O‘zbekistonning tashki savdo siyosatining ustuvor yo‘nalishlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	45000UZS
Hajmi	62.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arabov Amirbek

Ro'yxatga olish sanasi 31 Iyul 2024

8 Sotish

O‘zbekistonning tashki savdo siyosatining ustuvor yo‘nalishlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ
UNIVERSITETINING JIZZ А X FILI А LI
“SIRTQI” F А KULTETI
“IQTISODIYOT” YO N
ʻ А LISHI
2-BOSQICH 551-22-GURUH TALABASI
NOSIROV SIROJNING
“Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” F А NID А N
KURS ISHI
Mavzu: O‘zbekistonning tashki savdo siyosatining ustuvor
yo‘nalishlari.
Bajardi: Nosirov S
Ilmiy rahbar: Nizamitdinov A
Jizzax-2024
1

MUNDARIJA
Kirish ........................................................................................................................3
I BOB. Iqtisodiy faoliyat va uning tasniflanishi. ..................................................5
1.1 Iqtisodiy faoliyat. Tashqi iqtisodiy faoliyat tushunchasining mazmuni va
mohiyati ...................................................................................................................5
1.2 O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish va mustahkamlash......16
I bob bo‘yicha
xulosa...............................................................................................19
II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI TASHQI SIYOSATI ASOSIY
PRINSIPLARI. ......................................................................................................21
2.1 O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosati..........................................................21
2.2 Tashqi siyosatning asosiy
tamoyillari................................................................26
II bob bo‘yicha
xulosa..............................................................................................30
III BOB. TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI XALQARO TARTIBGA
SOLISH ..................................................................................................................31
3.1 O’zbekistonning tashqi savdo
siyosati...............................................................31
3.2 O’zbekistonning tashqi savdo
strategiyasi.........................................................35
III bob bo’yicha xulosa............................................................................................40
Xulosa .....................................................................................................................41
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .....................................................................43
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyoti o‘zining ma‘no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan
keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning
tobora integrastiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda
bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga, har bir
mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘z mavqeini mustahkamlash uchun
kurashining kuchayishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish har bir mamlakat uchun nihoyatda
muhim masala sanaladi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish
vazifasi iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda doimo diqqatimiz markazida
bo‘lib, iqtisodiy rivojlanish borasida erishgan yutuqlarimizning muhim omili
hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida kechayotgan murakkab jarayonlar iqtisodiyotni
barqaror rivojlantirish, raqobatbardoshligini oshirish uchun uning tarkibiy
tuzilishini muttasil takomillashtirib borish zaruratini yanada kuchaytirdi.
Mamlakatning raqobatbardoshligi eng avvalo uning iqtisodiyoti raqobatbardoshligi
orqali ifodalanadi. Bu esa bevosita tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi siyosat
instrumentlariga taqaladi.
Prezidentimiz ta‘kidlaganlaridek, bu yil barchamiz ona yurtimiz,
O‘zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug` sanalardan biri –
Vatanimiz mustaqilligining 25 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz.
Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng
ko‘lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq-ravshan
belgilab olishni talab etadi.
Kurs ishining predmeti: Sivilizastiya, davlat sub‘ekti, tashqi iqtisodiy
3

faoliyat, hamkorlik.
.Kurs ishining maqsadi: Tashqi iqtisodiy aloqalar xalqaro mehnat
taqsimoti, ishlab chiqarish va fanni ixtisoslashtirish, xo‘jalik hayotini
baynalmillashtirish jarayonidan ob‘ektiv ravishda kelib chiqadi. Tashqi iqtisodiy
aloqalarning shakllanishi va rivojlanishi aalohida olingan mamlakatlarning o‘zaro
aloqalari va bir-biriga bog`liqligining kuchayishi bilan belgilanadi.
Kurs ishining vazifasi: davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari turli sohalarda:
tashqi savdo, faoliyatining ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, investistiya, valyuta-
moliya va kredit, axborot, madaniy va sport turlari, mehnat resurslarini olib
o‘tishda o‘rnatish.
Kurs ishining tuzilishi: kurs ishi 2 bob, 5 bo‘lim, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
4

I BOB. IQTISODIY FAOLIYAT VA UNING TASNIFLANISHI
1.1 Iqtisodiy faoliyat. Tashqi iqtisodiy faoliyat tushunchasining
mazmuni va mohiyati
«Biz tashqi aloqalarni xalqaro munosabatlarning turli yo‘nalishlari bo‘yicha
muvaffaqiyatli rivojlantirishni xavfsizlik va barqarorlikni kafolati deb bilamiz».
I.Karimov
Sivilizastiyaning rivojlanishi alohida olingan davlatlarni xalqaro xo‘jalik
aloqalariga muntazam ravishda jalb etishga olib keladi, bu esa yagona global jahon
iqtisodiyotini barpo etishga imkon yaratadi. Dunyodagi barcha mamlakatlar
umumiy iqtisodiy qonunlarga ko‘ra rivojlanadi, bu qonunlar xalqaro munosabatlar
iqtisodiy xarakterining ustuvor bo‘lishini kafolatlaydi.
Ehtiyojlarning doimo murakkablashib boradigan tarkibi, resurslar taqchilligi
va olisligi nafaqat alohida olingan davlat ichidagi hududlar o‘rtasida, balki turli
davlatlar va jahon mintaqalari o‘rtasida ham yanada samaraliroq ayirboshlash
vositalarini talab etadi.
Dunyoning turli mintaqalarida iqtisodiy rivojlanish va aholining o‘sishi
notekis yuz beradi, bu ham xalqaro ayirboshlashni kengaytirish zaruratini yuzaga
keltiradi; ushbu jarayonlar yangi bozorlar (tovarlar, xizmatlar, mehnat, axborot,
moliya va boshqa bozorlar)ni rivojlantirishga, xomashyoni olib kirishga,
texnologiya va axborotlarni ayirboshlashga, ilmiy, ilmiy-texnik, ishlab chiqarish,
madaniy va boshqa tashqi iqtisodiy aloqalarga imkon yaratadi.
O‘zbekistonda ko‘plab korxona va birlashmalar, korporastiya va
kompaniyalar, firma va boshqa tashkilotlar xorijlik sheriklar bilan tashqi savdo
aloqalarini muvaffaqiyat bilan rivojlantirmoqdalar, xorijlik investorlar ishtirokida
5

yirik investistiya loyihalarini amalga oshirmoqdalar, xalqaro ishlab chiqarish
hamkorligini butun choralar bilan kengaytirmoqdalar va chuqurlashtirmoqdalar.
Tashqi iqtisodiy aloqalar - iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va faoliyatning
boshqa sohalarida davlat va uning sub‘ektlari xalqaro hamkorligining xilma-xil
shakllari tizimidir.
Davlat sub‘ekti tashqi iqtisodiy faoliyat (TIF) tashqi iqtisodiy aloqalarni
ro‘yobga chiqarish jarayonidir. Bu tushuncha O‘zbekistonda mamlakatimiz
mustaqillikka erishgandan so‘ng keng qo‘llanila boshladi, chunki biz sovet
xukumati davrida xorijiy davlatlar bilan tashqi iqtisodiy aloqalarda mustaqil
ishtirok etish imkoniyatidan maxrum edik.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni
amalga oshirish 1991 yil 14 iyundagi O‘zbekiston Respublikasining ―Tashqi
iqtisodiy faoliyat to‘g`risida qonuni bilan tartibga solinadi, qonunning yangi‖
tahriri 2000 yil 26 mayda e‘lon qilingan edi, va unga ko‘ra tashqi iqtisodiy faoliyat
deganda, O‘zbekiston Respublikasi yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy
davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan
o‘zaro foydali iqtisodiy aloqalarni o‘rnatish va rivojlantirishga ?aratilgan faoliyati
tushuniladiariga ular zimmasiga davlat tomomnidan yuklangan huquq va
majburiyatlarning tasarrufchilari kiradi. Bular o‘zini-o‘zi boshqaradigan hududlar,
ularning mulkchilik shaklidan qat‘i nazar xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar
(akstiyadorlik jamiyatlari, davlat korxonalari, kichik va o‘rta korxonalar, xorijiy
investistiyalar ishtirokidagi korxonalar, xususiy tadbirkorlar va hokazolar)dir.
Binobarin, tashqi iqtisodiy aloqalar bir aniq mamlakatning boshqa
mamlakatlar bilan xalqaro mehnat taqsimoti, fan va ishlab chiqarishni
ixtisoslashtirish hamda boshqa omillarga asoslangan ishlab chiqarish, savdo,
siyosiy va boshqa xil munosabatlaridir. Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi iqtisodiy
aloqalarni ro‘yobga chiqarish jarayonidir.
1Alimov, I.Axmedov. O‘zbekiston respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat
asoslari .T.2004.9-B
6

Tashqi iqtisodiy aloqalar xalqaro mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish va fanni
ixtisoslashtirish, xo‘jalik hayotini baynalmillashtirish jarayonidan ob‘ektiv
ravishda kelib chiqadi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning shakllanishi va rivojlanishi
aalohida olingan mamlakatlarning o‘zaro aloqalari va bir-biriga bog`liqligining
kuchayishi bilan belgilanadi.
Shunday qilib, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari turli sohalarda: tashqi
savdo, faoliyatining ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, investistiya, valyuta-moliya va
kredit, axborot, madaniy va sport turlari, mehnat resurslarini olib o‘tishda
o‘rnatiladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning ana shu barcha turlarini quyidagi
shakllarga birlashtirish mumkin: savdo (tovarlarni ayirboshlash, xizmatlar
ko‘rsatish), qo‘shma tadbirkorlik, hamkorlikning boshqa turlari. Ular xalqaro
iqtisodiy munosabatlar amaliyotida, ayniqsa, keng tarqalgan.
Tashqi iqtisodiy aloqalar tarixiy va iqtisodiy toifa hisoblanadi. Tarixiy toifa
sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar stivilizastiya mahsulotidir. Ular davlatlar paydo
bo‘lishi bilan yuzaga keladi va ular bilan birga rivojlanadi. Ushbu aloqalarning
rivojlanishiga, ayniqsa, feodalizmning tanazzuli kuchli turtki berdi. Natural
xo‘jalikdan tovar-pul munosabatlariga o‘tilishi alohida davlatlarning milliy
bozorlarini rivojlantirishga va ushbu milliy bozorlarning tovar ayirboshlashida
keskin sakrashni tug`diradi, bu esa davlat munosabatlarining iqtisodiy sohasida
baynalmila aloqalar va xalqaro ayirboshlash kengayishi va chuqurlashishiga olib
keldi.
Iqtisodiy toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar barcha turdagi resurslarning
davlatlar va turli davlatlarning iqtisodiy sub‘ektlari o‘rtasidagi harakati paytida
yuzaga keladigan ishlab chiqarish – iqtisodiy munosabatlar tizimini tashkil qiladi.
Ushbu ikki taraflama munosabatlar davlat iqtisodiy hayotining barcha sohalarini,
avvalo, uning ishlab chiqarish, savdo, investistiyaga oid va moliyaviy faoliyatini
qamrab oladi.
Tashqi iqtisodiy aloqalar orqali jahon bozorining tovar va xizmatlarga talabi
muayyan davlatning ichki bozoriga o‘tkaziladi, bu esa ishlab chiqaruvchi
kuchlarni
7

rivojlantirishga imkon yaratadi, bu, o‘z navbatida, sanoat, qishloq xo‘jaligi,
savdo,
moliya muassasalari va xizmatlar sohasini rivojlantirishga olib keladi.
Mamlakat ichki bozorining rivojlanishi natijasida davlat ichida taklif hajmi
talab hajmidan o‘sib keta boshladi, bu hol tashqi savdo operastiyalarining
kengayishi, sarmoya qiymatining arzonlashishi va ishlab chiqarish hamda
muomala chiqimlarining kamayishiga olib keladi.
O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy yo‘nalishlari
quyidagilardan iborat:
1. Xalqaro iqtisodiy va moliyaviy hamkorlik;
2. Tashqi savdo faoliyati;
3. Xorijiy investistiyalarni jalb qilish;
4. O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida investistiya faoliyati.
Xalqaro iqtisodiy va moliyaviy hamkorlik - ishlab chiqarish, moliya, bank
va sug`urta faoliyati, ta‘lim va kadrlarni tayyorlash, turizm, sog`qliqni saqlash,
ilmiy-texnikaviy, madaniy, ekologiya, gumanitar va boshqa soqalarda qonun
qujjatlarida belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat
sub‘ektlarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek
xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro manfaatli aloqalarni o‘rnatishi va kengaytirishga
qaratilgan tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdir.
Tashqi savdo faoliyati xalqaro tovarlar, xizmatlar (ishlar) va intellektual
mulk savdosi soqasidagi bitimlarni amalga oshirish bo‘yicha tadbirkorlik
faoliyatidir.
Tashqi savdo faoliyati tovarlarni, ishlarni (xizmatlarni) eksport va import
qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Har qanday davlatning tashqi iqtisodiy faoliyati jahon xo‘jaligining faoliyat
ko‘rsatishi bilan bog`langan va muqarrar ravishda nafaqat milliy huquqiy
me‘yorlar, balki xalqaro huquq standartlari bilan ham tartibga solinadi. Tabiiyki,
milliy huquq reglamentastiyalari bilan xalqaro iqtisodiy huquq o‘rtasida muayyan
ziddiyatlar mavjud.
8

tan olish zarurati u yoki bu mamlakatlar suvereniteti sohasiga kattagina
cheklovchi ta‘sir ko‘rsatadi.
Milliy huquqiy hujjatlarni davlatlararo shartnomalarga muvofiq tarzda
muayyan darajada birxillashtirish hozirgi bosqichda ushbu muammoning eng
maqbul echimi hisoblanadi, ya‘ni xalqaro huquqning qoida va me‘yorlari
amaliyotda milliy qonun hujjatlari orqali ro‘yobga chiqariladi.
O‘zgartirish jarayonlarining keskinligi O‘zbekiston milliy qonun hujjatlarini
xalqaro stnadartlarga keltirish jarayonida muayyan murakkabliklarni yuzaga
keltirdi. Ushbu vazifa izchillik bilan bir necha bosqichlarda hal etib borildi. Tashqi
iqtisodiy faoliyat sohasiga taalluqli qonun hujjatlari va me‘yoriy hujjatlarning
ko‘pligini e‘tiborga olib, O‘zbekistonning jahon iqtisodiy tizimiga kirishi
xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz.
Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarni erkinlashtirish va chuqurlashtirish
jarayoni tashqi iqtisodiy faoliyatni huquqiy boshqarish strategiyasining o‘ziga
xosliklarini va ham mintaqaviy miqyosda, ham alohida mamlakatlar darajasida
savdo-iqtisodiy hamkorliginining tegishli ustuvorliklarini belgilab berdi.
2000 yil boshida mamlakatimiz dunyoning 38 davlati bilan savdo-iqtisodiy
hamkorlik to‘g`risidagi, 35 davlat bilan esa sarmoya kiritishni rag`batlantirish va
himoyalash to‘g`risidagi kelishuvlarni imzoladi.2 Bu o‘rinda ham huquqiy-
shartnomaviy bazani shakllantirishda songa emas, balki sifatga e‘tibor qaratildi,
ya‘ni har bir kelishuv O‘zbekistonning milliy manfaatlaridan va sherik davlatning
o‘ziga xosliklaridan kelib chiqib tayyorlandi.
O‘zbekistonning AQSh bilan ko‘p qirrali hamkorligining huquiy bazasini
takomillashtirish jarayoni jadal olib borildi, hozir 20 dan ortiq o‘zaro kelishuv va
shartnomalar amal qilmoqda, ular qatorida kapital qo‘yilmalarni rag`batlantirish va
himoya qilish haqidagi kelishuv ham bor. Amerika qit‘asi davlatlari ichida
AQShdan tashqari katta sarmoya resurslariga va texnologik imkoniyatlariga
ega bo‘lgan Kanada bilan shartnomaviy-huquqiy munosabatlarning
rivojlanayotganligini alohida ta‘kidlash kerak.
9

Evropa Ittifoqi mamlakatlari bilan munosabatlarni rivojlantirish O‘zbekiston
Respublikasi tashqi iqtisodiy strategiyasining ajralmas qismi hisoblanadi.
Uzoq muddatli, barqaror va umum tan olingan tamoyillar asosiga qurilgan
o‘zaro xo‘jalik hamkorligini ta‘minlovchi Evropa Ittifoqi bilan iqtisodiy aloqalarni
huquqiy ta‘minlash orqali o‘z strategik manfaatlariga erishish maqsadida
O‘zbekiston qator ikki tomonlama shartnomalardan tashqari, sherikchilik va
hamkorlik to‘g`risida kelishuv shaklida savdo-iqtisodiy hamkorlik to‘g`risidagi
umumiy kelishuvni ham imzolagan, u 1998 yil iyunida kuchga kirgan. Uni amalga
oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori va
O‘zbekiston Respublikasi bilan Evropa hamjamiyati va unga a‘zo davlatlar
o‘rtasidagi Sherikchilik va hamkorlik to‘g`risidagi kelishuvni amalga oshirish
bo‘yicha 2000-2005 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasi
hukumatining asosiy tashkiliy chora-tadbirlari umumiy dasturi qabul qilindi.
MDH mamlakatlari bilan munosabatlar ham jadal rivojlanmoqda.
Hamdo‘stlik mamlakatlari bilan munosabatlar ilgari mavjud bo‘lgan iqtisodiy
aloqalarning tabiiy davomi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda MDH mamlakatlari bilan
aloqalar madaniy savdo-sotiq olib borishga to‘siq bo‘layotgan moliyaviy
imkoniyatlarning cheklanganligi tufayli murakkablashmoqda.
O‘zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasini
ishlab chiqishda va takomillashtirishda jahonning boshqa mintaqalari mamlakatlari
bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishga ham muhim ahamiyat berish
kerak.
Xalqaro moliya-iqtisodiy tashkilotlarga a‘zolik ko‘p tomonlama hamkorlik
darajasida shartnomaviy-huquqiy bazani shakllantirish siyosati doirasida
O‘zbekiston Respublikasi uchun dolzarblik kasb etmoqda. 1994 yildan boshlab
O‘zbekistonning Umumjahon savdo tashkilotiga kirishi bo‘yicha huquqiy
tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda, bu tashkilotga a‘zolik O‘zbekiston
uchun
yangi imkoniyatlarni ochishi mumkin.
10

Savdo-iqtisodiy hamkorlik milliy qonunchilik asosida ham huquqiy tartibga
solinadi. ―O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to‘g`risida gi‖
Qonun bu jarayonning samaradorligini ta‘minlayda, unda O‘zbekiston
Respublikasi xalqaro shartnomalarini tuzish, uzaytirish va bekor qilish huquqiy
vositalarining amal qilishida tegishli vazirliklar va idorlarning vakolatlari,
ixtisoslashuvlari aniq belgilangan. Bu qonun mamlakat bo‘yicha umuman tashqi
aloqalarning shartnomaviy-huquqiy bazasini rasmiylashtirish sohasini
rivojlantirishga olib keldi.
90-yillardayoq qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining ―Tashqi
iqtisodiy faoliyat to‘g`risida gi Qonuni mamlakatda tashqi iqtisodiy faoliyatni har
‖
tomonlama muvofiqlashtirishda muhim o‘rin egallaydi.
Amaliyotning ko‘rsatishicha, bu qonun iqtisodiyotni boshqarishning
ma‘muriy-buyruqbozlik usullaridan bozor usullariga bosqichma-bosqich o‘tish,
tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish sharoitlarida iqtisodiy islohotlarning
dastlabki bosqichlarida muhim rol o‘ynadi. Biroq 90-yillarning ohirlarida
boshlangan mamlakat iqtisodiyotini erkinlashtirish jarayonlari tashqi iqtisodiy
faoliyatni tashkil etish va boshqarish oldiga yangi-yangi talablarni qo‘ya boshladi.
Bundan tashqari, respublikada ushbu qonunga u yoki bu darajada daxldor bo‘lgan
qator qonunlar qabul qilindi. ―Valyuta boshqaruvi to‘g`risida , ―Xorijiy
‖
investistiyalar to‘g`risida , ―Bojxona tarifi to‘g`risida , ―Investistiya faoliyati
‖ ‖
to‘g`risida , ―Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to‘g`risida gi
‖ ‖
Qonunlar shular jumlasidandir. Shu munosabat bilan 2000 yilning may oyida
mamlakat parlamenti tomonidan O‘zbekiston Respublikasining ―Tashqi iqtisodiy
faoliyat to‘g`risida gi Qonuni yangi tahrirda qabul qilindi, unda bu sohada
‖
keyinchalik qonun yaratish faoliyati uchun asos bo‘ladigan tashqi iqtisodiy
faoliyatning konsteptual asoslari aniq belgilab berildi. Ushbu qonunning 3-
moddasiga muvofiq tashqi iqtisodiy faoliyat deganda O‘zbekiston Respublikasi
yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy
shaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro foydali iqtisodiy aloqalarni
o‘rnatish va rivojlantirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi.
11

Qonunning yangi tahririda tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishning
ma‘muriy usullaridan iqtisodiy usullarini ustuvorligi metodologik tamoyil sifatida
aniq belgilandi hamda davlat va uning organlarining tashqi iqtisodiy faoliyat
sub‘ektlari ishiga noqonuniy aralashishlari man qilindi. Qonunning yangi tahriri
moddalari mamlakat qonunchiligida yuz bergan o‘zgarishlarni, tashqi savdo
rejimini erkinlashtirish vazifalarini hamda boshqa tahririy tuzatishlar va
qo‘shimchalarni hisobga olib yangilandi.
Keyingi yillarda O‘zbekiston milliy iqtisodiyoti sub‘ektlarining tashqi
iqtisodiy faoliyatini erkinlashtirishga qaratilgan, shu jumladan, eksport va import
operastiyalarini tariflar vositasida va notarif boshqarishni tartibga solish, eksport
mahsuloti ishlab chiqarishni rag`batlantirishga doir chora-tadbirlar ko‘rildi.
Mazkur choralarning hammasi imtiyozli tusda bo‘lib, amaldagi huquqiy
me‘yorlardan ba‘zi istisnolarni taqozo etadi. Biroq ular shunchaki imtiyozlar tizimi
emas, barcha ko‘rsatilgan imtiyozlar tizimi aniq yo‘nalishga ega: ular yuqori
darajada qayta ishlangan eksport mahsulotini ishlab chiqaradaigan
korxonalardagina tatbiq etiladi, shu sababli undan savdo-vositachi tashkilotlar,
xom ashyo resurslarini eksport qiluvchi va shu kabi boshqa tashkilotlar foydalana
olmaydilar.
Tabiiyki, o‘z mahsulotining faol eksportini ta‘minlash bozorning xorijiy
qatnashchilari bilan hamkorlik qilishda yanada real bo‘lib bormoqda. Shu sababli
mamlakatimiz ishlab chiqaruvchilari va ularning xorijlik sheriklari uchun qonun
hujjatlarini muvozanatlashtirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining
mamlakatimizga chet el investistiyalari oqimini tartibga soluvchi maxsus qonunlari
qabul qilindi, 1994 yilda qabul qilingan ana shunday yo‘nalishdagi dastlabki qonun
(―Chet el investistiyalari va chet ellik investorlar faoliyatining kafolatlari
to‘g`risida ) so‘zsiz, chet el investistiyalarini jalb etishda ijobiy rol o‘ynadi,‖
lekin xo‘jalik amaliyotining real holati uni yanada takomillashtirishni taqozo etdi,
shuning uchun unga muayyan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritib borildi (1994,
1995, 1997 yillarda). 1998 yilda O‘zbekiston Respublikasida ―Chet el
investistiyalari to‘g`risida gi yangi Qonun amalga kiritildi, u iqtisodiy
‖
12

rivojlanishning o‘zgarib borayotgan sharoitlariga javob beradi, jahon
hamjamiyatida chet ellik investorlar va chet el investistiyalariga nisbatan qabul
qilingan barcha talablar va qoidalarni e‘tiborga oladi.
Jahon hamjamiyatida allaqachon tadbirkorlikning milliy rejimini xorijiy
qatnashchilarga tatbiq etish belgilovchi qoidaga aylangan. U bir qator xalqaro
hujjatlar: Xalqaro savdo palatasining ―Xalqaro investistiyalar uchun amal
qiluvchi qoidalar , Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining ―Sarmoya‖
harakatini erkinlashtirish kodeksi va ―Xalqaro sarmoya qo‘yilmalari va ko‘p
‖
millatli korxonalar to‘g`risida gi dekalarastiyasida mustahkamlangan. Bundan
‖
tashqari, Jahon banki va Xalqaro Valyuta Fondi chet el investistiyalari rejimi
to‘g`risida amal qiluvchi qoidalar ni qabul qildi, unda chet el sarmoyasini biror-bir
‖
mamlakatga kiritish qoidalari, rejimni qo‘llashga doir standartlar, sarmoya va
foydalarni o‘tkazish tartibi, nizolarni bartaraf etishning qoida va mexanizmlari, bir
qancha boshqa jihatlar ta‘riflangan.
Milliy rejim qoidasi dunyoda borgan sari kenga tarqalmoqda. Investistiya
chorlarining savdo jihatlariga doir kelishuvga muvofiq, Umumjahon savdo
tashkiloti ishtirokchisi bo‘lgan mamlakatlar uchun investistiya choralariga tariflar
va savdo bo‘yicha bosh kelishuv doirasidayoq qabul qilingan tadbirkorlikning
milliy rejimi qoidasi tatbiq etiladi. Bundan tashqari, xalqaro savdoda miqdoriy
cheklashlardan voz kechish qoidasi qayd etilgan.
―Chet el investistiyalari to‘g`risida gi Qonunga muvofiq va o‘z institutlari
‖
bilan davlat chet ellik investorlarga O‘zbekiston Respublikasi hududida
investistiya faoliyatini amalga oshirishlari paytida ularning huquqlari himoya
qilinishini kafolatlaydi. Moddalarning birida shunday deyiladi: ―Chet ellik
investorlar va chet el investistiyalari uchun adolatli va teng huquqli rejim,
ularning to‘liq va doimiy himoyasi hamda xavfsizligi ta‘minlanadi. Bunday rejim
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida belgilab qo‘yilgan rejimga
qaraganda noqulayroq bo‘lishi mumkin emas.
13

Chet el investistiyalarini huquqiy rejimi O‘zbekiston Respublikasi yuridik va
jismoniy shaxslari tomonidan aalga oshirilayotgan investistiyalarning tegishli
rejimiga qaraganda noqulayroq bo‘lishi mumkin emas . ‖
Shu bilan birga chet ellik investorlarga xalqaro huquq qoidalariga muvofiq
g`oyatda keng huquqlar, jumladan, investistiyalashni amalga oshirishning hajmlari,
turlari va yo‘nalishlarini mustaqil belgilash, investistiya faoliyatini amalga oshirish
uchun yuridik va jismoniy shaxslar bilan shartnomalar tuzish, o‘zining
investistiyalariga va investistiya faoliyatining natijalariga egalik qilish, ulardan
foydalanish va ularni tasarruf etish erkinligi berilgan.
Chet ellik investorlar investistiya faoliyati natijasida olingan o‘ziga qarashli
ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalarini patentlashtirish to‘g`risida
mustaqil ravishda qaror qabul qiladilar, olingan daromadni mustaqil tasarruf
etadilar, respublikaga kerditlar va qarzlar tariqasida pul mablag`larini jalb qilish,
o‘zlaridagi milliy valyuta mablag`laridan ichki valyuta bozorida chet el valyutasini
sotib olish uchun foydalanish huquqiga va O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga egadirlar.
Chet ellik investorlar uchun investistiya faoliyatini amalga oshirish
maqsadida har qanday xorijiy davlatning fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan
shaxslar bilan mehnat shartnomalarini erkin tuzish imkoniyatlari yaratilgan. Ular
butun O‘zbekiston hududi bo‘ylab erkin harakatlana oladilar, mamlakatimiz
investorlari bilan teng holda sug`urta himoyasiga bo‘lgan huquqdan
foydalanadilar.
―Chet el investistiyalari to‘g`risida gi Qonunning asosiy qoidalari xalqaro
‖
amaliyotda qabul qilingan talablarga to‘la muvofiq keladi, zero, chet ellik
investorlar respublika ichki bozorida mamlakatimiz investorlari bilan teng
sharoitlarga qo‘yilgan. Biroq shuni e‘tiborga olish joizki, ushbu qonunga
ko‘ra, chet ellik investorlar O‘zbekiston hududida chet el investistiyalari
ishtirokidagi korxonalarni barpo etishlari va ularga respublika qonun hujjatlariga
binoan taqdim etiladigan imtiyozlar tizimidan foydalanishlari mumkin. Ushbu
imtiyozlar, xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 20 martda
14

qabul qilingan ―Eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarni
rag`batlantirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g`risida gi, 1996 yil 31 mayda‖
qabul qilingan ―Chet el investistiyalari ishtirokidagi korxonalarni barpo etish va
ular faoliyatini rag`batlantirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g`risida gi,
‖
2005 yil 11 aprelda qabul qilingan ―To‘g`ridan-to‘g`ri xususiy xorijiy
investistiyalarni jalb etishni rag`batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g`risida gi farmonlarida va bir qator boshqa qonun hujjatlarida ta‘kidlangan.
‖
Shunday qilib, O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyati borgan sari xalqaro
huquq me‘yorlariga yaqinlashtirilayotgan mustahkam qonunchilikka asoslanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov mamlakatda kechayotgan
iqtisodiy islohatlarni tahlil kilib shunday deydi: «O‘zbekiston suveren davlat
sifatida ochiq iqtisodiyotni vujudga keltirish sohasida faol ish olib bormokda.
Mamlakatning jahon xujalik aloqalarida, xalqaro mehnat taksimotida keng
miqyosda ishtirok etishi ochiq turdagi iqtisodiyotni barpo etishning asosidir»4.
Davlat mustaqilligiga erishilishi O‘zbekiston uchun mustaqil ravishda o‘z
rivojlanish modelini ishlab chiqish imkoniyatlarini ochdi.
Bu rivojlanish modelida tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish va
mustahkamlash, respublikaning jahon xo‘jalik aloqalariga integrastiyalashuvi
yo‘nalishlarini belgilashga katta e‘tibor qaratilgan. Mamlakatning jahon xo‘jalik
aloqalarida, xalqaro mehnat taqsimotida keng ko‘lamda ishtirok etishi ochiq
turdagi iqtisodiyotni qurishning asosi hisoblanadi. Shuning uchun ham
iqtisodiyotimizning kelajagini uning jahon xo‘jaligiga integrastiyasida
ko‘rishimiz mumkin.
Mintaqaviy integrastiya doirasida hamkorlik qilish amaliyoti va xorijiy
mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, dunyo iqtisodiyotiga
integrastiyalashuv mamlakat xalq xo‘jaligi doirasida ruy beradigan turli xildagi
tarkibiy o‘zgarishlar bilan, shuningdek integrastiya jarayonlarining katalizatori
bo‘lib xizmat qiluvchi tashqi iqtisodiy aloqalarning yangi mexanizmlarini
shakllantirish bilan uzviy bog`liqdir. Bunday zarurat, jahon xujaligi tizimiga
integrastiyalashayotgan O‘zbekiston iqtisodiyotida ham turli xildagi tarkibiy
15

o‘zgarishlarni vujudga keltirish va uning tashqi iqtisodiy aloqalari sohasida yangi
mexanizmlarni shakllantirishni taqozo etadi.
Tashqi iqgisodiy faoliyatni erkinlashtirish bo‘yicha aniq bir maqsadga
yo‘naltirilgan siyosatni olib borish, xo‘jalik sub‘ektlariga xorijiy hamkorlar bilan
to‘g`ridan-to‘g`ri aloqalarni o‘rnatishda katta erkinliklar berish, respublikamizda
ishlab chiqarilgan mahsulotlarni xorijda sotish, tovarlar eksporti va importiga
yanada imtiyozli tartiblarni joriy qilish — bular siyosatimizning zamonaviy
bosqichdagi ustuvor yo‘nalishlar
Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlik qilish mintaqaning
rivojlanishi va davlatlar iqtisodi uchun muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov integrastiya haqida gapirar ekan, manfaatlar
birikuvining xilma-xil mexanizmlari va shakllari hamda integrastiya turlari
mavjudligiga asoslanadi. "Biz integrastiya jarayonlari va bozor islohotlarini
rivojlantirishga, Markaziy Osiyo mintaqasida umumiy bozorni shakllantirishga
alohida ahamiyat beramiz. Faqat o‘zining tor milliy qobig`ida qolib ketmagan
bozorgina xorijiiy investistiyalarning katta oqimini jalb qilib, mintaqa
mamlakatlarining barqaror rivojlanishi va farovonligini ta‘minlay oladi"
1.2 O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish va
mustahkamlash
1991-yil 31-avgust – O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining rasmiy
e‘lon qilingan kuni – davlatimizning xalqaro hamjamiyatga keng ko’lamli va
dinamik integratsiyasi boshlangan sana hisoblanadi.
2015-yil 1-iyul holatiga ko’ra O’zbekiston dunyoning 130 dan ortiq
mamlakati bilan diplomatik aloqalar o’rnatgan.
Toshkentda 45 ta xorijiy davlatning elchixonalari, 9 ta faxriy konsulxona, 11
ta xalqaro tashkilotlarning vakolatxonalari, 5 ta xalqaro moliyaviy tashkilotlarning
vakolatxonalari, 3 ta diplomatik mavqega ega bo’lgan savdo vakolatxonalari
faoliyat olib bormoqda.
16

Bugungi kunda xorijiy mamlakat va xalqaro tashkilotlarda O’zbekiston
Respublikasining 46 ta diplomatik va konsullik vakolatxonalari faoliyat
ko’rsatmoqda.
O’zbekiston 100 dan ortiq xalqaro tashkilotlarga a‘zo bo’lib, turli xil ko’p
tomonlama hamkorlik tuzilmalari bilan aloqalarni rivojlantirmoqda.
Mamlakat Tashqi siyosiy faoliyati kontseptsiyasiga muvofiq, O’zbekiston
tashqi siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishi Markaziy Osiyo mintaqasi bo’lib,
mamlakatning hayotiy muhim manfaatlari bu mintaqa bilan chambarchas
bog’liqdir.
O’zbekistonning Markaziy Osiyodagi siyosati mintaqada tinchlik va
barqarorlikni ta‘minlashga, mintaqaviy xavfsizlikning eng muhim muammolarini
hal etishga, jumladan, Afg’onistondagi vaziyatni izga tushirishga ko’maklashishga,
Markaziy Osiyoning transchegaraviy daryolari suv resurslaridan adolatli va
oqilona foydalanishni va mintaqada ekologik barqarorlikni ta‘minlashga,
chegaralarni delimitatsiya va demarkatsiya qilish jarayonlarini yakunlashga, yangi
tahdidlarga qarshi kurash borasida samarali chora-tadbirlar ko’rishga, barcha
qo’shni mamlakatlar bilan o’zaro yaqin, manfaatli va amaliy hamkorlikni yo’lga
qo’yishga qaratilgandir.
O’zbekiston o’zining yaqin qo’shnilari bilan munosabatlarda doimo ochiq,
do’stona va pragmatik siyosat yuritish tarafdori bo’lib qoladi, mintaqadagi barcha
dolzarb siyosiy, iqtisodiy va ekologik muammolarni Markaziy Osiyo mamlakatlari
tomonidan o’zaro manfaatlarni hisobga olgan holda, amaliy muloqot va xalqaro
huquq normalari asosida hal etilishini yoqlaydi.
O’zbekiston Afg’onistonga nisbatan an‘anaviy tarzda bu davlatning ichki
ishlariga aralashmaslik pozitsiyasiga asoslanib, yaxshi qo’shnichilik va do’stona
siyosat yuritadi, u bilan o’z munosabatlarini o’zaro milliy manfaatlardan kelib
chiqib va afg’on xalqi tanlagan yo’lni hurmat qilgan holda ikki tomonlama asosda
tashkil etishni ma‘qul topadi. O’zbekistonning fikriga ko’ra, afg’on muammosini
hal etishning yagona yo’li - siyosiy muzokaralar yo’li bo’lib, donor-
mamlakatlarning moliyaviy, iqtisodiy va insonparvarlik ko’magi, hamda
17

Birlashgan Millatlar Tashkilotining faol ishtiroki asosida o’zaro kurashayotgan
tomonlar o’rtasida kelishuvga erishishdir.
O’zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishi MDHga a‘zo
mamlakatlardir. O’zbekistonni bu davlatlar bilan tarixan shakllangan siyosiy,
iqtisodiy, transport-kommunikatsion va boshqa aloqalar bog’lab turadi.
O’zbekiston MDHning barcha mamlakatlari bilan ikki tomonlama hamkorlik
munosabatlarini teng huquqli, o’zaro foydalimanfaatli, bir-birining manfaatlarini
hisobga olish va hurmat qilish asosida yo’lga qo’yishni davom ettiradi.
O’zbekiston Respublikasi bilan Rossiya Federatsiyasi o’rtasidagi Strategik
sherikchilik to’g’risidagi shartnoma (2004-yil 16-iyun), Ittifoqchilik munosabatlari
to’g’risidagi shartnoma (2005-yil 14-noyabr), shuningdek Strategik sheriklikni
chuqurlashtirish to’g’risidagi deklaratsiya (2012-yil 4-iyun) asosida Rossiya
Federatsiyasi bilan do’stona aloqalarni izchil rivojlantirish va har tomonlama
mustahkamlash har ikkala mamlakat manfaatlariga mos keladi hamda mintaqada
barqarorlik va xavfsizlikning mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Savdo-iqtisodiy
aloqalarni va investitsion hamkorlikni yanada kuchaytirish hamda diversifikatsiya
qilish, transmilliy tahdidlarga qarshi kurashish va mintaqaviy xavfsizlik
masalalaridagi hamkorlik – O’zbekiston va Rossiya o’rtasidagi ikki
tomonlama
munosabatlarning muhim jihatlaridir.
Amerika Qo’shma Shtatlari bilan mushtarak manfaatlar asosida har
tomonlama o’zaro foydali va amaliy hamkorlikni rivojlantirish O’zbekiston tashqi
siyosatida ustuvor ahamiyatga ega bo’lib qolmoqda. Ushbu munosabatlar 2002
yilning 12 martida imzolangan O’zbekiston Respublikasi bilan AQSh o’rtasida
Strategik sherikchilik va hamkorlik asoslari to’g’risidagi deklaratsiyaga asoslanadi.
Afg’onistonda tinchlik va barqarorlik o’rnatishga ko’maklashish, transmilliy xavf-
xatar va tahdidlarga qarshi kurashish, O’zbekistonda amalga oshirilayotgan
modernizatsiya va islohotlar jarayonlarini qo’llab-quvvatlash maqsadida
investitsiyalar va texnologiyalar sohasidagi hamkorlikni kengaytirish masalalari
ikki tomonlama aloqalarning muhim yo’nalishlari hisoblanadi.
18

O’zbekiston Yevropa davlatlari, shuningdek Yevropa Ittifoqi va NATO
bilan o’zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirishga muhim e‘tibor qaratadi. Savdo,
investitsion va moliyaviy hamkorlikni rivojlantirish, yuksak texnologiyalar
transferi, ilm-fan, texnika, ta‘lim, ekologiya, sog’liqni saqlash va madaniyat
sohalaridagi aloqalar, shuningdek mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash
masalalari O’zbekistonning Yevropa mamlakatlari hamda tashkilotlari bilan
hamkorligining muhim yo’nalishlaridir.
O’zbekiston o’zining yaqin mintaqaviy qo’shnisi hamda global
muammolarni hal etishda muhim o’rin tutadigan davlat sifatida Xitoy Xalq
Respublikasi bilan strategik sherikchilik munosabatlarini yanada
mustahkamlashdan manfaatdordir. Xitoy bilan ikki tomonlama munosabatlarni
yanada rivojlantirish 2012-yil 6-iyunda imzolangan O’zbekiston Respublikasi va
Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasidagi Strategik sherikchilikni o’rnatish to’g’risidagi
qo’shma deklaratsiyaga, 2013-yil 9-sentyabrda imzolangan Do’stlik va hamkorlik
to’g’risidagi shartnoma va Ikki tomonlama strategik sherikchilik munosabatlarini
yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish to’g’risidagi qo’shma deklaratsiyaga
asoslanadi.
Osiyo – Tinch okeani mintaqasidagi barcha yetakchi mamlakatlar bilan
o’zaro manfaatli asosda savdo-iqtisodiy munosabatlarni kengaytirish, O’zbekiston
iqtisodining ustuvor ishlab chiqarish sohalariga investitsiya va yangi
texnologiyalarni jalb etish, shuningdek fan, ta‘lim, sog’liqni saqlash, madaniyat va
turizm sohalarida aloqalarni rivojlantirish hamkorlikning asosiy yo’nalishlari
hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Janubiy Osiyo mamlakatlari bilan har tomonlama
va o’zaro manfaatli munosabatlarni rivojlantirish tarafdoridir. Jumladan, Hindiston
va Pokiston bilan savdo-iqtisodiy va transport-kommunikatsiya sohalarda
hamkorlikni yanada rivojlantirishdan manfaatdor.
Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari bilan, jumladan IHT va ITB doirasida
o’zaro manfaatli munosabatlar iqtisodiyot, transport kommunikatsiyalari, moliya
va investitsiya sohalarida izchil rivojlanmoqda va mustahkamlanmoqda.
19

O’zbekiston nufuzli xalqaro tashkilotlar ishida, eng avvalo BMT faoliyatida
ishtirok etib kelmoqda. O’zbekiston BMTni dunyoda tinchlik va xavfsizlikni
saqlab turish, hozirgi shiddat bilan davom etayotgan globalizatsiya jarayonlarida
davlatlarning barqaror rivojlanishini ta‘minlashga ko’maklashish borasidagi
yagona universal va mas‘ul tashkilot deb biladi.
Respublikamiz shuningdek mintaqaviy tashkilotlar ishida ham faol ishtirok
etmoqda. O’zbekiston Shanxay hamkorlik tashkilotini doirasida mintaqaviy
xavfsizlik tahdidlariga qarshi kurash, a‘zo mamlakatlarning barqaror ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotiga ko’maklashish, qo’shma infratuzilmaviy va investitsion
loyihalarni amalga oshirish borasidagi hamkorlikni rivojlantirish tarafdori.
O’zbekistonning Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi tashkiloti doirasidagi ko’p
tomonlama hamkorligining ustuvor yo’nalishlariga savdo-iqtisodiy hamkorlik,
transport kommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish, xavfsizlikning transmilliy
tahdid va xavf-xatarlariga qarshi kurashish masalalari hisoblanadi.
I bob bo‘yicha xulosa.
I bob bo‘yicha xulosa shuni ko‘rsatadiki, tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtirish bo‘yicha aniq bir maqsadga yo‘naltirilgan siyosatni olib borish,
xo‘jalik sub‘ektlariga xorijiy hamkorlar bilan to‘g`ridan-to‘g`ri aloqalarni
o‘rnatishda katta erkinliklar berish, respublikamizda ishlab chiqarilgan
mahsulotlarni xorijda sotish, tovarlar eksporti va importiga yanada imtiyozli
tartiblarni joriy qilish — bular siyosatimizning zamonaviy bosqichdagi ustuvor
yo‘nalishlar Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlik qilish mintaqaning
rivojlanishi va davlatlar iqtisodi uchun muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov integrastiya haqida gapirar ekan, manfaatlar
birikuvining xilma-xil mexanizmlari va shakllari hamda integrastiya turlari
mavjudligiga asoslanadi. "Biz integrastiya jarayonlari va bozor islohotlarini
rivojlantirishga, Markaziy Osiyo mintaqasida umumiy bozorni shakllantirishga
alohida ahamiyat beramiz. Faqat o‘zining tor milliy qobig`ida qolib ketmagan
bozorgina xorijiiy investistiyalarning katta oqimini jalb qilib, mintaqa
mamlakatlarining barqaror rivojlanishi va farovonligini ta‘minlay oladi".
20

II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI TASHQI SIYOSATI
ASOSIY PRINSIPLARI
2.1 O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosati
O’zbekiston tashqi siyosatining asosiy maqsad va vazifalari O’zbekiston
prezidenti Islom Karimovning dasturiy chiqish va maruzalarida aniq va ravshan
ifodalangan,mamlakatning Konstitutsiyasi, tegishli qonun va normativ-huquqiy
hujjatlar, shuningdek O’zbekiston Respublikasi imzolagan xalqaro konvensiyalar
va shartnomalar asosida aniqlangan.
Tashqi siyosiy kursning asosiy maqsadi davlat mustaqilligi suverenitetini
mustaxkamlash, milliy manfatlarni ximoya qilish, mintaqada xavfsizlik va
barqarorlikni mustaxkamlash O’zbekistonning barqror rivojlanishi uchun qulay
tashqi siyosiy sharoitlarni yaratish uning xalqaro nufuzini oshirishdan iboratdir.
Prezident Islom Karimov o’zining O’zbekiston respublikasi oliy majlisi
qonunchilik palatasi va senatining 2010-yil 27-yanvarning qo’shma majlisida
21

so’zlagan nutqida tashqi siyosatning asosiy vazifalariga to’xtalib quyidagilarni
takidlab o’tgan: “mintaqamizda va butun dunyoda yuzaga kelayotgan murakkab
geosiyosiy sharoitda bizning zimmamizda mamlakatimiz xavfsizligi va
mintaqamiz barqarorligini taminlash shu muqaddas zaminimizda hukm surayotgan
tinch osoyishta hayotni saqlash kabi bir biridan masuliyatli va keng ko’lamli bir
qator vazifalar borki yurtimizning joondan aziz farzandlarimizning bugungi va
ertangi kuni ana shu masalalarni qanchalik muvafaqiyat bilan hal etishimizga
bog’liqdir”.
Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan holda, O’zbekiston respublikasi
tashqi siyosiy kursining asosiy vazifalarini quyidagicha qisqa ifodalash mumkin:
Birinchidan: yaqin va uzoq davlatlar bilan o’zaro manfatli va teng xuquqli
xamkorlik munosabatlarini xar tomonlama rivojlantirish va mustaxkamlash.
O’zbekistonning jaxon xamjamiyatiga asta sekin va xar tomonlama
integrallashishida siyosiy iqtisodiy madaniy marifiy ilmiy texnikaviy va boshqa
soxalarda ochiq va konstruktiv xalqaro xamkorlikni amalga oshirishda ikki
tomonlama va ko’p tomonlama diplomatiya mexanizmlaridan samarali
foydalanish.
Ikkinchidan: O’zbekiston raxbariyatining mintaqaviy va xalqaro siyosatning
dolzarbyo’nalishlari xususidagi, jumladan, “ Afg’onistondagi vaziyatni tinch yo’l
bilan xal etish bo’yicha “6+3” muloqot guruxini tuzish, O’rto Osiyo Fors qo’ltig’i
transport transzit yo’lini tuzish mintaqadagi trans chegaraviy daryolarning suv
resurslaridan oqilona foydalanish va boshqa xalqaro tashabbuslarni olg’a surish.
Uchinchidan: O’rta Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqlash mintaqani
barqaror xavfsizlik xududiga aylantirish bilan bog’liq siyosiy diplomatic va
xalqaro xuquqiy masalalarni xal etins. Uzoq va yaqin davlat bilan munosabatlarda
siyosiy ijtimoiy iqtisodiy millatlararo va boshqa salbiy xolatlarning avj olishiga
yo’l qo’ymaslik uchun diplomatic choralarni ko’rish.
To’rtinchidan: Respublikada amalga oshirilayotgan chuqur demokratik
isloxotlarni jamiyatni va iqtisodni modernizatsiyalashning dinamik jarayonlarni
samarali amalga oshirish uchun qulay tashqi siyosiy sharoitlarni yaratish.
22

Jaxondagi mamlakatlar bilan savdo iqtisodiy munosabatlarni muntazam
rivojlantirish milliy iqtisodiyotning ustivor yo’nalishlariga to’g’ridan to’g’ri chet el
sarmoyalarini va ilg’or texnologiyalarni jalb qilish bilan bog’liq siyosiy diplomatik
va xalqaro xuquqiy masalalarni amalga oshirish.
Beshinchidan: jaxon ham jamiyatiga O’zbekiston tashqi va ichki
siyosatining asosiy jixatlarini aks ettiradigan, uning xalqaro tashabbuslarining
mazmun va moxiyatini ifodalovchi obektiv va ishonchli malumotlarni yetkazish.
O’bekiston mustaqillikka erishgandan keyingi dastlabki kunlaridanoq
o’zining milliy manfaatlariga mos keladigan puxta tashqi siyosat yo’lini belgilash
jahon hamjamiyatiga qo’shilish, xorijiy mamlakatlar bilan siyosiy-iqtisodiy, ilmiy
texnikaviy va boshqa sohalarda aloqalar o’rnatishga kirishdi. Chunki, yosh
davlatimizning mustaqilligini mustahkamlash va mamlakatimizning xavfsizligi
barqarorligi va taraqiyoti ko’p jihatdan yuqoridagi aloqalargauzviy bog’liqdir.
Bunga osonlikcha erishib bo’lmaydi, chunki sobiq ittifoq tarkibida bo’lgan
O’zbekiston tashqi dunyodan ajratib qo’yilgan va hamma tashqi aloqalar masalalar
markaziy hokimiyat tomonidan olib boriladi. Shu bois davlatimiz tashqi siyosat
yuritish tajribasiga ham jahon diplomatsiyasi va tashqi iqtisodiy faoliyatni
biladigan kadrlarga ham ega emas edi. Bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun
hukumatimiz bu sohadagi ko’p qirrali ishlarni boshidan boshlashga to’g’ri keldi.
XXI asr bo’sag’asida o’zining davlat mustaqilligini qo’lga kiritgan O’zbekiston
milliy xavfsizlikni mustahkamlash demokratik huquqiy davlat va fuqarolik
jamiyati barpo etish, ma’naviy milliy qadriyatlarni tiklash va rivojlantirish, bozor
iqtisodiyotini shakllantirish, odamlar uchun farovon turmush sharoitlarini yaratish
kabi o’ziga xos yo’lni tanladi.
Biz uchun mustaqillik – o’z erkinlagimizni anglashgina emas balki, avvalo
o’z hayotimizni o’z ifodamizni bilan va milliy manfaatlarimizni ko’zlagan holda
tashkil etish, o’z kelajagimizni tashkil etish, o’z qo’limiz bilan qurish huquqidir.
2.Respublikaning barcha tashqi iqtisodiy aloqalarini muvofiqlashtirish,
tartibga solish, nazorat qilish, boshqarishni amalga oshiradigan davlat organi
xisoblanadigan tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi (TIAV) O’zbekiston
23

Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish bilan shug’ullanadi. TIAV
xorijda O’zbekiston Respublikasi vakili bo’lib respublika nomidan va uning
manfatlarini ko’zlab barcha tashqi iqtisodiy masalalar shu jumladan O’zbekiston
respublikasining xalqaro shartnomalaridan kelib chiqadigan majburiyatlar bo’yicha
faoliyat yuritadi. Vazirlik o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasi vazirlar
maxkamasining bevosita raxbarligida amalga oshiradi.
Quyidagilar O’zbekiston respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi
faoliyatining asosiy yo”nalishlari hisoblanadi.
--Xorij mamlakatlari bilan xamkorlikning Respublika uchun ustuvor
yo’nalishlarini belgilash tashqi savdoni rag’batlantirish mexanizmlarini ishlab
chiqish asosida davlat tashqi iqtisodiy siyosatini yo’naltirish va o’tkazish;
--tashqi iqtisodiy faoliyatning davlat tomonidan tartibga solinishi ular ushbu
faoliyatni amalga oshirishning belgilangan tartibiga rioya qilishlarini ko’zlab
O’zbekiston xududida faoliyat ko’rsatayotgan tashqi iqtisodiy faoliyat
ishtirokchilarining operatsiyalarini nazorat qilish;
--O’zbekistonda va undan tashqarida respublikaning tashqi iqtisodiy
manfatlarini ximoya qilish;
--tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish uchun tashkiliy xuquqiy iqtisodiy
shart sharoitlarini yaratish;
--O’zbekistoni umumjaxon xo’jalik aloqalariga faol qo’shish yo’li bilan
Respublika xalq xo’jaligi va axolisining chet el mamlakatlari maxsulotiga bo’lgan
extiyojlarini qanoatlantirish;
--tashqi iqtisodiy aloqalar infratuzilmasini rivojlantirish shu jumladan
axborot tuzilmalarini barpo etish transportekspeditorlik xizmati ko’rsatilishini
ta’minlash, eksport va import tovarlarini sertifikatlash;
--respublikaning eksprt saloxiyatini kengaytirishga doir takliflarni ishlab
chiqish;
--chet el investitsiyalarini respublika iqtisodiyotiga jalb etish va ulardan
samarali foydalanish, respublika sarmoyalarini chet elda oqilona joylashtirish;
24

--O’zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyati ishtirokchilarining manfatlarini
respublikada xam xorijda xam ximoya qilish, tashqi iqtisodiy aloqalar masalalarida
MDXga azo davlatlar bilan shuningdek, boshqa chet el mamlakatlari bilan
xamkorlikni taminlash. TIAV tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish ularning
samaradorligini oshirish bunday aloqalar mexanizmini takomillashtirish va
ularning tashqi iqtisodiy faoliyatini shakllantirish xamda rivojlantirishda vazirliklar
idoralar, tashqi iqtisodiy tashkilotlar, birlashmalar va korxonalar, konsernlar,
uyushmalar, tashkilotlar, shu jumladan jismoniy shaxslarga (“tashqi iqtisodiy
faoliyat qatnashchilariga”) yordam ko’rsatishning umumdavlat, savdo siyosiy,
iqtisodiy, rejali, valyuta-kredit, moliyaviy va taxliliy masalalarni xal etadi.
3.Tashqi siyosat - davlatning va jamiyatdagi boshqa siyosiy institutlarning
xalqaro darajada o’zining manfaatlari va ehtiyojlarini hamda o’zaro manfaatlar
uyg’unligini amalga oshirish bo’yicha faoliyatidir. U davlatlar bilan diplomatik
munosabatlar o’rnatish, xalqaro tashkilotlar qoshida vakolatxonalarini ochish yoki
unga a‘zo bo’lish, turli darajalarda o’zaro aloqalar o’rnatish shakllarida amalga
oshirib boriladi.
Tashqi siyosatning zarurligini har bir davlatning ehtiyojlari taqazo etadi.
Ehtiyojlar, avvalo, har bir mamlakatning milliy manfaatlaridan kelib chiqadi. Har
bir davlat o’zining tashqi siyosatida boshqa davlatning manfaatlarini ustun
qo’ymaydi va bunga intilmaydi.
Tashqi siyosat-davlatlar va xalqlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni xalqaro
miqyosda jahon maydonida tartibga solib boshqarib turishini anglatadi.
Ichki siyosat kabi tashqi siyosat ham o’zgaruvchan xususiyatga egadir.
Shunga ko’ra barcha davlatlar uchun bir xildagi siyosatni ishlab chiqish va olib
borish mumkin emas. Tashqi siyosatning zarurligini har bir davlatning ehtiyojlari
taqozo etadi. Ehtiyojlar, avvalo har bir mamlakatning milliy mafkuralaridan kelib
chiqadi. Qadimgi quldorlik va feodal davlatlari bag’ridayoq tashqi siyosiy
munosabatlar muammolari bilan shug’ullangan mutafakkirlar hamda siyosiy va
davlat arboblari ko’p bo’lganlar. Masalan, qadimiy Misr, Vaviloniya, Assiriya,
Midiya davlatlarida – kohinlar, Yunonistonda – arxond, demagog, strateg, notiq,
25

faylasuflar, Rumda senatorlar, tribunlar, imperatorlar, O’rta Osiyo hududidagi
davlatlarda – vazirlar, muftiylar, munajjimlar kabi amaldorlar, kasb egalari tashqi
siyosatning yo’nalishlarini ishlab chiqqanlar hamda amaliy tavsiyalar taklif
etganlar. Tashqi siyosat - davlatning va jamiyatdagi boshqa siyosiy institutlarning
xalqaro darajada o’zining manfaatlari va ehtiyojlarini hamda o’zaro manfaatlar
uyg’unligini amalga oshirish bo’yicha faoliyatidir. U davlatlar bilan diplomatik
munosabatlar o’rnatish, xalqaro tashkilotlar qoshida vakolatxonalarini ochish yoki
unga a‘zo bo’lish, turli darajalarda o’zaro aloqalar o’rnatish shakllarida amalga
oshirib boriladi.
Tashqi siyosatning zarurligini har bir davlatning ehtiyojlari taqazo etadi.
Ehtiyojlar, avvalo, har bir mamlakatning milliy manfaatlaridan kelib chiqadi. Har
bir davlat o’zining tashqi siyosatida boshqa davlatning manfaatlarini ustun
qo’ymaydi va bunga intilmaydi.
Tashqi siyosat-davlatlar va xalqlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni xalqaro
miqyosda jahon maydonida tartibga solib boshqarib turishini anglatadi.
Ichki siyosat kabi tashqi siyosat ham o’zgaruvchan xususiyatga egadir.
Shunga ko’ra barcha davlatlar uchun bir xildagi siyosatni ishlab chiqish va olib
borish mumkin emas. Tashqi siyosatning zarurligini har bir davlatning ehtiyojlari
taqozo etadi. Ehtiyojlar, avvalo har bir mamlakatning milliy mafkuralaridan kelib
chiqadi. Qadimgi quldorlik va feodal davlatlari bag’ridayoq tashqi siyosiy
munosabatlar muammolari bilan shug’ullangan mutafakkirlar hamda siyosiy va
davlat arboblari ko’p bo’lganlar. Masalan, qadimiy Misr, Vaviloniya, Assiriya,
Midiya davlatlarida – kohinlar, Yunonistonda – arxond, demagog, strateg, notiq,
faylasuflar, Rumda senatorlar, tribunlar, imperatorlar, O’rta Osiyo hududidagi
davlatlarda – vazirlar, muftiylar, munajjimlar kabi amaldorlar, kasb egalari tashqi
siyosatning yo’nalishlarini ishlab chiqqanlar hamda amaliy tavsiyalar taklif etganla
Tashqi siyosat yuritishning quyidagi turlari mavjud: bosqinchilik, zo’ravonlik
siyosati va tinch hamkorlik, yaxshi qo’shnichilik siyosati.
Tashqi siyosatga xos bo’lgan umumiy aloqadorlikning mohiyati quyidagilar
bilan belgilanadi:
26

Birinchidan, siyosatning qanday kuchlar tomonidan ishlab chiqilishi barcha
davlatlarga xos xususiyatdir.
Ikkinchidan, davlatlar tomonidan olib boriladigan tashqi siyosat ma‘lum bir
maqsadga qaratilgan bo’ladi.
Uchinchidan, tashqi siyosatni ishlab chiqishda umumiy qoidalarga amal
qilish kerak. Bular, turli sinflar, guruhlar, millatlarning manfaatlarini hisobga olish,
davlatning bir butunligini himoya qilish, osoyishtalik.
2.2 Tashqi siyosatning asosiy tamoyillari
O’zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to’la xuquqli subektidir.
Uning tashqi siyosati davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch
bilan taxdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi nizolarni tinch yo’l bilan xal
etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro
xuquqning umum etirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi.
Respublika davlatning xalqning oily manfatlar, farovonligi va xavfsizligini
taminlash maqsadida ittifoqlar tuzishi xamdo’stliklarga va boshqa davlatlararo
tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib chiqishi mumkin.
Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan ishlab chiqilgan va 2012 yil
sentabrda qonun asosida qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining tashqi
siyosiy faoliyati konsepsiyasi” xalqaro hamjamiyatda katta aks-sado berdi.
Davlatimiz rahbari ushbu hujjatning o‘ta muhim ahamiyatga ega ekanligini
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20 yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruzasida va Qurolli Kuchlarimiz tashkil etilganining 21 yilligi
munosabati bilan Vatan himoyachilariga yo‘llagan bayram tabrigida alohida
ta’kidlab o‘tdi.
Darhaqiqat, mintaqamizda murakkab vaziyat vujudga kelayotgan sharoitda,
uzoq va yaqin atrofimizda turli qarama-qarshiliklar tobora kuchayib borayotgan bir
paytda mamlakatimiz tinchligi va farovonligini saqlash, yon-atrofimizdagi da
vlatlar va xalqlar bilan o‘zaro bir-birini tushunish va hamjihatlikda yashash uchun
shart-sharoitlarni ta’minlashga qaratilgan tashqi siyosat xalqimizning asl orzu-
27

umid va intilishlariga mos keladi. “O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy
faoliyati konsepsiyasi” zamirida aynan shunday qarash va yondashuvlar mujassam.
Konsepsiya O‘zbekistonning istiqlol davridagi 20 yillik taraqqiyoti va
o‘zbek davlatchiligining boy tarixiy tajribasini inobatga olgan holda tayyorlandi.
Tashqi siyosat sohasida konseptual hujjatlarni ishlab chiqish va qabul qilish
borasida rivojlangan davlatlar tajribasi diqqat bilan tahlil etildi va o‘rganildi.
Tashqi siyosiy va iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi mamlakatimiz
qonunlari va boshqa huquqiy hujjatlar, davlatimiz tomonidan qabul qilingan
xalqaro shartnomalar mukammal ravishda inventarizatsiya qilindi.
Tashqi siyosiy faoliyat konsepsiyasi milliy xavfsizligimizni yanada
mustahkamlash, barqaror taraqqiyotni ta’minlash, iqtisodiy o‘sishning yuqori
ko‘rsatkichlarini saqlab qolish, yurtimizda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor
iqtisodiyotiga hamda fuqarolik jamiyatiga asoslangan ochiq demokratik davlat
qurish vazifalarini amalga oshirishni davom ettirish uchun imkon qadar qulay
tashqi sharoitlarni yaratish talablariga javob beradi.
O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy faoliyati konsepsiyasi –
davlatimiz tashqi siyosatining fundamental prinsiplari va strategik ustuvor
yo‘nalishlarini, xalqaro maydondagi maqsad va vazifalarini, o‘rta va uzoq
istiqbolda O‘zbekiston milliy manfaatlarini ilgari surish mexanizmlarini belgilab
beradigan qarashlarning yaxlit tizimi.
Konsepsiya “Umumiy qoidalar” va to‘rtta bo‘limdan iborat:
I. “Hozirgi zamon xalqaro munosabatlar tizimida yuz berayotgan
o‘zgarishlarni O‘zbekiston manfaatlari nuqtai nazaridan baholash”;
II. “O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy maqsadi, prinsiplari
va vazifalari”;
III. “O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining ustuvor yo‘nalishlari”;
IV. “O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini shakllantirish va amalga
oshirish mexanizmlari”.
Konsepsiyaning ikkinchi bo‘limida O‘zbekiston tashqi siyosatining asosiy
prinsiplari bayon etilgan. Jumladan, quyidagilar belgilab qo‘yilgan:
28

– dunyoda tinchlik va xavfsizlikni saqlashga hamda umume’tirof etilgan
xalqaro norma va prinsiplarga rioya etishga sodiqlik;
– mafkuraviy qarashlardan qat’i nazar hamkorlik uchun ochiqlik;
– teng huquqlilik va o‘zaro manfaatdorlik, davlatlarning suvereniteti,
hududiy yaxlitligi, chegaralar daxlsizligi, ichki ishlarga aralashmaslik, nizolarni
tinch yo‘l bilan hal etish, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid solmaslik.
O‘zbekiston pragmatik, oqilona va maqsadga muvofiq siyosat yuritish
tarafdori bo‘lib, tashqi siyosat maqsad va vazifalari davlatning uzoq muddatli
manfaatlariga, uning resurslari va salohiyatiga mos kelishi prinsiplariga sodiq
qoladi.
Konsepsiyada prinsipial ahamiyatga ega bo‘lgan quyidagi qoida ham
muhrlab qo‘yilgan:
– O‘zbekiston Respublikasi davlatning, xalqning oliy manfaatlari, uning
farovonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadidan kelib chiqib, mamlakatni
modernizatsiya qilishning ustuvor yo‘nalishlariga, amaldagi milliy qonunchilik
hamda qabul qilingan xalqaro majburiyatlarga rioya qilgan holda ittifoqlar tuzish,
hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirish, shuningdek, ulardan
ajralib chiqish huquqini o‘zida saqlab qoladi;
– O‘zbekiston tinchliksevar siyosat yuritadi va harbiy-siyosiy bloklarda
ishtirok etmaydi, har qanday davlatlararo tuzilmalar harbiy-siyosiy blokka
aylangan taqdirda, ulardan chiqish huquqini o‘zida saqlab qoladi;
– O‘zbekiston Respublikasi qo‘shni davlatlardagi qurolli mojarolarga va
keskinlik o‘choqlariga tortilishning oldini olish yuzasidan siyosiy, iqtisodiy va
boshqa chora-tadbirlarni ko‘radi, shuningdek, o‘z hududida xorijiy davlatlarning
harbiy bazalari va obyektlari joylashtirilishiga yo‘l qo‘ymaydi;
– Konstitutsiyaga, “Mudofaa to‘g‘risida”gi Qonunga va Harbiy doktrinaga
muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari faqat davlat suvereniteti va
mamlakat hududining yaxlitligini, aholining tinch hayoti va xavfsizligini himoya
29

qilish maqsadida tuziladi hamda xorijdagi tinchlikparvarlik operatsiyalarida
ishtirok etmaydi.
Hujjatning mazkur bo‘limida O‘zbekistonning tashqi siyosat sohasidagi
vazifalari ham aniq va ravshan belgilab berilgan. Bunda, jumladan, quyidagilar
alohida ahamiyat kasb etadi:
– milliy manfaatlarni qat’iy himoya qilishga va ilgari surishga yo‘naltirilgan
izchil va faol tashqi siyosat strategiyasi olib borish;
– Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqlash va mustahkamlash,
mintaqani xavfsizlik va barqaror taraqqiyot hududiga aylantirish. Markaziy
Osiyoda munozara va nizolarni, konfliktli vaziyatlarni, keskinlik va tanglik
holatlari eskalatsiyasining oldini olish maqsadida yuzaga kelayotgan muammolarni
o‘z vaqtida hal etishda kerakli o‘rinlarda preventiv diplomatiya usullarini qo‘llash;
– O‘zbekistonning dunyodagi yetakchi davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan
strategik sherikchilik munosabatlarining muvozanatli va ko‘p qirrali tizimini
shakllantirish; mintaqada geosiyosiy muvozanatni saqlash; tashqi siyosiy,
iqtisodiy, savdo-sotiq, transport va boshqa sohalardagi aloqalarni keng
diversifikatsiya qilish, yuqori texnologiyalarni jalb etish;
– milliy iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el
investitsiyalari va ilg‘or texnologiyalarni jalb etishning samaradorligini oshirish
uchun ikki tomonlama hamda ko‘p tomonlama hamkorlik mexanizmlarini ishga
solish;
– mintaqaning ochiq dengizlardan yiroqda joylashganligi, uning geografik
yopiq holati bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishga yo‘naltirilgan istiqbolli
transport-kommunikatsiya loyihalarini ishlab chiqish va hayotga tatbiq etish,
mamlakatimizda xalqaro miqyosda faoliyat yurita oladigan multimodal transport-
logistika markazlarini shakllantirish jarayoniga amaliy ko‘mak berish va uni
jadallashtirish;
– O‘zbekistonning mintaqada va xalqaro maydonda tinchlik hamda
barqarorlikni mustahkamlashga qaratilgan xalqaro tashabbuslarini izchillik bilan
30

ilgari surish, mamlakatning dunyo hamjamiyatidagi imijini, obro‘-e’tiborini
yanada kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ko‘rish;
– xorijdagi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari va yuridik shaxslarining
qonuniy huquq va manfaatlarini har tomonlama himoya qilish.
II bob yuzasidan xulosa.
Prezidentimiz Islom Karimov o’zining asarlaridan birida “xalq davlat
xokimiyatining manbaidir. Uning xoxish irodasi davlat siyosatini belgilab beradi.
Bu siyosat inson va jamiyatning farovonligini O’zbekiston barcha fuqarolarining
munosib turmushini taminlashga qaratilgan bo’lishi kerak” deb takidlaydi. Bu esa
siyosiy va davlat tuzilishi insonga”….uning siyosiy iqtisodiy va ijtimoiy turmush
tarzini erkin tanlab olishini kafolatlashi kerak”ligini anglatadi.
III. BOB TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNI XALQARO
TARTIBGA SOLISH
3.1 O’zbekistonning tashqi savdo siyosati
Har qanday mamlakatdagi tashqi iqtisodiy faoliyatning tartibga solinishi
boshqa mamlakatlar tashqi iqtisodiy faoliyati natijalarida, albatta, aks etadi, chunki
jahonning har xil mamlakatlari ishlab chiqarishi, tovar almashinuvi va iste‘moli
bir-biriga bog‘liqdir. Tashqi iqtisodiy aloqalarning chuqurlashishi va kengayishi
bilan TIFni ko‘p tomonli taribga solish kuchaymokda. Har bir mamlakatda tashqi
iqtisodiy faoliyat milliy huquq me‘yorlari, ikki taraflama bitimlar, mintaqaviy
hamda xalqaro tashkilotlar doirasidagi ko‘p tomonli kelishuvlar asosida tartibga
solinadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni xalqaro tartibga solish BMT tizimidagi va unga
kirmaydigan xalqaro tashkilotlar doirasidagi shartnomalarda ko‘rsatilgan. Bu 1947
yilda jahon savdosining bojxona-tarif masalalarini tartibga solish uchun tuzilgan
31

ta‘rif va savdo bo‘yicha asosiy kelishuv–. Savdo va tariflar bo‘yicha bosh
assambleya (GATT) dir.
TIFning bevosita qatnashchilari uchun tarifsiz (tarifdan tashqari)
cheklashlarni, ya‘ni chet el tovarlarining ichki bozorga kirishga har xil to‘siqlarni
tartibga solish bo‘yicha Savdo va tariflar bo‘yicha bosh assambleya (GATT)ning
oxirgi ikki - Tokio va Urugvay raundlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Savdo va tariflar bo‘yicha bosh assambleya (GATT)ning tasnifiga ko‘ra,
tarifdan tashqari cheklashlar besh guruhga bo‘linadi.
1. Davlatning tashqi savdo tadbirlarida qatnashishi: eksport tovarlarini subsidiya
qilish, tovarlar sotib olishning davlat tizimi.
Savdo va tariflar bo‘yicha bosh assambleya (GATT)ning subsidiya va
kompensatsiya choralari bo‘yicha kelishuviga o‘ziga xos, ya‘ni bo‘lak korxona
yoki korxonalar guruhiga beriladigan subsidiya tushunchasi kiritilgan edi.
Agar import tovari davlat subsidiyasi bilan ishlab chiqarilgani aniqlansa,
importchi mamlakat qat‘iy belgilagan rasm-rusumlarga ko‘ra olib kelingan tovarga
badal bojini qo‘yishga haqi bo‘ladi, bunda milliy va import tovarlari bozorda bir
xil mavqeda bo‘ladi. Badal bojining miqdori davlat subsidiyasi miqdoriga qarab
belgilanadi. yevropa Ittifoqi qonunchiligi davlat tomonidan subsidiya qilishning
barcha ko‘rinishini insofsiz raqobat turiga kiritadi va ushbu qonunlarga rioya
qilishni nazorat etish maqsadida raqobat qoidalarini buzganligi uchun uchinchi
mamlakatlar korxonalariga jarima solish huquqiga ega bo‘lgan yeI komissiyasiga
topshiriladi.
2. Importning bojxona va ma’muriy rasmiyatchiliklari: antidemping bojlari,
bojxona qiymatini baholash usullari, tovarni yetkazib berishda zarur bo’lgan
hujjatlarga qo’yiladigan talab.
Savdo va tariflar bo‘yicha bosh assambleya (GATT)ning tarifi bo‘yicha
demping – bir mamlakat mahsulotining ikkinchi mamlakat bozorida, o‘sha
32

mahsulot milliy ishlab chiqaruvchilarga ziyon keltirishi, yangi milliy mahsulot
ishlab chiqarishni sezilarli darajada sekinlatishi, "o‘rtacha baho" dan past bahoda
sotilishidir. "O‘rtacha baho" dan kam deganda jahondagi bahodan kam yoki shu
mahsulot eksportchi mamlakatda sotilayotgan bahosidan past baho tushuniladi.
Jahon bozorida raqobat ko‘rashining kuchayishiga sabab bo‘ladigan
eksportchi o‘ziga nisbatan "ixtiyoriy" miqdoriy cheklashlarning paydo bo‘lishiga
olib keldi.
5. GATT tasnifi bo’yicha tarifdan tashqari cheklashlarning beshinchi guruhi
- to’lovlar strukturasi bilan bog’liq cheklashlardir : import depozitlari–importchi
bank tomonidan keyingi to‘lovlar uchun kafolat sifatida qo‘yiladigan mablag‘lar
bo‘lib, bu pul vositalarini to‘xtatishga olib keladi; soliqlar va soliq imtiyozlari o‘z
ta‘siriga ko‘ra bojxona bojlariga o‘xshashdir, lekin bojlar xalqaro darajada tartibga
solinadi va davlatlar bu bilan hisoblashishiga majburdirlar. Soliqlar faqat milliy
darajada tartibga solinadi, qo‘shimcha qiymat solig‘i, aktsizlar va boshqalar - bu
davlatning ichki ishidir. Ba‘zan bojxona hududini kesib o‘tayotgan tovarlar
bahosidagi soliq 50% ni tashqil etadi. Soliq solish qoidaga ko‘ra tovar ishlab
chiqarilgan mamlakatda yoki jo‘natilayotgan mamlakatda amalga oshiriladi. Ikki
yoqlama soliq solinishining oldini olish maqsadida davlatlar o‘zaro ikki
tomonlama bitim tuzadilar.
GATT bitimlari orasida tovarlar bahosi, ularni ishlab chiqarish va eksport
qilishga davlat tomonidan bir qancha cheklashlar qo‘yiladigan ba‘zi tovarlar bilan
jahon savdosi bo‘yicha bitimlar muhimdir. Masalan, sut mahsulotlari va mol
go‘shti bilan savdo qilish. Urugvay raundidagi muzokaralar natijasida spirtli
ichimliklarning ba‘zi turlari, qurilish va qishloq xo‘jalik mahsulotlari, ofis
jihozlari, o‘yinchoqlar va farmatsevtik tovarlarga bo‘lgan bojlar yo‘q qilindi.
Urugvay raundida savdo munosabatlarini tartibga solishning yangi
shartnoma-huquqiy tizimini yaratish to‘g‘risidagi va GATTning barcha asosiy
bitim va tamoyillarini o‘zida saqlagan yangi tashkilot - Umumjahon savdo
tashkiloti (UST) tashqil etilishi to‘g‘risida bitim qabul qilindi, shuning uchun ham
33

adabiyotlarda ko‘p hollarda Savdo va tariflar bo‘yicha bosh assambleya (GATT)
UST deb yoziladi.
SHunday qilib, savdoning xalqaro qoidalariga rioya qilishni nazorat etish va
tashqi savdo aloqalarini tartibga solishning kuchaytirilishi an‘analariga rioya
qilinmokda.
3.2 O’zbekistonning tashqi savdo strategiyasi
Tashqi iqtisodiy siyosat tashqi iqtisodiy aloqalarni tartibga solish rejimini
aniqlash va mamlakatning halqaro mehnat taqsimotida ishtirokini optimallashtirish
bo‘yicha davlat va uning organlarining maqsadga yo‘nalitirilgan faoliyatini ko‘zda
tutadi. TIS ning asosiy tashqil etuvchilari qo‘yidagilar: tashqi savdo siyosati
(eksport va import siyosatini o‘z ichiga oladi), chet el investitsiyalarini jalb qilish
va xorijda ilmiy kapital qo‘yilmalarni tartibga solish sohasidagi siyosat, valyuta
siyosati. Bundan tashqari TIS alohida davlat va mintaqalar bilan tashqi iqtisodiy
operatsiyalarning geografik muvofiqligi bo‘yicha muhim masalalarni hal qilishni
ko‘zda tutadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat aynan TIS yordamida aniqlanadi va tartibga
solinadi. mamlakatlarida samarali TISni shakllntirish uchun uning asosiy
tamoyillarini aniq va ravshan aniqlash zarur. Bunda TIS da Markaziy o‘rinni tashqi
iqtisodiy faoliyatni qatnashchilarining xulqini iqtisodiy - huquqiy tartibga solish
egallaydi. U umummilliy manfaatlarga javob berishi lozim. Ichki bozorda xorijiy
raqobatni tartibga solishda mamlakat bojxona qonunchiligi bazasidagi bojxona
tarifi asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu mamlakatga halqaro savdo-siqtisodiy tizimga
umum qabo‘l qilingan qoidalar bo‘yicha integartsiyalashuviga imkon yaratib,
Umumjahon savdo tashkilotiga yo‘l ochadi. Bunda murakkab inqiroz sharoitida
milliy iqtisodiyotning jahon
iqtisodiyotiga kirishi bosqichma-bosqishlab chiqarish bo‘lishi zarur.
SHuning uchun mamlakatlarining avvalambor qo‘yidagi amoyillarga asoslanib
kuriladi:
34

- davlatning tarmoq va mintaqalar rivojlanish siyosatini ishlab chiquvchi
shakllantiruvchi roli, unga asosan mamlakatning TIS, shu bilan birga bojxona
instrumentlari va chet el investitsiyalari rejimini shakllantiriladi.;
- turli mamlakatlar firmalarning TIS ni doimiy, o‘zoq muddatli
aloqalarga hamda tashqi bozorlarni saqlab turish va kengaytirishga
yo‘naltirish;
- TIS ning hukumat tarmoqlari, vakolatxonalari, hamda o‘rtasida aniq
taqsimlanishi;
- TIS - mamlakat tashqi siyosatining tarkibiy qismi. Bu bog‘liklik iqtisodiy
diplomatiya sohasida ko‘proq namoyon bo‘lib, u asosan savdo jarayoniga xizmat
qiladi. SHuning uchun mamlakat eksporterlar uchun jahon bozorida qulay
sharoitlar yaratish mamlakatimiz tashqi iqtisodiy siyosatning markaziy
masalalardan biri bo‘lishi lozim. Zamonaviy tashqi iqtisodiy siyosatini ko‘rib
chiqib, birinchi navbatda uning qo‘yidagi vazifalariga e'tibor qaratish lozim:
- xorijiy mamlakatlar va ularning savdo - iqtisodiy guruhlari, tashkilot va
ittifoqi bilan bo‘ladigan munosabatlarda qulay savdo - siyosiy rejimga erishish,
mavjud diskriminatsion cheklashlarni bartaraf etish;
- milliy korxonalarga jahonning mashina va uskuna, texnologiya va axborot,
kapitallar, mineral xom ashyo resusrlari, transport kommunikatsiya bozorlariga
murojaat etish imkoniyatini ta'minlash. Bunda mamlakat korxonalari mahsulotini
transmilliy kompaniyalar tomonidan nazorat qilinadigan bozorlarda ilgari surilishi
uchun siyosiy, moliyaviy, axboot ko‘magini ko‘rsatish muhim ahamiyatga ega;
- kreditor-mamlakatlar, halqaro tashklotlar va MDX mamlakatlari
qarzdorlari bilan munosabatlarda valyuta - moliyaviy muammolarni o‘zoq
muddatga tartibga solish;
- mamlakatimiz tashqi iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishning samarali
tizimini shakllantirish. Jahon tajribasida TISni tartibga solishning ikki modeli
mavjud. Birinchi model - eksportga, ikkinchi model mavjud. Birinchi model
- eksportga, ikkinchi esa- import o‘rnini boshiga yo‘naltirilgan. Birinchi
modelga avvalambor AQSH, ikkinchi jahon urushidan so‘ng-g‘arbiy yevropa
35

mamlakatlari, YAponiya, ulardan keyin - yangi industrial davlatlar amal qilishdi.
MDX mamlakatlarining jahon iqtisodiyotiga integratsiyasida samarali strategiya
bo‘lib iqtisodiyotni eksportni faol o‘sishiga yo‘naltirilgan qayta qurish hisoblanadi.
Jahon tajribasi ko‘rsatganidek, TIS samaradorligini asosi va iqtisodiy xavfsizlik
sharti bo‘lib eksport salohiyatini rivojlantirish va milliy eksportlarini har
tomonlama qo‘llab-quvvatlash hisoblanadi. MDX mamlakatlari uchun bu ayniqsa
muhim, negaki eksportni rivojlantirish orqali savdo balansining ijobiy saldosini
saklab solishga erishish va tashqi qarzorlikni qoplash mumkin.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan boshqarilishining xalqaro
tajribasi hozirgi vaqtda O‘zbekistonda qo‘llanilmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyatni
davlat tomonidan tartibga solishdagi yangilik – davlatning roliga yondashishidadir.
Bu yangi yondashuv davlatning ahamiyatini asoslaydigan tamoyillar, TIFni
tartibga solishning vazifalari, mazmuni va ularning o‘zaro nisbati tubdan
o‘zgartirmoqda. TIFni davlat tomonidan boshqarishning asosiy vazifasi – uning
qonunchilik asoslarini yaratish, TIFning barcha ko‘rinish va shakllarini
rivojlantirish uchun qulay iqtisodiy va tashqiliy sharoitlarni yaratish va uning
foydaliligini oshirishdir. Hozirda davlatning TIF sub‘ektlari tomonidan mavjud
qonunchilikka rioya qilinishi va milliy xavfsizlikni ta‘minlashni nazorat qilish
vazifasi mustahkamlanmoqda.
TIFni davlat tomonidan boshqarishning tamoyillari "Tashqi iqtisodiy
faoliyat to‘g‘risida gi va "Ta sh qi s a vdo to ’g ’r is ida gi" qonunlarda‖
ko‘rsatilgan. Bu tamoyillar quyidagilardan iborat:
- TIF qatnashchilarining tengligi va ularning kamsitilmasligi;
-TIF qatnashchilari huquq va manfaatlarining davlat tomonidan muhofaza
qilinishi;
- davlat va uning organlari korxonalar tashqi savdo faoliyatiga asossiz
aralashuviga chek qo‘yish;
TIFni davlat tomonidan boshqarish uni moliyaviy, valyuta, kredit, bojxona-
tarif va tarifdan tashqari tartibga solish, eksport nazoratini ta‘minlashni, tovarlarni
olib kirish va olib ketish munosabati bilan sertifikatsiyalash sohasidagi siyosatini
36

belgilab olishdan iborat. Bunday boshqarishning barcha yo‘nalishlari amalagi
qonunchilikka asoslanadi.
Davlatning eng muhim vazifalaridan biri tashqi iqtisodiy faoliyat va u
asosida tashqi iqtisodiy siyosatning boshqa mamlakatlar bilan hamkorlik qiladigan
qoidasini ishlab chiqishdir.
Davlat tomonidan boshqarish (tartibga solish)ning maqsadi-barcha
darajadagi foydali tashqi iqtisodiy faoliyatni ta‘minlovchi huquqiy iqtisodiy va
tashqiliy sharoitlarni yaratishdir. Bu bosqichda eksportni rivojlantirish davlat
dasturida belgilangan strategik maqsadni amalga oshirish uchun sharoit yaratish
zarur: eksport qilinadigan mahsulot sifatini yaratish, eksportning tovar va
geografik strukturasini takomillashtirish kerak.
Xalqaro amaliyotga ko‘ra, O‘zbekiston o‘z strategik maqsadlarga erishishiga
yordam beradigan tashqi savdo sohasidagi masalalarni yechishi zarur. Bunda,
birinchidan, Respublikaning Umumjahon Savdo Tashkilotiga kirishi to‘g‘risida
boradi, ya‘ni O‘zbekistonning har kanday mamlakat bilan ikki tomonlama tashqi
savdo siyosati borasida UST tizimlarida savdo bahslarini ko‘rib chiqish
imkoniyatlari, O‘zbekiston tovarlariga miqdoriy cheklashlar kiritish jarayonini
murakkablashtirish, qarshi talablarni kelishish va boshqa ko‘plab imkoniyatlarni
beruvchi ko‘p tomonlama siyosatga aylandi.
Ikkinchidan, bu xorijiy mamlakatlar bilan o‘zaro savdoni erkinlashtirish,
manfaatdor mamlakatlar orasidagi savdo oqimining tuzilishi va o‘zgarishi
masalalarini savdo-iqtisodiy hamkorlik bo‘yicha hukumatlararo komissiyalar
darajasida yechishdir.
O‘zbekiston va yeI orasida imzolangan hamkorlik to‘g‘risidagi bitim o‘zbek
tovarlarining yeIga a‘zo mamalakatlar bozorlariga kirishiga yordam beradi, uning
asosida O‘zbekiston va bir qancha yevropa mamlakatlari o‘rtasida milliy
buyumlarni GFR xududiga kiritishning sharoitlari to‘g‘risidagi bitim imzolandi.
Uchinchidan, tashqi siyosat sohasidagi vazifa mintaqaviy guruhlarga a‘zo
mamlakatlarning kollektiv protektsionizmga qarshi turish imkonini beruvchi
savdo-siyosiy birlashmalar tuzishdir. Ikki tomonlama soliq solishni istisno qilish
37

va kapital kiritishni himoya qilish, TIF qatnashchilarining konsultatsiyasi va
xabardorligi bo‘yicha o‘zbek savdo vakolatxonalari hamda davlat organlari va
ijtimoiy birlashmalar masalalari bo‘yicha tuzilgan bitimlar muhim ahamiyat
kasb etadi.
Savdo-iqtisodiy munosabatlar sohasida islohotlar erkin savdo mintaqasini
shakllantirish jarayoni va Bojxona ittifoqini yaratish jarayonida amalga oshiriladi.
1993 yil dekabrida a‘zo davlatlar korxona va sohalarining ishlab chiqarish
hamkorligini qo‘llab quvvatlashning umumiy sharoitlari va tuzilishi to‘g‘risidagi
bitim katta ahamiyatga egadir.
Unga ko‘ra quyidagilar ishlab chiqarish hamkorligi va ishlab chiqarishni
ixtisoslashtirish darajasidagi tovar va xizmatlar olib borilishida
qo‘llanilmaydi:
- olib kirish va olib chiqish bojlari;
- soliqlar;
- aktsizlar;
- miqdoriy cheklamalar.
TIF davlat tomonidan boshqarilishini faqat qo‘llab-quvvatlash va
rag‘batlantirishni emas, balki milliy manfaatlarga rioya qilishni nazorat etish
iqtisodiy xavsizlik ta‘minlanishini bildiradi.
Evropa Iqtisodiy komissiyasining 1997 yil 27 maydagi qaroriga ko‘ra, 1
iyuldan yeIga a‘zo-mamlakatlarda temir va po‘latdan cheksiz quvurlarning olib
kirilishiga vaqtinchalik dempingga qarshi bojlar o‘rnatildi. Boj miqdori juda
baland, bojxona qiymatining 32,9% ni tashqil etadi.
Valyutani tartibga solish - davlatning milliy manfaatlarini himoya qilish
maqsadida TIF qatnashchilariga ta‘sir qilishning ko‘rinishlaridan biridir. Bu ta‘sir
O‘zbekiston Respublikasining "Valyuta operatsiyalarining tartibga solish va lyuta
nazorati to’g’risida" gi qonuni asosida amalga oshiriladi.
Tashqi savdoni valyutani tartibga solishning eng ko‘p tarqalgan usullaridan
biri – bu valyuta tushumlarining bir qismini milliy valyuta evaziga sotish
majburiyatidir. "Valyuta cheklamalari" deb atalmish vositalar valyuta jihatidan
38

tartibga solish usullaridir: valyuta operatsiyalarining davlat tomonidan nazorat
qilinishi, valyuta operatsiyalarini vakolatli banklarda jamlash, kapitalni olib
chiqishni cheklash va boshqalar.
Eksportni rivojlantirishning davlat dasturida O‘zbekiston iqtisodini
rivojlantirishning zamonaviy boskichdagi tashqi iqtisodiy aloka va
xususiyatlarning milliy xossalari inobatga olingan jaxon amaliyotidan
foydalanilgan. Bu dasturga kura milliy iqtisodni jaxon iqtisodiga kirib borishini
tartibga solish eksportni kengaytirish va uning tuzilishini takomillashtirish import
tizimini mukammallashtirish, hamda xar xil kurinishdagi kushma tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun sharoit bilan ta‘minlashga karatilgan iqtisodiy, tashqiliy -
xuquqiy siyosiy xarakterga ega bulgan choralar majmuasini uz ichiga oladi.
III bob bo’yicha xulosa
3 bob bo’yicha xulosa shuni ko’rsatadiki, TIF rivojida davlat byudjeti
mablag‘lari xisobiga ta‘minlanadigan tashqi savdo axborotining yagona tizimini
yaratish katta rol uynaydi. Davlat organlari hamda maxsus xizmatlar tomonidan
olib boriladigan maslaxat ishlarini olib borilishi xam eksport operatsiyalarini faol
olib borish uchun zarur sharoitdir.
Eksportni davlat tomonidan tartibga solish va yangicha yondashish va uni
kullab kuvvatlashning ishlab chikilgan amaliy choralar natijasida tashqi iqtisodiy
kompleksi potentsiali usmokda, tashqi bozorda O‘zbekistonning mavkei
mustaxkamlamokda.
39

XULOSA
Iqtisodiy faoliyat va uning turlari haqida xulosa qilib shuni aytish mumkinki
barcha iatisodiy jarayonlarning zaminida inson manfaatlari hamda uni ta'minlanishi
turadi
Inson ehtiyojlari turli-tuman bo’lib, ularni turli usullar, vositalar orqali qondirishga
harakat qiladi. Insonning ehtiyojini qondirish, ya’ni tirikchilik, hayot kechirishini
ta’minlashning vosita va usullari majmui iqtisodiy faoliyat deb ataladi. Agar
iqtisodiy faoliyatni insonni hayot kechirishini ta’minlovchi faoliyat tarzida
qarasak, uni kishilik jamiyati taraqqiyoti tarixi davomida rivojlanishini ikki asosiy
tipga bo’lishimiz mumkin:
1) o’zlashtiruvchi va 2) ishlab chiqaruvchi.
Kishilik jamiyatining dastlabki bosqichida insonlar tabiatdagi bor narsalarni
to’g’ridanto’g’ri o’zlashtirish bilan hayot kechirganlar.
Insoniyat ma’lum bir paytdan esa ob’ektiv zarurat tufayli tabiatdagi tayyor
ne’matlarni o’zlashtiruvchidan ishlab chiqaruvchiga aylandi. Shu paytdan boshlab,
40

uning mehnati sifat jihatdan yangi bosqichga ko’tarildi. Mehnat iqtisodiy
jarayonga aylandi. Endi insonlar tabiat ne’matlarini ehtiyojlariga moslashtirishga
o’tdilar.
Iqtisodiy faoliyat inson hayotining asosini tashkil etadi. U juda murakkab, turli
hodisa va jarayonlarni o’z ichiga oladi. Kishilik jamiyati yashar ekan, bu jarayonlar
uzluksiz davom etadi.
Iqtisodchilar iqtisodiy faoliyatni nazariy jihatdan to’rt fazaga bo’lishadi: ishlab
chiqarish, ayirboshlash, taqsimot, iste’mol. Insonlarning xo’jalik yuritish
aoliyatining natijasi ijtimoiy mahsulot bo’lib, uning harakati ana shu to’rt fazani
bosib o’tadi va uzluksiz takrorlanadi.
Ishlab chiqarish.
Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi. Bu jarayondan ishlab chiqarish
omillari o’zaro birikib, insonlarning turli-tuman ehtiyojlarini qondiradigan
ne’matlar yaratiladi.
Iqtisodchilar ishlab chiqarishda uch marta yirik inqilob yuz bergan va u muvofiq
tarzda iqtisodiy taraqqiyotda uch marta yangi davrni boshlab berganini e’tirof
etadilar. Bunda o’ziga xos boshlang’ich nuqta rivojlangan industrial (sanoat) ishlab
chiqarishning vujudga kelishi bo’lib u markaziy o’rinni egallaydi, undan so’ng:
industrial ishlab chiqarishga qadar bo’lgan davr, ya’ni toindustrial va postindustrial
(lotincha post - keyin) davrlarga bo’linadi.
Ishlab chiqarishning industrial rivojlanishga qadar bo’lgan (toindustrial) bosqichi
quyidagi xususiyatlarga ega:
— iqtisodiyotning dastlabki sferasi — qishloq xo’jaligi ustun bo’ladi;
— aholi asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan band;
— asosan qo’l mehnatiga tayanadi;
— mehnat taqsimoti nihoyatda past, natural xo’jalik yuritishga asoslanadi;
— aholi ehtiyojlari turg’un holatda bo’lgan ishlab chiqarishga xos.
Ishlab chiqarishning bu bosqichi hozir ham ayrim Afrika mamlakatlari (Mali,
Gvineya) ga xos bo’lib, qishloq xo’jaligida band bo’lganlar mehnat unumi 2
kishini boqishga etadi. Yer shari aholisining ko’payishi, ehtiyojlarning o’sishi,
41

ularni qondirish yo’llarini qidirishga majbur qildi. Bu oxir-oqibat sanoat
to’ntarishiga olib keldiki, u Angliyada XVIII asrning 60-yillarida boshlanib,
AQShda XIX asrning 50—60- yillarida yakunlandi. Qo’l mehnati mashinalar
zimmasiga yuklatildi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1 . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2003.
2. «CHexiya, Estoniya, Kipr, Vengriya, Latviya, Litva, Malta, Polsha, Sloveniya
va Slovakiya Respublikalarining Evropa Ittifoqiga qo‘shilishi munosabati bilan
O‘zbekiston Respublikasi, bir tomondan, Evropa Hamjamiyatlari hamda ularga
a‘zo davlatlar, ikkinchi tomondan, o‘rtasida SHerikchilik va Hamkorlik
to‘g‘risida gi Bitim Bayonnomasini (Bryussel, 2004 yil 30 aprel) ratifikatsiya ‖
qilish haqida» gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. 2005 yil 18 may.
3. O‘zbekiston Respublikasining ―Tashqi iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida gi
‖
Qonuni (yangi tahriri) 2000 y.
4. O‘zbekiston Respublikasining ―chet el investitsiyalari to‘g‘risida gi
‖
Qonuni. 1998 y.
42

5 . O‘zbekiston Respublikasining ―Xorijiy investorlar huquqlari himoyasi
kafolatlari va choralari to‘g‘risida gi Qonuni. 1998 y. ‖
6 . O‘zbekiston Respublikasining ―Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to‘g‘risida gi Qonuni. 2000 y.
‖
7. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi O‘zbekiston
Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi etib qayta
tashkil qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun
hujjatlariga o‘zgartishlar kiritish to‘g‘risida
Internet saytlari
1. www.hozir.org .
2. www.cuberlink.ru
3. www.fayllar.org
4. www.psyligst.ru
43

Tg:print5703

Sotib olish