O’zbekistonning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	121.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

O’zbekistonning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I-BOB O’ZBEKISTONNING TABIIY SHAROITI VA RESURSLARI IMKONIYATLARI ............................................. 4
1.1. Tabiiy sharoit va tabiiy resurslar haqida tushuncha .............................................................................. 4
1.2. O’zbekistondagi foydali qazilmalar resurslari ..................................................................................... 12
II BOB. TABIIY RESURSLARNING AYRIM TURLARIGA TAVSIF ...................................................................... 19
2.1. Mineral va yoqilg’i energetika resurslari ............................................................................................. 19
2.2. Rudali resurslar ................................................................................................................................... 21
III BOB. TABIIY SHAROIT VA RESURSLARGA IQTISODIY-GEOGRAFIK BAHO BERISH .................................... 24
3.1. Iqtisodiy geografik baholash va uning turlari ...................................................................................... 24
3.2. O’zbekistonning tabiiy va iqtisodiy imkoniyatlarini baholash ............................................................. 28
XULOSA ...................................................................................................................................................... 38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................................ 39
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi - O’zbekiston yerusti tuzilishi
betakrordir. Shunga monand tabiati ham, boyliklari ham xilma-xil. Qulay tabiiy
sharoit ishlab chiqarish samaradorligining muhim tabiiy omilidir.
Tabiiy sharoit, ayniqsa, qishloq xo jaligi, foydali qazilmalar qazib chiqarish
va transport harakatida yaqqol bilinadi. Tog’ relyefi, sho’rxoklar, cho’llar, taqirlar,
jarliklar hududni xo’jalik jihatdan o’zlashtirishni qiyinlashtiradi. Qurg’oqchil
yillarda daryo suvlari kamayib, ekinlami suv bilan ta’minlash og’ir kechadi. Lekin
fan-texnika taraqqiyoti tufayli ishlab chiqarishning tabiiy sharoitga bog’liqligi
yengib kelinmoqda. Ayni vaqtda insonning tabiatga ta’siri kuchayib, salbiy
oqibatlarga ham olib kelmoqda.
O’zbekiston katta yerosti boyliklariga ega bo’lgan mamlakatdir. Ammo
mamlakat iqtisodiyotining xomashyoga va yoqilg’iga bo’lgan ehtiyoji to’xtovsiz
ortib bormoqda. Hozirda tabiiy boyliklaming yarmiga yaqinidan foydalanilmoqda.
Shunday bo’lsa-da, tabiiy boyliklar zaxirasidan tejab foydalanishimiz zarur.
Chunki yerosti boyliklari tugaydigan va tiklanmaydigan boylikdir.
Kurs ishining maqsadi : O’zbekiston Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarini
o’rganish kerak.
Kurs ishining vazifalari:
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatilardan iborat. Har bir bobda uchtadan reja
mavjud.
3

I-BOB O’ZBEKISTONNING TABIIY SHAROITI VA RESURSLARI
IMKONIYATLARI
1.1. Tabiiy sharoit va tabiiy resurslar haqida tushuncha
Tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning umumiy jihatlari bilan bir qatorda
ularning o’zaro farqlari ham mavjud. Umuman olganda, tabiiy sharoit ko’prok
muhit ma’nosida tushuniladi , u ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydi, undan
moddiy ne’matlar yaratilmaydi; tabiiy sharoit aholi yashashi va ishlab chiqarishni
joylashtirish uchun sifat ko’rsatkichlar kasb etadi, ya’ni u qulay yoki noqulay
bo’lishi mumkin.
Masalan, joyning iqlimi, yer usti tuzilishi kabilar uning tabiiy sharoitini
ifodalaydi. Tabiiy resurslar esa (resurs-zahira, boylik) ishlab chiqarish jarayonida
bevosita ishtirok etadi va ular miqdor ko’rsatkichlariga ega bo’ladi. Tabiiy
resurslar tugaydigan va tugamaydigan kismlarga, tugaydiganlari esa , o’z
navbatida, tiklanadigan va tiklanmaydiganlarga bo’linadi. Chunonchi, o’rmon, suv,
tuproq va boshqalar nisbatan uzoq muddatda qayta tiklanishi mumkin. Tabiiy
resurslarning bunday xususiyatlari ulardan oqilona foydalanishni taqoza etadi.
Biroq unutmaslik lozimki, tabiiy geografik komponentlarning tabiiy sharoit
yoki resurs ekanligi ulardan qaysi maqsadda foydalanishga bog’liq. Shu sababdan,
ma’lum bir sohada tabiiy sharoit hisoblangan komponent boshqa sohada resurs
bo’lishi mumkin. Iqlim yoki relef sanoat geografiyasi nuqtai nazaridan umumiy
tarzda tabiiy sharoit sanalsa, qishloq xo’jaligi uchun (harorat, namlik, tuproq)
muhim agroiqlimiy resurslar hisoblanadi. Xuddi shunday , quyosh nuri, o’rmon,
dengiz rekreatsiyada yetakchi tabiiy resurslardir.
Ko’rinib turibdiki, tabiiy sharoit va tabiiy resurslar o’rtasida katga farq
yo’q, ular bir-birlariga (aniq holatda, maqsadda) o’tib turadi. Shuning uchun bo’lsa
kerak, ba’zi xorijiy mamlakatlarda bu tushunchalar farq qilinmaydi va ular
umumiy tarzda “tabiiy sharoit”, deb qabul qilingan (demak, tabiiy sharoit - tabiiy
resurs ekan).
4

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning
faqat “tabiiyligi” emas, ularning inson hayoti va xo’jalik faoliyati uchun zarurligi
asosiy sanaladi. Boshqacha qilib aytganda, yer, suv, o’rmon, qazilma boyliklar,
eng avvalo, inson uchun kerak. Shu bois, ushbu fanda tabiat komponentlariga
iqtisodiy geografik baho berishda antropotsentrik yoki demotsentrik tamoyilga
asoslanish talab etiladi.
Qolaversa, iqtisodiy geografiya fanining dastlabki kelib chiqishi, ilk davri,
ildizi ayni tabiiy geografik sharoit va resurslarga borib taqaladi. Ijtimoiy va
hududiy mehnat taqsimotining rivojlanishi har xil va turli joylardagi tabiiy
imkoniyatlardan foydalanib borish jarayoni negizida amalga oshgan. Jumladan,
birlamchi iqtisodiy geografiya fanining tarmoqlari - qishloq xo’jaligi, o’rmon
xo’jaligi, baliqchilik, tog’-kon sanoati geografiyasi tabiiy geografiya ta’sirida
vujudga kelgan.
Tabiiy sharoit va tabiiy resurslarga baxo berishda , xususan iqtisodiy
geografiya fanida, nafaqat ularning borligi, miqdori, balki bu boyliklarning turi,
hududiy joylashuv va majmualari katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Binobarin,
tabiiy resurslarning hududiy tarkibi yoki birikmalari mintaqa va mamlakat
iqtisodiyotining rivojlanish darajasiga, xo’jalik tarmoqlarining turlanishiga
(diversifikatsiyasiga) katta ta’sir ko’rsatadi.
Masalan, qaysi bir hududda tog’ daryolari va rangdor metal konlari yoki
daryo , o’rmon, suv yoki temir rudasi va kokslanuvchi toshko’mirning bir-biriga
yaqin joylashuvi turli xil hududiy ishlab chiqarish majmualarining vujudga
kelishiga, iqtisodiyotning hududiy mujassamlashuvi va aglomeratsiyasiga asos
bo’lib xizmat qiladi.
Shuningdek, tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning ahamiyati, foydalanish
yo’nalishi iqtisodiyot tarmoqlari va aholi manzilgohlari joylashishiga har xil ta’sir
ko’rsatadi. Shu sababdan, iqtisodiy- ijtimoiy baho berishda ularning ayni shu
jihatlariga e’tibor berilsa, maqsadga muvofik bo’ladi. Chunonchi, relefni barcha
sohalar, ayniqsa qishloq xo’jaligi na transport uchun , foydali qazilmalarni sanoat
nuqtai nazaridan tahlil qilish va baholash zarur.
5

O’zbekistonning tabiiy geografik o’rni, berk havzada, materik o’rtasida
joylashganligi uning iqlim xususiyatlari va tashqi geoiqtisodiy hamda geosiyosiy
aloqalarni olib borishga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Yer maydonining nisbatan kattaligi
mamlakatning umumgeografik kudratini ifodalaydi, u hududiy mehnat
taqsimotining keng rivojlanishida ahamiyatlidir.
Relefi, ya’ni yer usti tuzilishi birmuncha murakkabroq ; respublika
maydonining 80 foizga yaqinini (aniqrog’i 78,7 %) tekisliklar, qolgan qismi esa
tog’ va tog’oldi hududlar tashkil qiladi. Tog’li hududlar mamlakatning janubi,
janubi-sharqiy va sharqiy qismida joylashgan, tekisliklar uning markaziy, shimoliy
va shimoli-g’arbiy qismlarini egallaydi O’zbekistonning chekka shimoli-g’arbida
joylashgan Ustyurt platosining maydoni 40,0 ming kv.km atrofida yoki u
mamlakat umumiy hududining 9 foizga yaqinini ishg’ol qiladi.
Tekislik qismi cho’l va chala cho’llardan iborat bo’lib, uning asosini
Qizilkum cho’li tashkil etadi.Tog’li hududlar, I.Hasanov va P.G’ulomovlar
bo’yicha, 3 ta asosiy tog’ tizimlarini o’z ichiga oladi. Bular: Chotqol-Qurama,
Nurota-Turkiston va Hisor-3arafshon tog’ tizimlaridir.
O’z navbatida, Chotqol-Qurama tog’ tizimi Tyanshanning g’arbiy davomi
bo’lib, u deyarli bir-biriga parallel cho’zilgan Qorjantog’, Ugom, Piskom, Chotqol
va Qurama tizmalaridan tashkil topgan. Bu yerda eng baland nuqta Sayram
cho’qqisi Ugamda, dengiz sathidan 4236 m balandlikda joylashgan. Nurota-
Turkiston tog’ tizimiga Nurota, Morguzar, Qoratog’ va Oqtog’lar kiradi. Uchinchi
tog’ tizimi, ya’ni Hisor-Zarafshon tog’ mintaqasi Hisor , G’uzor, Boysun,
Bobotog’, Ko’hitangtog’, Surxontog’larni o’z tarkibiga oladi.
O’zbekistonning eng baland nuqtasi - Hazrati Sulton cho’qqisi ham (4643
m) ayni shu hududda, Hisor tog’larida joylashgan. Shuningdek , uncha baland
bo’lmagan Chaqilkalon, Qoratepa hamda Ziyovuddin-Zirabuloq tog’liklari ham
ushbu tizimga tegishlidir.Tog’liklar orasida muhim xo’jalik ahamiyatiga ega
bo’lgan tog’ oraligi botiqlar, voha va vodiylar joylashgan.
Ularning eng muhimlaridan biri Farg ’ ona vodiysi turli tomonlardan
Mug ’ ultog ’, Qurama , Chotqol , Farg ’ ona tizmalari hamda Turkiston - Oloy tog ’
6

tizimi bilan o ’ rab olingan . Respublika hududida , bundan tashqari , Zarafshon ,
Kitob - Shahrisabz , Surxon tog ’ oralig ’ i botiqlari ham mavjud . Mamlakatimizning
tekislik qismida uncha baland bo’lmagan, tarqoq joylashgan yassi tog’lar ko’zga
tashlanadi.
Ular Sulton Uvays , Bo ’ kantov , Yetimtov , Tomditov , Ovminzatov ,
Quljuktov va boshqalardir . Eng baland nuqta - Oqtosh cho’qqisi (922 m)
Tomditovda joylashgan. Bu “qoldiq” kichik tog’lar katta mineral resurslarga boy.
Bo’kantov - “bu kon tov”ga o’xshaydi. Umuman olganda, cho’l voha va vodiylar
tog’ va tog’oldi hududlar (adirlar) O’zbekiston tabiiy sharoitining o’ziga xos
geografik xususiyatlarini aks ettiradi. Ayni vaqtda xuddi shunday tabiiy geografik
vaziyat respublikada hududiy mehnat taqsimotining keng rivojlanishiga qulay
imkon yaratadi.
Ayniqsa, Farg’ona vodiysi - O’rta Osiyo durdonasining ma’lumu mashhur
bo’lishi, eng avvalo, uning adiru- soylariga bog’liq. Bu xududni
madaniylashtirgan, sug’orma dehqonchiligini rivojlantirgan So’x, Isfara,
Shohimardon, Chortoqsoy, Kosonsoy va boshqa soylardir. Ularning quyilish
qismida qadimdan sug’orma dexqonchilik rivoj topgan ; har qaysi soyning quyi
qismida shaharlar vujudga kelgan.
Xususan, bu borada So’x yoyilmasi tipik misol bo’lishi mumkin.
Keyinchalik adir ostidan bu yoyilmalarda (konus yotkiziqlarini) birlashtiradigan
kanallar barpo etilgan. Eng so’nggi yillarda esa Farg’ona vodiysining quyi qismi
o’zlashtirilgan. Binobarin aytish mumkinki, Farg’ona vodiysi bu soylar va ularning
quyi qismida shakllangan vohalar yig’indisi yoki hududiy majmuasidir.
Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston yer usti tuzilishining har xilligi, respublika
hududining geologik tarixi, geoximik jarayonlar ta’sirida shakllangan qazilma
boyliklar, mineral xom ashyo resurslari geografiyasini ham belgilab beradi.
Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, O’zbekistonda 2700 dan ko’proq foydali
qazilma konlari aniqlangan bo’lib, ularning faqat tasdiklangan zahirasi 970
milliard AQSh dollarni, umumiy miqdori esa 3,3 trillion AQSh dollarini tashkil
qiladi.
7

Foydali qazilma konlar zahiralari, ularning geologik o’rganilganligiga
qarab turli kategoriyalarga bo’linadi . Yaxshi o’rganilgan zahiralar sanoat
ahamiyatiga ega bo’lgan zahiralar, barcha zahiralar esa taxminiy yoki prognoz
zahiralar deyiladi.
Qazilma boyliklar zahiralari xalq ; xo’jalik ahamiyatiga ko’ra balans va
nobalans zahiralarga bo’linadi. Balans zahiralar qo’lay geografik o’rin va yaxshi
texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarga (konning umumiy zahirasi, sifati, qatlamlarning
tuzilishi va x-k.) hamda ularning qazib olishga ehtiyoj mavjud bo’lganlarni o’z
ichiga oladi. Bu talablarga javob bermagan konlar nobalans zahiralar tarkibiga
kiradi.
Foydali qazilmalar zahiralari, ularnnng miqdori, kategoriya va ahamiyati
vaqt o’tishi bilan o’zgarib boradi; yangi zahiralar ochiladi, zahiralarning
o’rganganlik darajasi va balans zahiralarni to’ldirib borishi ro’y beradi.
O’zbekiston ayrim foydali qazilma zahiralari bo’yicha dunyoning yetakchi
mamlakatlari qatoridan joy oladi. Bunga eng avvalo oltin, mis, volfram, uran,
tabiiy gaz kabilar kiradi. Jumladan, respublikamiz oltin zahirasiga ko’ra dunyoda
4-chi, qazib olishi bo’yicha esa yettinchi- sakkizinchi o’rinlarni egallaydi
(ma’lumot uchun: 2007-yilda Avstraliya, JAR va Xitoyda, ularning har birida 250
tonnadan ziyodroq, AQShda shunga yaqin miqdorda oltin qazib olingan).Har bir
mamlakatning milliy iqtisodiyoti xavfsizligini ta’minlashda uning yokilg’i-
energetika mustaqilligi katta ahamiyatga ega.
Respublikamiz bu borada yirik tabiiy gaz konlariga ega. Ular asosan
Qashqadaryo viloyatida (Sho’rtang, Muborak, Uchqir, Sho’rxok, Zevardi va b.)
joylashgan. Buxoro viloyatida ham tabiiy gaz konlari mavjud (Qandim va b.),
biroq ularning ko’pchiligini zahiralari tugash arafasida. Ayni vaqtda Ustyurtda
yangi-yangi gaz konlari topilmokda.
Ularning eng yirigi Surgil koni hisoblanadi.
Garchi mamlakatimizdagi dastlabki neft konlari Farg’ona vodiysida ochilgan
bo’lsada (masalan, Sho’rsuvda 1886-yilda), Hozirgi kunda uning asosiy zahiralari
Qashqadaryo viloyatiga to’g’ri keladi. Shuningdek, bu yerda Ko’kdumaloq eng
8

katta kon sanalanadi va uning asosida Buxoro viloyatining Qorovulbozor shahrida
yirik neftni qayta ishlash zavodi qurilgan.
Neft konlari Surxondaryoda (Xovdog’, Kokaydi, Lalmikor), Farg’ona
vodiysida (Janubiy Olamushuk, Polvontosh, Mingbuloq va x.k.). Qoraqalpog’iston
Respublikasida (Oqsholoq, O’rga, Shoxpaxti va b.) mavjud. Ustyurt platosi, Orol
ko’li akvatoriyasi va unga tutash hududlarda yangi neft konlarini aniqlash bo’yicha
Hozirgi vaqtda Rossiya Federatsiyasi bilan hamkorlikda (“Lukoyl” kompaniyasi)
geologik- qidiruv ishlari olib borilmokda. Bunday ishlar Surxondaryo viloyatida
Malayziya va Eron mamlakatlari mo’taxassislari bilan birgalikda amalga
oshirilmoqda.
Respublikada ko’mir konlari geografiyasi nisbatan keng tarqalmagan. Katta
zahiraga ega bo’lgan Angren konida (2 mlrd t.) qo’ngir ko’mir asosan ochik usulda
qazib olinadi va u ko’prok issiqlik elektr stantsiyalarida ishlatiladi. Surxondaryo
viloyatida Sharg’un va Boysun (To’da) toshko’mir konlari mavjud. Yoqilgi
resurslariga baho berganda quyidagi xulosa chiqarish mumkin: tabiiy gaz bilan
mamlakatimiz yaxshi ta’minlangan va u eksport ham qilinadi; neft zahiralarini
ko’paytirish kerak; ko’mir zahiralari esa uncha yuqori sifatli emas va ularning
sanoat ahamiyati kamroq. O’zbekistonda temir ruda zahiralarining ham sanoat
ahamiyati cheklangan. Bunday konlar Qorakalpog’istonning Sulton Uvays tog’ida
(Tebinbuloq) hamda Toshkent (Temirkon) va Navoiy viloyatlarida (Surenota)
topilgan. Volfram zahirasiga esa respublikamiz birmuncha boy. Uning asosiy
konlari Qo’ytosh, Ingichka, Yaxton, Sargardon, Langar va boshqalardir. Marganets
Samarqand viloyatida, molibden koni Hisor , Nurota va Chotqol tizmasida topilgan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, mamlakatimiz oltin, mis, kumush,
qo’rg’oshin zahiralari bo’yicha ham ajralib turadi. Oltinning eng yirik konlari
Muruntov va Ko’kpatasda joylashgan. Shuningdek, Marjonbuloq, Qizilolma,
Chodok, Zarmiton kabi oltin konlari ham mavjud. Jami oltin zahirasining 4/5
qismidan ko’progi Markaziy Qizilqumda topilgan. Hozircha respublikada
aniqlangan oltin konlarining taxminan 1/4 qismi, o’rganilgan konlarning yarmiga
yaqini ishlatilmokda, xolos.
9

Mis Olmaliq atrofida (Qalmoqqir, Dalnoe, Sarichek), polimetal rudalar
(Xonjiza, Uchquloch, Lashkarak) zahiralari ham katta sanoat ahamiyatiga ega. Shu
bilan birga, respublikada ko’rg’oshin, qalay, vismut konlari ham bor, alyuminiy
xom ashyosi - kaolin esa Angren qo’ng’ir ko’mir qatlamlari orasida juda katta
zahiralarga ega. O’zbekiston uran konlariga boy ; uning asosiy konlari Markaziy
Qizilqumda, Navoiy, Namangan va Toshkent viloyatlarida joylashgan.
Mamlakatimizda turli tog’ kimyosi xom ashyolarining katta zahiralari
mavjud. Ular eng avvalo Tubekatan kaliy, Xo’jaikon osh tuzi, Boybichekan tosh
tuzi hamda Qoraumbet, Borsa Kelmas, Qo’ng’irot yaqinidagi turli tuz konlaridir.
Fosforitning yirik zahirasi Navoiy viloyatida - Markaziy Qizilqumda topilgan va
undan hozirgi paytda foydalanilmoqda.
O’zbekistonda har xil qurilish materiallari - qum, gips, granit, marmar
konlari bor. Marmar Samarqand, Qashqadaryo, Navoiy viloyatlari va
Qoraqalpog’istonda qazib olinadi (G’ozgon, Langar, Omonqo’ton, Kitob va b.).
Nometal foydali qazilmalar - flyuorit , dala shpati, grafit, asbest, talk, bentonit
gillarining ham zahiralari mavjud. Shunday qilib, respublikamizda foydali
qazilmalar asosan Navoiy, Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand va Toshkent
viloyatlarida joylashgan. Farg’ona vodiysi va, xususan, Sirdaryo hamda Xorazm
viloyatlari bu borada deyarli ko’zga tashlanmaydi.
Rangli, nodir va qimmatbaho metal konlarida “yo’ldosh” minerallar ko’p
uchraydi. Binobarin, bunday rudalarni iloji boricha to’liq, kompleks qayta ishlash
talab etiladi. Umuman olganda, mamlakatimizning foydali qazilmalari yoqilg’i,
rangli metallurgiya, kimyo hamda qurilish materiallari sanoat tarmoqlarini
rivojlantirishga qulay imkoniyatlar yaratadi. Boshqa sanoat tarmoqlari , ayniqsa
qora metallurgiyani keng mikyosda rivojlantirish uchun esa sanoat ahamiyatiga
ega bo’lgan tegishli resurs salohiyati hozircha mavjud emas.
O’zbekiston iqlimi keskin kontinental: yozi issiq , kishi ancha sovuq.
Mamlakat ichida esa chekka shimol va shimoli- g’arbda mo’’tadil, qolgan tekislik
hududlarda subtropik xususiyatga ega. Yillik o’rtacha harorat shimoldagi +8,9dan,
janubdagi +18 darajagacha farqlanadi. Yanvar oyining o’rtacha harorati faqat
10

janubda - Surxondaryoda noldan yuqori (masalan, Sherobodda +3.6, Ustyurtda
minus 8-11 daraja. Iyul oyida o’rtacha harorat Termiz yoki Sherobodda plyus 31-
32 0
, Toshkentda +27 0
, Samarqandda +26 0
, tog’ va tog’oldi hududlarda bu
ko’rsatkich birmuncha pastroq.Ma’lumki, o’simliklar rivojlanishi uchun sutkalik
harorat +5° darajadan past bo’lmasligi kerak. Musbat haroratlar yig’indisi
vegetatsiya davrini belgilab beradi. Respublikamizning eng janubida bu miqdor
4000-4900 darajaga yetadi, shimolda va tog’li hududlarda esa u 2000-3000 0
atrofida.
11

1.2. O ’ zbekistondagi foydali qazilmalar resurslari
Foydali qazilmalar, mineral xomashyolar — Yer po stida qattiq, suyuq vaʻ
gazsimon holatlarda uchraydigan, turli geologik jarayonlar natijasida to plangan
ʻ
hamda miqdori, sifati, joylashish sharoitlariga ko ra sanoatda ishlatishga yaroqli
ʻ
bo lgan tabiiy mineral moddalar. Foydali qazilmalar turli konlarni hosil qiladi.
ʻ
Paydo bo lish sharoitiga ko ra Foydali qazilmalar konlari seriyalar —
ʻ ʻ
sedimentogen (gipergen), magmatogen (gipogen) va metamorfogen konlarga
bulinadi.
Geologik davr jihatidan foydali qazilmalar konlari ichida arxey,
proterozoy, rifey, paleozoy, mezozoy va kaynozoy yoshidagi konlar farq qilinadi.
Shakllanish joyi jihatidan geosinklinal (burmalagan oblastlar) va platformalardagi
konlar bo ladi. Qanday chuqurlikda paydo bo lishiga ko ra, foydali qazilmalar
ʻ ʻ ʻ
konlari ultraabissal (10–15 km dan chuqur), abissal (3–5 km dan chuqur),
gipabissal (1,5 km chuqurlikda joylashgan) konlarga bo linadi. F.q Z guruhga:
ʻ
metall, nemetall va yonuvchilarga bo linadi.
ʻ
Metall Foydali qazilmalar sof metallar, qora, rangli, siyrak va radioaktiv
metall rudalari, shuningdek, nodir yer elementlaridan iborat. Nemetall foydali
qazilmalarga konchilik kimyo xomashyosi (turli tuzlar, gips, barit, oltingugurt,
fosforitlar, apatitlar), olovbardosh, elektrotexnik, pyezooptik, issikdik va tovushni
izolyatsiya qiluvchi, kislota va ishqorlarga chidamli xom ashyo, qurilish
materiallari, qimmatbaho va texnik toshlar kiradi.
Neft, yonuvchi gaz, toshko mir va qo ng ir kumir, torf, yonuvchi slanetslar
ʻ ʻ ʻ
yonuvchi Foydali qazilmalarga mansub. Fizik holatiga ko ra, qattiq (qazilma
ʻ
ko mirlar, rudalar, noruda Foydali qazilmalar), suyuq (neft, mineral suvlar) va
ʻ
gazsimon (yonuvchi tabiiy va inert gazlar) Foydali qazilmalar bo ladi.
ʻ
Mineral resurslar mamlakat, qit a yoki butun dunyo zaminidagi Foydali
ʼ
qazilmalar yig indisi bo lib, sanoat ishlab chiqarishining muhim tarmoqlari
ʻ ʻ
(energetika, qora va rangli metallurgiya, kimyo sanoati, qurilish) taraqqiyoti negizi
12

hisoblanadi. Mineral resurslar sanoatda ishlatilishiga qarab, bir qancha guruxlarga
ajratiladi:
a) yoqilg ienergetika resurslari (neft, tabiiy gaz, kazilma kumir, yonuvchiʻ
slanetslar, torf, uran rudalari);
b) kora va rangli metallurgiya xomashyosi hisoblangan ruda resurslari
(temir va marganets rudalari, xromit, boksit, mis, qo rg oshin,rux, nikel, volfram,
ʻ ʻ
molibden, qalay, surma rudalari, nodir metallar rudalari va boshqalar);
v) konchilikkimyo xom ashyosi (fosforit, apatit, osh tuzi, kaliy va magniy
tuzlari, oltingugurt va uning birikmalari, barit, bor rudalari, brom va yod tarkibli
eritmalar);
g) tabiiy qurilish materiallari va noruda Foydali qazilmalarning katta
guruhi, shuningdek, bezak, texnik va qimmatbaho toshlar (marmar, granit, yashma,
agat, tog xrustali, granat, korund, olmos va boshqalar); d) gidrotermal mineral
ʻ
resurslar (yer osti chuchuk va mineral suvlari). Mineral boyliklar ko p tabiiy
ʻ
resurslardan farqli ravishda qaytadan tiklanmaydi. Dunyo okeani suvlari va yer osti
sho r suvlari mineral xom ashyoning muhim rezervlari hisoblanadi.
ʻ
O’zbekiston foydali qazilmalar Davlat balansi ma’lumotlariga ko’ra,
mamlakat hududida 1895 ta foydali qazilmalar manbai ochilgan. Shuni alohida
ta’kidlash lozimki, foydali qazilmalarning umumiy hisob bo’yicha 35 foizi
mustaqillik yillarida ochilgan. Ochilgan 1895 ta foydali qazilmadan 235 tasi
uglevodorodli, 151 tasi metalli, yettitasi ko’mirli, 55 tasi tog’-kon, 34 tasi tog’-
kimyo va 30 tasi yarim qimmatbaho ashyoli, 764 tasi turli yo’nalishdagi qurilish
materialli va 619 tasi yer osti mineral suvlidir.
Shuni ta’kidlash lozimki, O’zbekiston oltin zaxirasi bo’yicha jahonda 10-
o’rinda, qazib olish bo’yicha esa 11-o’rinda boradi. Oltin qazib olish hududlariga
quyidagilar kiradi: Qizilqumdagi foydali qazilmalar (Muruntog’, Metenboy,
Chuqurquduq, Ajibugut, Omontog’, Ko’kpatas, va boshqalar), Samarqanddagi
(Chormiton, Sarmich, Biron, Marjonbuloq) va Toshkent viloyatida (Kuchbuloq,
Qayrag’och, Qizilolmasoy, Kavladi, Pirmirob, Kuzaksoy va boshqalar).
13

Yuqorida ko’rib o’tgan resurslar nafaqat sanoatda, balki iqtisodiyotda ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Sababi bunday resurslarsiz ishlab chiqarish
shakllanmaydi va iqtisodiy sektorlar rivojlanmaydi. Ishlab chiqarishni yurguzuvchi
resurslar nafaqat qazilma resurslari, balki tabiat inom etgan barcha resurslarni
tushunishimiz kerak. Ya’ni yerimiz bizga tortiq etgan barcha xomashyolar bu
ishlab chiqarishni, iqtisodiyotni yurgiztirib turuvchi resurslardir.
Ammo bu kabi resurslar cheklanganligini hisobga olgan holda, undan
samarali va oqilona foydalanish yo’llarini toppish zarur. Shu tufayli bunday tabiiy
resurslardan foydalanishni tartibga soluvchi qonun ham kuchga kiritilgan. Ushbu
qonun tabiatni muxofaza qilish to’g’risida bo’lib, 09.12.1992-yilda qabul qilingan.
Ushbu Qonun tabiiy muhit sharoitlarini saqlashning, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini belgilab beradi.
Qonunning maqsadi inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlar uyg’un
muvozanatda rivojlanishini, ekologiya tizimlari, tabiat komplekslari va ayrim
obyektlar muhofaza qilinishini ta’minlashdan, fuqarolarning qulay atrof muhitga
ega bo’lish huquqini kafolatlashdan iboratdir. Bu qonun o’n bir bo’limdan iborat
bo’lib, har bir bo’limidagi moddalarda tabiat inom etgan resurslardan oqilona
foydalanish kerakligi qonun doirasida mustahkamlab qo’yilgan.
Xususan, beshinchi bo’limni oladigan bo’lsak, unda tabiiy resurslardan
foydalanish shartlari, tuproqdan foydalanish shartlari, yer osti boyliklari va foydali
qazilmalardan foydalanish shartlari, suvlar va suv havzalaridan foydalanish
shartlari batafsil ko’rsatib o’tilgan. Bu qonunni buzgan fuqaro tabiiy resurslardan
foydalanish huquqidan mahrum etilishi ham belgilangan. Bundan ko’rinib
turibdiki, yurtimizda foydali qazilmalar (tabiiy) resurslari va ulardan foydalanish
samarali yo’lga qo’yilgan.
Shu jumadan, Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev tomonidan ham foydali
qazilmalarimizni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari ko’rilishi to’grisidagi
O zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori tasdiqlandi va u Yer qa riniʻ ʼ
geologik jihatdan o rganishni yanada takomillashtirish va 2020-2021 yillarda
ʻ
14

mineral-xomashyo bazasini rivojlantirish va qayta tiklash davlat dasturini amalga
oshirish chora-tadbirlari to g risida. Bu qaror quyidagilarni o’z ichiga oladi:ʻ ʻ
So nggi yillarda mamlakat hududlarini barqaror rivojlantirishning asosiy
ʻ
yo nalishlaridan biri bo lgan mineral-xomashyo bazasini rivojlantirish,
ʻ ʻ
shuningdek, yer qa rini geologik jihatdan o rganish, foydali qazilmalardan
ʼ ʻ
foydalanish, muhofaza qilish sohasini boshqarish va nazorat qilish tizimini
takomillashtirish bo yicha kompleks chora-tadbirlar qabul qilindi.
ʻ
Shu bilan birga sohaning amaldagi holati qurilish materiallari sanoatini,
elektrotexnika sohasini rivojlantirishga qaratilgan foydali qazilmalarning yangi
istiqbolli maydonlari va konlarini aniqlash uchun qidiruv zaxiralarini
ko paytirishni hisobga olgan holda, mineral-xomashyo bazasini rivojlantirish va
ʻ
qayta tiklashga doir maqsadli dasturlarni shakllantirish va ijro etish
samaradorligini oshirish, shuningdek, mineral-xomashyolarni izlash va qazib
olishga ruxsat berish tartib-tamoyillarini soddalashtirish, investitsiyalarni jalb
qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish bo yicha muhim choralar qabul
ʻ
qilinishini talab qiladi.
O zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi Innovatsion
ʻ
rivojlanish vazirligi, Davlat geologiya qo mitasi, Ekologiya va atrof muhitni
ʻ
muhofaza qilish davlat qo mitasi,“Navoiy KMK” DK, “Olmaliq KMK” AJ, Fanlar
ʻ
akademiyasi, Energetika vazirligi hamda Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi
bilan birgalikda 2019-yil 1-noyabrga qadar texnogen chiqindilarni kompleks qayta
ishlash va utilizatsiya qilish imkoniyatlarini tanqidiy o rganib chiqib, O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga Texnogen chiqindilarni qayta ishlash
texnologiyasini ishlab chiqish bo yicha ilmiy-tadqiqot ishlari dasturini kiritsin.
ʻ
Bu qaror doirasida ko’rishimiz mumkinki, foydali qazilmalardan oqilona
foydalanib, iqtisodiyotni rivojlantirish davlat bosh masalalaridan biri hisoblanar
ekan. Sababi, resurslarga boy o’lkamizdagi har bir xomashyoni samarali, oqilona
yo’naltirish nafaqat davlatga, balki aholiga ham foydali hisoblanadi.
2019-yilning yanvar-iyul oylarida O’zbekiston Respublikasining sanoat
ishlab chiqarishi dastlabki ma’lumotlar bo’yicha,2019-yilning yanvar-iyul oylarida
15

respublika korxonalari tomonidan175,3trln.so’mlik sanoat mahsulotlari ishlab
chiqarilgan bo’lib, o’tgan yilning tegishli davriga nisbatan sanoat ishlab
chiqarishining fizik hajmindeksi*106,8% ni tashkil etdi.
Shu bilan birga, 2018-yilning shu davriga nisbatan mehnat unumdorligi
5,8foizga, sanoatda band bo’lgan birkishiga sanoat mahsuloti ishlab chiqarish
97112,1 ming so’mni tashkil etdi. Jami sanoat ishlab chiqarish fizik hajmi
o’sishining asosiy omili bo’lib, tog’-kon sanoati va ochiq konlarni ishlash –3,9%
ga,ishlab chiqaradigan (qayta ishlash) sanoat-7,9% ga, elektr, gaz, bug’ bilan
ta’minlash va havoni konditsiyalash -3,5% ga va suv bilan ta’minlash,
kanalizatsiya tizimi,chiqindilarni utilizatsiya qilish–5,4% ga o’sishi hisoblanadi.
Inson tabiatdan oladigan barcha moddiy boyliklar — yer-osti boyliklari,
suv, havo, tuproq, o’simliklar, hayvonot olami va boshqalar tabiiy resurs (boylik)
hisoblanadi. O’zbekiston tabiati va tabiiy boyliklarini muhofaza qilish —inson
uchun zarur bo’lgan qazilma boyliklardan oqilona foydalanish, suv va havoni toza
saqlash, tuproqni eroziyadan saqlash, o’simlik va hayvonot dunyosini tabiiy
holicha asrab qolib, qayta tiklashni hamda xushmanzara joylar (sharshara, shovva,
ajoyib manzaralar, buloq va boshqalar)ni tabiiy holicha saqlash kabilarni o’z ichiga
oladi. Lekin hozir tabiatga inson xo’jaligi faoliyatining ta’siri natijasida
respublikamizning ba’zi okruglari (Orolbo’yi, Surxon vodiysi, Quyi Zarafshon va
Quyi Amudaryo)da ekologik holat yomonlashib bormoqda.
O’zbekiston havosining ifloslanishida energetika, neft-gaz sanoati,
transport, kimyo sanoati, metallurgiya sanoati, maishiy-kommunal xo’jalikning
hissasi katta. O’sha korxonalar chiqarayotgan zararli birikmalarni 100 foiz desak,
ular quyidagicha taqsimlangan.
O’zbekistonda sanoat tarmoqlari va transportdan yiliga 2000 tonna atrofida
iflos chiqindi (birikma)lar chiqarilib, uning 1300,1 tonnadan ortig’i transport
hisobiga to’g’ri keladi. Binobarin, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona,
Andijon kabi katta shaharlar havosi ifloslanishining 80 foizi avtotransport
hissasiga to’g’ri keladi. Yirik sanoat obyektlari joylashgan shaharlarda havoning
ifloslanishida sanoatning hissasi katta. Natijada, Olmaliq, Angren, Navoiy,
16

Andijon, Farg’ona, Toshkent kabi shaharlar havosi oltingugurt, azot oksidlari,
ammiak, vodorod ftorid va boshqa gazlar bilan ifloslangan.
Surxondaryo viloyatining Sariosiyo va Uzun tumanlari havosi
Tojikistonning Tursunzoda shahridagi aluminiy zavodidan chiqqan zaharli ftor
gazi bilan ifloslangan. Natijada, tumanlarda bolalar o’limi ko’paymoqda, uzum va
mevali daraxtlarning bargi sarg’ayib, qoramollar kasallanib, tishi to’kilib
ketmoqda.
Suv boyliklarini toza saqlashdagi asosiy vazifa o’sha korxonalardan
chiqayotgan iflos suvlarni tozalab, zararsizlantirib, so’ngra suv havzalariga
tashlashga erishishdan iborat.
O’zbekistonning tuproq qatlamini eroziyadan saqlash, uning unumdorligini
tiklash uchun kurashish kerak. Buning uchun ekinlarni sug’orish qoidasiga rioya
qilish, sug’orishning ilg’or usullaridan foydalanishga o’tish zarur. Ekinlarning
hosildorligini oshirish uchun ko’proq organik o’g’itlar (go’ng) dan foydalanib,
qishloq xo’jaligi zararkunandalariga qarshi biologic usul bilan kurashishga erishish
zarur.
Respublikamiz havosining musaffo, xushmanzara yerlarining ko’p bo’lishi,
avvalo, yashil o’simliklarga, ayniqsa, o’rmonlarga bog’liq. Aholining o’rmonlarga,
ayniqsa, mevali (yong’oq, pista, bodom, do’lana va hokazo) va dorivor (zira,
piyoz, anzur, qoraqand, oqqayin, yetmak va boshqa) o’simliklarga nisbatan
noto’g’ri munosabatda bo’lishi tufayli ular kamayib ketmoqda. Shu sababli dam
oluvchilar, sayyohlar, o’quvchilarga o’simliklarni nobud qilmaslik, ularning
mevasini, urug’ini ruxsatsiz yig’maslik kabi tushuntirish va targ’ibot ishlarini keng
olib borish zarur.
So’nggi yillarda insonning xo’jalik faoliyati ta’sirida (yerlarni haydash,
yangi turar joylar barpo etish, yaylovlardan noto’g’ri foydalanish, noto’g’ri ov
qilish) hayvonlar soni va turi kamayib ketmoqda. Chunonchi, oqquyruq, jayron,
laylak, xongul, arxar, burama shoxli echki (morxo’r), qirg’ovul, kaklik miqdori
keskin kamayib ketdi. Ba’zi hayvonlar, jumladan, Turon yo’lbarsi butunlay
yo’qolib ketdi.
17

O’zbekiston tabiatining ko’rkamligi uning hududida nodir tabiat go’shalari
(ajoyib soy, jilg’a, buloq, sharshara, shovva, noyob daraxtlar, har xil jinslar, ochilib
qolgan qoyalar, g’orlar, korizlar, sardobalar va hokazolar)ni tabiiy holicha saqlab
qolishga bog’liq.
O’zbekistonda turi, soni kamayib borayotgan noyob o’simlik va
hayvonlarni hisobga oluvchi ikki jildli «O’zbekiston Qizil kitobi» nashr etilgan.
Uning birinchi jildiga noyob o’simlik turlaridan Korovin shirachi,
Turkiston yovvoyi noki, yovvoyi anor, Zarafshon piyozi, tog’piyoz, O’zbekiston
lolasi, yovvoyi anjir, Omonqora va Buxoro astragali, yovvoyi uzum, chinnigul,
mingdevona, sumbul, chilonjiyda, Chimyon lolasi, guli salim kabi o’simliklar
kiritilgan.
«Qizil kitob»ning ikkinchi jildidan shalpangquloq ko’rshapalak, ko’k
sug’ur, katta qo’shoyoq, qo’ng’ir ayiq, Turkiston qunduzi, sirtlon, qoplon, gepard,
xongul, jayron, Ustyurt qo’yi, Buxoro qo’yi, arxar, oq va qora laylak, qizil g’oz,
lochin, burgut, oq turna, echkemar, kapcha ilon kabilar o’rin olgan.
O’zbekiston tabiatini muhofaza qilishda qo’riqxona, milliy bog’ va
buyurtmaxonalarning ahamiyati juda katta. O’zbekiston hududida 2016-yil
holatiga ko’ra 8 ta davlat qo’riqxonasi, 3 ta milliy bog’, 12 ta buyurtmaxona, 1 ta
biosfera rezervati hamda 3 ta parvarishxonalar mavjud.
Respublikamiz havosini toza saqlash uchun korxonalarda zamonaviy
tozalovchi inshootlar qurish zarur. Bunda havoni ifloslovchi moddalarni ushlab
qolib, ulardan qayta foydalanish imkoniyati vujudga keladi.
Respublikamiz daryolari sanoat korxonalari, maishiy xizmat ko’rsatish,
sog’lomlashtirish tashkilotlari, parrandachilik majmuyi va chorvachilik
fermalaridan chiqqan suvlar hamda zovur suvlari bilan ifloslanmoqda.
18

II BOB. TABIIY RESURSLARNING AYRIM TURLARIGA TAVSIF
2.1. Mineral va yoqilg’i energetika resurslari
Respublikamiz hududining geologik tuzilishi anchagina murakkab bо’lib,
unda turli geologik davrlarda paydo bо’lgan xilma – xil qazilma boyliklarining
xо’jalik ahamiyati kattadir.
О’zbekiston qazilma boyliklari kishilar qadim zamonlardan boshlab
foydalanib kelmoqdalar, ba’zi konlardan hatto miloddan oldin ham foydalanilgan.
О’rta asrlarda. Xususan, VI – XII asrlarda yer osti boyliklaridan foydalanish
taraqqiy qilingan, qazilma ma’danlarni qidirib topish va qazib olish anchagina
takomillashgan. IX – X asrlarda Toshkent vohasi. Farg’ona vodiysi, Nurota
tog’lari va Samarqand atroflarida oltin, kumush va feruza – yoqut qazib olinganligi
ma’lum. Olmaliq, Lashkarak konlarida qazib olingan ma’danlar hatto chet ellarga
ham chiqarilgan. Qazilma xom ashyo asosida misgarlik, chilangarlik, zargarlik va
boshqa hunarmandchilik rivoj topgan.
О’zbekiston mis, oltin, qо’rg’oshin, rux, molebden, volfram, tabiiy gaz
qimmatbaho tosh va boshqa qazilma boyliklari jihatdan dunyoda oldingi
о’rinlardan birida turadi. Respublikada tuz, fosforid, oltingugurt, alyuminiy xom
ashyosi, pardozlovchi va qurilish materiallarining ancha katta zahiralari bor.
О’zbekistonda tabiiy gaz va neftning bir qancha konlari bor. Ularning
asosiylari 3 ta mintaqada joylashgan:
1. Farg’ona mintaqasi – Shimoliy Sux, Janubiy Olamushuk,
Polvontosh, Chimyon, Shursuv, Mingbuloq va boshqa konlardan iborat
bо’lib, bu hududda asosan neft va yо’ldosh gaz qazib olinadi. Bu konlar
antikalinal tuzilishda bо’lib, yura – neogen va paleogen qatlam
(yotqiziq)larda joylashgan. Bu konlarning nefti yengil, unda oltingugurt kam
uchraydi.
2. Surxondaryo mintaqasi – Amudaryo, Xovdog’, Qoshhar, Kokaydi
va boshqa konlardan iborat. Bu konlarning ham asosan neft qazib olinadi,
19

ular ham antiklinal tuzilishda bо’lib, yuqori qatlamlarida joylashgan. Bu
konlarning nefti og’ir tarkibli, uning oltingugurti kо’p.
3. Qashqadaryo – Buxoro mintaqasi – о’zining yirik gaz konlari
bilan mashhur bо’lib, mamlakat yoqilg’i – energetika bazasi hisoblanib
kelajagi porloq mintaqadir.
SHо’rtan, Zevarda, Muborak, Uchqir, Jarqoq konlari respublikada qazib
chiqarilayotgan asosiy gazni bermoqda. Keyingi vaqtlarda aniqlangan
Kо’kdumaloq gaz koni katta istiqbolga ega.
О’zbekiston tabiiy gaz zahirasi jihatdan Rossiya Federasiyasi va
Turkmanistondan keyin Hamdо’stlik mamlakatlari о’rtasida 3 chi о’rinda turadi.
О’zbekiston kо’mir konlari mahalliy ahamiyatga ega. Ularning eng
muhimlari Toshkent viloyatlaridagi Angren qо’ng’ir kо’mir, Surxondaryo
viloyatidagi Sharg’un va Boysun toshkо’mir konlaridir.
Kо’mir qatlamlari orasida xо’jalik ahamiyatiga ega bо’lgan turli jinslar –
gil, kaolin, qum, betonit, slanes va boshqalar uchraydi. Masalan, Angren koni
daryo vodiysida, kaolin qatlamilari ustida yotadi, kо’mir qatlamlari ancha qalin
(ba’zan 40 – 60 metrga yetadi), kо’mir qatlamlari kо’proq yer yuzasiga yaqin
joylashgani uchun uni ochiq usulda qazib olish mumkin. Angren havzasining
kо’miri qо’ng’ir bо’lib, kaloriyasi pastroq, lekin zahirasining kattaligi va yirik.
Asosiy iste’molchisi bilan ajralib turadi. Toshkent shahri bо’lib, unga yaqin
joylashganligi tufayli alohida iqtisodiy ahamiyatga ega.
Sharg’un koni Hisor tog’i etaklarida, tog’kembrining gneys va slaneslari
ustida joylashgan. Sharg’un kо’miri yuqori kaloriyali, ammo qatlamlari yupqa,
о’rtacha qalinligi 2,5 metr bо’lib, ayrim joylarida 12 metrga yetadi. Kо’mir
qatlamlari baland va qiya tog’ yonbag’irlarida joylashganligi uchun ularni
о’zlashtirish ancha murakkab, 28 km osma yо’l orqali Uzun temir yо’l bekatiga
tashib kelinadi.
Boysun konining kо’miri yuqori sifatli bо’lib, yura davrining yotqiziqlari
ustida joylashgan. Kо’mir qatlamlarining qalinligi va qazib chiqarish sharoitlari
Sharg’un toshkо’mir koniga о’xshashdir.
20

2.2. Rudali resurslar
О’zbekiston hududida aniqlangan temir rudasining zahirasi uncha katta
emas. Keyinchalik magmatik temir rudaning bir necha konlari topildi. Ularning
ancha ahamiyatlisi Qoralpog’istondagi Tebinbuloq (Sulton Uvays tog’i) konidir.
Bundagi temir rudasi tarkibida nikel, kobalt, xrom planita, palladiy va boshqalar
yо’ldosh bо’lib uchraydi.
Surenota (Nurota), Susengen (Chotqol), Jaoraz, Mingbuloq va boshqa
konlar ham magmatik temir ruda konlaridir. CHо’kindi jinsli temir ruda konlari bir
va uchlamchi davrlarning yotqiziqlarida joylashgan bо’lib, bunday konlar orol
bо’yi va Qizilqumda uchraydi. Ulardan hali ruda qazib olinayotgani yо’q.
О’zbekistonda marganesning bir necha konlari ma’lum. Ular asosan
Zarafshon tizmasidagi Ziyovuddin, Dovtosh, Taxtaqoracha, Tersaksoy,
CHо’ponota konlari bо’lib, ularning rudasida 8 – 28% gacha marganes bor.
Bulardan tashqari marganes rudasining kichik konlari Qorjantov va Morguzar
tog’larida ham topilgan. Marganes rudasining zahirasi 8 mln. tonna atrofida bо’lib,
bu konlar ham hali о’zlashtirilgan emas. Xrom rudasining kichik konlari
Tomditog’ va Uvays tog’idan topilgan, ulardan hali ruda qazib olinayotgani yо’q.
О’zbekiston mis rudasining zahirasi bо’yicha Hamdо’stlik mamlakatlari о’rta
Qozog’iston va Rossiya federasiyasidan keyin uchinchi о’rinda turadi. Ularning
yirik konlari asosan Qalmoqqir, Dalniy Sarigekuv konlari hisoblanadi.
О’zbekiston polimetall (qurg’oshin, rux) konining bir necha yirik konlari
topilgan. Surxondaryo viloyatidagi Xondiza, Qurama tog’idagi Qо’rg’oshin kon va
Koshmansoy konlari shular jumlasidandiryu bu konlarda galenit, sifalerit,
xalkopirit, sheyelit va molibdenit minerallari uchraydi. Bulardan tashqari
polimetallning Uchquloch, Sariqon, Kunyaylov, Qulchо’loq va boshqa konlari
ma’lum. Bular ichida Shimoliy Nurota tizmasidagi Uchquloch koni alohida
ahamiyatga ega. Bu konning asosiy minerallari galenit sfalerit va piritdir.
21

Lashkarak (Qurama tizmasi) polimetall rudasi tarkibida vismut va kumush ham
uchraydi.
О’zbekistonda qiyin eriydigan metallardan volfram rudasi bо’lib, ular
Nurota, Zirabuloq, Qoratepa, Chakalikkalon tog’larida volfram rudasi qatlamlari
paleozoyning magmatik jinslari orasida uchraydi. Volframning yirik konlari
Quytosh, Ingichka, Qoratepa va Yakton konlaridir. Shuningdek Choshtepa,
Kamangaron, Jom, Sarikо’l kabi qator zahirasi u qadar katta bо’lmagan konlar bor.
Bulardan tashqari, G’arbiy Tyanshanda Sargardon, Maydontol, Ogayn atrofida
ham volfram konlari topilgan. Hozirgi kunda Ingichka va Quytosh konlaridan
volfram rudasi qazib olinmoqda.
Molibdenning bir qancha konlari, chunonchi, G’arbiy Hisorning
Obizarang, Chotqolning Chavatisoy, Ung’irtosh, Oygayin, Qurama tizmasining
Shovgaz, Olmaliq konlari ma’lum. Hozircha molebden faqat Olmaliqda, mis –
pofir rudalaridan yо’ldosh metall sifatida ajratib olinmoqda. Respublikada
qalayning bir qancha konlari ma’lum, ulardan qalayi hozirgacha qazib olinayotgani
yо’q. О’zbekiston qimmatbaho asl metallardan biri bо’lgan oltinga ancha boydir.
Respublikamiz oltinining sifati va zahirasi dunyo ahamiyatiga ega. uning muhim
konlari Qizilqumdagi Muruntov va Kuupatos, Chotqol – Qurama tog’ tizimidagi
Sarichekuv, Kuchbuloq va Chodak, Nurota tizmasidagi Marjonbuloq, Zarmiton va
boshqalardir.
Alyuminiy xom ashyosi – alunit konlari Qurama va Hisor tizmalaridan
topilgan. Qurama tog’idagi Gushsoy konining rudasi bir muncha yaxshi sifatli.
Angren havzasidagi kо’mir qatlamlari tagida tarkibida alyuminiy bо’lgan kaolin
qatlamining qalinligi 2 metrdan 46 metrgacha yetadi. Bu konlar ham hali ishga
tushirilgan emas. Kaolindan hozirgacha Angren kulolchilik zavodida sopol
buyumlari ishlab chiqarishda foydalanilmoqda. Kaolin yuqori sifatli chinni
buyumlar ishlab chiqarishda keng qо’llanilishi kerak. Keramika sanoati
tarmoqlarida Angren keramika kombinati va Toshkent qurilish materiallari
kombinati barcha turdagi sopol koshinlar (yiliga 3436 ming m 3
/, sanitariya –
22

qurilish fayansi, gips, kanalizasiya turbalari va boshqa turdagi mahsulotlar ishlab
chiqarilmoqda.
Respublikada tog’ kimyosi xom ashyosidan osh tuzi, kaliy tuzi va
fosforitning katta zapaslari aniqlangan. Osh tuzining asosiy konlari Xujaykon,
Oqtosh, Boybichakon kabilar bо’lib, ulardan qisman foydalanilmoqda. Kaliy
tuzining Tubegatandagi yirik koni hali ishga tushirilgani yо’q.
Qashqadaryo viloyatidagi Tepakuton kaliy tuzi hisobidan Germaniya
Respublikasi bilan hamkorlikda kaliy о’g’it ishlab chiqaradigan kombinat ishga
tushiriladi, bu bilan mamlakat agrosanoat majmuasini yanada rivojlantirish
imkoniyati bо’g’iladi. Fosforidning katta zahirasi Qizilqumda topildi, uni ishga
solish rejalashtirilmoqda. Respublikamizda Oltingugurtdan foydalanish imkoniyati
kengdir. Oltingugurt Farg’ona vodiysidagi Shersuv konidan qazib olinadi,
О’zbekistonda ishlab chiqarilayotgan oltingugurtning asosiy qismi Muborak gazni
qayta ishlash zavodida ajratib olinmoqda, ma’lumki bu zavod MDK davlatlarida
eng yirik korxona bо’lib, har yiliga yarim million tonnadan kо’p oltingugurt ishlab
chiqaradi, uning asosiy hom ashyosi Buxoro – Xuva provinsiyasidagi oltingugurtli
tabiiy gaz hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotida oltingugurtdan keng foydalaniladi.
23

III BOB. TABIIY SHAROIT VA RESURSLARGA IQTISODIY-
GEOGRAFIK BAHO BERISH
3.1. Iqtisodiy geografik baholash va uning turlari
Tabiiy muhit baholanishi natijasida uning ijtimoiy ehtiyoj nuqtayi
nazaridanqulayligi yoki yaroqliligi o’rganiladi. Baholash natijasida biror
hududning yoki tabiat komponentining dehqonchilik, chorvachilik, dam
olish,qurilish va boshqa sohalarda foydalanishga qanchalik qulayligi aniqlanadi.
Tabiiy sharoit va resurslar yoki geotizimlarni foydalanish maqsadlarida
baholash – geografik baholash deb ataladi. Masalan, dehqonchilik, chorvachilik,
sanoat, transport, rekreatsiya, suv xo’jaligi va boshqa maqsadlarda baholash
amalga oshirilishi mumkin.
Geografi k baholash quyidagi bosqichlardan iborat:
a) baholash ishlarining maqsad va vazifalarini aniqlash (masalan, daryo
vodiysining ma’lum bir qismini suvombori qurish maqsadida baholash);
b) baholash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar yoki ma’lumotlar ro’yxatini
tuzish;
d) o’rganilayotgan hudud daryo vodiysining hozirgi va kelajakdagi holatini
belgilaydigan ko’rsatkichlar yoki xossalarni o’rganish va o’lchash (vodiyning
geologik tuzilishi, uzunligi, kengligi, balandligi, yonbag’irlar qiyaligi, suv sarfi ,
loyqaligi, me’yori va h.k.);
e) olingan ma’lumotlar va ko’rsatkichlarni bir-biriga taqqoslash asosida har
bir komponent bo’yicha alohida baholashni amalga oshirish (relyef,geologik
tuzilish, suv o’lchamlari va h.k.);
f) alohida baholashlar asosida umumiy baholashni amalga oshirish
(suvomborini mazkur joyda qurish mumkinmi yoki yo’qmi);
g) yakuniy jadval va xaritalar tuzish.
Tabiiy geografik baholashning aniq maqsadiga ko’ra sifat va miqdor
usullaridan foydalaniladi. Sifat ko’rsatkichlari qulaylik darajasiga qarab «juda
24

qulay», «qulay», «o’rtacha qulay», «kamroq qulay», «qulay emas», deb
baholanadi.
Masalan, tekisliklar yo’l qurilishi uchun juda qulay, qumli cho’llar qulay,
to’lqinsimon tekisliklar o’rtacha qulay, adirlar kamroq qulay, tog’lar esa qulay
emas.
Baholash miqdor usulida sonli ko’rsatkichlar asosida amalga oshiriladi.
Masalan, arpaning pishib yetilishi uchun quyidagi haroratlar yig’indisi bo’lishi
shart. Vegetatsiya davrida havoning + 10° C dan yuqori haroratlari yig’indisi
1000° C gacha bo’lishi eng tezpishar arpa navining yetilishi uchun yetarli emas,
mazkur arpa navi 1000–1400° C da pishadi, 1400–1800° C da esa o’rta pishar,
1800° C dan oshganda esa eng kechki navlar yetiladi.Ko’rsatilgan ushbu miqdor
ko’rsatkichlari baholashning ma’lum bonitetli darajalari hisoblanadi.
Yer resurslarini baholash. Yer resurslari xo’jalik jihatdan juda ko’p maq
sadlarda baholanadi. Ayniqsa, dehqonchilik maqsadlarida baholash keng tarqalgan.
Dehqonchilikni amalga oshirish, asosan, relyef, agroiqlimiy resurslar,
tuproq sharoiti, yerosti suvlarining joylashishi va xossalarining qulayligi, suvning
mavjudligi va boshqa omillar bilan belgilanadi. Dehqonchilik uchun yaroqli
yerlarni o’zlashtirish va ulardan foydalanishning murakkablik darajalari
geotizimlarning xususiyatlariga qarab turlicha bo’ladi.
Yuqorida ko’rsatilgan omillarning tahlili asosida O’zbekiston geotizimlari
murakkablik darajasiga ko’ra to’rt guruhga bo’linadi: oddiy, o’rtacha murakkab,
murakkab va juda murakkab geotizimlar.
Oddiy geotizimlarga tog’oldi prolyuvial tekisliklari va daryo vodiylarining
yuqori terrasalari kiradi. Yerosti suvlarining gorizontal harakati yuqori darajada
ta’minlangan bo’lib, bu suvlarning sathi ko’tarilmaydi,chunki lyossimon jinslar
ostida shag’al toshlar yotadi. Mazkur joylar dehqonchilik uchun juda qulay.
O’rtacha murakkablikdagi geotizimlarga konussimon yoyilmalar va daryo
deltalarining yuqori qismlari kiradi. Yerosti suvlarining gorizontal harakati
ta’minlangan, ammo ayrim pastqam joylarda u yer yuzasiga yaqin ko’tariladi va
25

sho’rlanishga sabab bo’lishi mumkin. Shamol va suv eroziyasi yuz berishi
ehtimoldan xoli emas. Shuning uchun ihota daraxtzorlarini vujudga keltirish zarur.
Murakkab geotizimlarga konussimon yoyilmalar va deltalarning o’rta
qismlari va allyuvial terrasalar kiradi. Yerosti suvlarining gorizontal harakati
yaxshi emas, sug’orish davomida ularning sathi ko’tariladi va tuproqda tuz
to’plana boshlaydi. Buning oldini olish uchun gorizontal va tik zovurlar qurilishi
lozim.
Juda murakkab geotizimlarga deltalarning etak qismlari, prolyuvial
tekisliklarning quyi yoki chekka joylari, adirlar, plato va balandliklar kiradi.
Yerosti suvlarining gorizontal harakati ta’minlanmagan, ularning sathi sug’orish
paytida tezda ko’tarilib ketadi. Buning oldini olish maqsadida zich zovurlar
tarmog’ini qurish, yerni sifatli qilib yuvish va tekis lash, shamol eroziyasiga qarshi
ihota daraxtzorlarini vujudga keltirish lozim. Suv shimilishining oldini olish uchun
tomchilatib, yomg’irlatib va tuproq ostidan sug’orish usullarini qo’llash zarur.
Rekreatsiya resurslarini baholash. Geotizimlarning dam olish maqsadlarida
foydalaniladigan xususiyatlari yoki komponentlari rekreatsion resurslar deb
ataladi. Masalan, xushmanzara o’rmon, dengiz va ocean qirg’oqlari, tog’ vodiylari,
ko’llar, g’orlar, manzarali, chiroyli o’simliklar, g’aroyib relyef shakllari, muzliklar
shular jumlasidandir.
Rekreatsiya (tiklash, o’rnini to’ldirish)ning qamrovi katta bo’lib,
odamlarning dam olishi, salomatligini tiklashi, madaniy hordiq chiqarishi
ma’nosida ishlatiladi. Geotizimlarni rekreatsiya nuqtayi nazaridan tadqiq qilish,
asosan, ularning rekreatsion imkoniyatlarini va ularga rekreatsion bosimning
ta’sirini baholashdan iborat.
Dam olish tashkiliy va notashkiliy (ixtiyoriy) bo’lishi mumkin. Tashkiliy
dam olish turli muassasalar tomonidan uyushtiriladi. Notashkiliy (ixtiyoriy) dam
olish esa odamlarning o’z xohishlari bo’yicha bir yoki bir necha kishi bo’lib,
tanlangan hududlarda uyushtiriladi.
Dam olishdan ko’zlangan maqsad turlicha bo’lishi mumkin: davolanish,
sog’lomlashtirish, sport, tanishuv va h.k. Dam olish mavsumga qarab ham turlicha
26

bo’lishi mumkin. Yozgi dam olish turlari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
cho’milish, quyosh vannalari olish, piyoda sayr (davolanish, salomatlikni tiklash,
ekskursiya), qayiq sporti, baliq ovi, turli xil mevalar va qo’ziqorin terish, otda sayr
qilish, alpinizm bilan shug’ullanish va h.k. Qishki mavsumda quyidagi dam olish
turlari bilan shug’ullanish mumkin: chang’i sporti, muzosti baliq ovi, sport
ovchiligi, davolanish, salomatlikni tiklash, piyoda sayr.
Rekreatsion baholash obyekti – landshaftlar va ularning qismlari bo’lishi
mumkin. Rekreatsiya komplekslarini joylashtirishni loyihalashda landshaftlarni
tahlil qilish yaxshi natija beradi. Bunda turli landshaftlardan rekreatsion
maqsadlarda foydalanish darajasiga qarab eng qulay landshaft turi tanlanadi.
Masalan, daryo vodiysi, tog’ yonbag’ri, ko’l yoki suvombori qirg’og’i, tekislik,
okean yoki dengiz qirg’og’i, o’rmon va h.k. Alohida rekreatsion komplekslarni
(dam olish uylari, sanatoriylar, sayyohlik komplekslari va) loyihalashtirayotganda
aniq bir joyni baholash yaxshi natija beradi.
Rekreatsion maqsadlarda baholashda ularni estetik jihatdan baholash ham
muhim o’rin tutadi. Bunda tabiiy sharoitning, relyefning, o’simliklarning, landshaft
umumiy ko’rinishining estetik jihatdan zavq bera olish imkoniyati e’tiborga
olinadi. Baholashning oxirgi bosqichida geotizimlarning rekreatsion binolarni
joylashtirish uchun yaroqliligi va rekreatsion bosimga barqarorlik darajasi hisobga
olinadi.
27

3.2. O’zbekistonning tabiiy va iqtisodiy imkoniyatlarini baholash
Obikor va bahorikor dehqonchilik, mevachilik hamda chorvachilik
O’zbekistonda qishloq xo’jaligining asosiy yo’nalishlaridir. Har bir yo’nalish
o’zinig rivojlanishi uchun ma’lum geoekologik muhitni talab qiladi. Joyning tabiiy
omillari litologik, geomorfologik tuzilishi, iqlimi, yer usti va yer osti suvlari,
landshaftlari xalq xo’jaligining ana shu yo’nalishlarining rivojlanishi uchun
geoekologik muhitni hosil qiladi.
Shu boisdan O’zbekiston hududini qishloq xo’jaligi nuqtai nazaridan
baholaganda tabiiy sharoitning qulay-noqulayligi darajasini belgilaydigan, yer
yuzidagi tog’ jinslari, relyef, iqlim,suv va landshaft resurslarini uyg’unlikda tahlil
qilish baholashning yetakchi uslublaridan hisoblanadi.Geoekologik muhitning
landshaft tahlili.
Hozirgi kunda hududiy tabiiy geografik tahlil xalq xo’jaligida keng
qo’llanilmoqda va samarali amaliy natijalar bermoqda2. Ayniqsa qishloq xo’jalik
tarmoqlarini joylashtirish masalalarini yechishda hududiy tahlilni keng va to’liq
qo’llanish yaxshi natija beradi. Landshaftlar asos qilib olingan tabiiy geografik
rayonlashtirish xaritasi qishloq xo’jalik ishlab chiqishi uchun tabiiy muhitga oid
zaruriy ma’lumotlarni beradi.
Tabiiy muhitning biror xo’jalik maqsadi uchun yaroqliligini aniqlashda
asosiy mezon tabiat komponentlari emas, balki bir xil tabiiy sharoitga ega bo’lgan
va tabiiy geografik hududlarning mazmunini tashkil etuvchi landshaftlarning
tipologik komplekslaridir. Ular tabiiy geografik sharoiti jihatidan nisbatan bir xil
bo’lgan joylardir. Binobarin, bunday joylar qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga
bevosita yoki bilvosita ta’sir etadigan tog’ jinslari, relyef, tuproqva o’simlik
qoplami, suvlari, iqlimiga, ya’ni muayyan tabiat komponentlariga asoslanib ham
ajratiladi.
Landshaftlar qishloq xo’jaligi ehtiyojlari nuqtai nazaridan baholanganda
ularning mazkur joylarning o’zlashtirish imkoniyatlarini chegaralab turadigan
28

xususiyatlari ham ko’rsatib o’tiladi. Landshaftlarning bu jihatlari tuproq qoplami
(rivojlanishi, sho’rlanish, botqoqlanish darajasi, toshloqli yoki gilli, qumli
ekanligi), geomorfologiyasi (relyefning xususiyatlari, yer yuzasining notekisligi,
yonbag’irlarning qiyaligi) bilan o’zaro bog’liqdir.
N.A.Kogay (1971) yuqorida aytilganlarni hisobga olib landshaftlarni
dehqonchilik nuqtai nazaridan guruhlashtiradi va ularni juda past sifatli, past
sifatli, o’rtachadan past sifatli, o’rtacha sifatli, o’rtachadan yuqori sifatli, yuqori
sifatli tabiiy komplekslarga birlashtiradi.
Tekislikdagi cho’l zonasidan to baland tog’larning glyatsial-nival
zonalarigacha bo’lgan hududlardagi past sifatli landshaftlar dehqonchilikka
yaroqsiz bo’lsa-da, yaylov chorvachiligi uchun yaroqli landshaftlardir. Allyuvial,
allyuvial-delta, prolyuvial-allyuvial tekisliklarning tabiiy komplekslari o’rtachadan
yuqori sifatli landshaft sifatini tashkil etib, qishloq xo’jaligida o’zlashtirish uchun
eng qulay sharoitga ega. Landshaft komplekslarini o’rganishda va ularni sinf va
kichik sinflarga, guruhlarga ajratishda qiyosiy tabiiy geografik asos bo’lgan
bunday yondoshuv o’z mohiyatiga ko’ra komplekslik xususiyatiga ega.
O’zbekistonning tabiiy geografik regionlarida turli sifatga ega bo’lgan
landshaftlarni ajratish katta amaliy ahamiyatga molik. Shuningdek,
respublikamizning ma’muriy birliklari-viloyat va tumanlarida ham landshaftlarni
qishloq xo’jalik nuqtai nazaridan guruhlarga ajratish mumkin.Agroiqlimiy tahlil.
Iqlimning asosiy resurslaridan hisoblangan harorat va namlik qishloq xo’jalik
ekinlarining rivojlanishi va hosildorligiga katta ta’sir etadi.
Iqlimni qishloq xo’jaligi uchun baholash harorat va namlik ko’rsatkichlari
bilan bir qatorda o’simliklarning rivojlanish bosqichlari va hosil ko’rsatkichlari
orasidagi bog’liqlikni aks ettiruvchi ko’rsatgichlarga ham asoslangan bo’lishi
lozim. Ana shunday ko’rsatkichlar sifatida musbat haroratlar yoki samarali
haroratlar yig’indisi, turli .gidrotermik koeffitsentlar., .namlanish koeffitsentlari.
ko’rsatkichlaridan foydalanish mumkin.
O’zbekiston iqlimini baholaganda qishloq xo’jaligi uchun salbiy ta’sir
qilish mumkin bo’lgan iqlim hodisalarini (masalan, kuzgi ertangi va bahorgi
29

kechki sovuq tushishi, kuchli shamollar va chang to’zonlari va b.) ham hisobga
olish kerak bo’ladi. Bunda iqlimning asosiy bahosiga ma’lumki koeffitsiyentlar
yordamida tuzatishlar kiritiladi.
Hamma hududlarda bo’lganidek, O’zbekistonda ham qishloq xo’jalik
ekinlarining o’sishi, rivojlanishi va hosil berishi uning termik resurslariga bog’liq.
O’zbekistonda L.N. Babushkin vegetatsiya davridagi musbat haroratlar
yig’indisining miqdoridan kelib chiqib, 5 ta termik zonani ajratgan. Bular jazirama
issiq, harorat yig’indisi 49000 dan ortiq (ingichka tolali paxta navlarini yetishtirish
mumkin) bo’lgan zona; issiq, harorat yig’indisi 40000 dan 49000 gacha (o’rtacha
va tez pishar paxta navlarini yetishtirish mumkin) bo’lgan zona; iliq, harorat
yig’indisi 28000 dan 40000 gacha (uzum yetishtirishi mumkin) bo’lgan zona;
salqin, harorat yig’indisi 10000 dan 28000 gacha bo’lgan (boshoqli don ekinlar
yetiladigan) zona va sovuq, harorat yig’indisi 10000 dan kam ( baland tog’larning
dehqonchilikka yaramaydigan) bo’lgan zona.
Bu zonalar asosida ekinlarning issiqlikka talabidan (ya’ni talab qilinadigan
musbat haroratlar yig’indisidan) kelib chiqib, ularni qaysi termik zonalarda ekish
mumkinligini, zonalarning kenglik va balandlik chegaralarini aniqlash
mumkin.Bahorikor dehqonchilik sharoitida qishloq xo’jalik ekinlarining o’sishi va
hosil berishi ko’p jihatdan tuproqning yog’in suvlari hisobiga namlanishi bilan
bog’liqdir. Shu sababli hududni bahorikor dehqonchilik uchun baholashda tabiiy
namlik resurslarining ta’rifi katta o’rin tutadi.
Joylarning yog’in suvi hisobiga namlanishning miqdor ko’rsatkichlarini,
masalan, L.N.Babushkin O’zbekistonda tabiiy namlik xususiyatiga ko’ra uchta
zonani ajratish lozimligini ko’rsatgan. Jumladan G.T. Selyaninov GTK
(gidrotermik koeffitsenti) 0,3 dan kam bo’lgan quruq(bu yerlarda faqat sug’orma
dehqonchilik qilish mumkin), 0,3 dan 0,5 gacha bo’lgan quruqroq ( bu yerda
lalmikor boshoqli don ekinlari tuproqdagi tabiiy nam bilan 75-99 % ta’minlanadi)
va GTK 0,5 dan katta bo’lgan nam zona (bu yerlarda lalmikor boshoqli don
ekinlarining tuproqdagi tabiiy nam bilan ta’minlanganligi 100% ga yetadi).
30

Bizga ma’lumki, tog’ yonbag’irlarida balandga ko’tarilgan sari yog’inlar
miqdori asta-sekin (masalan, Chirchiq vodiysida har 100 metr ko’tarilganda 54
mm ga, Ohangaron vodiysida esa 27 mm ga) ortib boradi. Bu esa yuqoriga
ko’tarilgan sari tuproq namlik sharoitining yaxshilanib borishini ko’rsatadi. Ammo
balandga ko’tarilgan sari havo harorati pasayib, termik sharoit yomonlasha
boshlaydi va vegetatsiya davrining qisqarib borishiga sabab bo’ladi.
Natijada ma’lum balandlikdagi yonbag’irlarda donli ekinlar uchun nam
yetarli bo’lsa ham termik resurslar yetmay qolishi mumkin. Shuning uchun joyning
nam resurslari bilan birga termik resurslari ham albatta baho lanishi zarur.
Bahorikor dehqonchilik uchun termik resurslarni baholashda asosiy ko’rsatkich
sifatida bahorgi o’rtacha sutkalik havo haroratining Q 5 0 dan o’tgan kundan
tuproqda qurg’oqchilik boshlanadigan kungacha bo’lgan samarali haroratlar
yig’indisi hisobga olinadi. Bahorikor ekinlarning issiqlikka talabidan kelib chiqib,
ular yetilishi mumkin bo’lgan balandlik chegaralarini aniqlash mumkin bo’ladi.
Demak, O’zbekistonning tog’ oldi- tog’lik qismida tabiiy namlik bahorikor
dehqonchilikning quyi chegarasini belgilab bersa, termik resurslari uning yuqori
chegarasini belgilaydi. Termik zonalar bilan tabiiy namlanish zonalarini
landshaftlar asosida L.N.Babushkin va N.A.Kogay birgalikda tahlil qilib,
quydagilarni aniqlashdi.
1. Termik resurslariga ko’ra paxta, uzum, boshoqli donli ekinlarni
yetishtirishga yaroqli, lekin sun’iy sug’orishni talab qiladigan (issiq, iliq, lekin
quruq va juda quruq) hududlar.
2. Termik resurslariga ko’ra faqat sug’orib yetishtiriladigan issiqsevar
ekinlar (paxta, uzum) va mavjud tabiiy namlik- yog’in-sochin suvlari resurslaridan
foydalaniladigan kamroq issiqsevar (boshoqli don) ekinlar yetishtirishga
yaroqli(issiq va iliq, lekin qurg’oqchil) hududlar.
3. Termik resurslarning yetishmasligi sababli issiqsevar ekinlarni
yetishtirishga yaroqsiz, lekin yog’in-sochin suvi resurslarining chegaralanganligi
sababli donli ekinlarni sug’orib yetishtirishga yaroqli (salqin, lekin quruqroq)
hududlar.
31

4. Termik resurslarining yetarli emasligidan issiqsevar ekinlarni
yetishtirishga yaroqsiz, lekin mavjud tabiiy namlik- yog’in-sochin suvi resurslariga
ko’ra boshoqli don ekinlarini yetishtirishga yaroqli (salqin, lekin quruqroq yoki
nam) hududlar.
5. Yog’in suvlari bilan yetarli darajada ta’minlanganligiga qaramasdan
termik resurslarining yetmasligi sababli hatto kam issiqsevar boshoqli don ekinlari
yetishishiga ham yaroqsiz (sovuq) hududlar3.
Yuqorida ajratilgan hududlarni L.N.Babushkin gidrotermik hududlar deb
ataydi. O’zbekistonning tabiiy sharoiti va resurslarining qishloq xo’jaligi nuqtai
nazaridan tahlili shuni ko’rsatadiki, u issiq, quruq va sovuq zonalarda joylashgan
xilma-xil ekologik muhitga ega. Balandlik zonalarini ekinlardan barqaror hosil
yetishtirish mumkinligini hisobga olib, paxta, beda, uzum va sholi yetishtirishga
qulay bo’lgan paxtachilik, paxta, beda, uzum, lalmikor donchilik uchun qulay
bo’lgan paxta-lalmikor dehqonchilik hamda beda, uzum, lalmikor donchilik uchun
qulay bo’lgan lalmikor dehqonchilik zonalariga ajratiladi.
Ammo hududning landshaft xususiyatlariga bog’liq holda barcha joy
tiplarini o’rganish ilmiy-asosli natijalarga yetarli darajada tayanmaganligi sababli
respublikamizning barcha zonalaridagi tabiiy imkoniyatlardan yetarli darajada
foydalanilmayapti.Iqlimiy sharoit va resurslar faqat dehqonchilik yo’nalishlarini
belgilash hamda rivojlantirishda emas, balkichorvachilik tarmoqlarini aniqlash va
rivojlantirishda ham muhim omildir.
Ma’lumki, O’zbekistonda chorva mollari tekislik, tog’ oldi, past tog’li
hududlarda kuz, qish va bahor fasllarida boqiladi. Bahor oxirlaridan kun isishi,
yog’in-sochinning kamayib, efemerlarning
qurishi oqibatida chorva mollari asta-sekin tog’ va baland tog’yaylovlariga
haydaladi. Kuzgi sovuqlar boshlanishi bilan esa yana tekislikka haydab tushiladi.
Bunda joyning ob-havo sharoiti (tungi sovuqlar, kuchli shamol, qattiq yomg’ir va
ho’l qor yog’ishi va h.k.) hisobga olinmasa, chorva noqulay ob-havo sharoitiga
tushib qoladi, mollarning shamollashi ko’payadi, ba’zida ularning qirilishiga sabab
bo’ladi.
32

Shuning uchun O’zbekiston iqlimini yaylov chorvachiligi uchun
baholaganda quyidagi ko’rsatgichlarni e’tiborga olish lozim.
1. Noqulay iqlimiy holatlar (kuchli sovuqlar, ertangi kuzgi va kechki
bahorgi sovuqlar, kuchli yomg’ir, do’l, ho’l qor yog’ishi, yaxmalak (yut), kuchli
shamollar) va ularning chorva mollari sog’lig’iga ta’siri.
2.Tuproq yuzasining qurish vaqti (bu yaylov o’simliklarining qurish vaqtini
belgilaydi).
3.Bahor va kuzda sutkali o’rtacha haroratning Q 50 dan o’tish vaqti (kuni).
Chunki molni bahorda yaylovga haydash va kuzda yaylovdan pastga haydash shu
vaqtdan boshlanadi.4.Yaylovning hosildorligi, hosil miqdori (quruq massa sek ga
hisobida). Hosildorlik iqlimga bog’liq.
Suv resurslaridan foydalanish. Suv resurslaridan yerlarni o’zlashtirish omili
tariqasida oqilona foydalanish masalalari nafaqat paxtachilik zonasida, balki
paxtachilik-lalmikor va lalmikor zonalarda ham muhim ahamiyatga molikdir.
Ma’lumki, O’zbekistonning suv resurslari Sirdaryo va Amudaryo bilan
bog’liq. Sirdaryoning ko’pyillik o’rtacha oqimi 38 km3 ni, Amudaryoniki esa 79
km3 ni tashkil etadi. Hozirgi kunda ularning suv resurslari deyarli tugab bo’lgan.
Shu munosabat bilan obikor dehqonchilikda suv resurslarini to’g’ri hisobga olish
va ulardan oqilona foydalanish muammosi dolzarb masalaga aylangan. Amudaryo
irmoqlaridan Surxondaryo (70,2 m3/s), Sherobod (7,5 m3/sek),
Qashqadaryo (50 m3/s), Zarafshon (164 m3/s) daryolari O’zbekiston
hududida oqadi. Amudaryo suvining ma’lum qismi uning quyi oqimidagi Xorazm
va Qoraqalpog’iston yerlarini sug’orishga sarflanadi. Amudaryoning o’rta oqimida
Buxoro va Qashqadayo vohalaridagi yangi yerlarni o’zlashtirish maqsadida Qarshi,
Amu-Buxoro va Amu-Qorako’l kanallari qurilgan.
Sirdaryoning eng yirik irmoqlari Norin (423 m3/s), Qoradaryo (121 m3/s),
So’x (41 m3/s)daryolarining quyi oqimlari, Chirchiq (221 m3/s), Ohangaron (15,4
m3/s) daryolari O’zbekiston hududida joylashgan. O’zbekistonning tog’ oralig’i va
tog’ etagida joylashgan hududlarida yer usti suv oqimining asosiy qismi daryolar
o’zanlaridan va suv omborlaridan kanallarga olinadi.
33

Bu kanallar orqali O’zbekiston vohalariga yiliga 50 km3 hajmda suv
keladi.O’zbekistondagi Qizilqum cho’li va Ustyurt toshloq platosi o’zanli oqimga
ega emas. Shu bois bu yerlarda suvdan xo’jalikda foydalanishning birdan bir
manbasi yer osti suvlaridir. Ustyurtning yer osti suvlari sho’rroq va sho’r. Ayrim
joylarda chuchuk suv bo’lishi ehtimoli bor. Ustyurtdagi yer osti suvlarining
ishlatilishi mumkin bo’lgan miqdori juda kam.
Qizilqumda chuchuklantirmasdan foydalanish mumkin bo’lgan yer osti
suvlari juda kam. Markaziy Qizilqumda yer osti suvlarining to’xtovsiz olib turish
mumkin bo’lgan miqdori 11,0 m3G’s ga teng.O’zbekistndagi mavjud suv
resurslarining asosiy turi bo’lgan yer osti va yer usti suvlaridan oqilona
foydalanilgan taqdirda obikor dehqonchilik va yaylov chorvachiligini rivojlantirish
imkoniyati tug’iladi.
Relyefni qishoq xo’jaligi nuqtai nazaridan baholash.Joyning relyefini
qishloq xo’jaligi nuqtai nazaridan o’rganishda albatta uning iqlimini, tuproqlari,
o’simliklari, tog’ jinslari va landshaftining boshqa elementlari tahlili bilan bog’lab
tadqiqetish lozim.Relyef qishloq xo’jaligiga bevosita va bilvosita ta’sir etadi.
Masalan, yerning haydashga qanchalik yaroqligi qishloq xo’jaligida
foydalaniladigan mashinalarni ishlatish imkoniyati, umuman ulardan foydalanish
imkoniyati, sug’orish usullari ko’p jihatdan relyefga bog’liq. Bularni baholash
uchun joyning nishoblik darajasi, qanchalik notekisligi, erozion chuqurliklar farqi,
yonbag’irlarning uzunligi va ekspozitsiyasi, mikrorelyefi o’rganiladi.
Bu omillar hal qiluvchi ekologik ahamiyatga ega bo’lmagan taqdirlarda
ham qaysi ekin turini ekishni aniqlashda, yerga ishlov berish, sug’orish usullarini
belgilashda, hosildorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Relyefning
bilvosita ta’sirini o’rganish ham muhim, chunki relyef joyning mikro iqlimi
sharoiti, radiatsiya va issiqlik balansi, yorug’lik darajasi, tuproqning namlanish
orqali qishloqxo’jaligi ekinlarining yetilishiga, hosiliga ta’sir ko’rsatadi.Relyefni
qishloq xo’jaligi uchun baholashda odatda geografik-geomorfologik va
morfometrik metodlardan foydalaniladi.
34

Geografik-geomorfologik metodlardan qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishining ayrim tomonlarini va umumiy masalalarini relyef jihatdan tahlil
qilishda foydalaniladi. Bunda, masalan, joyning geologik-geomorfologik tuzilishi
bilan tuproq-o’simlik qoplamining bog’liqligi, relyef bilan iqlim o’rtaisdagi
bog’liqlik o’rganiladi.
Morfometrik metoddan yonbag’irning uzunligi, shakli, qiyaligi haqida
ma’lumot olishda, ihota daraxtzorlarini, kanallarni loyihalashtirishda, nomaqbul
tabiiy jarayonlarning oldini olish tadbirlarini belgilashda keng
foydalaniladi.Umuman, relyefni qishloq xo’jaligi maqsadida baholaganda uning
quyidagi jihatlariga alohida axamiyat qaratmoq zarur:
1. Joyning balandligini va uydim-chuqurlik darajasini aniqlash va uni
qishloq xo’jaligi uchun baholash. Joyning balandligi bu yerda qishloq xo’jaligi
qaysi tarmog’ini rivojlantirishni aniqlashga yordam beradi.
2. Hududning parchalanganlik darajasi ekin maydonlarining katta-
kichikligiga, unda qishloq xo’jalik mexanizmlarini ishlatish imkoniga, mexnat
unumdorligiga ta’sir etadi. Hududning parchalanganlik darajasi
I- erozion o’yiqlarning uzunligi (km)
3. Yonbag’irlar o’rganilganda asosan ularning qiyaligiga, uzunligiga,
shakliga, ekspozitsiyasiga e’tibor beriladi, chunki bu ko’rsatkichlar o’simliklarning
o’sishiga, hosilning miqdoriga va sifatiga eng ko’p ta’sir etadi. Tuproqning
namlikni tutib turishi, qishloq xo’jaligi mashinalarini ishlash sharoiti va ish unumi
yer yuzinig qiyaligiga bog’liq. Qiyalik tuproqning yuvilish sur’atiga ham ta’sir
ko’rsatadi.
Yonbag’irlar shakliga ko’ra 4 turga bo’linadi: - botiq, qovariq, tekis va
murakkab. Bularning har birida yuvilish va akkumlyatsiya jarayonlari turlicha ro’y
beradi. Yonbag’irlar ekspozitsiyasi erozion jarayonlar sur’atiga ta’sir etuvchi
omillardan biri bo’lib, yonbag’irning issiqlik va yorug’lik rejimiga va ular orqali
tuproq haroratiga, namligiga, o’simlik qoplamiga, shamolning yo’nalishiga va
tezligiga ta’sir ko’rsatadi.
35

O’zbekistonda janubi-g’arbiy, janubi-sharqiy yonbag’irlar iliqroq, quruqroq
bo’ladi. Bu hol shu yonbag’irlarda ekinlarni 5-7 kun ertaroq ekish imkonini beradi.
Relyefni O’zbekistonda keng tarqalgan obikor dehqonchilik nuqtai-
nazaridan baholaganda yer yuzining morfometrik ko’rsatkichlari va plastikasi
ko’rsatkichlari asos qilib olinadi.Yuqorida aytib o’tilganidek, yer yuzining qiyaligi
qishloqxo’jaligi mashinalarining qanday ishlashiga, yer usti suv oqimiga, sug’oruv
kanallari va zovur, drenaj shoxobchalari o’rnini aniqlashga,sug’orish usullarini
belgilashga ta’sir etadi.
Obikor dehqonchilik uchun relyef qiyaligini o’rta mashtabli
guruhlashtirilishi eng ahamiyatli hisoblanadi. Biz quyida relyefning qiyaligiga
ko’ra guruhlarini ko’rib chiqamiz:
Tekis yerlar -qiyaligi 0,0-0,1 0
. Bunday qiyalikdagi yerlar sug’orib ekin
ekish uchun yaroqli, lekin qiyalik deyarli bo’lmaganligi uchun sholidan boshqa
ekinlarni sug’orish uchun noqulay. Suv keltirgan jinslar va sug’orma suvlarning
bug’lanishi natijasida tuzlar akkumlyatsiyasi kuzatiladi, yerlar botqoqlanishi
mumkin. Egatlarga suv lotoklar orqali olib kelinadi yoki yerlar bostirib
sug’oriladi.Qiyalik juda kam yerlar – qiyaligi 0,1-0,20.
Sug’orib ekin ekish uchun qulay, hamma ekin turlarini sug’orish uchun
qulay sharoit mavjud, tuproqning bir tekis namlanishi ta’minlanadi.
Tuproqyuvilishi deyarli kuzatilmaydi.
Sal qiya yerlar -qiyalik 0,2-0,5 0
. Sug’orib ekin ekish uchun yaroqli. Paxta
va boshqa ekinlarni sug’orish qulay, biroq sug’oruv suvi miqdori normadan sal
ortib ketsa, 0,3 0 qiyalikdan boshlab tuproqsekin yuvilishi mumkin.Ozgina qiya
yerlar - qiyalik 0,5-1,00. Sug’orib ekin ekish uchun yaroqli. Lekin egatlarda suv
miqdori maromi oshib ketmasa, paxtani sug’orish uchun nisbatan qulay sharoit
mavjud. Kuchsiz eroziya sug’orma bo’lishi mumkin.
Qiyaligi o’rta yerlar qiyalik- 1-2 0
. Sug’orib ekin ekish uchun yaroqli.
Paxtani sug’orish uchun uncha qulay emas. Tabiiy holda tuproqning bir oz
yuvilishi kuzatiladi. Sug’organda tuproq yuvilishini hisobga olish va jo’yaklarni
yonbag’irga ko’ndalang o’tkazish lozim.
36

Qiya yerlar-qiyalik- 2-3 0
. Sug’orib ekin ekish uchun yaroqli. Paxtani
sug’orish uchun sharoit noqulay. Tuproqlarning yuvilishi sezilarli kuzatiladi.
Egatlarni yonbag’irlar qiyaligiga ko’ndalang o’tkazish lozim.Qiyaligi katta yerlar-
qiyalik 3-50. Sug’orish uchun yaroqli, lekin tuproq yuvilishi sug’orishni
qiyinlashtiradi. Maromidan ortiq suv bilan sug’orish kuchli yuvilishga olib keladi.
Tuproqning tabiiy holda yuvilishi o’rtacha.
Sug’orish maxsus zinapoyali kalta egatlarda olib borilishi lozim.Qiyaligi
juda katta yerlar- qiyalik 5-8 0
. Bahorgi dehqonchilik uchun yaroqli, lekin yerni
haydash uchun juda noqulay. Tuproqning gumusli qatlamining kuchli yuvilishi
kuzatiladi. Dehqonchilikni maxsus zina-poya terrasalarda olib borish mumkin.
Yerga yonbag’ir qiyaligiga ko’ndalang yo’nalishda ishlov berish mumkin. O’ta
qiya yerlar – qiyalik 8-120 .Sug’orib ekin ekish uchun yaroqsiz, eroziya tuproqni
butunlay yuvib ketishi mumkin.
Tokchilik va bog’dorchilikda foydalanish mumkin (kichik
yerlarda).Sug’orib ekin ekiladigan yerlarning meliorativ holatini aniqlashda
yerning o’ydim-chuqurligi, o’yiqlarning qanchalik chuqurligini baholash ham
muhim o’rin tutadi.Yerni planirovka qilish (tekislash), sug’oruv ariqlari va
zovurlar shoxobchalari yo’nalishini aniqlash, quriladigan nasos stansiyalari
quvvatini belgilash yerning o’ydim chuqurligi ma’lumotlariga asoslanadi. Yer osti
suvlari tabiiy oqimini, mahalliy eroziya bazislarini aniqlash ham shu ma’lumotlar
asosida bajariladi.
37

XULOSA
Har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ko’p jixatdan
uning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslariga bog’liq. Ular birgalikda xududning
tabiiy-resurs saloxiyatini belgilaydi, bu saloxiyat esa foydalanadigan tabiiy
boyliklar bilan bir qatorda, ulardan foydalanish mumkin bo’lgan imkoniyatlar,
zaxiralardan tashkil topadi. Binobarin, odatda, tabiiy resurs saloxiyat
baxolanayotganda nafaqat real borliq, balki imkoniyat xam nazarda tutiladi va bu
imkoniyatlardan foydalanish mamlakat iktisodiy rivojlanish istikbollari asosida
yotadi.
Ushbu mavzuning negizini tashkil qiladigan o’zak tushunchalar - tabiiy
sharoit va tabiiy resurslarni, umumiy va xususiy jixatlarini tushunib olish zarur.
Eng avvalo, ta’kidlash lozimki, xar ikkitasida ham “tabiiy” so’zi bor; demak,
ularning vujudga kelishi va rivojlanish konuniyatlari asosan tabiiy, ya’ni
gayrinsoniy jarayonlar bilan bog’liq bo’ladi. Ammo jamiyat va fan-texnika
tarakkiyoti, ishlab chikarishning rivojlanishi va axoli sonining usib borishi bilan
tabiiy sharoit va tabiiy resurslarga antropogen va texnogen omillar ta’siri kuchayib,
natijada, bizni urab turgan atrof muxitning “tabiiyligi” borgan sari sun’iylashib
boradi. Aynan ana shu tabiat va jamiyat urtasidagi uzaro aloshdorlikning hududiy
jihatlarini urganish geografiya fanining bosh falsafiy masalasi xisoblanadi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Sh.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. Toshkent –“O’zbekiston” -2016.56 B.
2. Sh.Mirziyoyev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. Toshkent –“O’zbekiston” -2016.488 B.
3. Sh.Mirziyoyev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent –“O’zbekiston” -2016.488 B.
4. G’ulomov P., Hasanov I. “O’zbekiston tabiiy geografiyasi. 1-qism.”
Toshkent - 2006.
5. P.Baratov – “O’zbekiston tabiiy geografiyasi. T.O’qituvchi - 2007
6. Otaboev Sh., Nabiev M. “Inson va biosfera”. T.O’qituvchi - 2008, 320 b.
Internet saytlari:
7. www.ziyonet.uz
8. www.arxiv.uz
9. www.geografiya.uz
39

Sotib olish