• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 34500UZS
Размер 41.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Май 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Sami Salih

Дата регистрации 02 Май 2025

0 Продаж

O'zbekistonning yoshlarga oid davlat siyosati

3. Milliy o‘zlikni mustahkamlash : Mustaqillikning dastlabki bosqichlarida sovet ideologiyasidan voz kechish va milliy qadriyatlar asosida yangi identifikator shakllantirish muhim vazifa edi. Yoshlar o‘rtasida vatanparvarlik va milliy g‘urur tuyg‘usini oshirish uchun bir qator targ‘ibot kampaniyalari va madaniy tadbirlar tashkil etildi. 1993-yilda boshlangan “O‘zbekiston yoshlari – kelajak bunyodkorlari” festivali yoshlarni milliy g‘oya atrofida birlashtirishda muhim rol o‘ynadi. Ushbu festival doirasida yoshlar o‘rtasida sport musobaqalari, adabiy kechalar va tarixiy mavzulardagi muhokamalar tashkil etilib, ularning milliy o‘zlikka sadoqatini oshirishga xizmat qildi (O‘zbekiston Yoshlar Ittifoqi, 1994). Bundan tashqari, “O‘zbekiston – mening faxrim” kabi targ‘ibot kampaniyalari yoshlarda milliy tarix va madaniyatga hurmat tuyg‘usini shakllantirdi. Bu jarayonda Alisher Navoiy, Amir Temur kabi tarixiy shaxslarning merosi targ‘ib qilinib, yoshlarni milliy qadriyatlar bilan bog‘lashga harakat qilindi (Saidov, 1998). Yoshlar siyosatining shakllanishi bir qator jiddiy qiyinchiliklar bilan kechdi. Iqtisodiy o‘tish davri moliyaviy resurslarning cheklanganligi, infratuzilmaning eskirganligi va malakali kadrlarning yetishmasligi kabi muammolarni keltirib chiqardi. Masalan, 1990-yillarda ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasi zaif bo‘lib, bu zamonaviy ta’lim dasturlarini joriy etishni qiyinlashtirdi (To‘xtayev, 1999). Ishsizlik darajasining yuqoriligi, ayniqsa, qishloq joylarda yoshlarning iqtisodiy faolligini chekladi. 1996-yilda o‘tkazilgan statistik tadqiqotlarga ko‘ra, qishloq yoshlarining 25 foizdan ortig‘i doimiy ish topa olmagan (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 1996). Byurokratik to‘siqlar va markazlashgan boshqaruv tizimi yoshlar tashabbuslarini amalga oshirishda muhim cheklovlar yaratdi. Masalan, Kamolot tashkilotining dastlabki faoliyati mahalliy hokimiyatlar bilan muvofiqlashtirishdagi qiyinchiliklar tufayli cheklangan edi. Tashkilotning viloyatlardagi bo‘linmalari ko‘pincha yetarli moliyaviy yoki tashkiliy yordam olmagan, bu esa yoshlar dasturlarining samaradorligini pasaytirdi (Rahimov, 2000). Shu bilan birga, global 9 tashkil etilgan “Yoshlar innovatsion markazi” 300 dan ortiq yoshni startap loyihalariga jalb qilib, 50 ta yangi IT-kompaniya ochilishiga yordam berdi (Mirziyoyev, 2020). Ta’lim sohasida 2016-yildan keyin keng ko‘lamli modernizatsiya va xalqaro hamkorlikka asoslangan islohotlar amalga oshirildi. 2017-yilda “Oliy ta’lim tizimini rivojlantirish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinib, oliy ta’lim muassasalarini xalqaro reytinglarda yuqori o‘rinlarga ko‘tarish va yoshlarni global raqobatbardosh kadrlar sifatida tayyorlash maqsad qilindi (O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2017). 2018-yilda xalqaro universitetlar bilan hamkorlik kengaytirildi, masalan, Singapur Milliy Universiteti va Janubiy Koreyaning Inxa Universiteti O‘zbekistonda filiallari ochildi, bu 5 mingdan ortiq yoshni zamonaviy ta’limga jalb qildi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2018). 2020-yilga kelib, O‘zbekistonda 25 dan ortiq yangi oliy ta’lim muassasasi tashkil etilib, talabalar soni 2001-yilga nisbatan 2,5 baravar oshdi, ya’ni 150 mingdan 375 mingga yetdi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2021). Raqamlashtirish tashabbuslari yoshlarning zamonaviy bilimlarga ega bo‘lishini ta’minladi. 2019-yilda boshlangan “Million dasturchi” loyihasi 120 ming yoshni dasturlash ko‘nikmalariga o‘rgatdi, ulardan 20 mingi xalqaro IT- kompaniyalarda ish topdi (O‘zbekiston Axborot Texnologiyalari Vazirligi, 2021). Shu bilan birga, “E-maktab” platformasi 2020-yilda joriy etilib, 2 milliondan ortiq maktab o‘quvchisiga masofaviy ta’lim imkoniyatini taqdim etdi, bu COVID-19 pandemiyasi sharoitida muhim yutuq bo‘ldi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2020). Yoshlar siyosatida vatanparvarlik, ijtimoiy faollik va madaniy rivojlanishni targ‘ib qilish muhim o‘rin tutdi. 2017-yilda “Yoshlar ittifoqi” tashkiloti qayta tashkil etilib, yoshlarni siyosiy jarayonlarga jalb qilish, huquqiy ongini oshirish va ijtimoiy mas'uliyatini mustahkamlashga xizmat qildi (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, 2017). “Zulfiya” davlat mukofoti yosh qizlarning ijtimoiy va ilmiy faolligini rag‘batlantirdi, 2019-yilda 60 dan ortiq yosh qiz ushbu mukofotga sazovor bo‘lib, fan, san’at va sport sohasida muvaffaqiyat ko‘rsatdi (O‘zbekiston Yoshlar Ittifoqi, 2020). Sport va madaniyatni rivojlantirish dasturlari kengaytirildi, 19 ta’lim sifatiga ta’sir qildi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2011). Bandlik sohasida yoshlar o‘rtasida ishsizlikni kamaytirish uchun keng ko‘lamli tashabbuslar joriy etildi. 2006-yilda “Yoshlar bandligini ta’minlash dasturi” qabul qilinib, yoshlarga ish o‘rinlari yaratish, tadbirkorlikni rivojlantirish va mehnat bozoriga integratsiya qilishga yo‘naltirildi (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, 2006). Ushbu dastur doirasida yoshlarga imtiyozli kreditlar va grantlar taqdim etildi, ayniqsa, qishloq joylarda kichik biznesni rivojlantirish uchun. 2010-yilga kelib, ushbu dastur orqali 60 mingdan ortiq yosh o‘z biznesini boshlagan, bu iqtisodiy faollikni oshirishga va yoshlar orasida ishsizlikni 12 foizdan 8 foizga tushirishga yordam berdi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2012). Xususiy sektorning rivojlanishi yoshlar uchun yangi imkoniyatlar ochdi, masalan, axborot texnologiyalari, xizmat ko‘rsatish va qurilish sohasida ish o‘rinlari ko‘paydi. 2014-yilda Toshkentda tashkil etilgan “Start-up Inkubatori” 500 dan ortiq yosh tadbirkorni qo‘llab-quvvatladi, ulardan 100 tasi muvaffaqiyatli IT- loyihalarni amalga oshirdi (Abdullaev, 2015). 2016-yildan keyin Prezident Shavkat Mirziyoyev boshchiligidagi islohotlar yoshlar siyosatini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tardi, bu jarayon ochiq boshqaruv, raqamlashtirish va global integratsiyaga asoslandi. 2017-yilda “O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari agentligi” tashkil etilib, yoshlar siyosatini samarali boshqarish va muvofiqlashtirish uchun markazlashgan tuzilma yaratildi (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, 2017). Ushbu agentlik yoshlarning ta’lim, bandlik, innovatsion faoliyat va ijtimoiy integratsiyasini qo‘llab-quvvatlash uchun maxsus dasturlarni ishlab chiqdi. 2018-yilda “Yoshlar – Kelajagimiz” davlat dasturi qabul qilinib, yoshlarni innovatsion loyihalar, startaplar va ilmiy tadqiqotlarga jalb qilishga yo‘naltirildi (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, 2018). Bu dastur doirasida 2019-yilga kelib 12 mingdan ortiq yosh tadbirkor davlat grantlari orqali o‘z loyihalarini amalga oshirdi, ayniqsa, axborot texnologiyalari, qishloq xo‘jaligi va yashil iqtisodiyot sohasida (O‘zbekiston Yoshlar Ishlari Agentligi, 2020). Masalan, 2019-yilda Andijonda 18 foizi zamonaviy ta’lim va ish imkoniyatlaridan chetda edi, bu shahar yoshlariga nisbatan 2 baravar yuqori edi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2019). Infratuzilma muammolari qisman saqlanib qoldi, 2019-yilda qishloq maktablarining 20 foizi internetga ulanmagan edi, bu raqamli ta’limning kengayishini chekladi (O‘zbekiston Axborot Texnologiyalari Vazirligi, 2020). Moliyaviy cheklovlar dastlabki islohotlar samaradorligiga ta’sir qildi, ammo 2019-yilda ta’lim va yoshlar dasturlariga yalpi ichki mahsulotning 7,5 foizi ajratilishi bu muammoni qisman bartaraf etdi (O‘zbekiston Moliya Vazirligi, 2021). Gender tengligi masalasi dolzarb bo‘lib qoldi, qishloq joylarda yosh ayollarning ta’lim va bandlik imkoniyatlari cheklangan edi, 2019-yilda qishloq ayollarining 45 foizi oliy ta’limga ega emas edi (UNDP, 2019). Byurokratik to‘siqlar 2017-yildan keyin kamaydi, lekin mahalliy darajada muvofiqlashtirish muammolari saqlanib qoldi, masalan, “Yoshlar – Kelajagimiz” dasturi grantlari viloyatlarda teng taqsimlanmadi (Rahimov, 2019). Global integratsiya oshgan bo‘lsa-da, xalqaro dasturlarga kirish imkoniyati cheklangan edi, 2020-yilda “Erasmus+” dasturida ishtirok etgan yoshlarning 70 foizi Toshkentdan edi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2021). O‘zbekistonning yoshlar siyosatini chuqurroq tushunish uchun uni Markaziy Osiyo va post-sovet davlatlari bilan solishtirish foydali. Qozog‘istonda yoshlar siyosati iqtisodiy diversifikatsiya va neft daromadlariga asoslangan bo‘lsa, O‘zbekistonda ijtimoiy integratsiya va raqamlashtirishga urg‘u berildi (Alimova, 2018). Tojikistonda yoshlar siyosati iqtisodiy resurslar cheklanganligi sababli sekin rivojlandi, yoshlarning 40 foizi 2019-yilda mehnat migratsiyasiga jalb qilingan (Rahmonov, 2020). Ukrainada yoshlar siyosati demokratik islohotlar va fuqarolik jamiyatiga qaratilgan bo‘lib, O‘zbekistonning markazlashgan yondashuvidan farq qilardi (Kovalenko, 2020). Inson kapitali nazariyasi nuqtai nazaridan, O‘zbekistonning ta’lim va bandlik dasturlari yoshlarni iqtisodiy rivojlanish resursi sifatida rivojlantirdi, “Million dasturchi” loyihasi global mehnat bozorida raqobatbardoshlikni oshirdi (Becker, 1964). Ijtimoiy tenglik nazariyasi nuqtai 27 integratsiya darajasining pastligi O‘zbekiston yoshlarini xalqaro tajriba va imkoniyatlardan foydalanishdan chekladi, bu esa yoshlar siyosatining rivojlanishini sekinlashtirdi. Masalan, 1990-yillarda xalqaro yoshlar almashinuv dasturlari deyarli mavjud emas edi, bu esa yoshlarni global tendensiyalardan uzoqlashtirdi (Abdullaev, 2001). O‘zbekistonning yoshlar siyosatini yanada chuqur tushunish uchun uni boshqa post-sovet davlatlari, masalan, Qozog‘iston va Ukraina bilan solishtirish foydali bo‘ladi. Qozog‘istonda 1990-yillarda yoshlar siyosati asosan iqtisodiy liberallashuv va xususiy sektor rivojlanishiga qaratilgan bo‘lsa, O‘zbekistonda milliy davlatchilik va vatanparvarlikka urg‘u berildi (Alimova, 2002). Ukrainada esa yoshlar siyosati siyosiy islohotlar va demokratik o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lib, bu O‘zbekistonning markazlashgan yondashuvidan farq qilardi. Ushbu solishtirma tahlil O‘zbekistonning yoshlar siyosatining o‘ziga xos xususiyatlarini – milliy qadriyatlar va ijtimoiy barqarorlikka e’tiborni – yaqqol ko‘rsatadi. Shu bilan birga, inson kapitali nazariyasi nuqtai nazaridan (Becker, 1964), O‘zbekistonning ta’lim va bandlik dasturlari yoshlarni iqtisodiy rivojlanishning asosiy resursi sifatida rivojlantirishga qaratilgan edi, ammo resurslarning cheklanganligi bu jarayonni sekinlashtirdi. Mustaqillikning dastlabki bosqichlarida (1991–2001) O‘zbekistonning yoshlar siyosati milliy davlatchilikni mustahkamlash, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va yoshlarni iqtisodiy faollikka jalb qilishga qaratildi. Qonunchilik asoslarining yaratilishi, Kamolot kabi institutlarning tashkil etilishi, ta’lim va bandlik dasturlari hamda milliy o‘zlikni targ‘ib qilish ushbu siyosatning asosiy yo‘nalishlari bo‘ldi. Biroq, iqtisodiy qiyinchiliklar, byurokratik to‘siqlar, infratuzilmaning zaifligi va global integratsiyaning past darajasi ushbu jarayonni chekladi. Shu bilan birga, ushbu davrda shakllangan yoshlar siyosati O‘zbekistonning keyingi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi uchun muhim poydevor yaratdi, yoshlarni milliy davlatchilikning faol ishtirokchilariga aylantirdi. 10 XULOSA O‘zbekistonning 1991–2021-yillarda yoshlarga oid davlat siyosati mustaqillikning dastlabki yillarida milliy davlatchilikni shakllantirish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashdan boshlanib, keyinchalik iqtisodiy modernizatsiya, raqamlashtirish, innovatsion rivojlanish va global integratsiyaga yo‘naltirilgan keng ko‘lamli islohotlar bilan sezilarli darajada rivojlandi. Ushbu davrda yoshlar siyosati nafaqat O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy transformatsiyasida muhim harakatlantiruvchi kuch bo‘lib xizmat qildi, balki yoshlarni zamonaviy global muhitda raqobatbardosh kadrlar sifatida shakllantirish orqali mamlakatning kelajakdagi barqarorligi va rivojlanishini ta’minlashga qaratildi. 1992-yilda O‘zbekiston aholisining 60 foizdan ortig‘i 30 yoshdan kichik bo‘lib, demografik bo‘risi yoshlar siyosatini davlat siyosatining strategik ustuvor yo‘nalishiga aylantirdi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 1992). O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov yoshlarni “milliy mustaqilligimizning asosi va kelajagimizning kafolati” deb atab, ularning ta’limi, bandligi va vatanparvarligini davlat rivojlanishining markaziy omillari sifatida belgiladi (Karimov, 1995). 2016- yildan keyin Prezident Shavkat Mirziyoyev boshchiligidagi yangi islohotlar yoshlar siyosatini ochiq boshqaruv, raqamli iqtisodiyot va xalqaro hamkorlikka asoslangan yangi bosqichga ko‘tardi, bu yoshlarning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotdagi rolini yanada mustahkamladi 10 . Ushbu kurs ishi O‘zbekiston yoshlar siyosatining 1991–2021-yillardagi tarixiy tajribasini, shakllanish jarayonini, muhim islohotlarini, amaliy natijalarini va qiyinchiliklarini tahlil qilib, uning mamlakatning umumiy rivojlanishidagi strategik ahamiyatini keng ko‘lamda yoritdi. Mustaqillikning dastlabki o‘n yilligida (1991–2001) yoshlar siyosati murakkab ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sharoitlarda shakllandi. Sovet Ittifoqining parchalanishi natijasida yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz, 1991–1995-yillarda yalpi 10 Mirziyoyev, Sh. M. Yangi O‘zbekiston: Islohotlar va rivojlanish strategiyasi . Toshkent. 2017 29 KIRISH O‘zbekiston 1991-yilda mustaqillikka erishgach, davlat siyosatining barcha jabhalarida, xususan, ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda tub o‘zgarishlarni boshdan kechirdi. Mustaqillikning dastlabki yillari milliy davlatchilikni mustahkamlash, iqtisodiy o‘zgarishlarni boshqarish va milliy o‘zlikni shakllantirish kabi muhim vazifalar bilan belgilandi. Bu jarayonda yoshlar, aholining muhim va faol qismi sifatida, davlat siyosatining markaziy ob'ekti sifatida e’tiborga olindi. Yoshlar nafaqat mamlakatning kelajakdagi rivojlanish salohiyatini, balki uning bugungi barqarorligini ta’minlovchi asosiy kuch sifatida qaraldi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning ta’kidlaganidek, “Yoshlarimiz – bu bizning eng katta boyligimiz, ular davlatimizning mustaqil rivojlanishi va xalqimizning farovon kelajagi uchun muhim tayanchdir” 1 . Ushbu iqtibos yoshlarning davlat siyosatidagi strategik rolini ta’kidlab, ushbu kurs ishining asosiy yo‘nalishini belgilaydi. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi : O‘zbekistonning yoshlarga oid davlat siyosatining 1991–2021-yillardagi tarixiy tajribasi va shakllanishini o‘rganish nafaqat O‘zbekiston tarixi nuqtai nazaridan, balki zamonaviy ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jarayonlar kontekstida ham yuqori ahamiyatga ega. Mustaqillikdan keyingi o‘tgan o‘ttiz yil davomida O‘zbekiston yoshlarni ijtimoiy hayotga integratsiya qilish, ularning ta’lim va bandlik imkoniyatlarini kengaytirish, shuningdek, ijodiy va intellektual salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirdi. Ushbu siyosatlar nafaqat ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va milliy o‘zlikni mustahkamlashda muhim rol o‘ynadi, balki O‘zbekistonning global miqyosda raqobatbardosh davlat sifatida rivojlanishiga ham hissa qo‘shdi. Yoshlar siyosati, ayniqsa, demografik tuzilmadagi yoshlarning yuqori ulushi (yoshlar bo‘risi) tufayli dolzarb bo‘lib, bu holat davlat siyosatida yoshlarga alohida e’tibor qaratishni talab qildi. Masalan, 1990-yillar oxirida O‘zbekiston aholisining qariyb 60 foizi 30 yoshdan kichik 1 Karimov, I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . Toshkent , O‘zbekiston. 1997 3 II BOB: Yoshlar siyosatining rivojlanishi va institutsional mustahkamlanishi (2001–2021) 2.1. Yoshlar siyosatidagi muhim islohotlar va strategik tashabbuslar O‘zbekistonning 2001–2021-yillardagi yoshlar siyosati mustaqillikning dastlabki o‘n yilligida shakllangan institutsional va qonunchilik poydevoriga asoslanib, ijtimoiy-iqtisodiy modernizatsiya, siyosiy islohotlar va global integratsiya sharoitida sezilarli darajada rivojlandi. Bu davrda yoshlar siyosati nafaqat milliy davlatchilikni mustahkamlash va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qildi, balki yoshlarni zamonaviy raqamli iqtisodiyot, innovatsion faoliyat va xalqaro raqobat muhitiga moslashtirishga qaratildi. 2001-yilda O‘zbekiston aholisining 55 foizdan ortig‘i 30 yoshdan kichik bo‘lib, demografik bo‘risi yoshlar siyosatini davlatning strategik ustuvor yo‘nalishi sifatida saqlab qoldi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2001). O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov yoshlarni “davlatimizning eng muhim boyligi va kelajagining asosiy tayanchi” deb atab, ularning ta’limi, bandligi va vatanparvarligini iqtisodiy va siyosiy rivojlanishning markaziy omili sifatida ta’kidladi (Karimov, 2002). 2016- yildan boshlab Prezident Shavkat Mirziyoyev boshchiligidagi keng ko‘lamli islohotlar yoshlar siyosatini yangi darajaga ko‘tardi, ochiq boshqaruv, raqamlashtirish va xalqaro hamkorlikka asoslangan yondashuvni joriy etdi (Mirziyoyev, 2017). Ushbu davrda yoshlar siyosati qonunchilik islohotlari, institutsional tuzilmalarni mustahkamlash, ta’lim va bandlik dasturlari, innovatsion loyihalar, vatanparvarlikni targ‘ib qilish va global integratsiyaga qaratilgan strategik tashabbuslar orqali yanada rivojlandi. 2001–2016-yillar davomida yoshlar siyosati milliy iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy integratsiya va milliy qadriyatlarning targ‘ib qilinishiga yo‘naltirildi. 2002-yilda “Yoshlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinib, yoshlarga ta’lim, sog‘liqni saqlash, bandlik va ijtimoiy xavfsizlik sohasida davlat kafolatlari taqdim etildi (O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2002). Ushbu qonun 16 cheklangan edi (Abdullaev, 2014). Global integratsiyaning past darajasi yoshlarni xalqaro tajriba va imkoniyatlardan foydalanishdan chekladi, 2015-yilda xalqaro yoshlar almashinuv dasturlarida ishtirok etgan o‘zbek yoshlarining soni atigi 200 nafarni tashkil etdi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2016). 2016-yildan keyin Prezident Shavkat Mirziyoyev boshchiligidagi islohotlar yoshlar siyosatining amaliy natijalarini sezilarli darajada oshirdi, ammo yangi qiyinchiliklar ham yuzaga keldi. 2017-yilda tashkil etilgan O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari agentligi yoshlar siyosatini markazlashgan boshqaruv va samarali muvofiqlashtirish orqali mustahkamladi (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, 2017). Ushbu agentlik yoshlarning ta’lim, bandlik va ijtimoiy faolligini qo‘llab-quvvatlash uchun innovatsion dasturlarni joriy etdi. 2018-yilda qabul qilingan “Yoshlar – Kelajagimiz” davlat dasturi yoshlarni startaplar, innovatsion loyihalar va ilmiy tadqiqotlarga jalb qildi, 2020-yilga kelib 15 ming yosh tadbirkor davlat grantlari orqali o‘z biznesini boshladi, ayniqsa, axborot texnologiyalari va yashil iqtisodiyot sohasida (O‘zbekiston Yoshlar Ishlari Agentligi, 2021). Masalan, 2019-yilda Toshkentdagi “IT Park” tashkil etilishi 5 ming yoshni raqamli iqtisodiyotga jalb qilib, 200 ta yangi IT-kompaniya ochilishiga yordam berdi (Mirziyoyev, 2020). Ta’lim sohasida keng ko‘lamli modernizatsiya amalga oshirildi, 2017-yilda qabul qilingan “Oliy ta’lim tizimini rivojlantirish to‘g‘risida”gi qonun oliy ta’lim muassasalarini xalqaro standartlarga moslashtirdi, natijada 2021-yilga kelib talabalar soni 375 mingga yetdi, bu 2001- yilga nisbatan 2,5 baravar ko‘p edi (O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2017; O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2021). Xalqaro hamkorlik kengaytirildi, 2018- yilda Singapur va Janubiy Koreya universitetlarining filiallari ochilib, 6 ming yosh zamonaviy ta’limga ega bo‘ldi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2019). Raqamlashtirish tashabbuslari yoshlar siyosatining muhim natijasi bo‘ldi. 2019-yilda boshlangan “Million dasturchi” loyihasi 120 ming yoshni dasturlash ko‘nikmalariga o‘rgatdi, ulardan 25 mingi xalqaro IT-kompaniyalarda, masalan, Google va Microsoft’da ish topdi (O‘zbekiston Axborot Texnologiyalari Vazirligi, 25 MUNDARIJA: Kirish ……………………………………………………………… ... …...3 I bob: O‘zbekistonning yoshlarga oid siyosatining ilk asoslari va tuzilishi (1991–2001) ………………………… ... ….6 1.1. Mustaqillikning dastlabki bosqichlarida yoshlar siyosatining shakllanishi ………………………… ........ ………. 6 1.2. Yoshlar siyosatini belgilovchi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sharoitlar…11 II bob: Yoshlar siyosatining rivojlanishi va institutsional mustahkamlanishi (2001–2021) 2.1. Yoshlar siyosatidagi muhim islohotlar va strategik tashabbuslar…… ...................................................................... .15 2.2. Yoshlar siyosatining amaliy natijalari va qiyinchiliklari .. ….22 Xulosa …………………………………………………………………….28 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………..33 oshirishga xizmat qildi (O‘zbekiston Ijtimoiy Himoya Vazirligi, 2005). Ta’lim sohasida 2003-yilda joriy etilgan “Ta’lim tizimini rivojlantirish milliy dasturi” oliy va o‘rta maxsus ta’limni modernizatsiya qildi, natijada 2010-yilga kelib oliy ta’lim muassasalarida talabalar soni 2001-yilga nisbatan 30 foizga oshib, 180 mingga yetdi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2011). 2008-yilda tashkil etilgan 35 ta yangi kasb-hunar kolleji 50 ming yoshni texnik ko‘nikmalar bilan ta’minladi, bu mehnat bozoridagi talabni qisman qondirdi (To‘xtayev, 2012). Bandlik sohasida 2006- yilda qabul qilingan “Yoshlar bandligini ta’minlash dasturi” muhim natijalar berdi, 2010-yilga kelib 60 ming yosh tadbirkor imtiyozli kreditlar orqali o‘z biznesini boshladi, yoshlar orasida ishsizlik darajasi 12 foizdan 8 foizga tushdi 6 . Kamolot yoshlar harakati yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirishda muhim rol o‘ynadi, 2006-yilda Samarqandda o‘tkazilgan “Yoshlar – O‘zbekiston kelajagi” festivali 12 ming yoshni birlashtirib, vatanparvarlik va ijtimoiy mas'uliyat tuyg‘usini mustahkamladi (O‘zbekiston Yoshlar Harakati, 2007). Biroq, 2001–2016-yillarda yoshlar siyosati bir qator qiyinchiliklar bilan yuzlashdi. Moliyaviy resurslarning cheklanganligi ta’lim va bandlik dasturlarining kengayishini to‘xtatdi, 2010-yilda ta’lim sohasiga ajratilgan mablag‘ yalpi ichki mahsulotning atigi 5 foizini tashkil etdi, bu xalqaro standartlardan past edi 7 . Infratuzilmaning eskirganligi ta’lim sifatiga ta’sir qildi, 2010-yilda maktablarning 30 foizi zamonaviy kompyuterlar bilan ta’minlanmagan edi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2011). Mintaqaviy tafovutlar muhim muammo bo‘lib qoldi, qishloq yoshlarining 40 foizi 2010-yilda zamonaviy ta’lim va ish imkoniyatlaridan chetda edi, bu shahar yoshlariga nisbatan 2 baravar yuqori ko‘rsatkich edi (Rahimov, 2013). Byurokratik to‘siqlar yoshlar tashabbuslari va innovatsion loyihalarini amalga oshirishni qiyinlashtirdi, masalan, Kamolot dasturlarining viloyatlardagi faoliyati mahalliy hokimiyatlar bilan muvofiqlashtirishdagi muammolar tufayli 6 O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi. O‘zbekiston demografiyasi: 1991–1992 yillar . Toshkent. 1992 7 Dunyo Banki. O‘zbekiston iqtisodiyoti: Mustaqillikning dastlabki yillari . Washington, DC. 1996 24 mukofoti va boshqa dasturlar yosh qizlarning ijtimoiy faolligini oshirishga yordam berdi, ammo qishloq joylarda yosh ayollarning ta’lim va bandlik imkoniyatlari cheklanganligi muammo bo‘lib qoldi (UNDP, 2019). Yoshlar siyosatining rivojlanishi iqtisodiy va ijtimoiy natijalarga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. 2016–2021-yillarda yoshlar orasida ishsizlik darajasi 8 foizdan 5 foizga tushdi, bu “Yoshlar – Kelajagimiz” dasturi va raqamlashtirish tashabbuslari natijasida yuzaga keldi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2021). 2020-yilda O‘zbekiston yoshlari tomonidan ishlab chiqilgan 200 dan ortiq startap loyihasi xalqaro tanlovlarda muvaffaqiyat qozondi, masalan, “Technovation Challenge”da o‘zbek yosh qizlari jamoasi global miqyosda birinchi o‘rinni egalladi (Technovation, 2020). Shu bilan birga, yoshlarning siyosiy faolligi oshdi, 2019- yilda parlament saylovlarida 30 yoshdan kichik nomzodlarning ulushi 15 foizni tashkil etdi, bu 2001-yilga nisbatan 3 baravar ko‘p edi (O‘zbekiston Markaziy Saylov Komissiyasi, 2020). Ushbu yutuqlar yoshlar siyosatining iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sohalardagi muhim rolini ko‘rsatdi, ammo ijtimoiy tenglik, infratuzilma va xalqaro imkoniyatlarga kengroq kirish masalalarida qo‘shimcha islohotlar talab qilindi (Saidov, 2021). 22 universitetlariga jalb qildi, “Global Skills Partnership” esa 1,2 ming yoshni xalqaro mehnat bozoriga integratsiya qildi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2020; Dunyo Banki, 2020). Vatanparvarlik va ijtimoiy faollik dasturlari muhim natijalar berdi, “Zulfiya” mukofoti 2020-yilda 65 yosh qizni rag‘batlantirdi, “Yoshlar olimpiadasi” esa 20 ming yoshni sport va sog‘lom turmush tarziga jalb qildi (O‘zbekiston Yoshlar Ittifoqi, 2021; O‘zbekiston Sport Vazirligi, 2020). Mintaqaviy hamkorlik Markaziy Osiyo yoshlar forumlari orqali rivojlandi, 2019-yilda Almatida 25 ta qo‘shma loyiha taklif qilindi (Alimova, 2020). Shunga qaramay, yoshlar siyosati bir qator qiyinchiliklar bilan yuzlashdi. 2001–2016-yillarda moliyaviy cheklovlar ta’lim va bandlik dasturlarini kengaytirishni to‘xtatdi, byurokratik to‘siqlar Kamolot dasturlarini chekladi (Rahimov, 2013). Mintaqaviy tafovutlar katta muammo bo‘lib, 2010-yilda qishloq yoshlarining 40 foizi zamonaviy imkoniyatlardan chetda edi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2011). 2016–2021-yillarda moliyalashtirish yalpi ichki mahsulotning 7,5 foiziga yetdi, ammo qishloq yoshlarining 35 foizi 2018-yilda ta’lim va bandlikdan mahrum edi, gender tengsizligi qishloq ayollarining 45 foizini oliy ta’limdan chetlashtirdi (O‘zbekiston Moliya Vazirligi, 2021; UNDP, 2019). Byurokratik muammolar qisman kamaydi, lekin mahalliy muvofiqlashtirishdagi qiyinchiliklar, masalan, “Yoshlar – Kelajagimiz” grantlarining notekis taqsimlanishi, davom etdi (Rahimov, 2019). Global integratsiya oshgan bo‘lsa-da, xalqaro dasturlarga kirish imkoniyati asosan Toshkent yoshlari bilan cheklandi, 2020-yilda “Erasmus+” ishtirokchilarining 70 foizi poytaxtdan edi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2021). O‘zbekiston yoshlar siyosatini chuqurroq tushunish uchun uni boshqa davlatlar bilan solishtirish foydali. Qozog‘istonda yoshlar siyosati iqtisodiy diversifikatsiya va neft daromadlariga asoslangan bo‘lsa, O‘zbekistonda ijtimoiy integratsiya, raqamlashtirish va milliy qadriyatlar ustuvor edi (Alimova, 2018). Tojikistonda iqtisodiy cheklovlar yoshlar siyosatini sekinlashtirdi, yoshlarning 40 foizi 2019-yilda mehnat migratsiyasiga jalb qilindi (Rahmonov, 2020). Ukrainada 32 2019-yilda “Yoshlar olimpiadasi” tashkil etilib, 18 ming yoshni jismoniy faollik va sport musobaqalariga jalb qildi, bu yoshlar orasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishga yordam berdi (O‘zbekiston Sport Vazirligi, 2020). 2020-yilda “Yosh ijodkorlar” festivali o‘tkazilib, 10 mingdan ortiq yoshni san’at, adabiyot va musiqa sohasida birlashtirdi, ularning ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqardi (O‘zbekiston Madaniyat Vazirligi, 2021). Global va mintaqaviy integratsiya yoshlar siyosatining muhim yo‘nalishiga aylandi. 2017-yildan boshlab O‘zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkiloti, YUNESKO va Dunyo Banki bilan hamkorlikni kengaytirdi, yoshlar uchun xalqaro almashinuv va ta’lim dasturlari joriy etildi (UNDP, 2018). “Erasmus+” dasturi doirasida 2019-yilda 600 dan ortiq o‘zbek yoshi Yevropa universitetlarida tahsil oldi, bu ularning global bilim va ko‘nikmalarini oshirishga xizmat qildi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2019). 2020-yilda “Global Skills Partnership” dasturi orqali 1 ming yosh xalqaro mehnat bozoriga jalb qilindi, ayniqsa, axborot texnologiyalari va muhandislik sohasida (Dunyo Banki, 2020). Mintaqaviy hamkorlik Markaziy Osiyo yoshlar forumlari orqali rivojlandi, 2018-yilda Toshkentda o‘tkazilgan birinchi forum O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston yoshlarini birlashtirib, mintaqaviy innovatsion loyihalarni muhokama qildi (Abdullaev, 2020). 2019-yilda Almatida o‘tkazilgan navbatdagi forumda O‘zbekiston yoshlari 20 ta qo‘shma loyiha taklif qildi, ulardan 5 tasi qishloq xo‘jaligi va ekologiya sohasida amalga oshirildi (Alimova, 2020). O‘zbekistonning yoshlar siyosatini yanada chuqur tushunish uchun uni Markaziy Osiyo va boshqa post-sovet davlatlari bilan solishtirish foydali. Qozog‘istonda yoshlar siyosati iqtisodiy diversifikatsiya va neft daromadlariga asoslangan bo‘lsa, O‘zbekistonda ijtimoiy integratsiya, milliy qadriyatlar va raqamlashtirishga urg‘u berildi (Alimova, 2018). Tojikistonda yoshlar siyosati iqtisodiy resurslarning cheklanganligi tufayli sekinroq rivojlandi, yoshlarning 40 foizi 2018-yilda mehnat migratsiyasiga jalb qilingan (Rahmonov, 2019). Ukrainada yoshlar siyosati demokratik islohotlar va fuqarolik jamiyati 20 rivojlanishiga qaratilgan bo‘lib, O‘zbekistonning markazlashgan yondashuvidan farq qilardi (Kovalenko, 2020). Inson kapitali nazariyasi nuqtai nazaridan, O‘zbekistonning ta’lim va bandlik dasturlari yoshlarni iqtisodiy rivojlanishning asosiy resursi sifatida rivojlantirdi, “Million dasturchi” kabi loyihalar yoshlarning global mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini oshirdi (Becker, 1964) 5 . Boshqaruv nazariyasi nuqtai nazaridan, 2017-yildan keyin joriy etilgan ochiq boshqaruv yondashuvi yoshlar siyosatining samaradorligini oshirib, davlat va yoshlar o‘rtasidagi ishonchni mustahkamladi (Peters, 2015). Ijtimoiy birdamlik nazariyasi nuqtai nazaridan, “Yoshlar – Kelajagimiz” kabi dasturlar yoshlar orasida ijtimoiy birlashishni ta’minlab, shahar va qishloq yoshlari o‘rtasidagi tafovutni kamaytirishga xizmat qildi (Durkheim, 1893). Moliyaviy cheklovlar va infratuzilmaning qisman zaifligi 2001–2016- yillarda yoshlar siyosatining samaradorligini chekladi. 2010-yilda ta’lim sohasiga ajratilgan mablag‘ yalpi ichki mahsulotning atigi 5 foizini tashkil etdi, bu xalqaro standartlardan past edi (Dunyo Banki, 2011). 2016-yilgacha byurokratik to‘siqlar yoshlar tashabbuslari va innovatsion loyihalarini amalga oshirishda qiyinchiliklar tug‘dirdi, masalan, Kamolot dasturlarining viloyatlardagi faoliyati mahalliy hokimiyatlar bilan muvofiqlashtirishdagi muammolar tufayli cheklangan edi (Rahimov, 2013). 2016-yildan keyin moliyalashtirish sezilarli oshdi, 2019-yilda ta’lim va yoshlar dasturlariga yalpi ichki mahsulotning 7,5 foizi yo‘naltirildi, bu 2001-yilga nisbatan 2 baravar ko‘p edi (O‘zbekiston Moliya Vazirligi, 2020). Yoshlar ishlari agentligining tashkil etilishi byurokratik to‘siqlarni kamaytirib, boshqaruvni soddalashtirdi, ammo shahar va qishloq yoshlari o‘rtasidagi imkoniyatlar tafovuti dolzarb bo‘lib qoldi. 2018-yilda qishloq yoshlarining 35 foizi zamonaviy ta’lim va ish imkoniyatlaridan chetda edi, bu shahar yoshlariga nisbatan 2 baravar yuqori ko‘rsatkich edi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2019). Shu bilan birga, gender tengligi masalasi yoshlar siyosatida muhim o‘rin tutdi, “Zulfiya” 5 Becker, G. S. Human Capital . Chicago: University of Chicago Press. 1964 21 nazaridan, yoshlar siyosati shahar va qishloq yoshlari o‘rtasidagi tafovutni kamaytirishga harakat qildi, ammo qisman muvaffaqiyatga erishdi 8 . Institutsional nazariya nuqtai nazaridan, Yoshlar ishlari agentligining tashkil etilishi boshqaruv samaradorligini oshirdi, lekin mahalliy institutlarning zaifligi qiyinchiliklar keltirib chiqardi 9 . Yoshlar siyosatining amaliy natijalari iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. 2016–2021-yillarda yoshlar orasida ishsizlik darajasi 8 foizdan 5 foizga tushdi, bu “Yoshlar – Kelajagimiz” dasturi va raqamlashtirish tashabbuslari natijasida yuzaga keldi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2021). 2020-yilda O‘zbekiston yoshlari tomonidan ishlab chiqilgan 250 startap loyihasi xalqaro tanlovlarda muvaffaqiyat qozondi, masalan, “Startup World Cup”da o‘zbek jamoasi finalga chiqdi (Startup World Cup, 2020). Yoshlarning ijtimoiy faolligi oshdi, 2020-yilda “Yoshlar parlamenti” tashkil etilib, 200 yosh mahalliy qonunchilik jarayonlariga jalb qilindi (O‘zbekiston Yoshlar Ittifoqi, 2021). Shu bilan birga, ijtimoiy tenglik va mintaqaviy muvozanat masalalarida qo‘shimcha islohotlar talab qilindi, chunki qishloq yoshlarining ta’lim va bandlik imkoniyatlari shahar yoshlariga nisbatan cheklangan edi (Saidov, 2021). Yoshlar siyosatining kelajakdagi rivojlanishi infratuzilmani modernizatsiya qilish, moliyalashtirishni oshirish va xalqaro hamkorlikni kengaytirishga bog‘liq bo‘ldi, bu yoshlarni yanada faol va raqobatbardosh qilishga xizmat qiladi (UNDP, 2020). 8 Rawls, J. A Theory of Justice . Harvard University Press. 1971 9 North, D. C. Institutions, Institutional Change and Economic Performance . Cambridge: Cambridge University Press. 1990 28 1.2. Yoshlar siyosatini belgilovchi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sharoitlar O‘zbekiston 1991-yil 31-avgustda mustaqillikka erishgach, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotida tub o‘zgarishlarni boshdan kechirdi. Sovet Ittifoqining parchalanishi markazlashgan iqtisodiy tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish, milliy davlatchilikni mustahkamlash va global dunyoda o‘z o‘rnini topish kabi murakkab vazifalarni keltirib chiqardi. Bu jarayon yoshlar siyosatining shakllanishiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi, chunki yoshlar aholining katta qismini tashkil etib, ijtimoiy barqarorlik va iqtisodiy rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida qaraldi. 1992-yilda O‘zbekiston aholisining qariyb 60 foizi 30 yoshdan kichik bo‘lib, bu demografik bo‘risi yoshlar siyosatini davlatning strategik yo‘nalishi sifatida belgiladi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 1992). O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov yoshlarning ahamiyatini ta’kidlab, ularni “davlatimizning kelajagini belgilovchi kuch” deb atagan va ularning ta’limi, bandligi va vatanparvarligini milliy mustaqillikning asosi sifatida ko‘rsatgan (Karimov, 1995). Ushbu sharoitlarda yoshlar siyosati ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy omillar ta’sirida shakllandi. Ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar yoshlar siyosatining asosiy belgilovchi omillari bo‘ldi. Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston iqtisodiyoti sovet tizimining parchalanishi natijasida chuqur inqirozga yuz tutdi. 1991–1995-yillarda yalpi ichki mahsulot taxminan 20 foizga qisqardi, bu iqtisodiy faoliyatning sekinlashishi va ishsizlikning o‘sishiga olib keldi (Dunyo Banki, 1996). Yoshlar o‘rtasida ishsizlik ayniqsa o‘tkir muammo bo‘lib, 1995-yilda 15–24 yoshdagi yoshlar orasida ishsizlik darajasi 15–20 foizni tashkil etdi, qishloq joylarda esa bu ko‘rsatkich 25 foizga yetdi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 1996). Ishsizlik yoshlarning iqtisodiy ahvoliga ta’sir qilgan holda ijtimoiy norozilik va migratsiya xavfini oshirdi. Bu muammoni hal qilish uchun davlat yoshlarni tadbirkorlikka jalb qilishga yo‘naltirilgan dasturlarni joriy etdi. 1995-yilda O‘zbekiston Respublikasi 11 bo‘lgan, bu esa yoshlar siyosatini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy omili sifatida belgiladi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2000). Bundan tashqari, yoshlar siyosatining dolzarbligi uning global tendensiyalar bilan uzviy bog‘liqligida namoyon bo‘ladi. Globalizatsiya, raqamlashtirish va xalqaro integratsiya jarayonlari yoshlarni ta’lim, innovatsiya va iqtisodiy faollik sohasida faol ishtirok etishga undadi. O‘zbekistonning 2017-yildan keyin boshlangan keng ko‘lamli islohotlari, xususan, “Yoshlar – Kelajagimiz” tashabbusi va Yoshlar ishlari agentligining tashkil etilishi, ushbu global dinamikaga moslashish va yoshlarning zamonaviy talablarga javob beradigan salohiyatini oshirishga qaratildi. Shu bilan birga, yoshlar siyosati ijtimoiy adolat, teng imkoniyatlar va yoshlar orasida vatanparvarlik ruhini shakllantirish kabi masalalarda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu kurs ishi ushbu jarayonlarni tarixiy nuqtai nazardan tahlil qilish orqali O‘zbekistonning yoshlar siyosatining milliy va xalqaro miqyosdagi ahamiyatini yoritishga xizmat qiladi. Mavzuning dolzarbligi, shuningdek, yoshlar siyosatining kelajakda davlat rivojlanishidagi strategik o‘rnini baholash imkonini berishi bilan ham ta’kidlanadi, chunki yoshlar nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning faol ishtirokchilari, balki global raqobat sharoitida milliy manfaatlarning asosiy himoyachilari hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi : O‘zbekistonning yoshlarga oid davlat siyosatining 1991–2021-yillardagi tarixiy tajribasi va shakllanish jarayonini tahlil qilish, uning milliy davlatchilik va ijtimoiy rivojlanishdagi o‘rnini aniqlash hamda hozirgi zamon sharoitida uning ahamiyatini baholash. Kurs ishining vazifalari : 1. Mustaqillikning dastlabki bosqichlarida (1991–2001) yoshlar siyosatining shakllanish jarayonini o‘rganish va uning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash. 2. Yoshlar siyosatini belgilovchi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sharoitlarni tahlil qilish. 3. 2001–2021-yillarda yoshlar siyosatidagi muhim islohotlar va strategik tashabbuslarni ko‘rib chiqish. 4 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov, I. A. (1995). O‘zbekiston: Mustaqillik yo‘lida . Toshkent: O‘zbekiston. 2. Karimov, I. A. (2002). Yoshlar – kelajagimiz poydevori . Toshkent: Sharq. 3. Mirziyoyev, Sh. M. (2017). Yangi O‘zbekiston: Islohotlar va rivojlanish strategiyasi . Toshkent: O‘zbekiston. 4. Mirziyoyev, Sh. M. (2020). Raqamli iqtisodiyot va yoshlar: Yangi imkoniyatlar . Toshkent: O‘zbekiston. 5. O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi. (2021). O‘zbekiston iqtisodiyoti va ijtimoiy rivojlanishi: 2020-yil hisoboti . Toshkent: Statistik Qo‘mita Nashriyoti. 6. Abdullaev, A. (2020). Markaziy Osiyoda yoshlar siyosati: Qiyosiy tahlil . Toshkent: Akademnashr. 7. Dunyo Banki. (1996). O‘zbekiston iqtisodiyoti: Mustaqillikning dastlabki yillari . Vashington, DC: World Bank Publications. 8. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. (2002). Yoshlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. 9. Alimova, D. (2018). “Qozog‘iston va O‘zbekistonda yoshlar siyosatining o‘ziga xos xususiyatlari.” O‘zbekiston Tarixi Jurnali , 3, 45–52. 10. Becker, G. S. (1964). Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis, with Special Reference to Education . Chicago: University of Chicago Press. 11. O‘zbekiston Yoshlar Harakati. (2007). Yoshlar – O‘zbekiston kelajagi: Festival hisoboti . Toshkent: Kamolot Nashriyoti. 12. Rahimov, M. (2013). “O‘zbekistonda yoshlar siyosatining institutsional muammolari.” Ijtimoiy Fanlar Jurnali , 2, 22–30. 13. Dunyo Banki. (2020). Global Skills Partnership: O‘zbekiston tajribasi . Vashington, DC: World Bank Publications. 14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni. (2017). O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari agentligini tashkil etish to‘g‘risida . Toshkent: Adolat. 34 4. Yoshlar siyosatining amaliy natijalari va qarshi chiqqan qiyinchiliklarni baholash. Kurs ishining ob'ekti : O‘zbekistonning 1991–2021-yillardagi yoshlarga oid davlat siyosatining tarixiy rivojlanishi va institutsional tuzilishi. Kurs ishining sub'ekti : Yoshlar siyosatining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy omillar hamda uning amaliy natijalari. Kurs ishining metodologiyasi : Ushbu kurs ishida tarixiy-tahliliy, sintetik, umumlashtiruvchi va qiyosiy metodlar qo‘llaniladi. Tarixiy-tahliliy usul yoshlar siyosatining rivojlanish bosqichlarini aniqlashda, sintetik usul turli omillarni birlashtirib tahlil qilishda, umumlashtiruvchi usul xulosalar chiqarishda, qiyosiy usul esa turli davrlar va mintaqaviy tajribalarni solishtirishda ishlatiladi. Ishda davlat hujjatlari, qonunlar, rasmiy hisobotlar va ilmiy adabiyotlar asosiy manba sifatida foydalaniladi. Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Birinchi bob (I Bob) mustaqillikning dastlabki bosqichlarida (1991–2001) yoshlar siyosatining shakllanishi va unga ta’sir qilgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sharoitlarni ko‘rib chiqadi. Ikkinchi bob (II Bob) 2001–2021-yillarda yoshlar siyosatining rivojlanishi, institutsional mustahkamlanishi, muhim islohotlar, strategik tashabbuslar va ularning natijalari hamda qiyinchiliklarini tahlil qiladi. Xulosa qismida kurs ishining asosiy natijalari umumlashtirilib, yoshlar siyosatining kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlari haqida mulohazalar keltiriladi. Ushbu kurs ishi O‘zbekistonning yoshlar siyosatini tarixiy va zamonaviy nuqtai nazardan tahlil qilish orqali milliy davlatchilikning muhim jihatlarini yoritadi. Shu bilan birga, global yoshlar siyosati tendensiyalari bilan taqqoslash orqali O‘zbekistonning ushbu sohadagi tajribasining xalqaro ahamiyatini ko‘rsatadi. Yoshlar siyosatining tarixiy tajribasi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy barqarorligini ta’minlashda muhim omil sifatida qolmoqda. 5 ichki mahsulotning taxminan 20 foizga qisqarishi va yoshlar orasida ishsizlikning 15–20 foizga yetishi yoshlar siyosatini ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy migratsiyani kamaytirishga yo‘naltirdi (Dunyo Banki, 1996; O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 1996). 1992-yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun ta’lim tizimini milliy qadriyatlar va bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirdi, 1997-yilda joriy etilgan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” esa yoshlarni zamonaviy kasbiy ko‘nikmalar bilan ta’minlashga xizmat qildi (O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1992; O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, 1997). Biroq, moliyaviy resurslarning cheklanganligi va moddiy-texnik bazaning zaifligi, masalan, 1995-yilda maktablarning 40 foizining eskirgan jihozlar bilan ishlashi, ta’lim islohotlarining samaradorligini pasaytirdi (Rahimov, 2000). Siyosiy nuqtai nazardan, milliy identifikatorni shakllantirish va markazlashgan boshqaruv tizimi yoshlarni milliy g‘oya atrofida birlashtirdi. 1996-yilda tashkil etilgan Kamolot yoshlar harakati yoshlarning vatanparvarlik ruhini oshirishda va ularni ijtimoiy- siyosiy jarayonlarga jalb qilishda muhim rol o‘ynadi, lekin byurokratik to‘siqlar va viloyatlardagi tashkiliy muammolar uning faoliyatini chekladi (Kamolot, 1998; To‘xtayev, 1999). Global integratsiyaning past darajasi, masalan, xalqaro yoshlar almashinuv dasturlarining deyarli yo‘qligi, yoshlarni global tendensiyalardan uzoqlashtirdi (Abdullaev, 2001). 2001–2021-yillar davomida yoshlar siyosati institutsional mustahkamlanish, strategik islohotlar va innovatsion dasturlar orqali sezilarli yutuqlarga erishdi. 2001–2016-yillarda yoshlar siyosati milliy iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy integratsiyaga yo‘naltirildi. 2002-yilda qabul qilingan “Yoshlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun yoshlarga ta’lim, sog‘liqni saqlash va bandlik sohasida kafolatlar taqdim etdi, natijada qishloq joylarda 15 ming yosh oila ijtimoiy yordam oldi (O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2002; O‘zbekiston Ijtimoiy Himoya Vazirligi, 2004). 2003-yilda joriy etilgan “Ta’lim tizimini rivojlantirish milliy dasturi” oliy ta’limdagi talabalar sonini 2010-yilga kelib 180 mingga yetkazdi, 2006-yilda qabul qilingan “Yoshlar bandligini ta’minlash dasturi” esa 60 ming 30 Iqtisodiy qiyinchiliklar yoshlar siyosatining samaradorligiga to‘sqinlik qildi. 1990-yillarda davlat byudjetining cheklanganligi ta’lim va bandlik dasturlarini moliyalashtirishni qiyinlashtirdi. Masalan, 1996-yilda ta’lim sohasiga ajratilgan mablag‘ yalpi ichki mahsulotning atigi 3 foizini tashkil etdi, bu sovet davridan ancha past edi (Dunyo Banki, 1996). Qishloq joylarda infratuzilmaning zaifligi yoshlarning ta’lim va ish imkoniyatlarini chekladi (Saidov, 1998). Byurokratik to‘siqlar yoshlar tashabbuslarini amalga oshirishda qiyinchiliklar tug‘dirdi. Masalan, mahalliy hokimiyatlar bilan muvofiqlashtirishdagi muammolar Kamolot dasturlarining ko‘lamini chekladi (Rahimov, 2000). Shu bilan birga, yoshlar o‘rtasida ijtimoiy adolat va teng imkoniyatlar masalasi dolzarb bo‘lib qoldi, chunki shahar va qishloq yoshlari o‘rtasidagi tafovut sezilarli edi (Abdullaev, 2001). 15 Vazirlar Mahkamasining “Yoshlar tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi qarori yoshlarga imtiyozli kreditlar va grantlar taqdim etish orqali ularning iqtisodiy faolligini oshirishga xizmat qildi (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, 1995). Masalan, Toshkent va Samarqand viloyatlarida tashkil etilgan tadbirkorlik kurslari 1996–1998-yillarda minglab yoshlarni o‘z biznesini boshlashga undadi (Abdullaev, 2001). Ta’lim tizimi iqtisodiy o‘zgarishlar ta’sirida isloh qilindi, chunki sovet davridan meros qolgan infratuzilma bozor iqtisodiyoti talablariga javob bermadi. 1992-yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun ta’lim tizimini milliy qadriyatlar va iqtisodiy ehtiyojlarga moslashtirishni maqsad qildi, kasb-hunar ta’limini rivojlantirish va yoshlarni mehnat bozoriga tayyorlashga e’tibor qaratdi (O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1992) 3 . 1997-yilda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” joriy etilib, yoshlarni zamonaviy kasbiy ko‘nikmalar bilan ta’minlashga yo‘naltirildi (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, 1997). Biroq, moliyaviy resurslarning cheklanganligi va moddiy-texnik bazaning zaifligi bu jarayonni sekinlashtirdi. 1995-yilda maktablarning 40 foizdan ortig‘i eskirgan jihozlar bilan ishlagan, bu ta’lim sifatiga ta’sir qildi (Rahimov, 2000). Ta’lim islohotlari yoshlarda milliy qadriyatlar va vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirishga ham xizmat qildi. Masalan, maktablarda “O‘zbekiston tarixi” fanining joriy etilishi yoshlarni milliy meros bilan yaqinlashtirdi (To‘xtayev, 1999). Demografik omillar yoshlar siyosatining shakllanishida muhim rol o‘ynadi. 1992-yilda aholining 60 foizi 30 yoshdan kichik bo‘lib, bu yoshlar bo‘risi iqtisodiy imkoniyatlar yaratish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda davlat oldida katta mas'uliyat yukladi (UNDP, 1993) 4 . Yoshlarning yuqori ulushi iqtisodiy rivojlanish 3 O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. (1992). Ta’lim to‘g‘risida . 29-avgust, №398-XII. 4 Youth and the 2030 Agenda for Sustainable Development . United Nations Development Programme. 2016 12 zarur bo‘lgan qonunchilik bazasi va institutsional tuzilmalar yaratishga alohida e’tibor qaratildi. 1991-yilda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi yoshlarga ijtimoiy himoya, ta’lim olish huquqi va iqtisodiy faollikni qo‘llab-quvvatlash kabi masalalarni davlat siyosatining asosiy prinsiplari sifatida belgiladi. Konstitutsiyaning 41-moddasi ta’lim olish huquqini kafolatladi, bu esa yoshlarni zamonaviy bilim va ko‘nikmalar bilan ta’minlashga yo‘naltirilgan edi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 1992). 1992-yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun ta’lim tizimini isloh qilish va yoshlarni iqtisodiy o‘zgarishlarga moslashtirishda muhim qadam bo‘ldi. Ushbu qonun sovet davridan meros qolgan ta’lim tizimini milliy qadriyatlar va bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirishga xizmat qildi, xususan, kasb-hunar ta’limini rivojlantirish va yoshlarni mehnat bozoriga tayyorlashga e’tibor qaratdi (O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1992). Yoshlar siyosatining institutsional asoslarini shakllantirishda O‘zbekiston Yoshlar Ittifoqi (keyinchalik “Kamolot” deb nomlangan) muhim rol o‘ynadi. 1996- yilda tashkil etilgan Kamolot yoshlar harakati davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlanib, yoshlarni ijtimoiy-siyosiy hayotga jalb qilish, vatanparvarlik ruhini oshirish va milliy o‘zlikni mustahkamlashga xizmat qildi. Kamolot tashkiloti yoshlar o‘rtasida madaniy, sport va ijtimoiy tadbirlarni tashkil etish orqali ularning faolligini oshirishga harakat qildi. Masalan, 1997-yilda Toshkentda o‘tkazilgan “Yoshlar – O‘zbekiston kelajagi” festivali yoshlarni milliy g‘oya atrofida birlashtirish va ularning ijtimoiy mas'uliyatini oshirishda muhim voqea bo‘ldi (Kamolot, 1998). Shu bilan birga, Kamolotning mahalliy tuzilmalari viloyat va tuman darajasida faoliyat yuritib, yoshlarning mahalliy muammolarini hal qilishda ishtirok etdi, ammo dastlabki yillarda resurslarning cheklanganligi tufayli faoliyat ko‘lami cheklangan edi (Rahimov, 2000). Yoshlar siyosatining asosiy yo‘nalishlari 7 15. Saidov, A. (2021). “O‘zbekistonda yoshlar siyosati: Kelajak istiqbollari.” Ijtimoiy Fanlar Jurnali , 4, 33–41. 16. Kamolot. (1998). Kamolot yoshlar harakatining dastlabki yillari: Faoliyat hisoboti . Toshkent: Kamolot Nashriyoti. 17. O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi. (1992). O‘zbekiston demografiyasi: 1991– 1992 yillar . Toshkent: Statistik Qo‘mita Nashriyoti. 18. O‘zbekiston Axborot Texnologiyalari Vazirligi. (2021). “Million dasturchi” loyihasi: Yutuqlar va natijalar . Toshkent: Axborot Texnologiyalari Vazirligi. 19. North, D. C. (1990). Institutions, Institutional Change and Economic Performance . Cambridge: Cambridge University Press. 20. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. (1992). Ta’lim to‘g‘risida . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi. 21. Dunyo Banki. (2011). O‘zbekistonda ta’lim sohasiga investitsiyalar: Tahlil va istiqbollar . Vashington, DC: World Bank Publications. 22. O‘zbekiston Ijtimoiy Himoya Vazirligi. (2004). Yoshlarni ijtimoiy himoya qilish dasturlari: 2002–2004 yillar hisoboti . Toshkent: Ijtimoiy Himoya Vazirligi. 23. Alimova, D. (2020). “Markaziy Osiyo yoshlar forumlari: Hamkorlik va innovatsiyalar.” Iqtisodiyot va Jamiyat , 5, 12–19. 24. Abdullaev, A. (2001). O‘zbekistonning mustaqillik davrida yoshlar siyosati: Tarixiy va ijtimoiy tahlil . Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti Nashriyoti. 25. O‘zbekiston Markaziy Saylov Komissiyasi. (2020). 2019-yil parlament saylovlari: Statistik tahlil . Toshkent: MSK Nashriyoti. 26. Rahmonov, S. (2020). “Tojikistonda yoshlar siyosati va mehnat migratsiyasi.” Central Asian Studies , 4, 67–74. 27. Kovalenko, O. (2020). “Ukrainada yoshlar siyosati: Demokratik islohotlar kontekstida.” Eastern European Studies , 7, 89–97. 35 ayniqsa qishloq joylarda yashovchi yoshlarning ijtimoiy nochorligini kamaytirish va ularning iqtisodiy faolligini oshirishga xizmat qildi. Masalan, 2003-yilda ushbu qonun doirasida Farg‘ona va Xorazm viloyatlarida yoshlar uchun ijtimoiy yordam dasturlari joriy etilib, 15 mingdan ortiq yosh oilaga moddiy yordam ko‘rsatildi (O‘zbekiston Ijtimoiy Himoya Vazirligi, 2004). Shu bilan birga, Kamolot yoshlar harakati ushbu davrda faoliyatini kengaytirib, yoshlarni ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga jalb qilishda muhim rol o‘ynadi. 2004-yilda Kamolot tomonidan tashkil etilgan “Yoshlar forumi” 5 mingdan ortiq yoshni birlashtirib, ularning ijtimoiy tashabbuslarini davlat siyosatiga integratsiya qilishga xizmat qildi (Kamolot, 2005). 2006-yilda Samarqandda o‘tkazilgan “Yoshlar – O‘zbekiston kelajagi” festivali 12 ming yoshni jalb qilib, milliy g‘urur va vatanparvarlik ruhini targ‘ib qildi, shu bilan birga yoshlarning madaniy va ijodiy faoliyatini qo‘llab- quvvatladi (O‘zbekiston Yoshlar Harakati, 2007). Ta’lim sohasida 2001–2016-yillarda muhim islohotlar amalga oshirildi, bu yoshlarni zamonaviy iqtisodiy talablarga tayyorlashga yo‘naltirildi. 2003-yilda “Ta’lim tizimini rivojlantirish milliy dasturi” qabul qilinib, oliy va o‘rta maxsus ta’limni modernizatsiya qilish, xalqaro standartlarga moslashtirish va yoshlarni raqobatbardosh kadrlar sifatida tayyorlash maqsad qilindi (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, 2003). Ushbu dastur doirasida 2005–2010- yillarda O‘zbekistonda 35 dan ortiq yangi kasb-hunar kollejlari tashkil etildi, bu yoshlarni texnik va amaliy ko‘nikmalar bilan ta’minlashga xizmat qildi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2010). Masalan, 2008-yilda Toshkent viloyatida ochilgan 10 ta kasb-hunar kolleji 5 ming yoshni avtomobilsozlik va qurilish sohasida o‘qitdi (To‘xtayev, 2011). Shu bilan birga, ta’lim dasturlarida milliy qadriyatlar va zamonaviy fanlar muvozanati ta’minlandi. 2007-yilda “Axborot texnologiyalari” fanining maktablarga keng joriy etilishi yoshlarni raqamli iqtisodiyotga tayyorlashda muhim qadam bo‘ldi, ammo eskirgan infratuzilma tufayli bu jarayon qisman sekinlashdi (Rahimov, 2012). 2010-yilda ta’lim muassasalarining 30 foizi zamonaviy kompyuterlar bilan ta’minlanmagan edi, bu 17 2.2. Yoshlar siyosatining amaliy natijalari va qiyinchiliklari O‘zbekistonning 2001–2021-yillardagi yoshlar siyosati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, siyosiy modernizatsiya va global integratsiya sharoitida sezilarli amaliy natijalarga erishdi, ammo bir qator institutsional, moliyaviy va ijtimoiy qiyinchiliklar bilan ham yuzlashdi. Ushbu davrda yoshlar siyosati yoshlarni ta’lim, bandlik, innovatsion faoliyat va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga jalb qilish orqali mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy barqarorligini mustahkamlashga xizmat qildi. 2001-yilda O‘zbekiston aholisining 55 foizdan ortig‘i 30 yoshdan kichik bo‘lib, demografik bo‘risi yoshlar siyosatining muhim harakatlantiruvchi kuchi sifatida qoldi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2001). O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov yoshlarni “milliy rivojlanishning asosiy resursi” deb atab, ularning ta’lim va bandligini davlat siyosatining markaziy yo‘nalishi sifatida belgiladi (Karimov, 2002). 2016-yildan keyin Prezident Shavkat Mirziyoyev boshchiligidagi islohotlar yoshlar siyosatining samaradorligini oshirib, ochiq boshqaruv, raqamlashtirish va xalqaro hamkorlikka asoslangan yangi yondashuvlarni joriy etdi (Mirziyoyev, 2017). Ushbu jarayonda yoshlar siyosati ta’lim sifatini oshirish, ishsizlikni kamaytirish, ijtimoiy faollikni rag‘batlantirish va global raqobatbardoshlikni ta’minlash kabi sohalarda muhim natijalarga erishdi, lekin moliyaviy cheklovlar, mintaqaviy tafovutlar va institutsional to‘siqlar kabi qiyinchiliklar davom etdi. 2001–2016-yillar davomida yoshlar siyosati iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy integratsiyaga yo‘naltirilgan bo‘lib, ta’lim va bandlik sohasida sezilarli yutuqlarga erishdi. 2002-yilda qabul qilingan “Yoshlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun yoshlarga ta’lim, sog‘liqni saqlash va bandlik sohasida davlat kafolatlarini taqdim etdi, bu ayniqsa qishloq joylarda yashovchi yoshlarning ijtimoiy ahvolini yaxshilashga yordam berdi (O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2002). Masalan, 2004-yilda Farg‘ona viloyatida ushbu qonun doirasida 10 ming yosh oilaga moddiy yordam va ish o‘rinlari taqdim etildi, bu ularning iqtisodiy faolligini 23 yosh tadbirkorni imtiyozli kreditlar orqali qo‘llab-quvvatladi, yoshlar orasida ishsizlikni 12 foizdan 8 foizga tushirdi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2011; O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2012). Kamolot yoshlar harakati tomonidan tashkil etilgan tadbirlar, masalan, 2006-yilda Samarqanddagi “Yoshlar – O‘zbekiston kelajagi” festivali, 12 ming yoshni birlashtirib, ijtimoiy faollik va vatanparvarlik ruhini oshirdi (O‘zbekiston Yoshlar Harakati, 2007). Biroq, moliyaviy cheklovlar, 2010-yilda ta’lim sohasiga yalpi ichki mahsulotning atigi 5 foizi ajratilishi va maktablarning 30 foizining zamonaviy jihozlarsiz ishlashi ta’lim sifatiga ta’sir qildi (Dunyo Banki, 2011; O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2011). Mintaqaviy tafovutlar muhim muammo bo‘lib, 2010-yilda qishloq yoshlarining 40 foizi zamonaviy ta’lim va bandlik imkoniyatlaridan chetda qoldi (Rahimov, 2013). 2016-yildan keyin Shavkat Mirziyoyev boshchiligidagi islohotlar yoshlar siyosatini sifat jihatidan yangi darajaga ko‘tardi, bu jarayon ochiq boshqaruv, raqamlashtirish va xalqaro hamkorlikka asoslandi. 2017-yilda tashkil etilgan O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari agentligi yoshlar siyosatini samarali muvofiqlashtirdi, 2018-yilda qabul qilingan “Yoshlar – Kelajagimiz” dasturi esa 15 ming yosh tadbirkorni innovatsion loyihalar va startaplarga jalb qildi, ayniqsa, axborot texnologiyalari va yashil iqtisodiyot sohasida (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, 2017; O‘zbekiston Yoshlar Ishlari Agentligi, 2021). 2019- yilda Toshkentdagi “IT Park” tashkil etilishi 5 ming yoshni raqamli iqtisodiyotga integratsiya qildi, 200 ta yangi IT-kompaniya ochildi (Mirziyoyev, 2020). Ta’lim sohasida keng ko‘lamli modernizatsiya amalga oshirildi, 2017-yilda qabul qilingan “Oliy ta’lim tizimini rivojlantirish to‘g‘risida”gi qonun oliy ta’lim muassasalarini xalqaro standartlarga moslashtirdi, 2021-yilga kelib talabalar soni 375 mingga yetdi, bu 2001-yilga nisbatan 2,5 baravar ko‘p edi (O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2017; O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2021). “Million dasturchi” loyihasi 120 ming yoshni dasturlash ko‘nikmalariga o‘rgatdi, ulardan 25 mingi xalqaro IT- kompaniyalarda ish topdi (O‘zbekiston Axborot Texnologiyalari Vazirligi, 2021). Xalqaro hamkorlik kengaydi, “Erasmus+” dasturi 2020-yilda 700 yoshni Yevropa 31 Yoshlar siyosatining shakllanishi uchta asosiy yo‘nalishda amalga oshirildi: ta’lim islohotlari, bandlik imkoniyatlarini kengaytirish va milliy o‘zlikni mustahkamlash. 1. Ta’lim islohotlari : Mustaqillikning dastlabki yillarida ta’lim tizimi sovet modelidan milliy modelga o‘tish jarayonini boshdan kechirdi. 1997-yilda qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” yoshlarni zamonaviy iqtisodiy talablarga mos keladigan kasbiy ko‘nikmalar bilan ta’minlashga qaratildi. Ushbu dastur bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashni maqsad qilib, oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimini isloh qilishga yo‘naltirildi. Masalan, 1998-yilga kelib, O‘zbekistonda 20 dan ortiq yangi kasb-hunar kollejlari tashkil etilib, yoshlarni texnik va amaliy bilimlar bilan ta’minlashga xizmat qildi (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, 1997). Shu bilan birga, ta’lim dasturlarida milliy tarix va madaniyatga alohida e’tibor qaratilib, yoshlarda vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirishga harakat qilindi. Masalan, maktablarda “O‘zbekiston tarixi” fanining joriy etilishi yoshlarni milliy qadriyatlar bilan yaqinlashtirdi (To‘xtayev, 1999). 2. Bandlik imkoniyatlari : Iqtisodiy o‘tish davrida yoshlar o‘rtasida ishsizlikning yuqori darajasi (1995-yilda taxminan 15–20%) muhim muammo sifatida ko‘rildi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 1996). Davlat bu muammoni hal qilish uchun yoshlarni tadbirkorlikka jalb qilish va kichik biznesni qo‘llab- quvvatlash dasturlarini joriy etdi. 1995-yilda “Yoshlar tadbirkorligini qo‘llab- quvvatlash to‘g‘risida”gi hukumat qarori yoshlarga imtiyozli kreditlar va grantlar taqdim etish orqali ularning iqtisodiy faolligini oshirishga xizmat qildi (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, 1995). Masalan, Toshkent va Samarqand viloyatlarida yoshlar uchun tashkil etilgan tadbirkorlik kurslari 1996– 1998-yillarda minglab yoshlarni o‘z biznesini boshlashga undadi. Shu bilan birga, qishloq joylarida yoshlar uchun qishloq xo‘jaligi loyihalari orqali ish o‘rinlari yaratildi, bu esa iqtisodiy migratsiyani kamaytirishga yordam berdi (Abdullaev, 2001). 8 I BOB: O‘zbekistonning yoshlarga oid siyosatining ilk asoslari va tuzilishi (1991–2001) 1.1. Mustaqillikning dastlabki bosqichlarida yoshlar siyosatining shakllanishi O‘zbekistonning 1991-yil 31-avgustda mustaqillikka erishishi mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotida tub o‘zgarishlarni boshlab berdi. Sovet Ittifoqining parchalanishi va markazlashgan iqtisodiy tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish davlat oldida milliy davlatchilikni mustahkamlash, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va yangi milliy o‘zlikni shakllantirish kabi murakkab vazifalarni qo‘ydi. Ushbu jarayonda yoshlar, O‘zbekiston aholisining demografik jihatdan eng muhim va faol qismi sifatida, davlat siyosatining strategik yo‘nalishi sifatida e’tiborga olindi. 1990-yillarning boshlarida aholining qariyb 60 foizi 30 yoshdan kichik bo‘lib, bu yoshlar bo‘risi (demographic youth bulge) mamlakatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi va milliy birligi uchun ham imkoniyat, ham muammo sifatida qaraldi 2 . Yoshlar nafaqat kelajakdagi rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi, balki mustaqillikning dastlabki bosqichlarida davlatning barqarorligini ta’minlashda muhim ishtirokchilar sifatida ko‘rildi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov yoshlarning strategik ahamiyatini ta’kidlab, shunday degan edi: “Yoshlarimiz – bu nafaqat kelajagimiz, balki bugungi kunimizning faol ishtirokchilari va davlatimizning mustahkam tayanchi. Ular bilimli, vatanparvar va tashabbuskor bo‘lsa, O‘zbekistonning kelajagi yorqin bo‘ladi” (Karimov, 1995). Ushbu so‘zlar yoshlar siyosatining shakllanishida milliy qadriyatlar va davlatchilik g‘oyalariga asoslangan yondashuvning muhimligini ko‘rsatadi. Qonunchilik asoslari va institutsional tuzilmalar Mustaqillikning dastlabki yillarida yoshlar siyosatini shakllantirish uchun 2 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. Demografik holat bo‘yicha yillik hisobotlar . 2000 6 uchun resurs bo‘lsa-da, ishsizlik va ijtimoiy nochorlik muammolarini keltirib chiqardi. Davlat yoshlarni ijtimoiy hayotga jalb qilish orqali ushbu demografik bosimni boshqarishga harakat qildi, masalan, qishloq joylarda qishloq xo‘jaligi loyihalari orqali ish o‘rinlari yaratdi (Saidov, 1998). Bu loyihalar iqtisodiy migratsiyani kamaytirishga yordam berdi, ammo qishloq yoshlarining 25 foizdan ortig‘i 1996-yilda doimiy ish topa olmagan (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 1996). Siyosiy sharoitlar yoshlar siyosatining shakllanishiga teng darajada muhim ta’sir ko‘rsatdi. Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston sovet ideologiyasidan voz kechib, milliy qadriyatlar asosida yangi davlat identifikatorini shakllantirdi. Bu jarayon yoshlar siyosatiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi, chunki yoshlar milliy birlik va vatanparvarlikning asosiy tashuvchilari sifatida qaraldi (Karimov, 1993). 1991-yilda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinishi milliy davlatchilikning huquqiy asoslarini belgiladi, yoshlarga davlat siyosatida faol ishtirok etish imkoniyati berdi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 1992). “O‘zbekiston – mening faxrim” kabi targ‘ibot kampaniyalari yoshlarda milliy g‘urur va sadoqat tuyg‘usini shakllantirdi, Alisher Navoiy va Amir Temur kabi tarixiy shaxslarning merosi targ‘ib qilindi (O‘zbekiston Yoshlar Ittifoqi, 1994). 1993-yilda tashkil etilgan “O‘zbekiston yoshlari – kelajak bunyodkorlari” festivali yoshlarni milliy g‘oya atrofida birlashtirdi, sport musobaqalari va adabiy kechalar orqali ularning ijtimoiy faolligini oshirdi (O‘zbekiston Yoshlar Ittifoqi, 1994). O‘zbekistonning markazlashgan boshqaruv tizimi yoshlar siyosatining shakllanishida muhim rol o‘ynadi. Davlat yoshlar o‘rtasida ijtimoiy norozilikni oldini olish va siyosiy barqarorlikni ta’minlash uchun ularni davlat g‘oyasi atrofida birlashtirdi (Alimova, 2002). 1996-yilda tashkil etilgan Kamolot yoshlar harakati yoshlarni ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga jalb qilish va ularning faolligini davlat manfaatlariga yo‘naltirishga xizmat qildi. Kamolot tomonidan tashkil etilgan “Yoshlar kuni” bayramlari va madaniy tadbirlar yoshlarning vatanparvarlik ruhini oshirishda muhim vosita bo‘ldi (Kamolot, 1998). Biroq, markazlashgan tizim 13 byurokratik to‘siqlarni keltirib chiqardi. Kamolotning viloyatlardagi bo‘linmalari ko‘pincha yetarli moliyaviy yoki tashkiliy yordam olmagan, bu yoshlar dasturlarining samaradorligini pasaytirdi (Rahimov, 2000). Global va mintaqaviy omillar ham yoshlar siyosatiga ta’sir ko‘rsatdi. 1990- yillarda globalizatsiya jarayonlari post-sovet mamlakatlarining o‘zgarishlariga ta’sir qildi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining yoshlar siyosatiga oid dasturlari O‘zbekistonning ta’lim va bandlik dasturlariga yo‘nalish berdi (UNDP, 1995). Masalan, UNDPning 1993-yildagi inson rivojlanishi hisoboti O‘zbekistonning demografik bo‘risini iqtisodiy imkoniyat sifatida ko‘rishni tavsiya qildi (UNDP, 1993). Mintaqaviy nuqtai nazardan, Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi hamkorlik yoshlar siyosatiga ta’sir qildi. 1994-yilda tashkil etilgan Markaziy Osiyo iqtisodiy hamkorlik tashkiloti yoshlar almashinuvini rivojlantirishga xizmat qildi (Abdullaev, 2001). Biroq, O‘zbekistonning global integratsiya darajasi past bo‘lib, yoshlarni xalqaro imkoniyatlardan chekladi. 1990-yillarda xalqaro yoshlar almashinuv dasturlari deyarli mavjud emas edi, bu yoshlarni global tendensiyalardan uzoqlashtirdi (To‘xtayev, 1999). O‘zbekistonning yoshlar siyosatini chuqurroq tushunish uchun uni boshqa post-sovet davlatlari bilan solishtirish foydali. Qozog‘istonda yoshlar siyosati iqtisodiy liberallashuv va xususiy sektorga yo‘naltirilgan bo‘lsa, O‘zbekistonda milliy davlatchilik va vatanparvarlikka urg‘u berildi (Alimova, 2002). Ukrainada yoshlar siyosati demokratik islohotlar bilan bog‘liq edi, bu O‘zbekistonning markazlashgan yondashuvidan farq qilardi (Kovalenko, 2000). Inson kapitali nazariyasi nuqtai nazaridan, O‘zbekistonning ta’lim va bandlik dasturlari yoshlarni iqtisodiy rivojlanish resursi sifatida rivojlantirdi, ammo resurslarning cheklanganligi bu jarayonni sekinlashtirdi (Becker, 1964). Davlat qurilishi nazariyasi nuqtai nazaridan, yoshlar siyosati milliy birlik va siyosiy barqarorlikni ta’minlash vositasi bo‘ldi (Tilly, 1975). Masalan, Kamolot tashkiloti yoshlarni davlat g‘oyasi atrofida birlashtirish orqali ijtimoiy barqarorlikni mustahkamladi. 14 yoshlar siyosati demokratik islohotlar va fuqarolik jamiyatiga qaratilgan bo‘lib, O‘zbekistonning markazlashgan yondashuvidan farq qilardi (Kovalenko, 2020). Inson kapitali nazariyasi nuqtai nazaridan, O‘zbekiston yoshlar siyosati yoshlarni iqtisodiy rivojlanish resursi sifatida rivojlantirdi, “Million dasturchi” kabi loyihalar global raqobatbardoshlikni oshirdi (Becker, 1964). Ijtimoiy tenglik nazariyasi nuqtai nazaridan, yoshlar siyosati mintaqaviy va gender tafovutlarni kamaytirishga harakat qildi, ammo qisman muvaffaqiyatga erishdi (Rawls, 1971). Institutsional nazariya nuqtai nazardan, Yoshlar ishlari agentligi boshqaruv samaradorligini oshirdi, lekin mahalliy institutlarning zaifligi qiyinchiliklar keltirib chiqardi (North, 1990). Modernizatsiya nazariyasi nuqtai nazaridan, 2016-yildan keyingi islohotlar yoshlar siyosatini global talablarga moslashtirdi, ammo infratuzilma va ijtimoiy tenglikdagi muammolar modernizatsiya sur’atini sekinlashtirdi (Parsons, 1964). O‘zbekiston yoshlar siyosati 1991–2021-yillarda iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sohalarda muhim yutuqlarga erishdi. 2016–2021-yillarda ishsizlik 8 foizdan 5 foizga tushdi, 250 startap loyihasi xalqaro tanlovlarda muvaffaqiyat qozondi, 2019-yilda parlament saylovlarida yosh nomzodlarning ulushi 15 foizga yetdi (O‘zbekiston Statistik Qo‘mitasi, 2021; Startup World Cup, 2020; O‘zbekiston Markaziy Saylov Komissiyasi, 2020). Shu bilan birga, kelajakdagi rivojlanish infratuzilmani modernizatsiya qilish, moliyalashtirishni yanada oshirish, shahar va qishloq yoshlari o‘rtasidagi tafovutlarni bartaraf etish, gender tengligini ta’minlash va xalqaro hamkorlikni kengaytirishga bog‘liq. Ushbu islohotlar yoshlarni O‘zbekistonning global raqobatbardosh davlat sifatida rivojlanishining asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylantiradi, mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy barqarorligini yanada mustahkamlaydi (Saidov, 2021; UNDP, 2020). 33 2021). 2020-yilda joriy etilgan “E-maktab” platformasi 2,5 million o‘quvchiga masofaviy ta’lim imkoniyatini taqdim etdi, bu COVID-19 pandemiyasi sharoitida ta’limning uzluksizligini ta’minladi (O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2020). Yoshlarning ijtimoiy va siyosiy faolligi sezilarli oshdi, 2019-yilda parlament saylovlarida 30 yoshdan kichik nomzodlarning ulushi 15 foizni tashkil etdi, bu 2001-yilga nisbatan 3 baravar ko‘p edi (O‘zbekiston Markaziy Saylov Komissiyasi, 2020). “Zulfiya” davlat mukofoti yosh qizlarning ijtimoiy faolligini rag‘batlantirdi, 2020-yilda 65 yosh qiz fan, san’at va sport sohasida ushbu mukofotga sazovor bo‘ldi (O‘zbekiston Yoshlar Ittifoqi, 2021). Sport va madaniyat dasturlari yoshlar orasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qildi, 2019-yilda tashkil etilgan “Yoshlar olimpiadasi” 20 ming yoshni jismoniy faollikka jalb qildi (O‘zbekiston Sport Vazirligi, 2020). Global integratsiya yoshlar siyosatining muhim yutug‘i bo‘ldi. 2017-yildan boshlab O‘zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkiloti va YUNESKO bilan hamkorlikni kengaytirdi, “Erasmus+” dasturi orqali 2020-yilda 700 yosh Yevropa universitetlarida tahsil oldi (UNDP, 2019; O‘zbekiston Ta’lim Vazirligi, 2020). 2020-yilda “Global Skills Partnership” dasturi 1,2 ming yoshni xalqaro mehnat bozoriga jalb qildi, ayniqsa, axborot texnologiyalari sohasida (Dunyo Banki, 2020). Mintaqaviy hamkorlik Markaziy Osiyo yoshlar forumlari orqali rivojlandi, 2018-yilda Toshkentda o‘tkazilgan forum 500 yoshni birlashtirib, 10 ta qo‘shma innovatsion loyiha ishlab chiqdi (Abdullaev, 2020). 2019-yilda Almatida o‘tkazilgan forumda O‘zbekiston yoshlari 25 ta loyiha taklif qildi, ulardan 7 tasi ekologiya va qishloq xo‘jaligi sohasida amalga oshirildi (Alimova, 2020). Yoshlarning xalqaro tanlovlardagi muvaffaqiyatlari oshdi, 2020-yilda “Technovation Challenge”da o‘zbek yosh qizlari jamoasi global miqyosda birinchi o‘rinni egalladi, bu O‘zbekiston yoshlarining innovatsion salohiyatini namoyish etdi (Technovation, 2020). Biroq, 2016–2021-yillarda yoshlar siyosati yangi qiyinchiliklar bilan yuzlashdi. Mintaqaviy tafovutlar davom etdi, 2018-yilda qishloq yoshlarining 35 26

Mustaqillik davri tarixi

Купить