni ko’rib davlat qudrati va xalq irodasiga yuksak baho berdi 17
.
2010-yil iyulda Qirg’izistonda obro’-e’tiborini yo’qotgan Prezident hokimiyatining
ag’darilishi, ekstermistik kuchlar tomonidan uyushtirilgan millatlararo qonli voqealar
sharoitida O’zbekiston 100 mingdan ortiq qochqinlar, bolalar, xotin-qizlar, qariyalarni
O’zbekiston hududiga qabul qildi, joylashtirdi va barcha zarur narsalar bilan ta’minladi.
Shunday vaziyatda mamlakatlar o’rtasidagi diplomatik aloqalar susaydi.
2017-yil O’zbekiston va Qirg’iziston munosabatlarida yangi sahifa ochdi. Shu yil
sentabr oyida Qirg’iziston Prezidenti Almazbek Atambayev taklifiga binoan Prezident
Shavkat Mirziyoyev Bishkekda bo’ldi. O’zbekiston va Qirg’iziston prezidentlari o’z ichiga
85 foiz masofani qamrab olgan chegara to’g’risidagi bitimni imzolashdi. Shu munosabat
bilan, aholining o’tib qaytishi uchun ikki davlat o’rtasidagi 7 yil davomida yopib qo’yilgan
chegara postlar ochildi. Uzoq yillar davomida davlat chegaralari borasida o’zaro
ziddiyatlar mavjud edi. 2021-yilga kelibgina bu masala o’z yechimini topadi. Shu yili
Qirg iziston O zbekistonda joylashgan anklav hudud — So x bilan aviaqatnovlar va
ʻ ʻ ʻ
transport qatnovlarini yo lga qo yishga, O zbekiston esa shu paytgacha „chegara hududlar
ʻ ʻ ʻ
aholisi o rtasida tortishuvlar va siyosiy ziddiyatlarga sabab bo lib kelgan Unkar-Too
ʻ ʻ
hududini berishga tayyor ekanligini ma lum qiladi. 2021-yil 26-mart kuni Toshkentda
ʼ
O zbekiston va Qirg iziston delegatsiyalari o rtasida uchrashuv bo lib o tadi. Uchrashuv
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
natijalarini Qirg iziston hukumati delegasiyasining rahbari Qamchibek Tashiyev ma’lum
ʻ
qiladi. O’sha patydagi Qirg iziston Milliy xavfsizlik davlat qo mitasi raisi Qamchibek
ʻ ʻ
Tashiyev qirg iz-o zbek chegaralarida bundan so ng bahsli hududlar bo lmasligini
ʻ ʻ ʻ ʻ
17
N. Jo‘rayev. Mustaqil O‘zbekiston tarixi.-T.: “G‘afur G‘ulom”, 2013, 641-b.
14

ta’kidlab o’tgan edi 18
. Bugungi kunda O’zbekiston va Qirg’izistonning uzunligi 1,38 ming
km bo’lgan chegara chizig’ida birorta ham bahsli yoki kelishilmagan hudud qolmadi.
O’zaro chegaraning 100% delimitatsiya va demarkatsiya qilindi. Bunga erishish uchun
nafaqat diplomatiya, balkim ikki tomondan ham bir-biri tomon qo’yilgan qadamlar, o’zaro
qo’shnichilik munosabatlarini yaxshilashga va rivojlantirishga bo’lgan intilish sabab
bo’ldi. Chegara muammolari hal bo’lgan zamon iqtisodiy munosabatlar, chegaraoldi
savdosi va o’zaro turizm ildam rivojlana boshladi. Masalan 2022-yilda o’zbekistonliklar
turizm maqsadida eng ko’p tashrif burgan davlat Qirg’iziston bo’ldi - 2,4 mln kishi,
ikkinchi o’rinda Qozog’iston - 1 mln kishi.
Ikki mamlakat o rtasida 2020-yil yakuni bo yicha savdo aylanmasi 903,1 millionʻ ʻ
dollarni tashkil etgan. Shundan eksport hajmi 756,6 million dollar, import hajmi 146,5
million dollarni tashkil etgan. 2021-yil 1-yanvar holatiga ko ra, O zbekistonda qirg iz
ʻ ʻ ʻ
kapitali ishtirokida 183 korxona faoliyat yuritadi: 104 tasi qo shma korxona, 79 tasi 100
ʻ
foiz xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar hisoblanadi 19
. 2021-yil mart oyida Qirg iziston
ʻ
Prezidenti Sadir Japarovning O zbekistonga rasmiy tashrifi chog ida qirg iz xalqiga
ʻ ʻ ʻ
o zbek xalqi nomidan 10 dan ortiq tez yordam mashinalari topshirildi. Ikki davlat
ʻ
rahbarlari va delegatsiyalari ishtirokidagi muzokaralarda kapitali 200 million AQSH
dollari bo lgan O zbekiston – Qirg iziston investisiya jamg armasi tashkil etilishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
belgilangan hamda ikki mamlakat hukumatlariga uning faoliyatini yo lga qo yish bo yicha
ʻ ʻ ʻ
topshiriqlar berilgan. O zbekiston – Qirg iziston sherikligining deyarli barcha
ʻ ʻ
yo nalishlarini qamrab olgan 22 ta hujjat imzolandi
ʻ 20
.
Qirg’iziston va O’zbekiston orasida o’zaro savdo-sotiq so’nggi 6-yil ichida 8
baravarga o’sib, 2022-yil yakunlari bo’yicha 1,3 milliard dollarni tashkil qildi. Bugun ikki
respublika ushbu ko’rsatkichni yaqin kelajakda 2 milliard dollarga yetkazishni maqsad
qilishgan. O’zbekistonda Qirg’izistonning kapitali ishtirokidagi 320 ta korxona
faoliyatko’rsatmoqda, 2023-yil 1-yanvar holatiga. Ulardan 66 tasi 2022-yilda tashkil
etilgan. Qirg’izistonda O’zbekiston sarmoyasi ishtirokidagi 60 ta korxona faoliyat
yuritmoqda. Ulardan 22 tasi qo’shma korxonalar, 38 tasi to’liq O’zbekiston kapitali
18
https://kg.akipress.org/news:1690928/?f=cp
19
https://bugun.uz/2021/03/11/ozbekistonda-qirgiz-kapitali-ishtirokida-qancha-korhona-faoliyat-yuritayotgani-malum-qilindi
20
https://president.uz/uz/lists/view/4221
15

ishtirokidagi korxonalardir. Transport sohasida 2022-yilda xalqaro yuk tashish hajmi 5
million tonnani (+40,3 foiz) tashkil etdi. Shundan 1,9 mln. tonna - temiryo’l transporti, 3
mln tonna - avtomobil transporti hissasiga to’g’ri keladi 21
.
21
https://oz.sputniknews.uz/amp/20230125/olti-yilda-8-marotaba-osdi-ozbek-qirgiz-munosabatlari-haqida-31711763.html
16

II bob. O’zbekistonning Turkmaniston, Tojikiston davlatlari bilan o’zaro
munosabatlari
2.1. O’zbekiston – Turkmaniston o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
1991-yilda O’zbekiston va Turkmaniston Prezidentlari uchrashuvida O’zbekiston
Respublikasi bilan Turkmaniston Respublikasi o’rtasida “Do’stlik va hamkorlik
to’g’risida” shartnoma imzolandi. Ushbu shartnomaiki davlat o’rtasidagi savdo-iqtisodiy,
madaniy aloqalrga negiz bo’lib xizmat qilmoqda. Bu ikki davlat o’rtasidagi diplomatic
munosabatlar 1993-yil 7-fevral kuni o’rnatilgan 22
.
O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov 1996-yil 16-yanvarda amaliy tashrif bilan
Turkmanistonda bo’ldi. Chorjo’y shahrida Saparmurat Niyozov bilan Islom Karimov
o’rtasida va ikki mamlakat delegatsiyalari o’rtasida muzokaralar bo’ldi. Prezidentlar
O’zbekiston bilan Turkmaniston o’rtasida do’stlik, hamkorlik va o’zaro yordam
to’g’risidagi shartnomani, O’zbekiston bilan Turkmaniston o’rtasida davlat chegarasini
qo’riqlashda hamkorlik qilish to’g’risidagi va suv xo’jaligi masalalari bo’yicha qator
bitimlar imzolandi. Ikki mamlakat hukumatlari o rtasida esa sarmoyalarni rag batlantirishʻ ʻ
va zararlardan himoyalash, havo yo li, bojxona ishlarida hamkorlik va o zaro yordam,
ʻ ʻ
uzoq muddatli savdo-iqtisodiy hamkorlikning asosiy yo nalishlari, daromad va mulkdan
ʻ
ikki yoqlama soliq olmaslik, madaniyat, ta’lim, sog liqni saqlash, sayyohlik va boshqa
ʻ
sohalarda hamkorlik qilish to g risidagi 20 dan ziyod bitimlar imzolandi
ʻ ʻ 23
.
1991-yildan 2016-yilga qadar ikki mamlakat rahbarlarining 11 marta oliy darajadagi
tashriflari amalga oshirildi. O’zbekiston va Turkmaniston o’rtasidagi keng ko’lamli
hamkorlikka oid dolzarb yo’nalishlarni qamrab olgan davlatlararo, hukumatlararo va
idoralararo darajada imzolangan 150 dan ortiq xalqaro shartnomalar ikki mamlakat
munosabatlarining mustahkam huquqiy asosi bo’lib xizmat qilmoqda.
Yurtimizda 2001-yilda Respublika turkman madaniyat markazi tashkil etildi.
Bugungi kunda O’zbekistonning turli viloyatlarida turkman millatiga mansub qariyb 170
ming aholi yashab, 70 ta maktabda turkman tili o’qitilmoqda. Turkmaniston Prezidenti
Gurbanguli Berdimuhamedovning 2014-yil may oyida mamlakatimizga rasmiy tashrifi
22
N. Jo‘rayev. O‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri).3-kitob.-T.: “Sharq”, 2011, 719-b.
23
Муртазаева Р. Ўзбекистон тарихи.-Т.: "Янги аср авлоди", 2003, 638-б.
17

chog’ida O’zbekiston – Turkmaniston hamkorligini yanada rivojlantirish masalasida qator
ikki tomonlama hujjatlar imzolandi.
2017-yil Shavkat Mirziyoyev Turkmaniston Prezidenti Gurbanguli
Berdimuhamedov taklifi bilan 6-7 mart kunlari rasmiy tashrif bilan Turkmanistonda
bo’ldi. 2017-yil mart oyidagi muzokaralar yakunida prezidentlar O’zbekiston bilan
Turkmaniston o’rtasida “Strategik sheriklik to’g’risida”gi shartnomani imzoladilar. Ikki
mamlakat vazirlik va idoralari o’rtasida iqtisodiyot, qishloq xo’jaligi va kimyo sanoati,
temir yo’l transporti, madaniy-gumanitar sohalardagi hamkorlikni, hududlararo aloqalarni
rivojlantirishga doir qator hujjatlar imzolandi. 2017-yilning may oyida Sh. Mirziyoyev
ikkinchi bor rasmiy tashrif bilan Turkmanistonga bordi. Ushbu tashriflar davomida bir
qator kelishuvlarga erishildi.
Ikki mamlakat o’rtasida o’zaro tovar aylanmasi hajmi izchil o’sib bormoqda va
2020-yil yakunlari bo’yicha 527,1 million AQSh dollarini tashkil etdi. Ikki davlatning neft
va gaz sohasida yaqindan hamkorlik qilishi g’oyat muhim ahamiyatga ega. Muhim
strategik xomashyoni eksport qilish yo’nalishlarini diversifikatsiya qilish imkonini bergan
“Turkmaniston-O’zbekiston-Qozog’iston-Xitoy” transmilliy gaz quvurining qurilishi
bo’yicha yirik loyihaning amalga oshirilishi ikki mamlakatning ushbu sohadagi samarali
hamkorligiga yaqqol misol bo’la oladi. Transport kommunikatsiyalari iqtisodiy hamkorlik
borasidagi yana bir muhim yo’nalishdir. “O’zbekiston-Turkmaniston-Eron-Ummon” yangi
xalqaro transportkommunikatsiya yo’lagini tashkil etish bo’yicha imzolangan ko’p
tomonlama shartnomaning hayotga tadbiq etilishi savdo-iqtisodiy aloqalarni yanada
mustahkamlash uchun qulay sharoit yaratadi, tranzit yuklar oqimini ko’paytirishga ijobiy
ta’sir ko’rsatadi 24
.
Madaniy-gumanitar hamkorlik ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirishning
muhim omilidir. O’zbekiston va Turkmanistonning madaniyat va san’at namoyandalari
mamlakatda tashkil etiladigan festival, ko’rgazma va forumlarda muntazam ishtirok etib
kelmoqda.
24
X. Matyoqubov. O zbekistonning eng yangi tarixi. -T.: "Akademnashr", 2021, 247-b.ʻ
18

2.2. O’zbekiston – Tojikiston o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
O’rta Osiyo davlatlari XX asr 90-yillarida mustaqillikka erishganlaridan so’ng,
o’zaro do’stona va hamjihatlikka asoslangan munosabatlarni tiklashga katta urg’u berdilar.
O’zbekiston ham mustaqillikning dastlabki yillaridanoq yaqin qo’shnilari bilan o’zaro
do’stona munosabatlar o’rnatdi. Masalan, 1992-yil 22-oktabr kuni Tojikiston Respublikasi
bilan diplomatik munosabatlar o’rnatildi.
Tojikistonda 1992–1996-yillarda davom etgan birodarkushlik urushi Tojikistonning
iqtisodiy taraqqiyotiga salbiy ta’sir etdi, uning qo’shni mamlakatlar, jumladan,
O’zbekiston bilan hamkorligiga ham salbiy ta’sir etdi. 1997-yilda Moskvada
Tojikistonning rasmiy hokimiyati bilan muxolifat kuchlar o’rtasida tuzilgan milliy murosa
haqidagi shartnomaga erishilgach, Tojikistonning qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari
yana tiklandi.
O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning taklifiga binoan 1998-yil
4-yanvar kuni Tojikiston Prezidenti Imomali Rahmon O’zbekistonga amaliy tashrif bilan
keldi. Ikki mamlakat rahbarlari tashrif yakunlari bo’yicha qo’shma axborot imzoladilar.
O zbekiston va Tojikiston Bosh vazirlari sog liqni saqlash, madaniyat va gumanitar soha,ʻ ʻ
fan, texnika va axborot sohalari bo yicha hamkorlik to g risida bitimlarni imzoladilar. Ikki
ʻ ʻ ʻ
mamlakat hukumatlari o’rtasida yuk tashish hamda gaz yetkazib berish, Tojikistonning
qarzi bo’yicha o’zaro hisob-kitob to’g’risidagi bitimlar ham imzolandi. O’zbekiston
Tojikiston hududidan o’tgan transport kommunikatsiyalaridan foydalanmoqda 25
.
O zbekiston va Tojikiston munosabatlari o zining yangi, mustahkamlanish va
ʻ ʻ
taraqqiyot davriga o tdi. O’zbekiston bilan Tojikiston o’rtasida tovar ayirboshlash hajmi
ʻ
ham yil sayin ortib bordi. O zbekiston bilan Tojikiston o rtasida tovar ayirboshlash hajmi
ʻ ʻ
1997-yilda 50 mln. AQSH dollaridan oshdi, bu avvalgi yilga nisbatan 50 foiz ko pdir.
ʻ
O zbekiston Tojikiston hududidan o tgan transport kommunikatsiyalaridan
ʻ ʻ
foydalanmoqda. 2000-yilga kelib O zbekistonda 15 ta o zbek-tojik qo shma korxonasi,
ʻ ʻ ʻ
Tojikistonda esa 3 ta o zbek-tojik qo shma korxonasi faoliyat yuritar edi
ʻ ʻ 26
.
2017-yil O’zbekiston va Tojikiston munosabatlarida ham yangi sahifa ochildi. Shu
25
Н.Талипова. Ўзбекистоннинг энг янги тарихи хрестоматияси. -Т.: "Фан ва технология”. 2014, 144- б .
26
N. Jo‘rayev. O‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri).3-kitob.-T.: “Sharq”, 2011, 718-b
19

yil may oyida O’zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Saudiya Arabistoni poytaxti Ar-
Riyod shahrida bo’lib o’tgan AQSh va arab-musulmon davlatlari sammitida ishtiroki
doirasida Tojikiston Prezidenti Imomali Rahmon bilan ilk bor uchrashdi. Uchrashuv
chog’ida ko’plab manfaatli kelishuvlarga erishildi.
Global miqyosda va mintaqamizda ekologik vaziyatning tobora yomonlashuvi va
chuchuk suv taqchilligi sharoitida Markaziy Osiyoda suv resurslaridan oqilona
foydalanishni ta’minlash dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Ma’lumki, Markaziy Osiyoning
ikki asosiy transchegaraviy daryolari – Amudaryo va Sirdaryo tarixan mintaqa
xalqlarining umumiy boyligi va hayot manbayi bo’lib kelgan. Aynan ushbu daryolarning
quyilishi hisobiga Orol dengizi havzasi suv bilan ta’minlagan. Shularni hisobga olgan
holda, O’zbekiston Respublikasi Tojikiston va Qig’iziston Respublikalari tomonidan jahon
miqyosida yirik andozadagi to’g’onlar, Amudaryo yuqori qismida balandligi 350 metrni
tashkil etadigan Rog’un va Sirdaryo yuqori qismida Qambarota GESlarini qurish bo’yicha
olib borayotgan harakatlariga befarq qarab tura olmadi. O’zbekiston Amudaryo va
Sirdaryoning tabiiy oqimiga, atrof-muhitga hayvonot va o’simlik dunyosiga qanday ta’sir
etishi mumkinligini aniqlash maqsadida BMT shafeligida xolis xalqaro tekshiruvdan
o’tkazilishi kerak, deb hisobladi. Tojikiston va O’zbekiston o’rtasidagi ikki tomonlama
munosabatlar transchegaraviy daryolarni boshqarish sohasidagi hamkorlikning yo’qligi
tufayli hamon murakkab bo’lib qolmoqda. O’zbekiston I. Karimov davrida Rog’un
GESning qurilishiga qat’iy qarshi chiqqan. Mamlakat ushbu GESning qurilishi bilan
daryolar suvi kamayib ketishini ma’lum qilgan, shuningdek, GES to’g’oni buziladigan
bo’lsa, ekologik falokat xavfi bilan ogohlantirgan. Sh. Mirziyoyev prezident lavozimiga
kirishgach, O’zbekistonning Rog’unga nisbatan pozitsiyasi biroz o’zgardi. 2017-yilning
yozida O’zbekiston Rog’un GES qurilishiga qarshi emasligi, faqat bu jarayonda
O’zbekiston milliy manfaatlari ham hisobga olinishi lozimligini ma’lum qildi 27
.
Ikki davlat o’rtasidagi munosabatlar Shavkat Mirziyoyev 2016-yilda O’zbekiston
Prezidenti lavozimiga saylanganidan so’ng Markaziy Osiyo davlatlari bilan
munosabatlarni rivojlantirishni davlat siyosatining eng muhim ustuvor yo’nalishi sifatida
27
Ismoilov J. Xalqaro ekologiya huquqida transchegaraviy suv resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishdagi
muammolar (maqola), 2023.
20

belgilaganidan so’ng izchil faollashganini ta’kidlash lozim. 2017-yilning aprelida 25 yillik
tanaffusdan so’ng Dushanbe va Toshkent o’rtasidagi aviaqatnov yana tiklandi. 2017-yil
aprelda Dushanbeda ikkitomonlama munosabatlar tarixida ilk bor O’zbekistonda ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning keng ko’lamli ko’rgazmasi bo’lib o’tdi. May oyining boshida
esa tojik-o’zbek munosabatlari tarixida ilk bor Tojikistonda O’zbekiston madaniyati
kunlari o’tkazildi. 2017-yildan buyon O’zbekiston va Tojikiston rahbarlarining to’qqiz
marta ikki tomonlama uchrashuvlari bo’lib o’tdi, 2018-yilda esa ilk bor o’zaro davlat
tashriflari tashkil etilib, hamkorlik munosabatlari tarixida yangi sahifa ochildi. Yuqori
darajadagi hamkorlik faol rivojlanmoqda: 2018-yildan buyon Bosh vazirlar darajasida
beshta uchrashuv, 2016-yil sentabr oyidan beri tashqi ishlar vazirlarining yigirma beshdan
ortiq uchrashuvlari o’tkazildi, parlamentlararo hamkorlik barqaror darajaga ko’tarildi.
Savdo-iqtisodiy, transport-kommunikatsiya salohiyatini to’liq ro’yobga chiqarish uchun
ulkan imkoniyatlar ochildi.
O’zaro savdo hajmi yildan-yilga ortib bormoqda. Ushbu ko’rsatkich 2015-2021
yillarda qariyb 40 martaga oshdi, ya’ni 11,6 million dollardan 430 million dollarga yetdi.
Amaldagi erkin savdo rejimi, Savdo-iqtisodiy hamkorlik bo’yicha hukumatlararo qo’shma
komissiya faoliyati, sanoat kooperatsiyasi loyihalarini ishlab chiqish va rag’batlantirishga
mo’ljallangan ustav kapitali 50 million dollar bo’lgan O’zbekiston-Tojikiston investitsiya
kompaniyasining tashkil etilishi – bularning barchasi mamlakatlarimiz o’rtasidagi
muvaffaqiyatli iqtisodiy hamkorlikka xizmat qilmoqda. Shu tariqa, bugungi kunda
O’zbekiston - Tojikiston hamkorligining shartnomaviy-huquqiy bazasi 200 ta ikki
tomonlama hujjatga yetgan bo’lsa, ularning qariyb yarmi, aniqrog’i 97 tasi so’nggi to’rt yil
ichida imzolangan. Bu tomonlarning o’zaro manfaatli bo’lgan barcha sohalarda uzoq
muddatli hamkorlikni har tomonlama kengaytirish uchun zarur shart-sharoitlarni
yaratishdan yuqori manfaatdorligini tasdiqlaydi 28
.
O’zbekistonda tojikistonlik tadbirkorlar kapitali ishtirokidagi 240 ta korxona,
Tojikistonda mamlakatimiz rezidentlari ishtirokidagi 60 dan ortiq korxona savdo, qurilish
materiallari ishlab chiqarish, oziq-ovqat sanoati, transport va boshqa turdagi xizmat
ko’rsatish yo’nalishlarida faoliyat yuritmoqda.
28
https://oz.sputniknews.uz/Uzbekiston_Tojikiston-dostligi/
21

2021-yilda xalqaro temiryo’l yuk tashish hajmi 6,7 million tonnani, Tojikiston
yuklarining O’zbekiston hududi orqali tranziti 5,7 million tonnani, uchinchi davlatlardan
Tojikistonga tranzit yuk tashish hajmi esa 3,6 million tonnani tashkil etdi.
2018-yilda O’zbekiston va Tojikiston fuqarolarining o’zaro tashriflari to’g’risida
bitim imzolangani, shuningdek, o’sha yil mamlakatlar o’rtasida viza rejimining bekor
qilingani va 17 ta nazorat-o’tkazish punktining ochilgani ikki tomonlama munosabatlar
rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu hujjat, shuningdek, transport sohasidagi
hamkorlikni yanada kengaytirishni ham belgilab berdi. 2018-yil mart oyida mamlakatlar
bir-biriga tomonlardan birining hududida ro’yxatdan o’tgan avtotransport vositalarida o’z
davlatlari hududi orqali yo’lovchi va yuklarni xalqaro avtomobil yo’nalishlarida amalga
oshirish huquqini taqdim qildi.
O’zbekiston-Tojikiston hamkorligi pandemiya sinovidan ham sharaf bilan o’tdi.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 8-maydagi ko’rsatmasi bilan Tojikistonga
insonparvarlik yordami sifatida 144 dona ko’chma tibbiy konteyner yetkazildi. 29-may
kuni O’zbekistondan insonparvarlik yordami sifatida oziq-ovqat mahsulotlari, tibbiy
buyumlar va dori-darmonlar jo’natildi. O’sha yil bir guruh o’zbekistonlik shifokorlar
tojikistonlik hamkasblariga koronavirus infeksiyasiga qarshi kurashishda yordam berish
uchun Tojikistonga bordi. “UzAuto Motors” kompaniyasi qo’shni davlatga koronavirus
infeksiyasidan shaxsiy himoya vositalari bilan jihozlangan tez tibbiy yordam mashinalari
jo’natmasini taqdim qildi. 2021-yilda Xatlon viloyatining Qubodiyon tumanida
O’zbekiston tomonidan barpo etilgan tibbiyot majmuasining rasmiy ochilish marosimi
bo’lib o’tdi. Majmua yiliga 7,5 ming nafar bemorga xizmat ko’rsatishga mo’ljallangan 250
o’rinli zamonaviy ko’p tarmoqli shifoxona va bir smenada 300 nafar bemorga, yiliga 219
mingdan ortiq kishiga xizmat ko’rsatadigan poliklinikadan iborat 29
.
2022-yil 2-3 iyun kunlari Tojikiston Respublikasi Prezidenti Imomali Rahmon
rasmiy tashrif bilan O’zbekistonda bo’ldi. Ushbu tashrif mintaqaviy xavfsizlik,
shuningdek, Markaziy Osiyoning barqaror rivojlanishini ta’minlashda muhim ahamiyat
kasb etadi, mintaqada o’zaro manfaatli hamkorlikning yangi siyosiy muhitini
shakllantirishga xizmat qiladi. Toshkent va Dushanbe shaharlarida siyosat, savdo,
29
https://dunyo.info/uz/site/inner?slug=o%E2%80%98zbekiston-tojikiston_yaxshi_qo
%E2%80%98shnilar_va_ishonchli_hamkorlar-tqF
22

energetika, transport, madaniyat, ilm-fan, ta’lim, xavfsizlik sohalarida imzolangan 60 dan
ortiq davlatlararo, hukumatlararo va idoralararo bitimlar, memorandumlar, dasturlar va
“Yo’l xaritalari” dan iborat hujjatlarning salmoqli to’plami davlat tashrifning yuksak
natijalaridan dalolat beradi.
Bugun O’zbekistonda istiqomat qilayotgan 1,5 milliondan ortiq tojik millatiga
mansub vatandoshlarimiz mamlakatimiz taraqqiyoti va farovonligiga o’zining munosib
hissasini qo’shmoqda. Ularning madaniyati va an’analarini, ona tilini avaylab asrash va
rivojlantirish uchun barcha sharoitlar yaratilgan. Xususan, 240 dan ortiq maktabda ta’lim
tojik tilida olib boriladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ko’p qirrali hamkorlikni yanada
chuqurlashtirish va mustahkamlash, ikki qardosh xalq o’rtasidagi o’zaro hurmat, ishonch,
qo’llab-quvvatlash, anglash va sheriklik munosabatlariga asoslangan davlatlararo
muloqotni rivojlantirish va boyitishdan ikki davlat ham birday manfaatdordir.
23

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonning Markaziy Osiyo davlatalari bilan hamkorlik
aloqalari o’zaro ishonch va hamjihatlik asosida davom etib kelmoqda. Markaziy
Osiyodagi o’zbek, tojik, turkman, qirg’iz, qozoq xalqlarini yagona ildizga ega bo ְ’ lgan
daraxtning turli shoxlariga qiyoslasak bo’ladi. Tarixdan ma’lumki, ushbu hududagi aholi
uzoq davrlar mobaynida u yoki bu davlatlarning yagona fuqorolari sifatida birgalikda va
bahamjihatlik hayot kechirishgan. O’zbekistonning hozirgi tarixiy bir davrda milliy
taraqqiyot manzili sari yangi bosqichga ko’tarilganligi va bu bosqichda qo’shni
mamlakatlar bilan integratsiya jarayonlarining faollashishi mintaqa barqarorligi va
fuqarolar farovonligiga ijobiy ta’sir etadi.
Shuni ta’kidlash joizki, Markaziy Osiyo mamlakatlarining barcha sohalarda teng
huquqli sheriklik va hamjihatlik asosida hamkorligi mintaqa rivojiga ijobiy ta sirʼ
ko rsatmoqda. Mamlakatimiz rahbarining tashabbuslari, faol va pragmatik diplomatiya
ʻ
hamda tashqi siyosat tufayli bugungi kunda Markaziy Osiyoda mutlaqo yangi, konstruktiv
siyosiy muhit vujudga keldi va transchegaraviy suv resurslaridan oqilona foydalanish,
chegaralarni delimitatsiya va demarkatsiya qilish, chegara punktlarini kesib o tish,
ʻ
transchegaraviy savdoni rivojlantirish kabi eng dolzarb muammolarni hal qilish uchun
qulay sharoitlar yaratildi.
Bularning barchasini O zbekiston va Markaziy Osiyo mamlakatlari o rtasida
ʻ ʻ
so’nggi yillar mobaynida mamlakatimiz rahbariyati tomonidan olib borilayotgan yaqin va
o zaro manfaatli qo shnichilik aloqalarini rivojlanish borasidagi izchil tashqi siyosatning
ʻ ʻ
hosilasi hamda mustaqil o zbek diplomatiyasining katta yutug i, deb aytish mumkin.
ʻ ʻ
24

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Prezident asarlari
1.1. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma’sulmiz. J. 9. –T.: “O’zbekiston”,
2001.
1.2. Mirziyoyev Sh. Milliy tiklanishdan milliy yuksalish sari.1-tom –T. “Yoshlar nashriyot
uyi”, 2019.
2. Asosiy adabiyotlar
2.1. Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri).3-kitob T “Sharq”, 2013.
2.2. Jo’rayev N. Mustaqil O’zbekiston tarix T. “G’afur G’ulom”, 2013.
2.3. Муртазаева Р. Ўзбекистон тарихи.-Т.: “Янги аср авлоди”, 2003.
2.4. Талипова Н. Ўзбекистоннинг энг янги тарихи хрестоматияси. -Т.: “Фан ва
технология”. 2014.
2.5. Usmonov Q., Sodiqov M., S.Burxonova S. O zbekiston tarixi.-T.: “IQTISOD-ʻ
MOLIYA”, 2006.
2.6. Matyoqubov X. O zbekistonning eng yangi tarixi. -T.: "Akademnashr", 2021.
ʻ
3. Internet saytlari
3.1. www.xs.uz
3.2. www.kg.akipress.org
3.3. www.bugun.uz
3.4. www.president.uz
3.5. www.sputniknews.uz
3.6. www.dunyo.info
3.7. www.suportscience.uz
3.8. www.scientificprogress.uz
25

Ilovalar
1. Markaziy Osiyo davlatlari
26

2. Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari
27

Oʻzbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan yangicha hamkorlikni amalga oshirish siyosati

Купить