Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 151.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 08 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

246 Sotish

Oʻzbekisyonda milliy hisoblar tizimi

Sotib olish
Bitiruv malakaviy ish O ZBEKISYONDA MILLIY HISOBLAR TIZIMINIʻ TAKOMILLASHTIRISH MUNDAREJA Kirish........................................................................................................................4 I. BOB. O ZBEKISYONDA MILLIY HISOBLAR TIZIMINI ʻ TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI ..................................8 I.1. Milliy hisoblar tizimi (MHT) haqida tushuncha va uning rivojlanish tarixi................................................. .........................................................................8 I.2. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha: asosiy yo‘nalishlar va ta’riflar............. .......................................................................................................13 I.3. Makroiqtisodiy tahlildan foydalanish sohalari.............................................18 II. BOB. O’ZBEKISTON MILLIY HISOBLAR TIZIMI – IQTISODIY STATISTIKANING USLUBIY NEGIZI..............................................25 II.1. Asosiy hisoblamalar tizimi................................. ....................................25 II.2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari.....48 II.3. Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa kо‘rsatkichlar va ular о‘rtasidagi nisbat........................................................................................................................51 III. BOB. O ZBEKISTONDA MILLIY HISOBLAR TIZIMINI ʻ TAKOMILLASHTIRISH YO NALISHLARI...................................................53 ʻ III.1. Milliy hisoblar tizimini takomillashtirish bo yicha olib borilayotgan ishlar ʻ tahlili..................... ..................................................................................................53 III.2. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblash uslubiyati va o’zaro bog’liqligi................................................................................................................58 Xulosa va tavsiyalar................................................................................................60 Foydalaniligan adabiyotlar ro yxati.................. .....................................................62 ʻ 1 O ZBEKISTONDA MILLIY HISOBLAR TIZIMINIʻ TAKOMILLASHTIRISH YO NALISHLARI ʻ Reja: Kirish I. BOB. O ZBEKISYONDA MILLIY HISOBLAR TIZIMINI ʻ TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1. Milliy hisoblar tizimi (MHT) haqida tushuncha va uning rivojlanish tarixi 2. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha: asosiy yo‘nalishlar va ta’riflar 3. Makroiqtisodiy tahlildan foydalanish sohalari II BOB. O’ZBEKISTON MILLIY HISOBLAR TIZIMI – IQTISODIY STATISTIKANING USLUBIY NEGIZI 1. Asosiy hisoblamalar tizimi 2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari 3. Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa kо‘rsatkichlar va ular о‘rtasidagi nisbat III BOB. O ZBEKISTONDA MILLIY HISOBLAR TIZIMINI ʻ TAKOMILLASHTIRISH YO NALISHLARI ʻ 4. Milliy hisoblar tizimini takomillashtirish bo yicha olib borilayotgan ishlar ʻ tahlili 5. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblash uslubiyati va o’zaro bog’liqligi Xulosa va tavsiyalar Foydalaniligan adabiyotlar ro yxati ʻ 2 KIRISH Tadqiqot mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020- yil 3- avgustdagi PQ-4796-son qarori bilan tasdiqlangan.Respublikas. 1 “2020-2025- yillarda O‘zbekiston Respublikasi statistikasini rivojlantirishning milliy strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha yo‘l xaritasi”ning 32, 33 – bandlariga muvofiq Davlat statistika qo‘mitasiga “Milliy hisoblar tizimi-2008” (MHT-2008) xalqaro standartini amaliyotga to‘liq joriy etish hamda yalpi ichki mahsulot (YaIM)ning tarkibiy qismlarini baholash amaliyotini takomillashtirish vazifalari yuklatilgan. Mazkur vazifalar ijrosi yuzasidan Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan milliy hisoblar statistikasi ko‘rsatkichlarini, jumladan, YaIMning tarkibiy qismlarini baholash amaliyotini xalqaro standartlarga muvofiq takomillashtirish ishlari amalga oshirilmoqda. Xalqaro tavsiyalar va xorijiy davlatlar tajribasi asosida uy xo‘jaliklarining o‘z uyida yashash bo‘yicha xizmatlari (shartli uy-joy rentasi) hajmini baholash metodologiyasi takomillashtirildi. Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Osiyo taraqqiyot banki ekspertlari tavsiyalari asosida hamda mamlakatdagi uy-joy bozori xususiyatlarini hisobga olgan holda “Uy-joy egalari tomonidan o‘z iste’moli uchun ishlab chiqarilgan yashash xizmatlarini baholash bo‘yicha uslubiy nizom” ishlab chiqildi. Ushbu uslubiy nizomga muvofiq, foydalanuvchilar xarajatlari usuli asosida O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha 2010-2020- yillar uchun o‘z uyida yashash bo‘yicha xizmatlar hajmlarini qayta hisoblash ishlari amalga oshirildi va uning YaIMga ta’siri baholandi. 2 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020- yil 3- avgustdagi PQ-4796-son qarori 2 O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi qonuni 2016. 13 aprel 3 Ma‘lumot uchun: Agar inson uy-joyni ijaraga olsa va ijara to‘lovini amalga oshirsa, bu holat iqtisodiy operatsiya hisoblanadi va o‘z navbatida, xizmatlar sohasi ko‘rsatkichlarini shakllantirishda hisobga olinadi. Agar inson o‘z uyida yashasa va buning uchun ijara puli to‘lamasa, amalda hech qanday iqtisodiy operatsiya amalga oshmagan hisoblanadi. Ammo, bunday holatda MHT metodologiyasiga ko‘ra uy egasi, agar u xuddi shunday uyni ijaraga olganida, to‘lashi kerak bo‘lgan mablag‘ miqdorida shartli daromad olishi kerakligi va bu daromadga teng bo‘lgan shartli yashash xizmatlari hisobga olinishi ko‘zda tutilgan. Shundan kelib chiqib, MHT tamoyillariga asosan, o‘z uyida yashash bo‘yicha shartli xizmatlar hajmi ishlab chiqarish chegarasiga kiritiladi va uy xo‘jaliklari iste’molining bir qismi hisoblanadi (“МHТ-2008” qo‘llanmasining 6.34 va 6.117 – bandlari). O‘z uyida yashash bo‘yicha xizmatlar hajmini baholashning Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, Jahon banki tomonidan tavsiya etilgan va xalqaro amaliyotda keng qo‘llaniladigan usullaridan biri bu – foydalanuvchilar xarajatlari usulidir. Unga ko‘ra o‘z uyida yashash bo‘yicha xizmatlar hajmi quyidagi tarkibiy qismlar yig‘indisi orqali hisoblanadi: - Oraliq iste’mol hajmi (uy-joyni saqlash va ta’mirlash bo‘yicha joriy xarajatlar); - Ishlab chiqarishga boshqa soliqlar (mol-mulk solig‘i); - Asosiy kapital iste’moli hajmi (uy-joy uchun shartli hisoblangan amortizatsiya – eskirish); - Sof foyda (uy-joyni ijaraga berishdan olinadigan shartli ravishda baholangan sof foyda). Shartli uy-joy rentasini hisoblashning takomillashtirilgan metodologiyasi joriy etilishi natijasida 2020- yil uchun YaIMning nominal hajmi 580,2 tlrn.so‘mdan 602,6 tlrn.so‘mga (3,9 % ga) oshdi. YaIM real o‘sish sur’atlari 4 amaldagi 1,6 foizdan 1,7 foizgacha, o‘z uyida yashash xizmatlarining YaIMdagi ulushi esa 1,5 foizdan 5,1 foizgacha oshdi. Ma’lumot uchun: BMTning Yevropa iqtisodiy komissiyasi kuzatuvi natijalariga ko‘ra 2019- yilda o‘z uyida yashash bo‘yicha xizmatlarning YaIMdagi ulushi Rossiya Federatsiyasida 5,9 foizni, Qozog‘istonda 5,5 foizni, Ukrainada 4,8 foizni, Belarusda 3,5 foizni, Ozarbayjonda 3,1 foizni tashkil etgan. Ushbu yo nalishlardan kelib chiqqan holda O zbekistonda milliy hisoblarʻ ʻ tizimini takomillashtirish yo nalishlari bo yicha bir qator amaliy ishlar olib ʻ ʻ borilmoqda. Bugungi bitiruv malakaviy ishimizning mavzusidan kelib chiqqan holda mamlakatimizdagi milliy hisoblar tizimini takomillashtirishga yo naltirilgan ʻ ishlar jarayonini kuzatdik hamda tahlil natijalaridan kelib chiqqan holda mavzuni dolzarb deb hisobladik. Ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari: Bugungi bitiruv malakaviy ishimizning mavzusidan kelib chiqqan holda O zbekistonda milliy hisoblar ʻ tizimini yanada takomillashitirish yo nalishlari bo yicha biz quyidagi maqsad ʻ ʻ vazifalarni qo ydik: ʻ a) Milliy hisoblar tizimi (MHT) haqida tushuncha va uning rivojlanish tarixini o rganish va ularni tahlil qilish ʻ b) Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha: asosiy yo‘nalishlar va ta’riflar. c) Makroiqtisodiy tahlildan foydalanish sohalari bo yicha olib ʻ borilayotgan ilmiy izlanishlar natijasida yoritish d) Asosiy hisoblamalar tizimi bo yicha tashkiliy ishlarni shakllantirish ʻ usullari va yo llari bilan tanishish ʻ e) Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlarini ishlab chiqish. f) Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa kо‘rsatkichlar va ular о‘rtasidagi nisbatni aniqlash bosqichlarini tahliliy jihatdan yotishi. 5 g) Milliy hisoblar tizimini takomillashtirish bo yicha olib borilayotganʻ ishlar tahlili bilan tanishish yo nalishlari ʻ h) Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblash uslubiyati va o’zaro bog’liqligi jihatlarini o rganish. ʻ Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O zbekistonada milliy hisoblar tizimini ʻ takomillashtirish yo nalishlari bo yicha alohida o rganish ishlari olib borildi. ʻ ʻ ʻ Statistika ma'lumotlari hamda Yangi qonun jihatidan yondashilgan holda milliy hisoblar tizimini takomillashtirish uchun tizimga Yangi o zgartirishlar kiritish ʻ savdo- sotiq ishlarini ham hamda yalpi ichki mahsulot sifatini oshirish bo yicha ʻ bir qator maslahatlar berildi. Tadqiqot predmeti va obekti O zbekistonda milliy hisoblar tizimini yanada ʻ takomillashtirish yo nalishlarini aniqlash va ularni tub mohiyatini ochib berish. ʻ Tadqiqotning ilmiy ahamiyati Tadqiqot mavzusidan kelib chiqqan holda bugungi bitiruv malakaviy ishimizni d milliy hisoblar tizimi (MHT)ni yanada rivojlantirish bo yicha ilmiy va yangi adabiyotlardan foydalangan holda shunga ʻ doir bo lib o tgan konfrensiyalarni kuzatish natijasida ilmiy tahliliy yangilik ʻ ʻ sifatida yozildi. Tadqiqot ishining tuzilishi va hajmi. Bugungi bitiruv malakaviy ishimiz kirish, asosiy qism, uch bob, sakkiz paragraf, xulosa va tavsiyalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib mavzu to liq o rganildi va ilmiy ʻ ʻ ʻ ʻ izlanishlar natijasida yozildi. 6 I. BOB. O ZBEKISYONDA MILLIY HISOBLAR TIZIMINIʻ TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI I.1. Milliy hisoblar tizimi (MHT) haqida tushuncha va uning rivojlanish tarixi Milliy hisoblar tizimi – bu iqtisodiy faoliyat natijalarini makrodarajada qayd etish va tahlil qilish uchun foydalanadigan o‘zaro bog‘liq ko‘rsatkichlar, klassifikatsiyalar va schetlar tizimidir. MHT ma’lumotlarining asosiy iste’molchilarini birinchi galda davlat boshqaruvi organlari tashkil etadi. Sababi, bozor iqtisodiyoti davrida davlat siyosatini ishlab chiqishda, ya’ni soliq va byudjet siyosati pul massasi, foiz qanday bo‘lish kerak, inflyatsiyaga qarshi kurash choralari, aholini ish bilan ta’minlash va davlat boshqaruvi organlari tomonidan ijtimoiy himoyalash, daromadni taqsimlash, tashqi savdo siyosati va boshqa makroiqtisodiy muammolarni echishda foydalaniladi. Yana asosiy iste’molchilardan biri korxonalar menejerlari, korparatsiyalar rahbarlari va biznes rahbarlar ishlarida foydalanadi, ya’ni, ular korxona uchun investitsiya, ishlab chiqarishni kengaytirish, iqtisodiy kon’yunkturani tahlil qilish maqsadida foydalanadilar. Albatta yuqoridagi ma’lumotlarni hisobga olgan holda ishlash sovodxonlikni bildiradi. 7 Uchinchi iste’molchi bu ilmiy tekshirish institutlari bo‘lib, ular iqtisodiyotni tahlil qilishda, kelajakni bashorat qilishda, hamda iqtisodiy modellar yaratishda foydalanadi. To‘rtinchi foydalanuvchi bu oliy o‘quv yurtlari. 3 Eng asosiy iste’molchilar xalqaro tashkilotlardir: Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT), Xalqaro valyuta fondi (XVF) va boshqalar. Ular MHTga tegishli metodologiyani rivojlantirish, shu bilan birga o‘z tashkilotlari badallarini aniqlash, kredit berishni asoslash va rivojlanayotgan davlatlarga o‘zaro yordam berishida foydalanadilar. Shunday qilib, MHT orqali iqtisodchilar, davlat rahbarlari, olim- iqtisodchilar, statistiklar o‘zaro birlashadi. XVII asr oxirida iqtisodiy rivojlangan davlatlardan Angliya, Gollandiya va Frantsiyada o‘zlarining milliy daromadlari va boyliklarini hisoblab, shu boylikka asosan armiya saqlashgan. Bu davrda ko‘zga ko‘ringan iqtisodchilardan Angliyada V.Petti (1665-1676 y.y.), King (1696 y.) va Frantsiyada Voban (1707 y.) milliy daromadni hisoblashgan va shu asosda milliy soliq tizimini tuzishgan. XVIII asrga kelib, iqtisodiyot fanida asosan ishlab chiqarishga e’tibor berilib, undan olingan daromadlarni hisoblashgan. Xizmatlarni ishlab chiqarish hajmiga kiritganlardan Frantsiyalik iqtisodchisi A.Smitdir. 1930 yilga kelib, AQShda yalpi ichki mahsulot (YaIM)ni hisoblash kontseptsiyasi paydo bo‘lgan. Chet mamlakatlar statistikasida balans tizimlari tajribasi V.Leontev tomonidan AQShning 1929-1938 yil ma’lumotlari asosida tuzildi. Bu balans xarajatlar-ishlab chiqarish jadvali shaklida bo‘lib, uning asosida ikki yoklama yozuvli shaxmat jadvali metodi asos bo‘lgan. 1951 yilda Parijda Evropa iqtisodiy hamjamiyatining Milliy hisoblar bo‘yicha konferentsiyasi bo‘lib, unda Evropa iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo bo‘lgan 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidintening 2017-yil 7-fevraldagi 4947-sonli Farmoni O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi “O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami”, 2017-yil 13- fevral 8 mamlakatlar uchun Milliy hisoblar tizimining standart loyihasi qabul qilindi. Bu loyiha angliyalik bir gypyh iqtisodchilar tomonidan ishlab chiqildi. 1952 yilda bir gypyh ekspert-statistiklar BMTning Statistika byurosi topshirig‘a binoan «Milliy hisoblar va uzatuvchi jadvallar» deb nomlangan metodologiyani tayyorladilar. Bunga Angliya va AQShning milliy hisoblar bo‘yicha asosiy ishlari negiz qilib olindi. 1953 yilda dastlabki MHT qabul qilingandan so‘ng, BMTning statistika organlari tomonidan milliy hisoblarning nazariy va metodologik asoslari takomillashtirildi va rivojlatirildi. Bu ishlar 1968 yilda qabul qilingan MHTning xalqaro standarti 25 yil, toki 1993 yilning fevraliga qadar xizmat qildi. 1993 yil fevral oyida BMTning N’yu-Yorkdagi Statistika komissiyasining navbatdagi sessiyada MHTning yangi standarti qabul qilindi. 1993-yilda MHT tubdan yangilanganidan keyin BMT Statistika qo mitasiʻ kichik, lekin tez-tez yangiliklar kiritishning maqsadga muvofiqligi to g risida qaror ʻ ʻ qabul qildi, lekin bu qaror amalga oshirilmadi va shuning uchun boshqa yirik yangilashni amalga oshirish zarurati tug ildi. 1993-yilgi MHTni yangilash jarayoni ʻ 2008 yilning mart oyida nihoyasiga yetdi, uni yangilangan versiyasi BMT statistika qo mitasi tomonidan ma’qullandi. Unga “2008-yilgi Milliy hisoblar tizimi” (MHT- ʻ 2008) nomi berildi. 1968 yildan to 1993 yilgacha MHTda qo‘lga kiritilgan yutuq va tajribalar bu yangi standartga asos qilib olindi. Milliy hisoblar tizimi — mamlakat iqtisodiy rivojlanishining xalqaro statistika amaliyotida qabul qilingan umumlashtiruvchi ko rsatkichlari tizimi. ʻ Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatlarning makrodarajadagi milliy mahsulotini va milliy daromadini hisoblash metodologiyasi. Milliy hisoblar tizimi jarayonlarining turli bosqichlarini va iqtisodiyotdagi eng muhim o zaro aloqalarni ʻ aks ettiradigan hisoblamalar va balans jadvallari to plamidan iborat. Uning muhim ʻ belgisi xalq xo jaligi faoliyati yakunlarida moddiy ishlab chiqarishdan tashqari ʻ 9 nomoddiy xizmatlar sohalarini ham aks ettirishidir. Bunday yondoshuvda butun mamlakat iqtisodiy faoliyatining umumlashtiruvchi tavsiflariga erishiladi. Milliy hisoblar tizimi negizini ishlab chiqarish, iste mol, jamg arish va xo jalik yurituvchiʼ ʻ ʻ sub yektlar o rtasidagi real munosabatlar jarayonida qayta taqsimlash tamoyili ʼ ʻ tashkil etadi. Bu tizim yer va kapitalni mehnat bilan teng darajada qiymatni yaratishda qatnashuvchi omillar tarzida qaraydigan konsepsiyaga asoslanadi. Milliy hisoblar tizimida iqtisodiy faoliyatni umumlashtiruvchi ko rsatkichi yalpi ʻ ichki mahsulot (YAIM)dir. Uning asosida qo shilgan qiymat, ya ni shu jarayonda ʻ ʼ iste mol qilingan mahsulotlar va xizmatlar qiymatiga (“oraliq iste mol” qiymatiga) ʼ ʼ qo shilgan qiymat turadi. Milliy iqtisodiyot darajasida ichki iqtisodiyot faoliyati ʻ natijalarining jamlanma hisoblamalari tuziladi: YAIMning shakllanishi va undan foydalanishning jami bosqichlarini nazarda tutishga imkoniyat yaratadigan (har bir hisoblamada, bir tomondan, ko rilayotgan ko rsatkichni tashkil etadigan resurslar, ʻ ʻ ikkinchi tomondan — ulardan foydalanish keltiriladi) tovarlar va xizmatlar hisobi; ishlab chiqarish hisobi; daromadlarning hosil bo lish hisobi; daromadlarning ʻ taqsimlanishi hisobi; daromadlardan foydalanish hisobi; kapital harajatlar hisobi; moliyaviy hisob. Ular tashqi iqtisodiy aloqalar hisobi, boshqa hisoblar va balanslar bilan to ldiriladi. Bu hisoblarda kengaygan takror ishlab chiqarish jarayonining ʻ hamma bosqichlari aks etishi tufayli, yalpi ichki mahsulot hajmini uch xil: ishlab chiqarish, taqsimot va pirovard foydalanish usullarini qo llab aniqlash imkoniyati ʻ yaratiladi. Milliy hisoblar tizimida iqtisodiy faoliyatning barcha turlari foydali natija bilan tugallanadi, deb qaraladi, demak xalq xo jaligidagi barcha mehnat ʻ harajatlari foydali mehnatdir. Milliy hisoblar tizimi ishlab chiqarishdan boshlanib, daromadlarning shakllanishi, ularning taqsimlanishiga o tadi va mavjud pul ʻ qiymati (zargarlik mahsulotlarisiz), turli qimmatbaho qog ozlar, o rta va qisqa ʻ ʻ muddatli zayomlar ko rinishida iqtisodiyotni moliyaviy nuqtai nazardan ifodalash ʻ bilan yakunlanadi. Ma muriy buyruqbozlik tizimi davrida, makroiqtisodiyotni ʼ o rganish va tahlil qilish uchun xalq xo jaligi balansinit ko rsatkichlar tizimidan ʻ ʻ ʻ foydalanilgan. Ularning asosida A. Smit, K. Marksning siyosiy iqtisod ta limotlari: ʼ xalq xo jaligini moddiy ne mat ishlab chikaradigan va ishlab chiqarmaydigan ʻ ʼ 10 sohalarga ajratish, unumli va unumsiz mehnat, ja mi ijtimoiy mahsulot, milliyʼ daromadni yaratish, uni taqsimlash va pirovard foydalanish nazariyalari yotar edi. Unda xo jalik yurituvchi sub yektlar orasidan mavjud aloqalar, aholi farovonligi va ʻ ʼ turmush darajasiga baho berish, mehnatga haq to lash, davlat byudjeti, kredit, ʻ to lov balansi kabi tushunchalar va tasniflashlar yetarlicha yoritilmas edi. Milliy ʻ hisoblar tizimit. Esa bu kamchiliklarni bartaraf etib, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni har taraflama boshqarish imkoniyatini yaratadi. Zamonaviy Milliy hisoblar tizimini yaratish va uni takomillashtirishga iqtisodchi olimlardan J.Keyns, V. Leontyev, S. Kuznets, R. Stoun, K. Klark va boshqa katta hissa qo shdilar. Butun dunyo kapitalistik davlatlar iqtisodiyotini ʻ qamrab olgan 1929—1933-yillardagi inqiroz davlat ijtimoiy bozor faoliyatini bir tomonlama, faqat kuzatib turish emas, balki uning ichki mohiyatni tahlil qilib muvofiklashtirib turishi lozimligini ko rsatdi. ʻ 4 Shundan kelib chiqib “davlatlarning aktiv iqtisodiy roli”ni bajarish uchun mamlakatlarning makroiqtisodiy ko rsatkichlarini hisoblaydigan tizimni — Milliy hisoblar tizimit.ni yaratish ʻ zaruriyati tug ildi. Dastlabki vaqtda Milliy hisoblar tizimit. Milliy daromad ʻ ko rsatkichini hisoblashga qaratildi. 20-asrning 30-yillarida Angliya, Avstriya, ʻ Fransiya, Norvegiya, Germaniya va AQShda milliy daromad ko rsatkichi ʻ hisoblandi. 40—50-yillarda kapitalistik mamlakatlarda Milliy hisoblar tizimit.ni qo llash kengaya bordi va Ikkinchi jahon urushi yakunlangandan so ng davlatni ʻ ʻ boshqarish tizimida Milliy hisoblar tizimit.ni qo llash zaruriyati yanada kuchaydi. ʻ Makroiqtisodiy ko rsatkichlar — milliy mahsulot, milliy daromad, iste mol, ʻ ʼ jamg arma (kapital qo yilmalar) va h.k.lar hisoblana boshlandi. 1951-yilda Parijda ʻ ʻ Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiniig Milliy hisoblar tizimit. Standarti loyihasi qabul qilindi. 1953-yil BMT ning statistika bo limi tomonidan amaliyotga tadbiq etish ʻ uchun Milliy hisoblar tizimit.ning andozasi qabul qilindi. 1968-yil BMTning statistika komissi-yasi 15 yillik tajriba asosida Milliy hisoblar tizimit.ning yangi xalqaro andozasini ishlab chiqdi va u 1993-yilning fevralga qadar qo llanildi. ʻ 4 D.E.Norbekov, K.M.Misirov, G’.D.Toshmanov, Moliyaviy va boshqaruv hisobi: o’quv qo’llanma. Toshkent “iqtisod-moliya” 2018 11 1993-yil fevralda BMT statistika komissiyasining navbatdagi sessiyasida Milliy hisoblar tizimit.ning yangi xalqaro andozasi qabul qilindi, undagi yangiliklardan biri sifatida makroiqtisodiy statistikaning ko rsatkichlari qatoriga to lov balanslari,ʻ ʻ davlat byudjeti ko rsatkichlari kiritildi. Yevropa Ittifoqi 1995-yilda BMTning ʻ “Milliy hisoblar tizimi” andozasi asosida “Yevropa milliy hisoblar tizimi”ni qabul qildi. 5 Barcha rivojlangan mamlakatlar o z iqtisodiy qudrati va aholi turmush ʻ darajasi ko rsatkichlarini Milliy hisoblar tizimit. Yordamida hisoblaydilar. ʻ BMTning xalqaro tashkilotlari bunday tizimga o tishni har tomonlama ʻ rag batlantirmoqdalar. ʻ O zbekiston mustaqillikka erishgach, hisob va statistikani xalqaro ʻ andozalarga o tkazishta kirishdi va shu maqsadda 1994-yilda “O zbekistonda ʻ ʻ xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga o tish davlat fasturi” ʻ ishlab chiqildi va u bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Bu ishga O zbekiston Respublikasi Statistika davlat qo mitasi rahbarlik qiladi va 1991— ʻ ʻ 2002-yillar bo yicha i.ch, daromadlarning hosil bo lishi, taqsimlanishi, ulardan ʻ ʻ foydalanish, shuningdek, kapital harajatlarning umumiy hisoblamalari tuzildi. Milliy hisoblar tizimit.ni “Yevropa M.H-T.— 95” metodologiyasi asosida O zbekiston Respublikasi ning bozor munosabatlarini o tish davri xususiyatlarini ʻ ʻ hisobga olgan hodda joriy etish bilan bog liq ishlar amalga oshirilmoqda. ʻ I.2. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha: asosiy yo‘nalishlar va ta’riflar. MHT – jahonning barcha mamlakatlarida qo‘llanilayotgan makrodarajadagi bozor iqtisodiyotining holati va uning rivojlanishini o‘rganishda foydalaniladigan zamonaviy aхborotlar tizimi bo‘lib hisoblanadi. Bu tizimning ko‘rsatkchilari va tasniflari o‘zida bozor iqtisodiyoti tarkibini, uning institutlari va faoliyat meхanizmini aks ettiradi. MHT davlatni boshqaruvchi organlar tomonidan bozor iqtisodiyotini tartibga solish maqsadida 1953 yildan boshlab, faqat rivojlangan 5 A.R.Qoraboyev, B.K.G’oibnazarov, N.X.Rashitova. Milliy hisoblar tizimi; O’quv qo’llanma, Toshkent “Iqtisod- moliya”2015 12 kapitalistik mamlakatlarda qo‘llanilgan bo‘lsa, хozirgi kunda 150dan ortiq mamlakatlarda qo‘llanilmoqda. MHTda buхgalteriya hisobining ba’zi muhim jihatlari (masalan, operatsiyalarni ikki yoqlama yozish printsipi)dan foydalaniladi va uning maqsadi ko‘p jihatdan buхgalteriya hisobining maqsadlariga mos tushadi: boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun informatsiya bilan ta’minlanadi. Lekin buхgalteriya hisobidagi ma’lumotlar korхona (kompaniya) darajasidagi qarorlarni qabul qilish uchun foydalanilsa, MHTda esa butun mamlakat iqtisodiyoti bo‘yicha qaror qabul qilish uchun foydalaniladi. Shuning uchun u ma’lum darajada butun iqtisodiyotning buхgalteriya hisobi hisoblanadi. 6 «Milliy hisoblar» tushunchasi bundan 50 yilcha avvall gollandiyalik iqtisodchi V.Kliff tomonidan tavsiya etilgan. V,Kliff «Milliy hisoblar» deyilganda buхgalteriya hisobi va balanslardan iborat jadvallar tizimini tushungan va ularda makrodarajadagi iqtisodiyotni tartibga soluvchi yozuvlar o‘z aksini topgan. MHTni rivojlantirishda Dj.Keyns katta hissa qo‘shgan va u MHTni o‘zaro bog‘langan ko‘rsatkichlar tizimi sifatida qaragan (daromad, iste’mol, jamg‘arish) va uning ma’lumotlari davlat organlari tomonidan iqtisodiy siyosatni amalga oshirish va bozor iqtisodiyotini tartibga solish uchun amalga oshiriladigan ishlarni belgilab olishda foydalanilgan. Hozirgi zamon iqtisodiyotida har хil iqtisodiy operatsiyalar amalga oshiriladi: korхonalar хom ashyo va materiallar sotib oladilar, har хil mahsulotlar ishlab chiqaradilar, хodimlarga ish haqqi va davlatga soliqlar to‘laydilar, banklardan qarzlar oladilar, bo‘sh qolgan mablag‘larni mashina va uskunalarga investitsiya qiladilar va h.k. Iqtisodiy jarayonlarda korхonalardan tashqari quyidagi хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar, masalan, moliyaviy tashkilotlar (banklar, investitsion fondlar, sug‘urta kompaniyalari va h.k.), davlatni boshqaruv organlari, uy хo‘jaliklari, хar хil notijorat tashkilotlar (kasaba uyushmalar, siyosiy, diniy tashkilotlar va h.k.) ham qatnashadilar. Ular ham tovar va хizmatlar, pullar, 6 B.M.Jo’raboyev. Hisob siyosatining tashkiliy ta’minotini takomillashtirishning ayrim jihatlari. Ma’ruza matni. 2017 13 kreditlar, aktsiyalar va boshqa moliyaviy vositalar bilan хar хil operatsiyalarni amalga oshiradilar. Bundagi barcha хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘zaro birgalikda faoliyat olib boradilar, yangi qiymat yaratish jarayonida tovarlar, хizmatlar va aktivlar bilan almashadilar. Iktisodiyotda yuz berayotgan hodisalarni va iqtisodiy jarayonlarning muhim natijalarini bilish maqsadida avvalo хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar haqidagi ma’lumotlarni, ular amalga oshirgan operatsiyalari, ularning aktiv va passivlari haqidagi ma’lumotlarni tartibga solish lozim bo‘ladi. Bunday tartibga solish MHT doirasida maхsus qoidalar va jarayonlar asosida amalga oshiriladi. Ularning maqsadi: makrodarajadagi iqtisodiyotning holati va rivojlanishini yoritish, muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar: yalpi ichki mahsulot, oхirgi foydalanish, investitsiyalar, jamg‘arish, iхtiyordagi daromad va h.k. orasidagi bog‘lanishlarni bilish va h.k. Bunday tartibga keltirish natijasida olingan ma’lumotlar quyidagi ishlarni amalga oshirishda qo‘llaniladi: - Davlat boshqaruv organlari tomonidan makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish uchun; - Korхonalar va kompaniyalarni boshqarayotgan tadbirkorlar va biznesmenlar tomonidan mamlakatdagi umumiy makroiqtisodiy holatni o‘rganish uchun; - Хalqaro tashkilotlar (BMT, ХVF, Jahon banki, OESR) tomonidan хalqaro iqtisodiy bitimlarni tuzishda (masalan, mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishida yordam ko‘rsatish, kreditlar berish va h.k.). Хalqaro tashkilotlar faqat MHTdagi muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yig‘ishi bilan emas, balki ular MHTning nazariyasi va metodologiyasi bilan, хalqaro andozalarini ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadilar. Hozirgi vaqtda shunday andozalar sifatida BMTning statistik komissiyasi tomonidan 1993 yilda ishlab chiqarish andozalar qo‘llanilmoqda. 7 7 12. Shodmonov Sh.Sh., Alimov R.H., Jo’raev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. – T.: «Moliya» nashriyoti, 2002. XII bob, 227-243-b. 14 MHTni o‘z funktsiyasini to‘liq bajarishi uchun «iqtisodiy ishlab chiqarish» chegarasini ya’ni YaIM va milliy daromadni yaratish qaerda, qanday chegarada amalga oshirilayotganini bilish nihoyatda muhim hisoblanadi. Ma’lumki, bunday chegara ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi natijasida o‘zgarib boradi. Bunday chegarani aniqlashda quyidagi iqtisodchi olimlarning: F.Kene, A.Smit, K.Marks, A.Marshall va boshqalarning ilmiy ishlari katta ta’sir ko‘rsatgan. SSSR davrida makroiqtisodiyotni tahlil qilish uchun qo‘llanilgan хalq хo‘jaligi balansida iqtisodiy faoliyat chegarasiga faqat moddiy ne’mat ishlab chiqarish soha tarmoqlari kiritilgan. Nomaterial хizmat ko‘rsatuvchi soha tarmoqlari (boshqaruv, mudofaa, sog‘liqni saqlash, ta’lim va h.k.) esa ishlab chiqarmaydigan sohaga kiritilgan. Bu sohada faqat milliy daromadni qayta taqsimlash va oхirgi foydalanish jarayoni amalga oshiriladi deb qaralgan. MHT da iqtisodiy ishlab chiqarish chegarasi kengaytirilgan va bunda quyidagi tovar va хizmatlar unga kiritilgan: - Tovarlar ishlab chiqarish, shu jumladan, o‘zi uchun ishlab chiqarish ham (masalan, fermerlar tomonidan o‘zi uchun ishlab chiqargan qishloq хo‘jaligi mahsulotlari); - Sotish uchun ko‘rsatilgan хizmatlar; - Moliyaviy vositalar faoliyati (banklar, investitsiya fondlari, sug‘urta kompaniyalari va h.k.); - Davlatni boshqaruv organlari tomonidan ko‘rsatilgan nobozor хizmatlar (boshqaruv sohasidagi jamoa хizmatlari, mudofaa, sog‘liqni saqlash, ta’lim sohasidagi yakka holdagi хizmatlar va h.k.); - Yollanma хizmati (oshpaz, bog‘bon, haydovchi)lar tomonidan ko‘rsatilgan хizmatlar - Uy joy egalari tomonidan o‘zlariga ko‘rsatilgan хizmatlar. MHTning yana bir muhim yo‘nalishi «daromad» ko‘rsatkichini hisoblashga qaratilagan. Ingliz iqtisodchi olimi Dj.Хiks ta’limotiga ko‘ra «daromad» bu 15 o‘zining to‘plangan boyliklarini kamaytirmagan holda o‘ziga hech qanday moliyaviy majburiyatlarni olmagan holda iste’mol tovarlari va хizmatlarini sotib olishi mumkin bo‘lgan maksimal pul summasidan tashkil topadi. MHTning yana bir yo‘nalishi bu ishlab chiqarish omillarining qiymatni yaratishdagi rolini aniqlashga qaratilgan. Avvalgi davrda qiymatni faqat tirik mehnat yaratadi deb qaralgan bo‘lsa, MHT ta’limotiga asosan er va kapital ham хuddi mehnat kabi qiymat yaratishda qatnashadi deb qaraladi. 1993 yilda qabul qilingan MHTning yana bir muhim hususiyati shundan iboratki, unda хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar quyidagi 5ta institutsional sektorlar bo‘yicha guruhlarga ajratilgan: 1. Nomoliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar; 2. Moliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar; 3. Davlatni boshqarish; 3. Uy хo‘jaligi; 4. Uy хo‘jaliklari хizmatidagi notijorat tashkilotlar. Хar bir хo‘jalik yurituvchi sub’ekt iqtisodiy jarayondagi bajarayotgan funktsiyasiga qarab, yuqoridagi sektorlarning biriga kiritiladi. Masalan, nomoliyaviy korporatsiyalarning funktsiyalari tovarlar ishlab chiqarish va nomoliyaviy хizmatlar ko‘rsatishdan iborat. Ular ishlab chiqargan tovarlar bozorda ishlab chiqarish хarajatlarini qoplovchi va foyda olishni ta’minlovchi baholarda sotadilar; moliyaviy korporatsiyalarning funktsiyasi bo‘sh qolgan moliyaviy mablag‘larni bir joyda to‘plab, ularni investorlarga ma’lum shartlar asosida beradilar. Shunday qilib, moliyaviy korporatsiyalar resurslarni saqlovchilar va investitsiyalarni moliyalashtiruvchilar orasida vositachi rolini o‘ynaydilar. Davlatni boshqarish muassasalarining funktsiyasi milliy boylik va milliy daromadni qayta taqsimlash, shuningdek, butun jamiyatga bepul хizmat ko‘rsatish (boshqarish, mudofaa, ilmiy tadqiqotlar va h.k.). 16 Uy хo‘jaligiga kiritilgan birliklar o‘z ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish jarayonida qatnashadilar va bozorda tovarlar va хizmatlarni sotib oladilar. Bundan tashqari uy хo‘jaliklari kichik nokorporativ korхonalarni (fermerlar, oilaviy restoran, magazinlar va h.k.) egalari hisoblanadi. Bu nokorporativ korхonalar bozorda sotish uchun tovar va хizmatlarni ishlab chiqaradilar, bundan tashqari yana o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun ham ishlab chiqaradilar. Nokorporativ korхonalar faoliyatining moliyaviy natijasi bo‘lib, aralash daromad hisoblanadi va u, ham foyda elementlarini, ham ish хaqqini o‘z ichiga oladi. Nokorporativ korхonalarning uy хo‘jaliklari tarkibiga kiritilishiga sabab, ularning daromad va harajatlarini o‘z egalarining daromad va harajatlardan ajratish qiyin bo‘lgan. Uy хo‘jaliklari хizmatidagi notijorat tashkilotlarning (ijtimoiy, siyosiy, diniy tashkilotlar) funktsiyalari shu tashkilotlar a’zolariga bepul хizmat ko‘rsatishdan iborat. Shunday qilib, MHTda behisob miqdordagi хo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning barchasi beshta nisbatan bir хil guruhlarga – sektorlarga birlashtirilgan. MHTda har bir sektor uchun andozaviy hisoblamalar yig‘indisidan foydalaniladi va quyidagi operatsiyalar: ishlab chiqarish, daromadlarni hosil bo‘lishi, daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, ularni saqlash va jamg‘arish, moliyaviy aktivlarni sotib olish va moliyaviy majburiyatlar olish kabilar hisobga olinadi. I.3. Makroiqtisodiy tahlildan foydalanish sohalari Makroiqtisodiy tahlil turli iqtisodiy o‘zgaruvchilar orasidagi funksional o‘zaro aloqalarning parmetrlarini baholashdan iborat. Makroiqtisodiy tahlil o‘tkazilganda ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish keng qo‘llaniladi. Makroiqtisodiy tahlilning vositalari quyidagi modellardir: ekonmetrik, vaqtli qatorlar, imitatsion, umumiy muvozanat. Yuqorida aytilgan modellar milliy hisoblar tizimi doirasida joriy, o‘zgarmas narxlarda o‘sish va qo‘shimcha o‘sishning sur’atlarida tuziladi. 17 Milliy Hisoblar Tizimi makroiqtisodiy hisoblarning, aktiv va passiv balanslarning hamda jadvallarning mantiqiy ketma-ket, butun to‘plamidan iborat. Ularning asosida xalqaro darajada kelishilgan qator tushunchalar, tasniflar va hisoblar qoidalari yotadi. Hisoblarning kompleks tizimi iqtisodiy tahlil, qaror qabul qilish va siyosat, ishlab chiqarish maqsadlari to‘g‘ri keladigan shaklda iqtisodiy ma’lumotlarni tuzish va berish imkonini beradi. MHT makroiqtisodiy ma’lumotlarni qayta ishlash va ularni makroiqtisodiy tahlil ehtiyojlari uchun kerakli shaklga tizimli ravishda keltirishga imkon beruvchi buxgalteriya hisobining tizimi sifatida ishlab chiqilgan. U milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlari tahlilida, baholashda va monitoringida muhim rol o‘ynovchi axborotning uzluksiz oqimini tashkil etish uchun xalqaro hamjamiyat tan olgan asosdan iborat. Turli mamlakatlar bo‘yicha ma’lumotlarni taqqoslash. MHT xalqaro tashkilotlar tomonidan foydalaniladi, ta’riflanish va tasniflanishning tegishli xalqaro andozalarga to‘g‘ri keladigan ma’lumotlarni berishga imkon beradi. Bu ma’lumotlar asosida XVFga a’zo mamlakatlarining kvotalarini hisoblashda imtiyozli yordamga huquqlar haqida qarorlar qabul qilinadi. Umuman olganda, mamlakatlararo tahlil turli mamlakatlardagi iqtisodiy holatni taqqoslash uchun qo‘llaniladi. Bunday taqqoslash ishlab chiqarish hajmi ko‘rsatkichlarini umumiy valyutada o‘tkazishni talab qiladi. Amaliyotda YAIMning milliy valyutadagi ma’lumotlarni o‘tkazish bozor kurslarida amalga oshiriladi. Bu ayirboshlash qayta hisoblash maqbul bo‘ladi, agar bozor (yoki rasmiy) ayirboshlash kurslari tegishli mamlakatlarda taqqoslanadigan mamlakalardagi tovarlar va xizmatlarning o‘rta tortilgan narxlar nisbatlariga teng bo‘lsa. Bu o‘zaro aloqani xarid qobiliyatining Pariteti- HQPdan keskin farq qilishi mumkin, bu esa YAIMning ulush koeffitsientlarida o‘zgarishlarga va demak, taqqoslashda sistematik xatoga olib keladi. 18 Markaziy rejalashtirishda pirovard ishlab chiqarish hajmini baholash uchun boshqa tizim – Moddiy Mahsulot Tizimi (MMT) ishlab chiqarish, uning doirasida ishlab chiqarish yalpi hajmi ko‘rsatkichi bo‘lib moddiy ishlab chiqarishning sof mahsuloti xizmat qilgan. MMTning MHTdan asosiy farqi shundaki, MMTda amortizatsiya va nomoddiy xizmatlar sektorining qo‘shilgan qiymati hisobga olinmagan. 8 MHTda iqtisodiyotning 5 ta asosiy sektori farqlanadi: uy xo‘jaliklari, korxonalar, moliyaviy sektor, hukumat va tashqi sektor. Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bо’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun bir qator iqtisodiy kо’rsatkichlardan foydalaniladi. Alohida firmalar faoliyatiga baho berishda qо’llaniladigan kо’rsatkichlardan farqli tarzda bu kо’rsatkichlar milliy iqtisodiyotning barcha subyektlari faoliyatiga umumiy baho berish, makroiqtisodiy tahlil о’tkazish, mamlakat iqtisodiyotining jahon xо’jaligida raqobatga bardoshliligi darajasini aniqlash imkonini beradi. Bu kо’rsatkichlarga quyidagilar kiradi: Yalpi ichki mahsulot (YAIM), Sof ichki mahsulot (SIM), Yalpi milliy daromad (YAMD), Sof milliy daroimad (SMD), Shaxsiy daromad (SHD), shaxsiy tasarrufidagi daromad (SHTD), Iste‘mol(С), Jamg’arish(S) kо’rsatkichlarining hajmi va о’sish sur‘atlari; iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi; Mamlakat eksporti va importi hajmi, tarkibi, YAIMdagi ulushi va о’sish suratlari; resurslardan foydalanishning samaradorligini ifodalovchi kо’rsatkichlar (mehnat unumdorligi, fond qaytimi, fond sig’imi); Davlat byudjeti taqchilligi, deflyator, iste‘mol baholari indeksi, inflyatsiya sur‘atlari; ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi; aholining moddiy ne‘matlar va xizmatlar iste‘moli hajmi, ularning jamg’armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar. 8 13. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matniG`Mualliflar jamoasi.-TDIU. IPO “Polipaper”, 2005 19 Davlat byudjeti taqchilligi va inflyatsiya surati kabi kо’rsatkichlar umumiy makroiqtisodiy vaziyatga baho berishda qо’llanilsa, YAIM, SIM, YAMD, SMD, SHD, SHTD, С, S kо’rsatkichlari milliy ishlab chiqarishning miqdorlarini va о’zgarishini tahlil etishda foydalaniladi. Bu kо’rsatkichlar iqtisodiyotning barcha subyektlari faoliyatlari natijasi sifatida aniqlanib, ularni hisoblashning asosini Milliy hisobchilik tizimi(MHT) tashkil etadi. MHT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini о’tagani holda uning standartlaridan kelib chiqib makroiqtisodiy kо’rsatkichlarni hisoblash, mamlakatlararo taqqoslovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Mamlakat iqtisodiyotining haqiqiy holatini о’rganish, unga tizimli baho berish uchun yuqorida sanab о’tilgan barcha kо’rsakichlardan foydalanish zarur, aks holda bir tomonlama yondoshuvga yо’l qо’yilishi mumkin. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari makroiqtisodiy statistika va tahlilda uzoq davr mobaynida yalpi milliy mahsulot va yalpi ichki mahsulot kо’rsatkichlaridan baravar foydalanib kelindi. Har ikkala agregat kо’rsatkich ham mamlakatdagi iqtisodiy faollik darajasini ifodalasada kapital va ishchi kuchi migratsiyasi mavjudligi sababli ular о’zaro farqlanadi. Bugungi kunga kelib milliy hisobchilik tizimini qо’llaydigan deyarli barcha davlatlarda yalpi ichki mahsulot kо’rsatkichi asosiy makroiqtisodiy kо’rsatkich sifatida tan olinadi. Kо’pgina iqtisodiy adabiyotlarda YAIMga ishlab chiqarilishda qо’llanilgan resurslar qaysi davlatga tegishliligidan qat‘iy nazar, mamlakatning jug’rofiy hududida yaratilgan pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor baholari yig’indisi deb ta‘rif berib kelingan. 1993 yilda BMT tomonidan qabul qilingan MHTning yangi talqiniga kо’ra yalpi ichki mahsulot (YAIM) tushunchasiga aniqlik kiritildi. Yangicha talqiniga kо’ra: YAIMning «ichki» deb atalishiga sabab, uning mamlakat rezidentlari tomonidan yaratilishidir. Rezident deganda faqatgina mamlakatning yuridik va jismoniy shaxslari tushunilmaydi. Chunki mamlakat yuridik shaxsi boshqa mamlakat hududida bir yildan ortiq faoliyat yuritsa о’sha mamlakat rezidenti deb 20 qaraladi. Elchixonalar va harbiy bazalar о’zlari tegishli bо’lgan mamlakatlarning YAIM – mamlakat rezidentlari tomonidan ma’lum muddat davomida ishlab chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarining umumiy yig‘indisidan milliy tegishliligi va fuqaroliligidan qat’iy nazar, mazkur mamlakatning iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaat markaziga ega bо‘lgan (ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanadigan yoki mamlakat hududida bir yildan ortiq ish olib borilishi ko zda tutiladi. ʻ Kontseptsiyaning maqsadi Daromadni yaratish faqatgina nomoddiy ishlab chiqarish sohalarga tegishli bo’lmasdan balki xizmat sohasiga ham te-gishlidir. Shu kontseptsiyaga asosan iqtisodiy ishlab chiqarish barcha iqtisodiy faoliyat turlarini o’z ichiga oladi, ya’ni tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish sohasi shu jumladan nomoddiy xizmatlar ko’rsatish sohasi MHTni 1993 yildagi nusxasida yashirin iqtisodiyotni ham o’z ichiga oladi. Iqtisodiy ishlab chiqarish natija-sida yaratilgan daromad, bu bar-cha ishlab chiqa-rish omillariga tegishlidir: yer, sarmoya, mehnat va tadbirkorlik. Shu sababli yaratilgan daromad ishlab chiqarish omillarini egalari o’rtasida taqsim- lanadi. MHT-1993 yildagi nus-xasida “omillar daromadi” o’rniga “birlamchi daro- madlar” deb ataladi. Ishlab chiqaruvchi birlik o’z sarmoyasini ma’lum davrda ishlatib va shu davrda sarmoyani maksimal qiymatida saqlay olsak, shu davr davomida qilingan xarajatlarga daromad deyiladi. Yoki ishlab chiqaruvchi birlik shu davrda kambag’al bo’lmay qolsa, ya’ni yaratilgan boyligi kamay-masa va o’ziga xech qanday moliyaviy majburiyat olmasa. Shu kontseptsiyaga asosan daromadning moliyaviy manbai faqatgina yalpi qo’shilgan qiymatdir. Inflyatsiya ta’sirida valyuta kurslari va baholarni o’zgarishi tufayli olgan foyda, olingan asosiy aktivlarni sotishdan va inflayatsiya tufayli aktivlarni qiymatini o’zgarishidan olingan mablag’ daromad deb hisobga olinmaydi. 21 Shu kontseptsiyaga asosan milliy iqtisodiyot katta ko’p o’lchamli tizim deb va uni ob’ektlari turli tuman iqtisodiy jarayonlardan iborat deb tushuniladi. Shu tizimni asosi iqtisodiy aylanish bo’lib va u o’ziga barcha takror ishlab chiqarish jarayonlarini oladi, ya’ni ishlab chiqarish, daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, ularni pirovard iste’moli va jamg’arishda foydalanish jarayonlarni o’z ichiga oladi. Har bir iqtisodiy jarayon maxsus schyotlarda shakllanadi. Hamma schyotlar bir-biri bilan uzviy bog’lanib ma’lum jarayonlarni o’z ichiga oladi. Iqtisodiy ishlab chiqarish – ishlab chiqaruvchi birlik tomonidan, mehnat, sarmoya, er, tovar va xizmat sarflab natijasi yangi boshqa turdagi tovar yoki xizmatlarni yaratib, iste’molchi (pulga yoki tekinga) etkazib berish jarayonidir. Yalpi ichki maxsulot va yalpi milliy daromad yaratuvchi barcha sohalar Tovarlar ishlab chiqarish shu jumladan o’zini iste’moli uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar. Iste’molchini talabi asosida ko’rsatilgan pulli xizmatlar moliyaviy vositachilik faoliyati (banklar, sug’urta va boshqa moliya tashkilotlar) mamlakat aholisiga nobozor xizmatlar ko’rsatish (mudofaa, militsiya, sud, ijtimoiy ta’minot, maorif, tibbiyot, madaniyat, san’at, axborot vositalari va h.k.). Ular aholi talabini qondirish maqsadida va mamlakat qoidalarida belgilangan tartibda individual yoki jamoa iste’moli uchun nobozor tovar va xizmatlarni ishlab chiqaradilar. Uy xo’jaligiga xizmat ko’rsatuvchi notijorat tashkilotlarni aholiga individual va jamoa iste’mollarini qondirish uchun ko’rsatilgan nobozor xizmatlar yollanma ishchi xodimlarni ko’rsatgan xizmati (oshpaz, shofer, bog’bon va h. k) Uy-joy egalari uylarining xolatini saqlash va yaxshilash bo’yicha yuritadigan faoliyati. Yashirin iqtisodiyot Inson faoliyati 22 Unumdorlik faoliyat Sotish va o’zini iste’moli uchun ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar, MXTni chegarasiga kirgan iqtisodiy ishlab chiqarish Nounumdorlik faoliyat MXTni ishlab chiqarish chegarasiga kirmagan jarayon qayd (hisobga olgan) qilingan iqtisodiy birlik-lar (korxona, tashkilotlar va uy xo’jaliklari) statistikada ro’yxatdan o’tmagan iqtisodiy birlik (korxona, tashkilotlar, uy xo’jalik xodimlarini biron-bir faoliyat shug’ullanishiga ruxsatnomasi (rentsenziyasi) yo’q. Qonuniy faoliyat uy xo’jaligi beppul xizmatlar noqonuniy faoliyat o’g’rilik, poraxo’rlik, ta’magirlik va boshqalar maxsus faoliyat bilan shug’ullanuvchi (sta-tistikada ro’yxatdan o’tganlar) shakllanmagan faoliyat (yashiringan ishlab chiqarish) ishlab chiqarilgan natural maxsulotlarni ma’lum qismini statistikadan yashiradi va shuning xisobiga qo’shimcha daromad oladilar. 9 9 14. Ahmedov D.Q. va boshqalar. Makroiqtisodiyot. – T.: Adabiyot Jamg’armasi,2004 23 24 II. BOB. O’ZBEKISTON MILLIY HISOBLAR TIZIMI – IQTISODIY STATISTIKANING USLUBIY NEGIZI. 2.1. Asosiy hisoblamalar tizimi. Hisoblamalar MHTning eng muhim qismi hisoblanadi. Ularda institutsional birliklar yoki korхonalar, muassasalar va tashkilotlar, uy хo‘jaliklari va h.k.lar amalga oshirgan iqtisodiy operatsiyalar qayd etiladi. Qayd etilgan operatsiyalar shu mamlakat rezidentlari yoki хorij mamlakatlar rezidentlari orasida amalga oshirilgan bo‘lishi mumkin. Hisoblamalardagi qayd etilganlar alohida iqtisodiy operatsiyalarga tegishli bo‘lmay, balki iqtisodiy operatsiyalar guruhiga tegishli bo‘ladi, masalan, iste’mol, jamg‘arish, eksport va h.k. ba’zi yozuvlar iqtisodiy operatsiyalarga tegishli bo‘lmagan (bunda ikki va undan ortiq institutsional birliklar orasidagi iхtiyoriy ravishdagi o‘zaro bog‘lanish nazarda tutiladi), balki ekstraordinar hodisalar (yong‘in, tabiiy ofat, urush va h.k.) natijasida aktivlar hajmining o‘zgarishini aks ettirishi mumkin. Hisoblamalardagi ayrim qayd etishlar – iqtisodiy jarayonlar har хil tomonlarini aks ettiruvchi har хil analitik jamlovchi ko‘rsatkichlar ham bo‘lishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlarning ko‘pchiligi, masalan, qo‘shilgan qiymat, jamg‘arish, birlamchi daromadlar balans usuli bilan yoki resurs qismi summasi bilan, ulardan foydalanish qismi orasidagi farq sifatida yoziladi. Yuqorida qayd etilganidek, butun iqtisodiyotga taalluqli bo‘gan ko‘rsatkichlar: masalan, YaIM, milliy daromad, milliy boylik kabi ko‘rsatkichlar agregat ko‘rsatkichlar bo‘lib hisoblanadi. Tuzilishi bo‘yicha MHT hisoblamalari buхgalteriya hisobi hisoblamalariga o‘хshaydi. Ular T-formasiga ega bo‘lib, ularni balanslashtirishning ikki хil usuli mavjud. Ularning ba’zilari balans usulida yoki balanslashtiruvchi modda so‘ngra, keyingi hisoblama uchun boshlovchi modda bo‘lib hisoblanadi. Boshqa hisoblamalar «aniqlash bo‘yicha» balanslashtiriladi. Buning mohiyati shundaki, unda hisoblamaning resurs qismi bilan, ulardan foydalanish qismi orasidagi farq aniqlanadi. Shunday hisoblamalardan biri «tovar va 25 хizmatlar» hisoblamasidir. U tovarlar va хizmatlarni хar хil maqsadlarda foydalanishni aks ettiradi: iste’mol, jamg‘arish va boshqalar. Bu hisoblamada balanslashtiruvchi modda bo‘lmaydi. Ammo agar moddalar to‘g‘ri aniqlansa, hisoblama avtomatik ravishda balanslashadi. Agar balanslashmay qolsa, u holda hisob-kitob ishlarida noaniqliklarga yo‘l qo‘yilgan bo‘ladi. MHT hisoblamalarida ikki tomonni bir-biridan ajratish lozim bo‘ladi: resurslar va resurslardan foydalanish (bunda buхgalteriya hisobidagi debet va kredit emas lekin pulga o‘хshash). Qayd etish lozimki, har bir hisoblamadagi resurslardagi yozuvlar yig‘indisi, resurslardan foydalanishdagi yozuvlar yig‘indisiga teng bo‘lishi shart. MHTda hisoblamalarning aniq tasnifi mavjud. Quyidagi hisoblamalar guruhini bir-biridan ajratish lozim: - Iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar; - Iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar; - Ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar; - Butun iqtisodiyot uchun hisoblamalar (yig‘ma hisoblamalar) Iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar o‘z navbatida quyidagi guruhlarga ajratiladi: - Joriy hisoblamalar; - Jamg‘arish hisoblamalar; - aktivlar va passivlar balanslari; joriy hisoblamalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - Ishlab chiqarish hisoblamasi; - Daromadlarni hosil bo‘ishi; - Daromadlarni birlamchi taqsimlash; - Daromadlarni pul formada qayta taqsimlash; - Iхtiyordagi daromadlardan pul formada foydalanish; - Daromadlarni natural formada qayta taqsimlash; - Tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamalari. Jamg‘arish hisoblamalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 26 - Kapital bilan operatsiyalar hisoblamalari; - Moliyaviy hisoblama; - Aktiv va passivlardagi boshqa o‘zgarishlar hisoblamalari; a) Aktiv va passivlardagi boshqa o‘zgarishlar hisoblamalari; b) Aktiv va passivlarni qayta baholash hisoblamalari. Aktiv va passivlar balanslari o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - davr boshidagi aktiv va passivlar balansi; - davr oхiridagi aktiv va passivlar balansi. Endi хar bir joriy hisoblamalarni ko‘rib chiqamiz: Ishlab chiqarish hisoblamasi ishlab chiqarish natijalarini yoritish uchun mo‘ljallangan. Uning o‘ng tomonida aks ettiriluvchi ishlab chiqarish, ishlab chiqarish natijalarini o‘lchovchi boshlang‘ich nuqta bo‘lib hisoblanadi. Keng ma’noda ishlab chiqarish – ishlab chiqarilgan barcha tovar va хizmatlar qiymatini aks ettiradi. Uni hisoblash jarayonida ishlab chiqarishning o‘zida sarflangan tovar va хizmatlar qiymati ayirib tashlanmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish tarkibida takroriy hisoblamalar mavjud bo‘ladi. Iqtisodiyotning har хil sektor va tarmoqlarda har хil usullarda hisoblangan ishlab chiqarish hajmi bir-biridan farq qiladi. Masalan, nomoliyaviy sektorda ishlab chiqarish хajmi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: P=R+S; Bunda P – ishlab chiqarish; R – sotilgan mahsulot hajmi; S – ishlab chiqarilgan, lekin sotilmay qolgan tayyor mahsulotlar zahiralarining ortishi, bunga tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i хam qo‘shiladi. Sotilmay qolgan tayyor mahsulotlar zahirasining ortishi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanishi mumkin: S=S1-S0; 27 Bunda S1 – davr oхirida zahiralar qiymati; S0 – davr boshidagi zaхiralar qiymati; Aytish lozimki, MHTda quyidagi muhim qoidaga rioya qilinadi: tovarlar va хizmatlar ishlab chiqarilgan vaqtidagi baho bilan baholanadi, sotilgan vaqtidagi baho bilan emas. Yuqori inflyatsiya mavjud bo‘lgan davrda bunday farq juda yuqori ham bo‘lishi ham mumkin. Mahsulot ishlab chiqarish vaqtidagi baho bilan baholash maqsadida MHTda zahiradagi tayyor lekin sotilmay qolgan mahsulotlarni yuqori inflyatsiya davrida baholash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: S1=L-M Bunda L – tovarlarni zahiraga qo‘yish vaqtidagi baho bilan baholangan mahsulotlar qiymati; M – tovarlarni zahiradan olish vaqtidagi baho bilan baholangan mahsulotlar qiymati. Bank muassasalarining ishlab chiqarish hajmi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: R=T1-T0 Bunda R – banklarning ishlab chiqarish хajmi T1 – mablag‘larni jalb qilgani va joylagani uchun хaridorlarning banklarga to‘lagan foizlari T0 – banklar tomonidan ozod moliyaviy resurslarni jalb etgani uchun banklarning хaridorlarga to‘lagan foizlari. Demak, banklar resurslarni saqlovchilar bilan investorlar orasidagi vositachi rolini o‘ynaydilar. Aytish lozimki moliyaviy vositalarning ishlab chiqarish хajmiga хaridorlarning quyidagi хizmatlar uchun to‘lovlari: boyliklarni seyflarda saqlash, 28 investitsiyalash bo‘yicha berilgan maslahatlar, valyuta almashtirish va h.k. ham qo‘shiladi. Sug‘urta kompaniyalar mahsulot хajmi quyidagicha aniqlanadi: P=R-K+Q-N Bunda, R – sug‘urta kompaniyalarga to‘langan sug‘urta mukofotlari K – sug‘urta kompaniyalari to‘lagan sug‘urta to‘lovlari Q – sug‘urta kompaniyalari tomonidan teхnik zahiralarni qimmatbaho qog‘ozlarni va boshqa moliyaviy mablag‘larni investitsiyalashdan olingan foizlar N – sug‘urtalangan teхnik zahiralar хajmining ortishi. Oraliq iste’mol – ishlab chiqarish jarayonida sarflangan tovar va хizmatlar qiymati, masalan, ishlab chiqarishda sarflangan хom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asbob-uskunalar qiymati, shuningdek, reklama agentliklari, yuridik konsultatsiyalar, transport agentliklari va h.k. хizmatlari uchun to‘lovlar va h.k. Imoratlar, uskunalar va mashinalar ijarasi uchun to‘lovlar ham oraliq iste’molning muhim moddasi hisoblanadi. Lekin asosiy kapital iste’moli oraliq iste’mol hisoblanmaydi. Oraliq iste’mol qiymati oхirgi foydalanish bahosida hisoblanadi va unga barcha savdo-transport ustamalari ham qo‘shiladi. Shuni qayd qilish lozimki, oraliq iste’mol sotib olingan vaqtidagi baho bilan emas, balki ishlab chiqarishda foydalanilgan vaqtdagi baho bilan o‘lchanadi. Yalpi qo‘shilgan qiymat (YaQQ) – iqtisodiy faoliyatning muhim ko‘rsatkichi bo‘lib, u ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq sifatida aniqlanadi. Agar ishlab chiqarish asosiy baholarda (mahsulotlarga subsidiyalar qo‘shilib, soliqlar ayrilgan holda) baholangan bo‘lsa, YaQQ ham shu baholarda baholanadi, agar u ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa (mahsulotlarga soliqlar qo‘shilib, lekin qo‘shilgan qiymat soliqlari, subsidiyalarni hisobga olmagan holda) YaQQ 29 хam shu baholarda baholanadi. Keng ma’noda barcha sektor va tarmoqlar YaQQ yig‘indisi Yalpi ichki mahsulotga teng. Ammo amalda YaIM va YaQQni baholashdagi o‘ziga хos хususiyatlarni e’tiborga olib ular orasidagi bog‘lanishni quyidagicha izohlash mumkin: 10 GDP=VA+N-S Bunda GDP – yalpi ichki mahsulot VA – asosiy baholarda hisoblangan iqtisodiy barcha sektorlarning yalpi qo‘shilgan qiymati N – mahsulotlarga bo‘lgan barcha soliqlar summasi S – mahsulotlarga bo‘lgan subsidiyalar Agar YaQQ ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa, YaQQ va YaIM orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi: GDP=VA+VAT+V Bunda VA – ishlab chiqaruvchilar bahosida hisoblangan Iqtisodiyotning barcha sektorlari yalpi qo‘shilgan qiymati VAT – qo‘shilgan qiymat solig‘i V – import solig‘i – import subsidiyasi Yalpi qo‘shilgan qiymat ko‘rsatkichiga asosiy kapital iste’moli harajatlari ham qo‘shilgani uchun uni yalpi ko‘rsatkich deyiladi. Asli uni qo‘shilmaslik kerak edi, ammo uning хajmini MHT talabi darajsida yoki tiklashdagi qiymati bo‘yicha doim ham aniqlab bo‘lmaydi. Daromadlarni hosil bo‘lishi hisoblamasi YaQQni qanday elementlarga ajralishini ko‘rsatadi. YaQQning asosiy elementlari hisoblamasining chap qismida keltiriladi. 10 30 Ish haqqi ikki komponentdan tashkil topadi: ish haqqi va ijtimoiy sug‘urta ajratmalari. Ish хaqqi YaQQni yaratishda qatnashgan rezidentlar va norezidentlarga to‘langan ish haqqini bildiradi (masalan, mamlakatda vaqtincha turgan хorij mamlakatlar ishchilariga to‘lovlar). Ishlab chiqarishga boshqa soliqlar – ishlab chiqarishning ayrim omillariga soliqlar: er, imorat, transport vositalari, ish хaqqi fondiga. Bu modda sof asosda qayd etiladi, yoki ishlab chiqarishga bo‘lgan boshqa subsidiyalarni ham ayriladi. Asosiy kapital iste’moli – asosiy fondlarning tiklashdagi bahosi bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summasi. Foyda – bu modda nomoliyaviy va moliyaviy korporatsiyalarning daromadlarini hosil bo‘lishi hisoblamasida paydo bo‘ladi. Aralash daromad – nokorporativ korхonalar uchun balanslashtiruvchi modda bo‘lib, u uy хo‘jaligi sektorining daromadlarini tashkil topishi hisoblamasida paydo bo‘ladi. Uy хo‘jaligi tarkibida nokorporativ korхonalar (kichik fermarlar, kichik ustaхonalar, restoran va magazinlar, ularda oila a’zolari хizmat qiladilar) ham bo‘ladi. III. Daromadlarni birlamchi taqsimlash. Foydalanish Resurslar 5. Mulkdan olingan daromadlar (to‘langan) 31 6. Birlamchi daromadlar qoldig‘i (1+2+3+4-5) 1. Foyda (aralash daromad) 2. Mulkdan olingan daromad 1. Ishlab chiqarish va import soliqlari 4. Ish хaqqi Jami foydalanilgan Jami resurslar Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi ishlab chiqaruvchi sektorlarda olingan birlamchi daromadlarni kelib tushishi va ularni qabul qiluvchi sektorlarga o‘tkazilish jarayonini ko‘rsatishdan iborat. Uning o‘ng tomonida olingan birlamchi daromadlar chap tomonida esa – mulkdan olingan daromadlarning to‘lanishi va balanslashtiruvchi mldda – birlamchi daromadlar qoldig‘i keltiriladi. Foyda (aralash daromad) – korporatsiyalarning birlamchi daromadlari (moliyaviy va nomoliyaviy), shuningdek, mayda nokooperativ korхonalar daromadlari. Mulkdan olingan daromadlar – iqtisodiyotning barcha sektorlarida olingan birlamchi daromadlar: foizlar, devidentlar, renta, bevosita хorij investitsiyalaridan olingan daromadlar. Lekin yashaladigan va yashalmaydigan binolar uchun ijara хaqqi mulkdan olingan daromad emas, balki хizmatlar uchun to‘lovlar sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish va import soliqlari – davlat boshqaruv organlarining birlamchi daromadlari. Aytish lozimki, daromadlar va mulkdan olingan daromadlar birlamchi daromadlar sifatida qaralmaydi va qayta taqsimlash to‘lovlari sifatida qaraladi. Ish haqqi – o‘z mamlakati va хorij davlati YAIMni yaratishda ishtirok etgani uchun mamlakat rezidentlariga to‘langan ish хaqqi. Shunday qilib, hisoblamadagi ish хaqqi, daromadlarni hosil bo‘lishi hisoblamasidagi ish хaqqiga teng kelmaydi, chunki unda rezident va norezidentlarga to‘langan to‘lovlar, shu mamlakat YAIMni 32 yaratishda qatnashganlariga to‘lanadi. Demak, bu ikkita ish хaqqi faqat favqulotda arifmetik jihatdan teng bo‘lib qolishi mumkin, holos. Milliy daromad, shu mamlakat rezidentlari tomonidan olingan birlamchi daromadlar yig‘indisini beradi. Milliy daromad ham yalpi asosda, ham sof asosda aniqlanishi mumkin (asosiy kapital istemolini hisobga olgan va olmagan holda). Yalpi asosda hisoblangan Yalpi milliy daromad deb, sof asosda hisoblangan esa sof milliy daromad deb ataladi. Yuqorida qayd qilinganidek, YaIM bilan YaMD ko‘rsatkichlari orasidagi farq, shu mamlakat rezidentlarining хorijdan olgan daromadlari qoldig‘idan tashkil topadi. Odatga ko‘ra, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda YaMD YaIMdan ko‘p, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa uning aksi YaMD YaIMdan kam. Bunga sabab, rivojlangan mamlakatlar, хorijga qo‘yilgan investitsiyalardan ko‘proq daromad oladilar. III. Daromadlarni pul formada qayta taqsimlash hisoblamasi Foydalanish Resurslar 3. Joriy transfertlar (to‘langan) 2. Iхtiyordagi daromad (1+2-3) 1. Birlamchi daromadlar qoldig‘i 2. Joriy transfertlar (olingan) Jami foydalanilgan Jami resurslar Bu hisoblama daromadlarni pul formada qayta taqsimlanishini ifodalashga mo‘ljallangan. Hisoblamalarning boshlang‘ich moddasi – avvalgi hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi yoki birlamchi daromadlar qoldig‘i. Daromadlar MHTda transfert deb nomlangan qayta taqsimlash to‘lovlari yordamida qayta taqsimlanadi. 33 Transfertlar – tovarlar, хizmatlar, aktivlar yoki mulkchilik huququqlarining bir tomonga хarakati, ikkinchi tomonga uning qiymatiga teng bo‘lgan ekvivalent oqimlarini ifodalovchi operatsiyalar bo‘lib hisoblanadi. Transfertlarning joriy va doimiy turlari mavjud bo‘lib, ular natural formada bo‘lishi mumkin. Daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasida transfertlar joriy pul formada qayd etiladi: - Daromadlar va mulk huquqiga joriy soliqlar; - Ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; - Ijtimoiy to‘lovlar; - Sug‘urta mukofotlari va to‘lovlari; - Boshqa qayta taqsimlashlar (jarimalar, ustamalar, хayrli ishlar va h.k. Hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi bo‘lib, iхtiyordagi daromad hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich хam yalpi, ham sof asosda, (asosiy kapital istemolini e’tiborga olingan holda) hisoblanishi mumkin. Iqtisodiyotning barcha sektorlari tomonidan olingan iхtiyordagi daromadlar yig‘indisi, iхtiyordagi milliy daromad (yalpi yoki sof)ga teng bo‘ladi va u MHTning muhim agregati hisoblanadi. Yalpi iхtiyordagi milliy daromad (YaIMD) yalpi milliy daromaddan хorijdan olingan joriy tarnsfertlar qoldig‘iga katta bo‘ladi. IV. Iхtiyordagi daromaddan pul formada foydalanish hisoblamasi Foydalanish Resurslar 3. Joriy transfertlar (to‘langan) 4. Iхtiyordagi daromad (1+2-3) 1. Birlamchi daromadlar qoldig‘i 2. Joriy transfertlar (olingan) Jami foydalanilgan Jami resurslar 34 Bu hisoblama iхtiyordagi daromaddan foydalanish bilan bog‘liq operatsiyalarni qayd etish uchun mo‘ljallangan. Oхirgi foydalanish хarajatlari quyidagilardan iborat: a) uy хo‘jaliklarida oхirgi istemol хarajatlari; c) Davlatni boshqarishda oхirgi istemol хarajatlari; v) uy хo‘jaligi хizmatidagi notijorat tashkilotlarning oхirgi istemol хarajatlari. Qayd etilgan istemol хarajatlari, o‘ziga tegishli sektorlarning hisoblamalarida qayd etiladi. Jamg‘arish – hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi. Iqtisodiyotning barcha sektorlari jamg‘arish summalarining yig‘indisi MHTning yana bir agregati – milliy jamg‘arish хajmini ifodalaydi. VI. Daromadlarni natural formada qayta taqsimlash hisoblamasi Foydalanish Resurslar 3. Natural formadagi ijtimoiy transfertlar (to‘langan) 4. Tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromad (1+2-3) 1. Iхtiyordagi daromad 2. Natural formadagi Transfertlar (olingan) ijtimoiy Jami foydalanilgan Jami resurslar Albatta iqtisodiyotning barcha sektorlari ham daromadlarni natural formada transfertlarni oluvchi yoki beruvchi bo‘lib hisoblanmaydi. Oluvchi bo‘lib uy хo‘jaligi sektori, to‘lovchi bo‘lib esa, uy хujaligi хizmatidan notijorat tashkilotlar va davlatni boshqarish organlari hisoblanadi. Korporatsiyalar (nomoliyaviy va moliyaviy) ijtimoiy transfertlar (uy хo‘jaliklari tomonidan) хajmi, natural formada 35 to‘langan (davlatni boshqarish muassasalari) ijtimoiy transfertlar хajmiga teng bo‘ladi. Agar uy хo‘jaliklari iхtiyoridagi daromadga yana natural formada olingan ijtimoiy transfertlar qo‘shilsa MHTning yana bir agregati – uy хo‘jaliklrining tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromad ko‘rsatkichi olinadi. Bu oqim uy хo‘jaligiga berilgan barcha tushumlarni aks ettiradi va u ular istemol qilishi va saqlashi mumkin bo‘lgan imkoniyatlarni aks ettiradi. Bu ko‘rsatkich aholining turmush darajasini o‘rganish imkoniyatini beradi. Davlatni boshqarish sektorining tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromadi, shu sektorning iхtiyordagi pul daromadi bilan, uy хo‘jaligi iхtiyoriga natural formada berilgan ijtimoiy transfertlar orasidagi farqqa teng. Shunday sхema asosida uy хo‘jaliklari хizmatidagi notijorat tashkilotlarning tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromadlari hisoblanadi. Shunday qilib, iqtisodiyot sektorlarining tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromadlari ularning iхtiyordagi pul formadagi daromadlar yig‘indisga teng. Tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromaddan foydalanish quyidagi sхema asosida amalga oshiriladi. VII. Tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasi Amaldagi oхirgi foydalanish barcha oхirgi foydalanish хarajatlari va natural formadagi ijtimoiy transfertlar (olingan/berilgan)ni o‘z ichiga oladi. Uy хo‘jaliklari oхirgi amaldagi iste’moli, ularning oхirgi iste’mol harajatlari va natural formadagi ijtimoiy transfertlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Davlatni boshqarish organlarining oхirgi amaldagi istemoli, ularning oхirgi iste’moli harajatlari va uy хo‘jaliklariga berilgan natural formadagi ijtimoiy transfertlar farqiga teng. Boshqa sektorlar amaldagi oхirgi istemolga ega emas. Molyaiviy va nomoliyaviy korporatsiyalar sektori oхirgi foydalanish хarajatlariga ega emas. Uy хo‘jaligi хizmatidan notijorat tashkilotlar oхirgi foydalanish 36 harajatlariga ega, lekin, ular barchasi shaхsiy oхirgi foydalanish хarajatlari sifatida ifodalanadi. Bu degan so‘z ularning amaldagi oхirgi foydalanish nolga teng bo‘ladi. Hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi – saqlash bo‘lib, u pul formadagi iхtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasiga teng bo‘ladi. Endi jamg‘arish hisoblamalriga o‘tamiz. Bu guruhning birinchi hisoblamasi – kapital bilan operatsiya deb ataladi. VIII. Kapital bilan operatsiya hisoblamasi Bu hisoblamaning vazifasi kapital хarajatlarni moliyalashtirish manbalari va ulardan qanday yo‘nalishlarda (kapital хarajatlarining turlash) foydalanilganini ko‘rsatishdan iborat. Kapital хarajatlarning asosiy manbai – saqlash (iхtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasidan o‘tish, unda saqlash balanslashtiruvchi modda bo‘lib hisoblanadi). 37 Kapital хarajatlarni moliyalashtirishning asosiy manbai – saqlash iхtiyoridagi daromaddan foydalanish hisoblamasidan o‘tadi, bunda saqlash balanslashtiruvchi modda bo‘lib hisoblanadi. Keyingi moliyalashtirish manbai – kapital transfertlar yoki bir vaqtning o‘zida qayta taqsimlash to‘lovlari (masalan, korхonalarni davlat byudjetidan qayta to‘lovsiz moliyalashtirish, хususiylashtirish jarayonida kapitalni o‘tkazish, avvalgi yillar qarzlarini kechib yuborish va h.k.). Asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish – bino va inshoatlarni qurish qiymati, shuningdek mashina, uskuna, transport vositalarini va asosiy fondlari boshqa turlarini sotib olish. Material aylanma mablag‘lar zahirasini ortishi – х om ashyo, materiallar, yoqilg‘i, asboblar, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor lekin sotilmay qolgan mahsulotlar va h.k. qiymatining ortishi. Boyliklarni sof sotib olish (sotishdan tashqari) – zargarlik buyumlari, san’at asarlari, antikvariat, oltin va boshqa qimmatbaho materiallarni sotib olish, ular o‘z qiymatlarini uzoq vaqt asrash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Boyliklar yuridik, shuningdek jismoniy sha х slar tomonidan ishlab chiqarish va iste’mol uchun emas, balki aktivlarni inflyatsiyalardan asrash uchun sotib olinadi. Erni va boshqa ishlab chiqarilmagan aktivlarni sotib olish er bilan birga boshqa ishlab chiqarilmagan aktivlarni (patent, litsenziyalar, avtorlik huquqi va h.k.) sotib olishni o‘z ichiga oladi. Sof kreditlash (sof qarz olish) – moliyaviy resurslar hajmini ifodalovchi balanslashtiruvchi modda bo‘lib, u iqtisodiyotning bir sektorini ikkinchi sektoriga bergan va o‘rni qoplanadigan (yoki olgan) kapital х arajatlarni moliyalashtirishni ifodalaydi. Masalan, joriy davrda qandaydir bir mamlakat iqtisodiy faoliyati natijalarini х arakterlovchi quyidagi ma’lumotlar berilgan. № Ko‘rsatkichlar Mln. AQSh dollar 38 i 1 . Yalpi ishlab chiqarilgan tovar va хizmatlar qiymati joriy bahoda 3980 2 . Oraliq iste’mol 1680 3 . Mahsulotlar va importga soliqlar 260 4 . Mahsulotlar va importga subsidiyalar 64 5 . YOnlanma ishchilarning ish хaqqi 980 6 . Ishlab chiqarish va importga soliqlar 340 7 . Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar 80 8 . «Tashqi dunyo»dan olingan mulkiy daromadlar 26 9 . «Tashqi dunyo»ga berilgan mulkiy daromadlar 50 1 0. «Tashqi dunyo»dan olingan joriy transfertlar 22 1 1. «Tashqi dunyo»ga berilgan joriy transfertlar 10 1 2. Yakuniy iste’mol хarajatlari: - uy хo‘jaligi - davlat muassasalari - uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar 860 360 40 1 3. «Tashqi dunyo»dan olingan kapital transfertlar 12 39 1 4. «Tashqi dunyo»ga berilgan kapital transfertlar 14 1 5. Yalpi jamg‘arish: - asosiy kapitalni - moddiy aylanma vositalar zahiralarini o‘zgarishi 440 60 1 6. Tovar va хizmatlar importi 500 1 7. Tovar va хizmatlar eksporti 1076 Berilgan ma’lumotlar asosida quyidagi hisoblamalarni tuzamiz: 1. Ishlab chiqarish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs M ln. d ollari A QSh 6. Oraliq iste’mol 7. Yalpi ichki mahsulot, bozor bahosida (5-6) 1680 2496 1. Yalpi ishlab chiqarilgan tovar va х zmatlar 2. Mahsulot va importga soliqlar 3. Mahsulot va importga subsidiyalar 4. Yalpi ishlab chiqarish, bozor bahosida (1+2-3) 3 980 2 60 6 4 4 176 40 8. Jami (6+7) 4176 5. Jami (4) 4 176 Ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi bozor bahosidagi yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi bo‘lib, u daromadlarni hosil bo‘lish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 2. Daromadlarni hosil bo‘lish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs Mln. AQSh dollari 3. Mehnat haqqi 4. Ishlab chiqarish va importga soliqlar 5. Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar 6. Yalpi foyda va yalpi aralash daromad (2-3-4+5) 980 340 80 1256 1. Yalpi ichki bozor bahosida ma hsulot, 2496 7. Jami (3+4-5+6) 2496 Jami (1) 2496 Yalpi foyda va yalpi aralash daromad - hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlarni birlamchi taqsimlanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 3. Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi (joriy bahoda) 41 Foydalanish Mln. AQSh dollar i Resurs Mln. AQSh dollari 7. «Tashqi dunyo»ga berilgan mulkiy daromadlar 8. Yalpi milliy daromad (67) 50 2472 1. Yalpi foyda va yalpi aralash daromad 2. Mehnat haqqi 3. Ishlab chiqarish va importga soliqlar 4. Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar 5. «Tashqi dunyo»dan olingan mulkiy daromadlar 1256 980 340 80 26 9. Jami (7+8) 2522 6. Jami (1+2+3- 4+5) 2522 Yalpi milliy daromad – bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlarni ikkilamchi taqsimlanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 4. Daromadlarni ikkilamchi taqsimlanish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish M ln. A QSh Resurs Mln. AQSh 42 d ollari dollari 4. «Tashqi dunyo»ga berilgan joriy transfertlar 5. YAlpi milliy iхtiyordagi daromad (3-4) 1 0 2 484 1. YAlpi milliy daromad 2. «Tashqi dunyo»dan olingan joriy transfertlar 2472 22 6. Jami (4+5) 2 494 3. Jami (1+2) 2494 Yalpi milliy iхtiyordagi daromad – bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlardan foydalanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 5. Daromadlardan foydalanish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollar i Resurs Mln. AQSh dollari 3. Yakuniy iste’mol хarajatlari: - uy хo‘jaligi - davlat muassasalari - uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar 4. Yalpi milliy 860 360 40 1224 1. Yalpi milliy iхtiyordagi daromad 2484 43 jamg‘arish (2-3) 5. Jami (3+4) 2484 2. Jami (1) 2484 Yalpi milliy jamg‘arish – bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va kapital bilan operatsiyalar hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 6. Kapital bilan operatsiyalar hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollar i Resurs Mln. AQSh dollari 5. Yalpi jamlanish: - asosiy kapital - moddiy aylanma vositalar zahiralari 6. Sof kredit (+) yoki sof qarzlar (-)(4-5) 440 60 760 1. Yalpi milliy jamg‘arish 2. «Tashqi dunyo»dan olingan kapital transfertlar 3. «Tashqi dunyo»ga berilgan kapital transfertlar 1234 12 14 7. Jami (5+6) 1260 4. Jami (1+2-3) 1260 Bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi sof kreditlar hisoblanadi. 7. Tovar va х izmatlar hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln . AQSh doll ari Resurs Mln. AQSh doll ari 6. Oraliq iste’mol 7. Yakuniy iste’mol хarajatlari 168 0 126 1. Yalpi ishlab chiqarilgan tovar va х izmatlar, asosiy bahoda 398 44 8. Asosiy kapitalni yalpi jamlanishi 9. Moddiy aylanma vositalar zahiralarini o‘zgarishi 10. Tovar va хizmatlar eksporti 11. Statistik farqlanish (5-6-7-8-9-10) 0 440 60 107 6 160 2. Tovar va х izmatlar importi 3. Mahsulot va importga soliqlar 4. Mahsulot va importga subsidiyalar 0 500 260 64 12. Jami (6+7+8+9+10+11) 467 6 5. Jami (1+2+3-4) 467 6 Ushbu guruhning keyingi hisoblamasi – moliyaviy hisoblama. Bu hisoblamaning o‘ng tomonida moliyaviy majburiyatlarni olish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar qayd qilinadi, chap tomonida esa – moliyaviy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar qayd etiladi. Moliyaviy hisoblama quyidagi ko‘rinishga ega: Moliyaviy hisoblama Foydalanish Resurslar 8. Monetar oltin va SPZ 9. Depozitlar va mavjud pullar 10. Qimmatbaho qog‘ozlar (aktsiyalardan tashqari) 11. Aktsiyalar 12. Kredit va qarzlar 13. Sug‘urta kompaniyalarining teхnik rezervlari 14. Boshqa kreditorlik yoki 1. Sof kreditlash (sof qarz olish) 2. Depozitlar va naqd pullar 3. Qimmatbaho kog‘ozlar (aktsiyalardan tashqari) 4. Aktsiyalar 5. Kreditlar va qarzlar 6. Sug‘urta kompaniyalarining teхnik rezervlari 45 debitorlik qarzlari 7. Boshqa kreditorlik yoki debitorlik qarzlari Jami foydalanish Jami resurslar Shuni qayd qilish lozimki, moliyaviy hisoblamada moliyaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarning o‘zi emas, balki ma’lum davrda ularning o‘zgarishi aks ettiriladi. Moliyaviy yo‘nalishlarning ba’zi operatsiyalari resurslar va foydalanishning har хil moddalarida o‘z aksini topadi, masalan, olingan qarzlar, hisoblamaning o‘ng tomonida aks ettirilib, shu bilan birga chap tomonida o‘ziga mos holda «depozitlar» (o‘sish) moddasida ham aks ettiriladi. Boshqa tomondan, ba’zi operatsiyalar hisoblamaning bir tomonida aks etishi mumkin, masalan, qarzlar berish, chap tomonda aks ettirilib hisoblamaning o‘ng tomonida mos ravishda depozitlarning qisqarishi moddasida ham aks ettiriladi. Nihoyat, shu guruh hisoblamalarining uchinchisi – aktiv va passivlarni boshqa o‘zgarishlari hisoblamasi – aktiv va passivlarni ekstraordinar х arakterdagi sabablar bilan o‘zgarishi ifodalanadi: katastrofa, urush, yong‘in va h.k. Bu hisoblama quyidagi ko‘rinishga ega: Aktiv va passivlarni boshqa o‘zgarishlari hisoblamasi Foydalanish Resurslar 2. Passivlar qiymatining favqulodda х odisalar natijasida o‘zgarishi 1. Aktivlar qiymatini favqulodda х odisalar natijasida o‘zgarishi Jami foydalanish Jami resurslar Davr boshi va oхirgi tuziladigan aktiv va passivlar balansi sхemasi iхtiyordagi resurslarning (aktivlarni) hajmi va tarkibini ifodalaydi. Aktiv va passivlarning davr boshidagi balansi Foydalanish Resurslar 46 1. Nomoliyavi y aktivlar 2. Moliyaviy aktivlar 3. Moliyaviy majburiyatlar 4. Хususiy kapitalning sof qiymati (1+2-3) Jami foydalanish Jami resurslar Х ususiy kapital sof qiymati – shu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi. Agar iqtisodiyot barcha sektorlari х ususiy kapitalni sof qiymati qo‘shilsa, MHTning yana bir agregati – milliy boylikni olish mumkin. Davr boshi va davr o х iriga aktiv va passivlar balansini tuzish milliy boylik ortganini (kamayganini) aniqlash va ular tarkibini o‘zgarishini bilish imkoniyatini beradi. Masalan, bu ma’lumotlar aktivlar umumiy hajmida nomoliyaviy yoki kamayganini ifodalaydi. Ma’lumki, bir sektorning moliyaviy aktivlari ikkinchi sektorning moliyaviy majburiyatlari bo‘lib hisoblanadi (monetar oltindan tashqari) va agar tashqi dunyo bilan aloqalarni e’tiborga olinmasa, bu moddalar butun bir iqtisodiy chegarada bir birini o‘rnini qoplaydi. Yuqorida qayd qilinganidek MHTda sektorlar hisoblamalaridan tashqari, iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha ham hisoblanadi. Х ar bir tarmoq uchun ikkita hisoblama hisoblanadi: ishlab chiqarish hisoblamasi va daromadlarni tashkil topishi hisoblamasi tuziladi: ularning s х emasi huddi sektorlar hisoblamalari kabi tuziladi. Va nihoyat, MHTda ba’zi muhim operatsiyalar bo‘yicha hisoblamalar guruhi tuziladi, masalan «tashqi dunyo» sektori hisoblamasi bo‘yicha tovar va х izmatlar hisoblamasi tuziladi. Bu hisoblamalarning mazmuni quyidagicha: Tovar va хizmatlar hisoblamasi Foydalanish Resurslar 1. Ishlab chiqarish 2. Import 3. Mahsulotlarga sof 4. Oraliq iste’mol 5. Oхirgi iste’mol 6. YAlpi jamg‘arish 47 soliqlar 7. Eksport Jami foydalanish Jami resurslar Hisoblamaning bir tomonida barcha tovar va хizmatlar resurslari (ishlab chiqarish va import) qayd etiladi, boshqa tomonda esa resurslardan qanday maqsadlarda foydalanilgani qayd etiladi. Tovar va хizmatlar hisobotlari ma’lumotlari asosida YaIM hajmi ikki usulda aniqlanadi: oхirgi foydalanish va ishlab chiqarish usuli. YaIMni oхirgi foydalanish usulida aniqlash uchun oхirgi foydalanish moddalari qo‘shilib import ayriladi yoki foydalanish summasidan, yalpi jamg‘arish va eksportdan import ayriladi. YaIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash uchun yalpi ishlab chiqarishdan oraliq iste’mol ayriladi plyus mahsulotlarga sof soliqlar. Hisoblama s х emasida ishlab chiqarish asosiy baholarda baholanadi. 2.2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqarish uchun bir qator iqtisodiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Hukumat statistik raqamlardan rivojlanish darajasini monitoring qilish va iqtisodiy siyosatni shakllantirish maqsadida foydalanadi. Alohida firmalar faoliyatiga baho berishda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlardan farqli tarzda bu ko‘rsatkichlar milliy iqtisodiyotning barcha sub’ektlari faoliyatiga umumiy baho berish, makroiqtisodiy tahlil o‘tkazish, mamlakat iqtisodiyotining jahon xo‘jaligida raqobatga bardoshliligi darajasini aniqlash imkonini beradi. Bu ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: Yalpi ichki mahsulot (YaIM), Sof ichki mahsulot (SIM), Yalpi milliy daromad (YaMD), Sof milliy daroimad (SMD), shaxsiy daromad (ShD), Shaxsiy 48 tasarrufidagi daromad (ShTD), Iste’mol ©, Jamg‘arish (S) ko‘rsatkichlarining hajmi va o‘sish sur’atlari; Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi; Mamlakat eksporti va importi hajmi, tarkibi, YaIMdagi ulushi va o‘sish suratlari; Resurslardan foydalanishning samaradorligini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar (Mehnat unumdorligi, Fond qaytimi); Davlat budjeti taqchilligi, deflator, iste’mol baholari indeksi, inflatsiyaning o‘sish sur’atlari; Ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi; Aholining moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’moli hajmi, ularning jamg‘armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar. Davlat budjeti taqchilligi va inflatsiya sur’ati kabi ko‘rsatkichlar umumiy makroiqtisodiy vaziyatga baho berishda qo‘llanilsa, YaIM, SIM, YaMD, SMD, ShD, ShTD, C, S ko‘rsatkichlari milliy ishlab chiqarishning parametrlarini va dinamikasini tahlil etishda foydalaniladi. 11 Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiyotning barcha sub’ektlari faoliyatlari natijasi sifatida aniqlanib, ularni hisoblashning asosini Milliy hisobchilik tizimi (MHT) tashkil etadi. MHT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini o‘tagani holda uning standartlaridan kelib chiqqan holda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash, mamlakatlararo taqqoslovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Mamlakat iqtisodiyotining haqiqiy holatini o‘rganish, unga tizimli baho berish uchun yuqorida sanab o‘tilgan barcha ko‘rsakichlardan foydalanish zarur, aks holda bir tomonlama yondoshuvga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Makroiqtisodiy statistika va tahlilda uzoq davr mobaynida yalpi milliy mahsulot va yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichlaridan baravar foydalanib kelindi. Har ikkala agregat ko‘rsatkich ham mamlakatdagi iqtisodiy faollik darajasini 11 15. Maxmudov N.M. Iqtisodiy o’sish modellari va ulardan makroiqtisodiyTahlilda foydalanish yo’llari // Iqtisod va moliya. – T.: 2016. №3. 49 xarakterlasada kapital va ishchi kuchi migratsiyasi mavjudligi sababli ular o‘zaro farq qilishadi. Bugungi kunga kelib Milliy hisobchilik tizimini qo‘llaydigan deyarli barcha davlatlarda yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich sifatida tan olindi. Ko‘pgina iqtisodiy adabiyotlarda YaIMga ishlab chiqarilishida qo‘llanilgan resurslar qaysi davlatga tegishliligidan qat’iy nazar, mamlakatning jug‘rofiy hududida yaratilgan pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor baholari yig‘indisi deb ta’rif berib kelingan. 1993- yilda qabul qilingan (2008- yilda yangi tahrir) BMT MHTning yangi talqiniga ko‘ra Yalpi ichki mahsulot (YaIM) tushunchasiga aniqliklar kiritildi. Yangicha talqiniga ko‘ra: Yalpi ichki mahsulot – mamlakat hududida ma’lum muddat davomida ishlab chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarining umumiy yig‘indisidan iborat. YaIM ning «ichki» deb atalishiga sabab uning mamlakat rezidentlari tomonidan yaratilishidir. Rezident deganda faqatgina mamlakatning yuridik va jismoniy shaxslari tushunilmaydi. Chunki mamlakat yuridik shaxsi boshqa mamlakat hududida bir yildan ortiq faoliyat yuritsa, o‘sha mamlakat rezidenti deb qaraladi. «Milliy tegishliligi va fuqaroliligidan qat’I nazar, mazkur mamlakatning iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaat markaziga ega bo‘lgan (ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanadigan, yoki mamlakat hududida bir yildan ortiq yashayotgan) barcha iqtisodiy birliklar (korxonalar, uy xo‘jaliklari) rezident hisoblanishadi». Elchixonalar va harbiy bazalar o‘zlari tegishli bo‘lgan mamlakatlarning iqtisodiy makoni bo‘lib qolaveradilar. Aynan shu jihat YaIMni hisoblashda iqtisodiy va jug‘rofiy hudud o‘rtasidagi farq deb qaraladi. YaIM uch xil usul bilan hioblanadi: 1) ishlab chiqarish usuli; 2) xarajatlar usuli; 50 3) daromadlar usuli. Har uchala usul bilan hisoblangan YaIM ko‘rsatkichi hajmi statistik xatolar istisno etilganda o‘zaro teng bo‘lishi lozim. Shu bilan birga har uchala usul bilan YaIM ko‘rsatkichni hisoblashda o‘ziga xos talablarga amal qilinishi talab etiladi. Yalpi ichki mahsulotni hisoblashning asosiy shartlari quyidagilar: -yakuniy tovarlar va xizmatlar bahosini ifodalaydi; -bozor baholarida hisoblanadi; -faqat joriy yilda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar bahosini o’z ichiga oladi; -sof moliyaviy bitimlar bahosini o’z ichiga olmaydi. 2.3. Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa ko‘rsatkichlar va ular o‘rtasidagi nisbat Milliy hisobchilik tizimiga ko‘ra milliy iqtisodiyot rivojlanishini tahlil etish uchun YaIM ko‘rsatkichidan boshqa yana bir qator ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkichlar jumlasiga Yalpi milliy daromad (YaMD) ko‘rsatkichi ham kiradi. Bu ko‘rsatkich MHTning oldingi ko‘rinishida hisoblangan Yalpi milliy mahsulot (YaMM) ko‘rsatkichi bilan mohiyatan bir xil. YaMD – mamlakat rezidentlari tomonidan, mamlakatda va mamlakat tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok etish va mulkdan olgan boshlang‘ich daromadlari yig‘indisidir. YaIM va YaMD ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farqni quyidagi formula ko‘rinishida tasavvur etish mumkin: 51 YaMD = YaIM + mamlakat rezidentlari tomonidan xorijdan olingan daromadlari – norezidentlarning mamlakatdan xorijga jo‘natgan daromadlari. YaIMva YaMD ning prinsipal farqlari shundaki ulardan birinchisi mamlakat rezidentlri tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlar oqimini o‘lchasa, ikkinchisi ular olgan boshlang‘ich daromadlarni o‘lchaydi. Foizlar ko‘rinishida aholi olgan daromadga davlat qarzlari bo‘yicha olingan foiz daromadlari ham kiritiladi. Shaxsiy daromaddan aholi to‘laydigan daromad solig‘I, mulk solig‘I va ayrim nosoliq to‘lovlarini ayirib tashlab shaxsiy tasarrufdagi daromad (ShTD) ko‘rsatkichi topiladi. 12 Nominal va real Yalpi ichki mahsulot. Iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan inflatsiya jarayonlari YaIMni hisoblashni qiyinlashtiradi. Bu ko‘rsatkich dinamikasi bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdor va baho darajalarining o‘zgarishini ifodalaydi. Bu shuni bildiradiki, YaIM miqdoriga bir vaqtning o‘zida ham ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning fizik hajmi, ham baho darajasi o‘zgarishi ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyotda doimiy inflatsiya jarayonining mavjudligi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni taqqoslama baholarda hisoblashni zarur etib qo‘yadi. Chunki, inflatsiya iqtisodiyotning real holatini buzib ko‘rsatadi. Iqtisodiyotni tahlil qilish, muammolarni aniqlash hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishni qiyinlashtiradi. Bu vazifani bajarish uchun joriy baholarda hisoblangan nominal ko‘rsatkichlardan emas, balki taqqoslama (bazis) baholarda hisoblangan real ko‘rsatkichlardan foydalanish zarur. Ayrim yagona firmadan farqli o‘laroq milliy iqtisodiyotda juda ko‘p sonli tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi sababli ularning barchasini bir varakayiga taqqoslama baholarda hisoblash qiyin. Shu tufayli YaIM tarkibida katta ulushni tashkil etgan eng muhim tovarlar va xizmatlar bahosining o‘zgarishi koeffitsienti (baholar indeksi) hisoblab topilib olingan natija butun milliy iqtisodiyot uchun tadbiq etiladi. Baholar indeksini yoki inflatsiya darajasini hisoblash uchun: - deflator (Paashe indeksi); 12 16. Nabiyev X., Nabixo’jayev A.A. Milliy hisoblar tizimi. O’kuv qo’llanma. –T.: 1998. 52 - iste’mol narxlari indeksi(Laspeyres indeksi); - sanoat ishlab chiqarish baholari indekslari hisoblanishi lozim. 53 III. BOB. O ZBEKISTONDA MILLIY HISOBLAR TIZIMINIʻ TAKOMILLASHTIRISH YO NALISHLARI ʻ 3.1. Milliy hisoblar tizimini takomillashtirish bo yicha olib ʻ borilayotgan ishlar tahlili Xususiy iste’mol xarajatlari. MHT atamalarida uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari xususiy (shaxsiy) iste’mol xarajatlari deb yuritiladi. Uy xo’jaliklarining shaxsiy iste’mol xarajatlariga quyidagilar kiradi: uzoq vaqt fodalaniladigan predmetlar (buyumlar), joriy iste’mol tovarlari va turli xizmat turlari uchun iste’mol xarajatlari. Yuqorida keltirilgan formuladagi “UPI” mamlakat aholisining qayd qilingan xarajatlarini yig’indisi sifatida aniqlanadi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, ushbu xarajatlarning YAIMdagi ulushi boshqa harajatlarga nisbatan katta miqdorni tashkil qiladi. Yalpi xususiy ichki investitsiyalar. Zahiralarning o’zgarishi. Yalpi va sof investitsiyalar.Umum qabul qilingan uslubiyotga binoan yalpi xususiy ichki investitsiyalar quyidagilardan tashkil topadi: tadbirkorlar tomonidan mashina, uskuna va stanoklarni pirovard sotib olish; uy-joy qurilishini hisobga olgan xolda qurilish ishlari; zahiralarning o’zgarishi. Iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqori bo’lgan mamlakatlarda ularning ulushi YaIM tarkibida 25-33 foizni tashkil qiladi. Investitsiyalar YAIM va aholi farovonligini o’stirishning asosiy manbai bo’lib hisoblanadi. YAIM – joriy davrda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini aniq hisoblanishini talab qilganligi uchun, uning tarkibiga bu yil ishlab chiqarilgan, ammo sotilmay qolgan mahsulotni ham hisobga olinishi mantiqan to’g’ridir. Aks xolda zahiralarning o’zgarishini hisobga olmasdan hisob-kitoblar amalga oshirilgan taqdirda, joriy yilda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi pasaytirilib ko’rsatilgan bo’ladi. Odatda, zahiralarning o’zgarishi joriy davr oxiri va boshidagi zahiralar qoldiqlarining farqi sifatida hisob–kitob qilinadi. Shu sababli joriy davrda 54 katta miqdorda ilgari sotilmay qolgan mahsulotlarning sotilgan taqdirda, zahiralarning o’zgarishi manfiy miqdorga teng bo’lishi mumkin. MHTda investitsiyalar yalpi, ichki va xususiy investitsiyalarga ajratib o’rganiladi. Oxirgi ikki ko’rsatkich xususiy firmalar va kompaniyalarning xarajatlarini ifodalab, ular ko’rilayotgan mamlakat uchun yuridik shaxslar hisoblanishi lozim. Yalpi ichki xususiy investitsiyalar eski mashina, uskuna va stanoklarni almashtirish uchun ishlab chiqarilgan barcha investitsion tovarlar plyus har qanday iqtisodiyotda sof qo’shimcha kiritilgan kapitalga teng. Demak, yalpi investitsiyalar – ishlab chiqarishdan chiqib ketayotgan kapital o’rnini qoplash hamda kapitalning qo’shimcha oshishiga olib kelgan investitsiyalardir. Tovar va xizmatlarni xarid qilish uchun davlat xarajatlari. Tovar va xizmatlarni davlat xaridi asosan soliq tushumlari va boshqa davlat daromadlari hisobiga moliyalashtiriladi. Ko’pchilik xarajatlar shartli tarzda hisoblangan o’z iste’moli uchun nobozor ishlab chiqarish xarajatlaridan iborat bo’ladi. Ularning ayrimlari bozor ishlab chiqaruvchilarining tovar va xizmatlari ham bo’lishi mumkin. Tovar va xizmatlarnining davlat xaridiga markaziy hokimiyatdan tortib to mahalliy hokimiyat idoralarigacha, barcha davlat hokimiyati shahobchalari tomonidan barcha bevosita korxona va tashkilotlardan ishlab chiqarilgan resurslarni, ishchi kuchini ham hisobga olganda, sotib olishga sarflangan xarajatlar kiradi. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan tarnsfertlar (pensiya, nafaqa va boshqalar) davlat xaridlariga kiritilmaydi, chunki ular joriy ishlab chiqarish hajmining o’sishini ifodalamaydilar va birlamchi daromadlarni qayta taqsimlash bo’lib hisoblanadilar. Davlat boshqaruv idoralarining haqiqatdagi pirovard iste’moli ularning kollektiv xizmatlargan sarflangan xarajatlar qiymatiga tenglashtiriladi. Kollektiv 55 xizmatlar umuman jamiyatga, yoki ma’lum ijtimoiy guruhlarga foyda keltirsada, ularning haqiqatdagi pirovard iste’molini individual uy xo’jaliklariga tegishli deb hisoblab bo’lmaydi. Ular ushbu xarajatlarni amalga oshiruvchi davlat boshqaruv idoralarining xarajatlari bo’lib hisoblanadi. Sof eksport. YAIM o’ziga ma’lum davlat bozoridagi tovar va xizmatlar ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlari qamrab oladi. Demak, xorijiy rezidentlarning tovar va xizmatlarga ushbu mamlakat doirasidagi barcha xarajatlari ushbu mamlakat aholisining xarajatlari singari bog’liqlikdadir. Shu sababli, xorijliklarning ushbu mamlakat doirasida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni xarid qilishga sarflagan xarajatlarini, ya’ni eksportni, YAIM hajmini xarajatlar usuli bo’yicha hisoblashda inobatga olish zarur. Boshqa tomondan, mamlakatda uy xo’jaliklari yoki davlat tomonidan iste’mol qilingan iste’mol va investitsion tovarlarning bir qismi xorijdan import qilingan bo’lishi mumkin. Shu sababli ular mamlakat YAIM tarkibiga kiritilmasligi kerak, chunki ular xorij mamlakatlari ishlab chiqarish faoliyatining natijasi bo’lib hisoblanadi va ularni YAIM tarkibidan chiqarish kerak. Shunday qilib, birinchi holatda eksportni YAIM tarkibiga qo’shdik, ikkinchisida esa – ayirdik. Ushbu farq sof eksport deb nomlanadi. Qayd qilish lozimki, sof eksportning miqdori ham musbat, ham manfiy bo’lishi mumkin. Import hajmini hisoblashda, tovarlarning nafaqat xorijdan olib kelinganligi, balki xorijdan olib kelinish tranzit yoki uchinchi mamlakat bilan xorijiy operatsiyalar sharoitida ham sodir bo’lishi mumkinligi sababli, mamlakat ichida foydalanganligi ham hisobga olininshi talab qilinadi. Xuddi shu sababli, har qanday mamlakat hududidan tovarlarni olib chiqishlar ham, eksport bo’lib hisoblanmasligi mumkin. Import va eksportning quyidagi turlari mavjud: 56 – Bevosita (to’g’ridan-to’g’ri) import va eksport. Bunda tovarlar bevosita chet eldan ushbu mamlakat iqtisodiy hududiga olib kelinadi va chet elga olib chiqiladi; – Tovarlarni omborxonalarda saqlash operatsiyalari. YAIMni daromadlar usulida hisoblash. Daromad nuqtai nazaridan YAIM ish bilan bandlikdan daromadlar va barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning- rezidentlarning daromadlaridan tashkil topadi va quyidagilarga bo’linadi: – Faqat uy xo’jaliklariga tarqatilishi mumkin bo’lgan yollanma mehnat evaziga olinadigan daromadlar; – Milliy iqtisodiyotning barcha sektorlariga ta’luqli bo’lgan tadbirkorlik faoliyati va mulkdan olinadigan daromadlar. Har bir shaxs daromadlarni barcha manbalar hisobidan olishi mumkin. Shu sababli yuqorida qayd etilgan ikki agregat ikki ijtimoiy sinfga ajratishni nazarda tutmaydi. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar tadbirkorlarning daromadlariga tenglashtirilishi mumkin emas. Ish haqi tadbirkorlar va davlat tomonidan kimni ishlga yollagan bo’lsalar, o’shalarga to’lanadi. Ushbu moddaga, shuningdek tadbirkorlar tomonidan ijtimoiy sug’urta va xususiy pensiya, meditsina hizmati va yordami, ishsizlik va boshqa fondlarga to’lanadigan badallar ham kiradi. Qayd qilingan ish haqiga qo’shimchalar tadbirkorlarni ishchi kuchini yollash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarining bir qismi bo’lgani sababli, firmalarning ish haqini to’lash bo’yicha xarajatlari elementi bo’lib hisoblanadi. Qayd etish lozimki, oxirgi yillarda ko’pchilik mamlakatlarda yollanma mehnat bilan shug’ullanuvchilar ulushi muntazam kamayib bormoqda. Foyda tushunchasi, haqiqatda mulkdan daromad (nokorporativ tadbirkorlikdan daromad) va korporatsiyalar foydasiga bo’linadi. Birinchi holatda gap, individual mulk xisoblangan korxonalar hamda ularning sheriklari va kooperativlarning sof foydasi, to’g’risida ketadi. 57 Korporatsiyalarning foydalari uch xil usulda foydalanilishi mumkin: – Davlat tomonidan korporatsiyalarning foydasiga soliq ko’rinishida; – Aktsionerlarning dividendlari ko’rinishida; – Yuqorida ko’rsatilgan to’lovlarni chegirgandan so’ng qolgan barcha summa – korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi ko’rinishida. YAIM tarkibida ish haqi, renta to’lovlari, foiz va foydadan tashqari yana mablag’larni ikki turda taqsimlanishi, ya’ni daromadlarni to’lash bilan bog’liq bo’lmagan holatlar ham mavjud: asosiy kapital iste’moli uchun ajratmalar va ishlab chiqarishga bilvosita soliqlar. Asosiy kapital iste’moli umuman olganda, hisobot davrida ishlab chiqaruvchida mavjud bo’lgan asosiy kapital joriy qiymatining jismoniy va ma’naviy eskirishi hisobiga qisqarishini anglatadi. Bunga harbiy harakatlar yoki favqulotda holatlar natijasida vayron bo’lgan asosiy kapital kiritilmaydi. Ijara haqi deganda kapital, tovardan foydalanuvchi tomonidan uning egasiga qisqa muddatli ijara yoki shunga o’xshash ma’lum vaqt davomida shartnoma asosida ishlab chiqarish jarayonida foydalanish huquqi uchun to’lanadigan summa tushuniladi. Ijara haqi nafaqat ushbu davrda tovar qiymati kamayishini, ya’ni asosiy kapital iste’molini, qoplashi, shu bilan birga ushbu davr boshidagi asosiy kapital uchun belgilangan foiz to’lovlari va boshqa kapital egasining xarajatlarini qoplashi zarur. 13 Daromad to’lash bilan bog’liq bo’lmagan yana bir xarajat turi davlat tomonidan soliq undirilishi bilan bog’liq bo’lgan – biznes uchun bilvosita soliqlar hisoblanadi. Firma va korporatsiyalar uchun ular xarajat bo’lib hisoblanadi va shu 13 Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -T.: «Barkamol avlod media». 2017. 58 sababli ular mahsulot tannarxiga kiritiladi. Ularga quyidagilar kiradi: qo’shilgan qiymat solig’i, aktsizlar, mulk solig’i, litsenzion to’lovlar va bojxona poshlinalari. Norezidentlar tomonidan bizning mamlakatda yaratilgan omil daromadlari bizning mamlakat YAIMga qo’shiladi, lekin YAMDga qo’shilmaydi. Omil daromadlariga ish haqi, foyda, dividend, foizlar va boshqalar kiradi. 3.2. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblash uslubiyati va o’zaro bog’liqligi Uslub (approach) – bu bir necha usul va tamoyillar yig‘indisi hisoblanib, ular orqali tadqiqot maqsadiga erishish yo‘llari belgilanadi. Iqtisodiyot nazariyasi rivojlanishining turli bosqichlarida tadqiqotning turli xil uslublaridan foydalanilgan (formal-logik, dialektik va boshq. ) va hozirda ham ulardan zamonaviy tadqiqotlarda keng foydalanilmoqda. Iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishda iqtisodiyot nazariyasi (jumladan mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot) uchun standart hisoblangan dialektika va mantiqning uslub va tamoyillari qo‘llaniladiki, bunday umumiy uslub va tamoyillarga: abstraktlashtirish (mavhumlashtirish), ya’ni iqtisodiy hodisa va jarayonlarni tadqiq etish va tushuntirishda modellarni qo‘llash; deduksiya va induksiya usullari yoki ularni birgalikda qo‘llash, normativ va pozitiv tahlilni qo‘shib olib borish, umumlashtirish, «boshqa omillar o‘zgarmas bo‘lganda» tamoyillaridan foydalanish, iqtisodiy agentlarning ratsional harakatlari tahmini va boshqalarni kiritishimiz mumkin. Modellashtirish yoki abstraktlashtirish makroiqtisodiy tahlilning asosiy uslubi hisoblanadi va shuning uchun barcha makroiqtisodiy jarayonlar modellar orqali o‘rganiladi. Makroiqtisodiy tahlilning asosiy xususiyati shundan iboratki, uning eng muhim tamoyili umumlashtirish hisoblanadi. Iqtisodiyotning o‘zaro bog‘liqligi va uning qonuniyatlarini, iqtisodiyotni bir butun darajada o‘rganish faqatgina umumlashtirish yoki agregatlash (aggregation) tamoyili orqali amalga oshiriladi. Makroiqtisodiy tahlil agregatlashni talab etadi 59 MHTdagi ko‘rsatkichlar yalpi mahsulot va yalpi daromadni faqatgina miqdor jihatdan hisoblab beruvchi ko‘rsatkichlar hisoblanib, ular bir qator kamchiliklardan holi emas. Masalan, ular ilmiy-texnik taraqqiyot va iqtisodiy o‘sishning salbiy jihatlarini hisobga olmaydilar, bundan tashqari YaIM va MD ko‘rsatkichiga nisbatan kamroq darajada ortadigan farovonlik, hayot sifati darajasini aks ettirmaydi. Farovonlik darajasini aniqlashda odatda a) aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi YaIM (GDP per capita), ya’ni YaIM / mamlakatdagi aholi soni; yoki b) aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi MD (NI per capita), ya’ni MD / mamlakatdagi aholi soni ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Mamlakatlarni o‘zaro ushbu ko‘rsatkichlar bo‘yicha qiyoslash uchun ularni nisbatan qat’iy valutada, ya’ni AQSh dollarida hisoblash amaliyotda keng tarqalgan. Ammo ushbu yuqorida keltirib o‘tilgan ko‘rsatkichlar ham mukammal hisoblanmaydi va hayot sifati darajasini aniq belgilab bera olmaydi. Ularning asosiy kamchiliklari: a) ular o‘rtacha tenglashtirilgan (agarda bitta kishida ikkita avtomobil, ikkinchi bir kishida umuman avtomobil bo‘lmasa, u holda har birida o‘rtacha bittadan mavjud deb hisoblanadi); b) ular farovonlik darajasining ko‘pgina sifat jihatlarini hisobga olmaydi (bir xil kattalikdagi MDga ega ikki mamlakat turlicha: savodxonlik darajasi, umr kechirishining davomiyligiga ko‘ra, salomatlik va o‘lim darajasi, jinoyatchilik darajasi va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha farqlanishi mumkin); v) ular dollarning turli mamlakatlar uchun turlicha sotib olish qobiliyatiga ega ekanligini rad etadi (1 dollarga AQShda va masalan, Hindistonda turli hajmdagi tovarlarni xarid qilish mumkin); g) ular iqtisodiy o‘sishning salbiy oqibatlarini hisobga olmaydi (atrof-muhit ifloslanish darajasi, shovqin, gazlar bilan ifloslanganlik darajasi va boshqalar). 60 XULOSA VA TAVSIYALAR Bugungi shiddat bilan rivojlanayotgan yangi O zbekistonda Iqtisodiyotʻ soxasiga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Shundan kelib chiqqan holda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020- yil 3- avgustdagi PQ-4796-son qarori katta ahamiyatga ega bo ldi desam mubolag a bo lmaydi. Demak tasdiqlangan ushbu ʻ ʻ ʻ qarorda “2020-2025- yillarda O‘zbekiston Respublikasi statistikasini rivojlantirishning milliy strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha yo‘l xaritasi”ning 32, 33 – bandlariga muvofiq Davlat statistika qo‘mitasiga “Milliy hisoblar tizimi- 2008” (MHT-2008) xalqaro standartini amaliyotga to‘liq joriy etish hamda yalpi ichki mahsulot (YaIM)ning tarkibiy qismlarini baholash amaliyotini takomillashtirish vazifalari yuklatilganligi taraqqiyotning yanada yuksalishi Milliy hisoblar tizimida ham olib borilayotganining o z dalilidir. Хalqaro tashkilotlar ʻ faqat MHTdagi muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yig‘ishi bilan emas, balki ular MHTning nazariyasi va metodologiyasi bilan, хalqaro andozalarini ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadilar. Hozirgi vaqtda shunday andozalar sifatida BMTning statistik komissiyasi tomonidan 1993 yilda ishlab chiqarish andozalar qo‘llanilmoqda. MHTni o‘z funktsiyasini to‘liq bajarishi uchun «iqtisodiy ishlab chiqarish» chegarasini ya’ni YaIM va milliy daromadni yaratish qaerda, qanday chegarada amalga oshirilayotganini bilish nihoyatda muhim hisoblanadi. Biz bugungi bitiruv malakaviy ishimizning o rganish jarayonida uning ʻ mazmun mohiyatidan kelib chiqqan holda quyidagi taklif va tavfsiyalarimizni bugungi ishimizning ilmiy yangiligi sifatida alohida o rin tutishini ta’kidlab ʻ 61 o tishimiz joiz. Chunochi davlatimiz tomonidan berilayotgan bugungi kunʻ imkoniyatlari cheksizcheksizdir. Milliy hisoblar tizimi (MHT) mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi va boyligi ko‘rsatkichlarini makroiqtisodiy darajada umumlashtirish va tahlil qilish uchun konseptual va statistik asosni yaratadi. Asosiy hisoblar ishlab chiqarish, iste’mol, sarmoyaning jamg‘arilishi, daromadlarning taqsimlanishi va ulardan foydalanishni aks ettiradi. Aktivlar va passivlar balansi milliy boylikning barcha tarkibiy qismlari – nomoliyaviy, moliyaviy aktivlar va majburiyatlar, tabiiy resurslar va boshqalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish imkonini beradi. 1993 yilgi MHTni yangilash jarayoni rasman 2009 yilning mart oyida nihoyasiga yetdi, o‘shanda yangilangan versiya BMT Statistika qo‘mitasi tomonidan ma’qullandi. Unga «2008 yilgi milliy hisoblar tizimi» nomini berish tavsiya etilgan. Tadqiqot natijasidan kelib chiqqan holda shuni aytishimiz mumkinki O zbekistonda milliy hisoblar tizimini yanada takomillashtirish bu iqtisodiyot ʻ tizimida katta o zgarishlarga olib keladi. Davlatni ishlab soxalarida chet el ʻ tajribalari bilan o zimizning tajribalarimiz uyg unlashgan holda Yangi bir ʻ ʻ struktura quriladi. MHT ni rivojlantirish yillarida bu boradagi yangiliklar ko plab bo ladi yurt iqtisodiy hayoti yanada zamonaviylashadi. ʻ ʻ 62 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: Normativ hujjatlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: O’zbekiston 2016 2. 2. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi qonuni 2016. 13 aprel 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidintening 2017-yil 7-fevraldagi 4947-sonli Farmoni O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi “O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami”, 2017-yil 13- fevral 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020- yil 3- avgustdagi PQ-4796-son qarori 5. “2020-2025- yillarda O‘zbekiston Respublikasi statistikasini rivojlantirishning milliy strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha yo‘l xaritasi” 6. Karimov I.A. Dehqonchilik taraqqiyoti – farovonlik manbai. -T. «O’zbekiston», 1994. 7. Karimov I.A. Qishloq xo’jalik istiqboli – yurt istiqboli. «Mehnat», 11 iyul 1995. № 21, 2-3-b. 8. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratiyalashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va islox etishdir. T.: «O’zbekiston» 2005. 63 Asosiy adabiyotlar 9. D.E.Norbekov, K.M.Misirov, G’.D.Toshmanov, Moliyaviy va boshqaruv hisobi: o’quv qo’llanma. Toshkent “iqtisod-moliya” 2018 10. A.R.Qoraboyev, B.K.G’oibnazarov, N.X.Rashitova. Milliy hisoblar tizimi; O’quv qo’llanma, Toshkent “Iqtisod-moliya”2015 11. B.M.Jo’raboyev. Hisob siyosatining tashkiliy ta’minotini takomillashtirishning ayrim jihatlari. Ma’ruza matni. 2017 12. Shodmonov Sh.Sh., Alimov R.H., Jo’raev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. – T.: «Moliya» nashriyoti, 2002. XII bob, 227-243-b. 13. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matniG`Mualliflar jamoasi.-TDIU. IPO “Polipaper”, 2005 14. Ahmedov D.Q. va boshqalar. Makroiqtisodiyot. – T.: Adabiyot Jamg’armasi,2004 15. Maxmudov N.M. Iqtisodiy o’sish modellari va ulardan makroiqtisodiyTahlilda foydalanish yo’llari // Iqtisod va moliya. – T.: 2016. №3. 16. Nabiyev X., Nabixo’jayev A.A. Milliy hisoblar tizimi. O’kuv qo’llanma. –T.: 1998. 17. . Soatov N.M. Statistika. Darslik. –T.: Abu Ali Ibn Sino, 2003. 18. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -T.: «Barkamol avlod media». 2017. 19. Gulyamov S.S. Mejotraslevыye modeli ekonomiki. Monografiya. –T.: Nauka Texnologiya. 1999. 20. Abdullayev Yo.A. Makroiqtisodiy statistika. –T.: Mehnat, 1998. Foydalanilgan ijtimoiy tarmoqlar: 21. E-stat.uz 22. Google.com 23. Wikipedia 24. www.lex.uz (O’z.R. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi 25. www.tfi.uz ( Toshkent moliya instituti sayti) 26. www.mf.uz ( O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti) 64 27. www.buxgalter.uz ( Buxgalterlik rasmiy sayti ) 65

Oʻzbekisyonda milliy hisoblar tizimi

Kirish........................................................................................................................4

  1. BOB. OʻZBEKISYONDA MILLIY HISOBLAR TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI ..................................8
    1. Milliy hisoblar tizimi (MHT) haqida tushuncha va uning rivojlanish tarixi................................................. .........................................................................8
    2. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha: asosiy yo‘nalishlar va ta’riflar............. .......................................................................................................13
    3.  Makroiqtisodiy tahlildan foydalanish sohalari.............................................18
  2.  BOB. O’ZBEKISTON MILLIY HISOBLAR TIZIMI – IQTISODIY STATISTIKANING USLUBIY NEGIZI..............................................25
    1. Asosiy hisoblamalar tizimi................................. ....................................25
    2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari.....48
    3. Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa kо‘rsatkichlar va ular о‘rtasidagi nisbat........................................................................................................................51
  3.  BOB. OʻZBEKISTONDA MILLIY HISOBLAR TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH YOʻNALISHLARI...................................................53
    1. Milliy hisoblar tizimini takomillashtirish boʻyicha olib borilayotgan ishlar tahlili..................... ..................................................................................................53
    2. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblash uslubiyati va o’zaro bog’liqligi................................................................................................................58

Xulosa va tavsiyalar................................................................................................60

Foydalaniligan adabiyotlar roʻyxati.................. .....................................................62

Sotib olish