O’zlashtirishi qiyin bo’lgan o’quvchilar bilan ishlash metodikasi - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	61.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

16 Sotish

O’zlashtirishi qiyin bo’lgan o’quvchilar bilan ishlash metodikasi

Sotib olish

MAVZU: O`ZLASHTIRISHI QIYIN BO`LGAN O`QUVCHILAR
BILAN ISHLASH METODIKASI
Mundarija
KIRISH …………………………………………………………………..3
I-BOB. O`ZLASHTIRISHI QIYIN BOL`GAN O`QUVCHILAR BILAN
ISHLASH METODIKASI……………………………………………………..5
1.1 Boshlang`ich sinlarda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni faolligini
oshirish texnologiyasi…………………………………………………………..5
1.2 O’quvchilarni o‘rganish usullari. O’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etish
usullari… …………………………………………………………………8
1. 3 O’quvchilarning o‘quv samaradorligini oshirish usullari haqida
ma’lumot
berish ………………………………………………………………………….18
II-BOB. O’QUVCHILAMI BILIMGA BO‘LGAN QIZIQISHLARINI
OSHIRISH USULLARI.... ................................................................................23
2.1 O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari… ……….23
2.2 . Sinf rahbarining tarbiyasi og‘ir o‘quchilar bilan ishlash usullari. ………
30
XULOSA …………………………………….…………………………32
FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR…………………………………….33
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: O‘quvchilarga tarbiya berish jarayonida ularga
individual tarzda yondashish har qaysi o‘quvchini o‘z nazar-e’tiborida tutishdan,
uning xususiyatlarini bilishdan, uniig ijobiy xislatlariga tayanishdan, unga og‘ir
paytlarda muntazam yordam ko‘rsatib borishdan va uni yaxshi xatti-harakati uchun
rag‘batlantirib turishdan iboratdir.
Hatto o‘quvchilarni sinfda joylashtirish kabi ishlarda ham ularga individual
yondashishga rioya qilmoq darkor. O‘quvchilarni o‘rganish qator talablarga javob
bergan taqdirdagina, u o‘z oldiga qo‘yilgan natijalarni beradi. Maktablar o‘z
tarbiyaviy ishini ko‘p darajada engillashtirish, bu tarbiyaviy ishni yanada aniq va
maqsadga yo‘naltirilgan tarzda olib borish ekanligini sinf rahbari uchun qoida
tusiga kirmog‘i zarur.
2. O‘quvchilarni o‘rganib, ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish.
O‘quvchi shaxsini o‘rganish ham piravord maqsad, emas balki ularga ta’lim-
tarbiya berish uchun zaruriy shart-sharoitdir. Odatda tajribali sinf rahbarlari
o‘rganayotib tarbiya berish, tarbiyalayotib o‘rganib borish qoidasiga amal qiladilar.
O‘quvchilarni o‘rganishi bu tarbiyachilar uchun muvaffaqiyatli tarbiyalashning
zaruriy shart-sharoiti bo‘lib xizmat kiladi, tarbiyalash esa o‘z navbatida
o‘quvchilarii kamol toptirish jarayonida ularni o‘rganishning asosiy yo‘llaridan biri
sinfdatida foydalaniladi. O‘quvchilarni o‘rganish borasidagi ishlar shaxsini kamol
topshirishning tabiiy tarzda faol ishtirok etish bilan, o‘quvchilarda zaruriy
ma’naviy xislatlari va harakter xususiyatlarini tarkib topish bilan organik ravishda
qo‘shilib ketadi.
Sinf rahbari o‘quvchilar xulq-atvoridagi ijobiy xislatlarshsh rivojlantirtsh,
salbiy xususiyatlarga barham berishni «loyihalashtiradi».
3. O‘quvchilarni o‘rganishni rejali tarzda va muntazam olib borish darkor.
O‘quvchi xulq-atvoridagi yakka-yarim uchraydigan va tasodifiy voqealarni
emas, balki uning shaxsida juda kup uchraydigan tipik xususiyatlarni o‘rganmoq
kerak. SHuni hisobga olish kerakki o‘quvchilar hamma vaqt o‘sib kamol topib
boradilar. Ularning qiziqishlari doim o‘zgarib boradi, ularning ichki dunyolari
2

doimo boyib boradi. SHuning uchun ham o‘quvchilarni faqat rivojlanishga
o‘rgatmoq va bu rivojlanishni faol boshqarib borish zarur. O‘quvchilarni yanada
yaxshi, har tomonlama o‘rgatmoq uchun qilinadigan muomollalarning barcha
imkoniyatlarida foydalanmoq lozim. Faqat o‘quvchilarning ayrim hatti-
harakatlariga bu hatti harakatlar nomoyon bo‘lishlarini tashkil etish tajribalarini
o‘rganish va tahlil qilish asosida o‘quvchilarni o‘rganishda amal qilishi lozim
bo‘lgan talablarni shunday ifodalamoq mumkin.
Kurs ishining maqsad: O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish
usullari va ongli munosabatni shakllantirishdir.
Kurs ishining obyekti: O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish
usullari. faoliyatida o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishni amalga oshirish yo‘llar
Kurs ishining predmeti: O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini
oshirish usullari va undagi o‘ziga xosliklarini shakillantirish jarayonlari.
Kurs ishining vazifalari:
1. O’quvchilarni o‘rganish usullari. O’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir
etish usullari.
2. O’quvchilarning o‘quv samaradorligini oshirish usullari haqida
ma’lumot berish
3. O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari.
4. Sinf rahbarining tarbiyasi og‘ir o‘quchilar bilan ishlash usullari.
Kurs ishining metadalagik asos: O’zbekiston Respublikasi konistitutsiyasi
ta’lim to’g’risidagi qonun vazirlar maxkamasining mavzuga tegishli bo’lgan
farmon farmoish qarorlari.Mavzuni yorituvchi ilmiy adabiyotlar va ilmiy
maqolalar internet ma’lumotlari.
3

I BOB. O`ZLASHTIRISHI QIYIN BOL`GAN O`QUVCHILAR BILAN
ISHLASH METODIKASI
1.1 Boshlang`ich sinlarda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni faolligini
oshirish texnologiyasi.
Zamonaviy ta’limning eng muhim unsurlari qadimdan shakllanib kelgan.
Ta’lim maqsadi, mazmuni, shakl, uslub va vositalari ta’lim jarayonlari mazmunini
tahlil qilish uchun qo‘llaniladigan an’anaviy kategoriyalar bo‘lib hisoblanadi.
Aynan shu kategoriyalar ma’lum predmet, mutaxassislik yoki ixtisoslik bo‘yicha
o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil qiluvchi pedagog faoliyatining predmeti sifatida
yuzaga chiqadi.
Qayd etilgan pedagogik kategoriyalarni maqsadga muvofiq ravishda yo‘naltirilgan
pedagogik faoliyatning qonuniyat va mezonlarini tizimlashtiruvchi omil vazifasini
bajaradi. Zamonaviy o‘qituvchi dars jarayonida «aktyor» emas, aksincha
«rejissyor» bo‘lishi kerakligini anglashi lozim. Buning uchun esa u bir necha
yangicha ta’lim usullarini yaxshi bilishi kerak.
Shu yerda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Mustaqil o‘ylay oladigan
tafakkur yuritib to‘g‘ri ma’qqul va maqbul ish tuta oladigan vatanparvar shaxslarni
shakillantirish va tarbiyalash kerak deb ta’kidlaydi hurmatli yurtboshimiz o‘z
nutqlarida.
Darhaqiqat yoshlarni zamonaviy fan-texnikaning, umuman, ilm-fanning
yutuqlaridan bahramand qilmasdan turib, ularga yuqori malakali ixtisos egalari
bo‘lib yetishishiga zamin yarata olmaymiz. Eng avvalo, boshlang‘ich ta’lim
jarayonida o‘quvchilarga to‘g‘ri va maqsadga muvofiq bilim berish muhim
ahamiyat kasb etadi.
Kuzatishlar asosida ayta olamizki, boshlang‘ich ta’lim davrida o‘quvchida
o‘yin faoliyatining o‘rnini o‘qish faoliyati egallaydi. O’qibo‘rganish bolaning
vazifasi, ijtimoiy burchi bo‘lib qoladi. O’qish jarayonida u darsliklarini va o‘quv
qurollarini saranjom saqlash, o‘z vaqtida o‘rnidan turish, maktabga belgilangan
vaqtda borish, uyga berilgan vazifalarni bajarish yuzasidan ko‘nikmalarni
o‘zlashtiradi. O’quvchi tobora mas’uliyatli bo‘lib boradi. Bilimlar bolaning
saviyasini o‘stiradi, aqliy rivojlanishini ta’minlaydi, sezgilari va irodasining
o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, bu davrda ham bolaning diqqati hali beqaror
bo‘ladi. Boshlang‘ich sinfda o‘quvchi xotirasida ham o‘zgarishlar ro‘y beradi.
O’quvchi birinchi sinfdan boshlab, ta’lim jarayonida o‘quv materialining ko‘p
qismini ixtiyoriy ravishda eslab qoladi. Shu bilan birga o‘z-o‘zini doimo nazorat
qilib borishi lozim. Buning natijasida o‘quvchining xotirasi takomillashadi,
tafakkuri o‘sadi. 7-8 yoshli bolalarda ham tafakkur hali konkret xarakterda bo‘ladi.
Ular o‘zlari idrok etgan yoki tasavvur qilgan narsalar haqidagina fikr yuritadilar.
Mantiqiy tafakkurning dastlabki ko‘rinishlari shakllana boshlaydi. Uchinchi va
to‘rtinchi sinflarda o‘quvchilar ilmiy bilimlarga oid ayrim tushunchalarni ham
4

o‘zlashtirib oladilar. Bu davrda o‘quvchilarning ruhiyatida hissiy kechinmalar yuz
beradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida biror fanga, darsga nisbatan qiziqish yuzaga
keladi. Ular ta’lim olishni burch ekanligini anglab yetadilar. Dars vaqtida o‘quvchi
faoliyatiga qo‘yilgan yuqori baho o‘quvchilarda ruhiy tetiklik, shodlik, iftixor kabi
hissiy kechinmalarni tug‘diradi. Ammo o‘quvchilar orasida fanlardan orqada
qolish, o‘zlashtirishi past baholanadiganlari ham uchrab turadi. Ushbu o‘quvchilar
bilan har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi alohida ishlarni olib borishi va ulardagi
kamchiliklarni o‘z vaqtida aniqlab, imkon qadar bunga yechim topishi zarur.
Shunday ekan boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisi har tomonlama yetuk, o‘tkir
diplamat, o‘z kasbini ustasi, intellekutal salohiyatga ega shaxs bo‘lishi shart.
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarni zo‘riqish va turli psixologik ta’sirlardan
asrash, qiziqarli o‘yinlar orqali bilimlarini mustahkamlash muhim ahamiyat kasb
etadi. O’qituvchi o‘quvchilarni ziyraklik va chaqqonlikka hamda fikrini to‘g‘ri va
aniq ifoda etishga undovchi o‘yinlardan foydalanishi samarali natija beradi.
Masalan, “G’oyib bo‘lganini top” o‘yinida turli geometrik shakllar yozuv taxtasi
yoki magnitli doskaga tartibsiz joylashtiriladi.
O’quvchilar shakllarni ko‘rib bo‘lgach, o‘qituvchi “Tun”, deydi. Bolalar ko‘zini
yumadi. O’qituvchi shakllardan bir nechtasini olib, yashiradi va “Kun”, deydi.
O’quvchilar ko‘zini ochib, qaysi shakllar g‘oyib bo‘lganini aytishi kerak.
Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni aniqlash va ular bilan ishlash o‘qituvchidan
alohida sabot va mas’uliyatni talab etadi. Shu bois bu toifa bolalar bilan
shug‘ullanish uchun, avvalo, yakkama-yakka suhbat o‘tkazib, ularning
qiziqishlarini aniqlash lozim. Maxsus jurnal tutilib, bolalarning o‘zlashtirishini
muntazam monitoring qilib borilishi, o‘quvchilarga qiynalayotgan fanidan alohida
mashg‘ulotlar daftari tuttirish kabi usullar ham samarali hisoblanadi. Shuningdek
o‘quvchilardagi ijobiy o‘zgarishlar rag‘batlantirilishi muhim.
Bo‘sh o‘zlashtiruvchilarning faolligini oshirish uchun ularning mustaqil fikrlash
qobiliyatini hamda nutqini rivojlantirish kerak. Bunda turli ertaklardan foydalanish
mumkin.
Fanga oid qo‘shimcha dars o‘quvchilar uchun quyidagicha tashkil qilinadi:
1. O’quvchining qiziqishiga qarab.
2. Bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida.
3. Bo‘sh o‘zlashtiruvchi bolalar uchun.
4. Iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlash maqsadida.
O’quvchining qiziqishiga qarab qo‘shimcha dars tashkil etish, bu - fan
to‘garaklariga a’zo qilish bo‘lib, bunda ular bilimlarini mustahkamlab, o‘zlarini
qiziqtirgan savollarga javob oladi.
Bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida tashkil qilingan qo‘shimcha darslarda test
natijalaridan kelib chiqqan holda ish olib boriladi.
Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar uchun qo‘shimcha dars¬lar tashkil qilishdan
oldin, bo‘sh o‘zlashtirish sababi o‘rganiladi. Dars qoldirish, ma’lumotlarni qabul
5

qilishni istamasligi, o‘yinqaroqligi, oilaviy ahvoli kabilar.
Bunday o‘quvchilar bilan haftada 2 kun 1 soatdan vaqt ajratib, boshdan boshlamoq
kerak.
Iqtidorli o‘quvchilar uchun qo‘shimcha darslar tashkillash maxsus reja va
mukammal dastur talab qiladi. Iqtidorli o‘quvchilarni ijodiy ishlarga yo‘naltirish,
ijod namunalari ko‘rgazmasini tashkil qilish, ularni monitoring natijalari asosida
rag‘batlantirib borish zarur.
Boshlang`ich ta’lim jarayonida bo‘sh o‘zlashtirishni vujudga keltiruvchi omillar,
o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini o‘rganish ta’lim
jarayonida o‘quvchi o‘zlashtirmasligining oldini olishga yo‘naltirilgan chora –
tadbirlar tizimini ishlab chiqish imkonini beradi. bo‘sh o‘zlashtirishning oldini
olish bo‘yicha tadbirlar tizimi har bir o‘quvchi real o‘quv imkoniyatlarining barcha
asosiy tarkibiy qismlarini kompleks rivojlantirishga, ya’ni shaxsning intellektual,
irodaviy, hissiy sohalarini bir vaqtda rivojlantirishga, uning ta’lim va tarbiyasini
ta’minlash, o‘qishga va jamoaga ijobiy munosabatini rivojlantirish, uning ishga
qobiliyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. O‘quvchi real o‘quv
imkoniyatlaridan birining shakllanishi muhimligini yetarlicha baholamaslik, bu
tizimning yaxlitligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada bo‘sh o‘zlashtirishning
muvafaqqiyatli oldini olishga olib kelmaydi.
Bunday kompleks yondashuv maktabda, sinfda, guruhiy va tarbiyaviy tadbirlar
birgalikda olib borilgandagina amalga oshirilishi mumkin.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib quyidagi xulosaga keldik:
1. Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchiga qo‘yiladigan baho uning shaxsi
shakllanishiga ta’sir qiladi.
2. Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchining kichik muvaffaqqiyatini ham
hammaning oldida maqtash, ozgina yuqori baholash, uni yangi muvaffaqqiyatlarga
undaydi.
3. Ko‘pchilik o‘qituvchilar bo‘sh o‘zlashtirishning vujudga kelishida ko‘proq
ota – ona aybdor deb o‘ylashadi. Demak ota – onaning farzandlari bilan uyda
shug‘ullanmasliklari, nazorat qilmasliklari, o‘tilgan mavzularning uy vazifalarida
mustahkamlanmasligi o‘zlashtirmovchilikni keltirib chiqaruvchi yetarli omildir.
4. Boshlang‘ich sinflarda bo‘sh o‘zlashtirishning vujudga kelishi bolaning
psixik jarayonlarining yetarlicha rivojlanmaganligi bilan bog‘liq.
5. Bo‘sh o‘zlashtirish o‘quvchilar narsa va hodisalar orasidagi muhim belgini
ajratish, predmetlarni, bir umumiy guruhga umumlashtirishga qiynalishadi.
6. Bo‘sh o‘zlashtirish o‘quvchilarda diqqat, xotira, tafakkur qiyin rivojlangan
bo‘lib, bunday o‘quvchilar individual shug‘ullanishga ehtiyoj sezadilar.
7. Bo‘sh o‘zlashtirishni keltirib chiqaruvchi omillardan yana biri bolaning
maktabda o‘qishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lmay kelishidir.
8. Bo‘sh o‘zlashtirish o‘quvchilarda ijobiy o‘quv motivatsiyasi shakllanmagan.
Ma’lumki, psixologik jixatdan tayyorgarlikning asosiy tarkibiy qismi motivatsion
tayyorgarlikdir.
6

9. Maxsus tashkil etilgan mashg‘ulotlarda bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni
bilim jarayonlarini rivojlantirish orqali bo‘sh o‘zlashtirishni bartaraf etish mumkin.
10. Bo‘sh o‘zlashtirishni bartaraf etishda o‘quvchi, psixolog va ota –
onalar hamkorlikda ish olib borishlari muhim omil hisoblanadi.
1.2 O’quvchilarni o‘rganish usullari. O’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir
etish usullari
Sinf rahbarining faoliyati ko‘p qirrali va sermazmundir. U o‘zi rahbarlik
qilayotgan sinf o‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o‘quv yili yoki
chorak davomida nimalar qilish kerakligi bolalar hayotini nima bilan band qilish
va tanlangan ish turini qanday amalga oshirishni bexato aniqlash kabi ancha
murakkab muammoni echadi. Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar
yordam beradi.
Tarbiyaga kompleks yondoshishi biror o‘quvchini ham e’tibordan
qochirmaslik sinf rahbari uchun alohida masaladir. Tarbiyalash uchun sinf rahbari
tarbiya ob’ekti bo‘lgan bolani yaxshi bilish, uni yaxlit idrok etishi kerak.
Ko‘pchilik sinf rahbarlari bolani darsda o‘quvchi, musobaqada sprotchi sifatida,
ya’ni har bir aniq ish sharoitidan kelib chiqib idrok etadi va
shunga ko‘ra muomola qiladi, bola shaxsining boshqa tomonlari esa
hozircha hisobga olinmaydi. Ammo har bir bolaning o‘z tajribasi, o‘z emotsional
madaniyat darajasi, qadrlaydigan narsalar, ehtiyotlari, talablari, umidlari, aloqalari,
munosabatlari kabi butun bir dunyosi bor. Tarbiyada ana shular hisobga olinishi
kerak. Sinf rahbari o‘z o‘quvchisining ichki dunyosini, kechinmalarini, hulqida
vujudga kelayotgan holatlarning sababini, irodasini yaxshi bilsagina uning qalbiga
yo‘l topa oladi va bolaga ta’sir etishining to‘g‘ri yo‘lini aniqlaydi. Ana shunday
sifatlarga e’tibor bergan sinf rаhbari tarbiyada etakchi o‘rinni egallaydi.
SHuni ham unitmaslik kerakki, bolaga tarbiyaviy ta’sir etuvchi omillar hozirgi
davrda g‘oyat darajada ko‘paydi: oila, keng jamoatchilik, radio, televideniya kino,
teatr, kitob, jurnal, musiqa va boshqalar.
Sinf rahbarining bolaga tarbiyaviy ta’sir etishdagi etakchilik, birdamlik rolni
tarbiyaviy ta’sirining bu qadar ko‘p tarmoqlari orasida saqlab qolish g‘oyat
7

qiyinlashib boryapti. Ba’zan bolaga tarbiyachidan ko‘ra o‘rtog‘i, qo‘shnisi,
ko‘chadagi do‘stlari kuchliroq ta’sir etishi hollariga duch kelamiz. Ammo buning
aksi bo‘lgan taqdirdagina tarbiyada muvaffiqiyatga erishiladi. Bunga esa
tarbiyachining nutqi nazari ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. CHunki, har bir bolada
ma’lum kurtaklar: yaxshilik va poklik bilan bir qatorda salbiy, aktivlik va passivlik
sifatlari mavjud. U munosabatlarga e’tibori jihatidan ham har xil sifatlarga ega.
Agar tarbiyachi unga optimistik nuqtai nazardan yondashsa, bola yaxshilikka
intilib, uning umidini oqlaydi va aksincha bolaga oldindan noshud, yalqov,
tartibsiz deb qaralsa hamda, o‘jarlik va terslik bolaning sifati hukum chiqarilsa u
holda tarbiyalanuvchi o‘zining xuddi shunday qilib ko‘rsatadi. Natijada u bu
borada ham tarbiyachining «umidini oqlaydi».
Sinf rahbari bolalarni yaxshi bila olishi uchun ularni o‘rganish darsda, darsdan
tashqari vaqtlarda umuman bolaning hayoti o‘tadigan barcha sharoitlarda amalga
oshiriladi. Bolani o‘rganish bilan sinf rahbari uning individual xususiyatlari haqida
aniq ma’lumotga ega bo‘ladi. 1
Bolaning individual xususiyati uning xulqiga, o‘zlashtirishiga
munosabatlariga jamoadagi o‘rniga ta’sir etadi. SHu boisdan ham jamoadagi
individlar tarbiyalanayotganda alohida o‘quvchini unitish yaramaydi. CHunki sinf
rahbari ko‘pgina tashkiliy ishlarni uyushtirishda kimga suyanish, kimga qanday
vazifa yuklash, kimga mustaqillik berish va kimga muntazam yordam berish
kerakligini faqat ularning individual xususiyatlarini yaxshi bilish tufayligina
bexato aniqlaydi. Demak, individual munosabat bolaga tarbiyaviy ta’sir etishning
eng samarali yo‘lini topish imkoniyatini beradi.
Tarbiyaviy ishlar jarayonida sinf rahbari butun sinf jamoasini ham o‘rganishi
kerak.
Sinf rahbari o‘ziga berilgan sinfni qabul qilib olish bilan bolalar haqida
ko‘pgina ma’lumotlarni aniqlaydi. Bu ma’lumotlar bolaning oilasidan
o‘qituvchilardan, o‘rtoqlaridan olinadi va tarbiyaga yagona ta’sir birligi ham shu
asosda vujudga keladi.
1
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-T.: “O‘zbekiston”, 2023 - yil 46-bet. https://leх.uz/docs/-
6445145
8

Mana shu o‘rinda bolalar ota-onalar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlar masalasiga alohida e’tibor berish lozim. Bu uchlik markazida bola,
ya’ni o‘quvchi turadi, maktab va oila esa unga ikki tomondan ta’sir etadi. Ayni
vaqtda bola maktab bilan oilasidagi aloqani ta’minlovchi vosita rolini ham
bajaradi. Lekin uning maktab haqidagi oilaga etkazadigan ma’lumotlari hamisha
ham haqiqatga to‘g‘ri kelavermaydi va u hatto kundalik orqali beriladigan
axborotlarni ham o‘ziga talqin etib boradi. Ko‘pincha oila bilan maktab o‘rtasida
vujudga keladigan anglashinmovchilik ham mana shu tufayli ro‘y beradi. O‘quvchi
kattalarning o‘zi bilan muomola qilayotgan vaqtdagi pozitsiyasini solishtirib
ko‘rish orqali ma’lum xulosaga keladi va o‘ziga hukum chiqaradi. Xuddi shu hol
uning xulqida o‘z aksini topadi va u bir gal o‘qituvchining, boshqa vaqt ota-
onasining tarbiyasini oladi. Xatto eng vijdonli bolada ham bu holni ro‘y berishi
tabiiydir.
Ana shu holatning vujudga kelmasligi uchun ota-onaga yordam berish,
o‘qituvchi bilan ota-ona o‘rtasidagi hamkorlikning to‘g‘ri bo‘lishida oila
tarbiyasiga rahbarlik qilish zarur. Buning uchun u har bir oilani guruh va har
tomonlama o‘rganish kerak. Sinf rahbarining oilaviy sharoitni individual
munosabat uchun u quyidagilarni o‘z ichiga olgan dasturga ega bo‘lishi kerak:
1. Oila haqida umumiy ma’lumot: oila tarkibi: kattalarning ish joyi, kasbi,
oilaning moddiy jihatdan foydalanganlik darajasi; uy joy sharoiti:
2. Oilaning madaniy darajasi: oila a’zolarining ma’lumoti, oilaviy kutubxona
bor yo‘qligi, qanday matbuotga yozilishi, an’analari va oilaviy bayramlar.
3. Oilaning tarbiyaviy imkoniyatlari, ota-onaning bolaga va bolaning ota-
onaga munosabati, ularning insoniy etukligi va qiyofasi bolalarning o‘z ota-
onalarining kasbi haqidagi tushunchalari, oilada salbiy ta’sirning bor yo‘qligi.
4. Bolaga oiladan tashqarida ko‘rsatilayotgan ta’sirlar va ota-onalarning
ularda munosabati, o‘rtoqlari, hovli, ko‘cha, qo‘shnilar, ota-onaning tanishlari,
qarindoshlar va boshqalar.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uning bolalar
ichki dunyosiga chuqur singib kirishiga, ularning kechinmalari hamda xulq-
9

atvorini tushunishiga bog‘liqdir. O‘quvchining nima bilan yashayotganligini, uning
qiziqishi va mayillari qandayligini irodasining o‘ziga xosligi hamda harakteri
xususiyatlarini o‘rganish deganimiz, uning qalbiga mumkin qadar ishonchli yo‘l
topish, unga tarbiyaviy ta’sir etishning hamda maqbul metodlaridan foydalanish
demakdir.
Tarbiyachi o‘quvchining individual xususiyatlarini yaxshi o‘rgangach va
tushungan taqdirdagina, bu o‘quvchi shaxsini muvaffaqiyatli tarbiyalab etishtira
oladi. O‘quvchilarni o‘rganish o‘qituvchining, ayniqsa sinf rahbarining vazifasidir.
U o‘quvchilarni faqat darsdagima emas, balki
sinfdan tashqi vaqtdan ularga tarbiya berish vaqtida ham,
o‘quvchilar uylariga borganda ham, har xil ekskursiyalar vaqtida ham o‘rganadi.
Sinf rahbari sinfni qabul qilib olgandan keyin, uning birinchi ishi, odatda,
o‘quvchilarni o‘rganishi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Bu ish uning o‘zi berkitilgan sinfdagi butun ish faoliyati mobaynida davom
etadi va uning tarbiyaviy ishi sistemasida muhim bir tomonni tashkil etadi.
O‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlari, ularning hulqlari va mayllarini, ular
olgan tarbiya darajasini bilgan holda, ma’lum maqsadga qaratilgan va ta’sirchan
reja tuzish oson bo‘ladi.
Ma’lumki, o‘quvchi shaxsning tarkib topishi va rivojlanishi bir tekis
bormaydi. Sinf rahbarining mazkur o‘quvchi to‘g‘risida kelgan belgilari bugunga
kelib etarli bo‘lmay qolishi mumkin.
To‘g‘ri, o‘quvchilarni o‘rganish ko‘p vaqt va kuch talab etadi. Ammo
keyinchalik bular hammasi katta natijalar beradi. Sinf rahbari o‘quvchilarni,
ularning xususiyatlarini bilgan holda, ular kamoloti jarayonini muvaffaqiyatli
tarzda yo‘lga solib etishish mumkin bo‘ladi. O‘quvchilarni o‘rganishga boshqa
o‘quvchilar, etakchilar va ota-onalar jalb etiladi.
Bunda o‘qituvchilar hamda sinf rahbarlari ishidagi munosiblikka rioya qilish
juda muhimdir. O‘quvchilarni o‘rganishni natijalari bilan barcha o‘qituvchilarni
tanishtirib borish zarur. SHu bilan birga ularning har qaysi o‘quvchi to‘g‘risida
bilganlarini ham hisobga olish lozim. Bular
10

o‘quvchilarga tarbiya berish jarayonida ularga bir xilda talablar
qo‘yish va ularga bir xil muomola qilishga erishishga yordam
beradi. O‘quvchilarni o‘rganish ularga induvidual yondashishining zarur shartidir.
O‘quvchilarni ularga ta’lim va tarbiya borish jarayonida har qaysi o‘quvchiga
indivudual yondashishga erishish maqsadida o‘rganmoq lozim. O‘quvchilar o‘z
harakteriga qiziqishi va mayliga ko‘ra bir xil emas. Ulardan bir xillari bir muncha
chaqqon, boshqa bir xillari esa sustkash, uquvsiz, ba’zi o‘quvchilar jasur va
shijoatkor, boshqa birlari esa uyatchan va tortinchoq bo‘lishadi. Ba’zi bir
o‘quvchilar o‘z tashkilotchiligi va qa’tiyligi bilan ajralib tursa, boshqa birlarida esa
bu xususiyatlar mavjud emas. Xullas, sinf bir biriga o‘xshamagan, turli
xususiyatdagi bolalardan tashkil topgan bir gruppadir. Sinfda tashqi ko‘rinish
jihatidan bir-biriga o‘xshash bolalar bo‘lmagani singari, o‘z ichki xususiyatlari
jihatidan bir biriga o‘xshaydigan bolalar ham bo‘lmaydi. Ularning harakteri,
qiziqishlari kayfiyatlari va xohishlari, ularning xulq-atvorlari sabablari, ko‘nikma
va malakalari, odatda, turlicha bo‘ladi. Har qaysi o‘quvchi o‘ziga xos, boshqalarga
o‘xshamaydigan xususiyatga ega bo‘ladi. U alohida shaxs sifatida kamol topib
boradi.
Odatda sinf rahbari sinfdagi barcha o‘quvchilarga nisbatan yagona tarbiyaviy
vazifalar qo‘yadi va hal etadi. Masalan, u o‘zining barcha o‘quvchilarini
mehnatsevarlikka, bir jon bir tan bo‘lishiga, haqqoniylikka o‘rgatishga harakat
qiladi. Ammo bu vazifalarning hal etish yo‘llari, vosita va metodlari
o‘quvchilarning induvidual xususiyatlariga qarab turlicha bo‘lishi mumkin.
Ularning ba’zilarini o‘z vaqtida rag‘batlantirish, ba’zilariga buyurish hulq-atvor
qoidalarini buzgan o‘quvchilarni jazolash darkor. Binobarin, o‘quvchilarga to‘g‘ri
tarbiya bermoq uchun tarbiya jarayonida ularga individual yondashishni amalga
oshirmoq kerak. Buniig uchun esa ularni chuqur va har tomonlama o‘rganmoq
zarur. Sinf rahbari o‘z o‘quvchilarini bilmasa, u o‘quvchilarga yondashishda,
pedagogik ta’sir ko‘rsatish metoddarini tanlashda katta xatolarga yo‘l qo‘yishi
mumkin.
O‘quvchilarga individual yondashishning amalga oshirishi tarbiya va ta’lim
11

berish prinsiplaridan biridir. Bu tamoyil o‘quvchilar va sinf rahbarliklarining
o‘quv-tarbiyaviy ish tajribalaridan bolalarni sevish va hurmat qilinishing nomoyon
bo‘lishi, ularning kamoloti to‘g‘risida kundalik g‘amxo‘rlik qilish asosida keng
qo‘llanadi.
Tarbiyachi o‘quvchilar jamoasini tarbiyalar ekan, hech qaysi o‘quvchini
nazardan chetda qoldirmasiligi darkor. O‘quvchilarning xulq-atvori tartib intizomi,
o‘zlashtirish ko‘p jihatdan ularning individual xususiyatlariga bog‘liqdir. Ba’zi bir
o‘quvchi o‘zining o‘qishga bardoshsizligi tufayli darslarga ulgurmaydi, ikkinchi
birining darsda yaxshi javob berishga o‘z jur’atsizligi, tortinchoqligi halaqit beradi,
yana birining yaxshi o‘qishiga o‘zlashtirilmaganligining sabablarini bilgan
taqdirdagina, uning oldini olish borasida, real va ta’sirchan tadbirlar qo‘llash
mumkin bo‘ladi. 2
1. O‘quvchilarning individual xususiyatlarini hamisha va hamma holda
hisobga olmoq zarur.
O‘quvchilarga individual yondashish bu har qaysi o‘quvchining
xususiyatlariga faol tarzda moslashish emas. Bu eng avvalo har qaysi o‘quvchining
individual xislatlarini, uning psixologik taraqqiyoti xususiyatlarini, uning shaxsiy
tajribasini hisobga olgan holda unga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning yanada
samarali yo‘llarini faol ravishda qidirib topishdir. Bunday yondashishga faqat
tarbiyalash va o‘qitish qiyin bo‘lgan o‘quvchilargina emas, balki istisnosiz hamma
o‘quvchilar muhtojdir, tarbiyachining o‘qituvchining vazifasi faqat qoloqlarni va
intizomsizlarni ilg‘orlar va intizomlilar qatoriga etkazib olishdagina iborat emas,
balki shu bilan barcha o‘quvchilarning, jumladan, eng yaxshi intizomli, bilimli,
san’atga havasmand bolalarning ham aqliy, hamjismoniy quvvatlarini va
tashkilotchilik qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishdan iboratdir.
Bolalarni o‘rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini oshirishga
bo‘ysindirmog‘i lozim. O‘quvchilarni muntazam tarzda o‘rganish asosida
boshlang‘ich jamoaga hamda alohida o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishining
yanada samarali usul va metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin
2
2. O‘zbekiston Respublikasining qonuni. “Ta’lim to‘g‘risida”gi T.:2020 - yil 23-sentyabr, O‘RQ-637-son.
https://le х .uz/docs/-5013007
12

bo‘ladi. O‘quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda qiziqishlarini
qayd qilib berish bilangina cheklanib qolish noto‘g‘ri bo‘lur edi. Bu o‘rganish
asosida o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan olib
boriladigan tarbiyaviy ishini tashkil etish muhimdir. O‘z o‘quvchilarini yaxshi
o‘rganish demak, tashqi tomoniga emas, balki ular hulq-atvor sabablarini
o‘rganishga e’tibor bermoq darkor.
4. O‘quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o‘rganish.
O‘quvchi ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali maslahatga va jamoat ishiga jalb
qilish lozim.O‘qituvchilarning o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar
va tevarak-atrofidagi kishilar bilan kirishadigan munosabatlarini o‘rgatish juda
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning yanada to‘la
ochiladi. O‘quvchilarni tibbiy ish va kundalik hatti-harakat jarayonida o‘rganish
o‘quvchiga haqiqiy baho berishga yordam beradi.
5. O‘quvchilarni xilma xil metodlar va usullar bilan o‘rgatish.
O‘rganish metodlari qanchalik turli tuman bo‘lsa, o‘quvchilarni
shunchalik to‘la va asosli o‘rganishi mumkin bo‘ladi. O‘quvchi shaxsini
o‘rganishining asosiy metodlaridan biri uning ish faoliyati va hatti-harakatlarini
o‘rganishdan iboratdir. Ayni bir vaqtda qo‘shimcha metodlar sifatida o‘quvchilar
bilan, mazmun sifatida ish olib boradigan o‘qituvchilar bilan o‘quvchilarning
ota-onalari bilan suhbatlardan foydalaniladi. O‘quvchilar insonlarni tahlil qilish
va ular ish faoliyatlari natijalari tahlil qilish singari metodlar ham qo‘llanadi.
O‘quvchilarni o‘rganish metodikasi ta’sirchan bo‘lmog‘i kerak. O‘quvchini
o‘rganish asosida uning harakteri va hulq-atvoridagi salbiy xususiyatlarining oldini
olish ham ijobiy hislatlarni mustahkamlash yo‘llarini belgilab olishda muhim
ahamiyat kasb etdi.
6. O‘quvchilarni o‘rganib, ular hayoti va turmush sharoitlari bilan tanishish.
O‘quvchilarning axloqiy hislatlari, uning yutiqlar va kamchiliklari, eng avvalo
uning ta’lim va tarbiya olish jarayonida ijtimoiy uy sharoiti, tevarak-atrofi ham
ahamiyat kasb etmaydi. O‘quvchilarni o‘rgatish dasturi ularni faqat maktabdagina
emas, balki shu bilan birga uy sharoitida, oilada ham o‘rganishni nazarda tutmog‘i
13

darkor.
7. SHaxsning alohida xususiyatlarini emas, balki butun shaxsini o‘rganmoq
darkor.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishning turli bosqichlarida o‘quvchi hulq-atvorining
ayrim tomonlarini o‘rgatishga e’tiborini qaratishi mumkin. O‘quvchini har
tomonlama o‘rgatishga erishmoq uchun dasturni oldindan yaxshi o‘ylab tuzish,
o‘quvchilarni o‘rgatish rejasini, suhbat savollarini, insholar mavzularni tayyorlab
olish zarur.
I
– Oila;
– Mahalla jamoatchiligi;
– Maktab jamoatchiligi;
– Televidenie;
– Hozirgi davr yangiliklari;
– O‘zaro muamala. II
– O‘zining tajribasi;
– Qadrlaydigan narsalari;
– SHaxsiy talablari;
– Niyatlari va umidlari;
– O‘zaro aloqalari;
– Munosabatlari.
III
– Alohida e’tibor berish;
– Har bir harakatini kuzatish;
– Rahbatlantirish;
– Suhbat o‘tkazish;
– Erkin muloqotga o‘rgatish;
– YAqindan sirlashish IV
– Mavzuni to‘g‘ri tanlash;
– Tarbiyaviy ahamiyatini ko‘rsata
bilish;
– Qiziqarli o‘tkazish;
– O‘quvchilar ijrosini eshitish va
ko‘rish;
– Maqsadga erishish;
– Mazmunli tashkil etish.
Sinf rahbarining faoliyati ko‘p qirrali va sermazmundir. U o‘zi rahbarlik
qilayotgan sinf o‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o‘quv yili yoki chorak
davomida nimalar qilish kerakligi, bolalar hayotini nima bilan band qilish va
tanlangan ish turini qanday amalga oshirishni bexato aniqlash kabi ancha mu-
14

rakkab muammoni yechadi. Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam
beradi. O‘quvchilarning ayrim xatti-harakatlariga bu xatti-harakatlar namoyon
bo‘lishining tashkil etishi tajribalarini o‘rganish va tahlil qilish asosida
o‘quvchilarni o‘rga- nishda amal qilishi lozim bo‘lgan talablarni shunday
ifodalamoq mumkin:
1. Bolalarni o‘rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini oshirishga
bo‘ysindirmog‘i lozim. O‘quvchilarni muntazam tarzda o‘rganish asosida
boshlang‘ich jamoaga hamda alohida o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishning
yanada samarali usul va metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mum kin
bo‘ladi. O‘quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda qizi qishlarini
qayd qilib borish bilangina cheklanib qolish noto‘g‘ri. Bu o‘rganish asosida
o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, ular bilan olib boriladigan
tarbiyaviy ishni tashkil etish muhimdir. O‘z o‘quvchilarini yaxshi o‘rganish,
demak, tashqi tomoniga emas, balki ularning xulq-atvor sabablarini o‘rganishga
e’tibor bermoq darkor.
2. O‘quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o‘rganish. O‘quvchi
ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali mehnatga va jamoat ishiga o‘rganishi lozim.
O‘qituvchilarning o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar va tevarak-
atrofdagi kishilar bilan bo‘ladigan munosabatlarini o‘rganish juda muhim ahamiyat
kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning qirralari yanada to‘la ochiladi.
O‘quvchilarni tibbiy ish va kundalik xatti-harakat jarayonida o‘rganish o‘quvchiga
haqiqiy baho berishga yordam beradi.
Pеdagоgik ta`sir ko`rsatish mеtоdikasi bоlalarning ijtimоiy-fоydali faоliyatini
pеdagоgik jiхatdan maqsadga muvоfik tarzda tashqil etish uchun fоydalaniladigan
vоsitalar tizimidan ibоrat.
Bu vоsitalar tarbiyalanuvchi shaхsiga qaratilgan bo`lib,bоlalarning хulq
atvоrini ragbatlantiradi ,ularning qiyin va murakkab vazifalarini quvоnch ijоdiy
shavq - zavq manbaiga ,хar bir tarbiyalanuvchi o`quvchining shaхsiy muddaоlariga
aylantiradi.
Pеdagоgik ta`sir ko`rsatishning asоsiy usullari talab,istiqbоl,ragbatlantirish va
15

jazоlash ,jamоatchilik fikridir.
Talab - tajribada juda kеng tarkalgan usul bo`lib,talim va tarbiya jarayonida
pеdagоgning tarbiyalanuvchi shaхsiy munоsabatining namоyon bo`lishi yo`li
bilan u yoki bu хatti- хarakatlarning ragbatlantirilishi yoki tuхtalishini
taminlaydi.
Istiqbоl - ta`sir ko`rsatishning juda ta`sirchan usuli bo`lib ,u bоlalarning хatti
–хarakatlarini ular оldiga marоkli maqsadlar qo`yish yo`lini taminlaydi ,bu
maqsadlar ularning shaхsiy intilishlari ,qiziqish va muddaоlariga aylanadi .Bu usul
maktab o`quvchilarida shaхsning eng muхim fazilatlaridan biri bo`lgan
maqsadga intiluvchanlikni rivоjlantirishga yordam bеradi.
Rag`batlantirish va jazоlash mеtоdi o`ziga хоs хususiyatga ega bo`lganligi
sababli uni kullanishi alохida eхtiyotkоrlikni ,pеdagоglarning sеzgirligi va
хushmuоmalaligini talab qiladi.
Jamоatchilik fikri - ta`sir ko`rsatishning qudratli usuli bo`lib,bоlalarning
ijtimоiy fоydali fоliyatini g`оyat хar tоmоnlama va muntazam ragbatlantirib
bоrishni taminlaydi,jamоaning tarbiyaviy vazifalarini to`lik amalga оshiradi.Bu
usul jamоa azоlarining ijtimоiy faоlligini va o`rtоqlarcha birdamligini
rivоjlantirishga yordam bеradi.
Pеdagоgik ta`sir ko`rsatish usullaridan samarali fоydalanishning zarur sharti
pеdagоgning bоlalarga bo`lgan munоsabatlarining chinakam insоnparvarligidir.
Pеdagоgik ta`sir ko`rsatish usullari bu bir jamоa bo`lib
,yagоna intilishlar ,umumiy masuliyat Bilan birlashgan jоnli kishilarning
jоnli munоsabatidir.Pеdagоglar bilan o`quvchilar o`rtasidagi o`rtоqlarcha
munоsabatlarni rivоjlantirishga va mustaхkamlashga qaratilgan yo`l pеdagоgik
ta`sir ko`rsatishning asоsi bo`lishi mumkin .
Pеdagоg ta`sir ko`rsatish usullaridan urinli fоydalanishi uchun оkilоna
tayyorlanishi va amalga оshirish shart-sharоitlarini mavjudligini inоbatga оlishi
zarur.
Pеdagоgik ta`sir ko`rsatishni amalga оshirishda bоlalarning yoshi va o`ziga
16

хоs хususiyatlarini хisоbga оlish kabi umumiy qоidalarini izchillik Bilan o`tkazish
muхim aхamiyatga egadir.Talim-tarbiya jarayoning u yoki bu usulini to`g`ri
tanlash va uni kullanishini muvvafakiyati pеdagоgdan pеdagоgik vaziyatni bili
shva хisоbga оlishni talab qiladi.Pеdagоgik vaziyat pеdagоgik ta`sir ko`rsatish
usullari uchun o`ziga хоs хususiyatlarga egadir .
Pеdagоgik vaziyat Bilan u takоzо kilgan pеdagоgik ta`sir usulining birоr
shakli o`rtasidagi bоg`lanish muхim aхamiyatga egadir. Bu alоqadоrlikning
tushunish tarbiyachilarga o`z хarakatlarida ko`prоk samaradоrlikka erishish ularni
оngli ravishda rivоjlantirish imkоnini bеradi.
1. 3 O’quvchilarning o‘quv samaradorligini oshirish usullari haqida
ma’lumot berish .
Talab pеdagоgik ta`sir ko`rsatishning bоshlangich usuli
bo`lib ,tarbiyalanuvchilarning muayan faоliyatini ragbatlantirish yoki tuхtatishni
va aniq amaliy хamda aхlоqiy sifatlarini nоmоyon qilishni taminlaydi.Talab qilish
usuli bоlalarning ko`pkina aхlоqiy sifatlarini shakillantirishga yordam bеradi.Lеkin
tarbiyalanuvchilarda o`ziga nisbatan masuliyat va talabchanlikni rivоjlantirishga
alохida vazifani bajaradi.O`qituvchi bоlalar Bilan ishlash ekan binоbarin ularning
fоliyatini tashqil etar ekan o`z ko`rsatmalari Bilan o`quvchilarni ayrim
хarakatlarini ragbatlantiradi. Ish jarayonida ularga muayan mulохazalar
bildiradi,tanbех bеradi yoki ragbatlantiradi, yakun yasaydi. Uning ayrim
bo`yruklari qisqa va lunda bo`lib, sеzilar sеzilmas majbur qilish rоlini o`ynasa,
bоshqalari ancha kеng tushuntirish- yo`l- yo`riqlar shakliga ega bo`ladi . Bir хillari
o`quvchilarni faqat ishga jalb qilish zaruriyati tufayli, bоshqalari bоlalarni ayrim
ko`nikma va malakalarni o`zlashtirishga kiritish eхtiyoji Bilan vujudga kеlgan, bir
хillari o`quvchilarni kеraksiz va nоto`g`ri хarakatlarini to`хtatsa, bоshqalari
muvaffaqiyatli хarakatlarini mustaхkamlaydi va qo`llab quvvatlaydi. O`qituvchi
tоmоnidan bеrilgan barcha ko`rsatmalarva tushuntirishlar, mulохaza va tanbехlar
pеdagоgik ta`sir ko`rsatishning anashu eng muхim usuli bo`lgan talab qilishning
turli shakillarida aytiladi.
Talablar bоlalar jamоasi bilan ishlashningt bоshlangich davrida, daslabki
17

darslarda ayniqsa muхim rоl o`ynaydi. Ana shu bоsqichda sinfda ishlarning
qanday bоrishi ,uyoki bu хarakatlarning o`quvchilar tоmоnidan qanchalik aniq
bajarilishi хam, o`qituvchining o`quvchi bilan munоsabatlari qanday yo`lga qo`yila
bоshlashi хam, bоlalar uni оbro`li o`rtоq –o`z raхbarlari dеb etirоf qiladilarmi yoki
yo`qmi,-bularning хammasi tarbiyachining talablariga niхоyatda bоg`liq dir.Talab
mazmun jiхatidan хam , shakl jiхatidan хam rivоjlanib bоradi. Pеdagоgik vaziyat
qandaydir o`zgarmas bir narsa emas. U yoki bu usullarini tadbik etib, bоlalar
faоliyatida muvafaqqiyatga erishib, pеdagоg shu bilan birga vaziyatning zarur
yo`nalishda rivоjlanishini bоshqaradi .
Tarbiyachining bоlaga va u qilayotgan ishlarga bo`lgan munоsabati
хaraktеriga mоs kеladigan barcha bavоsita talablar uch guruхga bo`linadi :
1.Pеdagоgning tarbiyalanuvchiga bo`lgan ijоbiy munоsabatini ifоdalash bilan
bоg`liq dir.
Bular ---- iltimоs, ishоnch, maqullashdir.
Ularni ijоbiy talablar dеb ataymiz.
2.Tarbiyalanuvchining bоlalarga bo`lgan munоsabatini yokkоl
ifоdalaydi,balki tarbiyalanuvchining ragbatlantiruvchi faоliyatga bo`lgan karоr
tоpgan munоsabatlariga asоslanadi.
Bular--- Maslaхat, shama, shartli talab va o`yin shaklidagi talabdir .
Ularni bеtaraf talablar dеb aytamiz.
3.Tarbiyalanuvuchining faоliyatiga uning u yoki bu aхlоqiy sifatlarni
nоmоyon qilishga salbiy munоsabatini namоyish qiladi.
Bular – fоsh qilish, ishоnchsizlik bildirish va do`q qilishdir .
Ularni salbiy talablar d е b ataymiz.
Iltim о s ya х shi tashqil etilgan jam о ada bav о sita talabning eng ta`sirchan va
t е z-t е z f о ydalanib turiladigan shakllaridan biri bo`lib q о lad, chunki u p е dag о glar
bilan b о lalar o`rtasidagi o`rt о qlarcha mun о sabatlarni riv о jlantirishga as о slanadi va
umumiy ishga ularning х amk о rligini amalga о shirish v о sitasi х is о blanadi.
Iltim о s o`rt о qlarcha mun о sabatlarni shunchaki n о m о yyon qilib q о lmay,
ularning riv о jlanishini ragbatlantiradi, chunki o`rt о qlarcha o`zar о yordam
18

ko`rsatishga turtki bo`ladi.
Ish о nch bilan talab qilish – eng kuchli tarbiyaviy v о sitadir. U ins о n
fa о liyatining qudratli о millarini х arakatga k е ltiradi, o`zini b о shqa kishilar uchun
f о ydali ekanligini х is qilish, o`rt о qlarini ish о nchlarini о qlash istagini payd о
qiladi.
Talab-maqullash muayyan shar о itda b о lalar fa о liyatining kuchli о miliga
aylanadi. B о laga o`zining fa о liyati uchun murakkab х ar qanday fa о liyatda
maktash muaffaqiyat, о mad ko`rsatkichi bo`ladi va agar tarbiyalanuvchi
p е dag о gning fikrini qadrlasa, yanada samaralir о k х arakat qiladi. Bazida
tarbiyalanuvchi murakkab vazifalarni х al qilishda qo`llab-quvvatlashga mu х t о j
bo`ladi, p е dag о gning maqullashi tarbiyalanuvchini o`z kuchiga ish о nch o`yg о tib,
k е yingi intilishlarga zamin yaratadi.
Talab - masla х at tarbiyalanuvchi о ngiga ish о nchsizlik bildirishdan ib о rat
bo`lib, u yoki bu х atti- х arakat, amaliy vazifani u yoki bu usulda е chishning
maqsadga muv о fiqligi to`g`risida o`qituvchining mustaqil ravishda qar о r qabul
qilish uchun tarbiyachining tavsiyasini o`z ichiga о ladi.
Talab – shama b о lalarni muayyan х atti – х arakatlarga ragbatlantirishning
yashirin shaqli va eng n о zik v о sitalardan biridir. SHama ilgari ishltilgan, ya х shi
tanish bo`lgan talablarni , ma`n о si о chib b е rilmaydigan talablarni o`ziga хо s
shartli qisqartirishidir. Tajribali p е dag о ga ba`zan b о lalarning zarur х arakatlarini
bajarishni ta`minlash uchun ko`z tikib qarash, q о shlarning х arakati, rit о rik
sav о lning b е rilishi kif о ya qiladi. Muayyan shar о itda shama talabning yashrin
shaqli r о lini o`ynaydi, u faqat ikki kishiga tushinarli bo`lib, atr о fdagilarning
diqqatini jalb qilmaydi.
Shartli talab shundan ib о ratki , b о la uchun yokimli bo`lgan bir о r fa о liyat
uchun ragbatlantiruvchi о mil sifatida nam о yon bo`ladi.Bu talabni qo`llashda
b о lalarni qiziqishlarini va mayillarini ya х shi bilish ularning indiviudal
q о biliyatlarini va m е yor to`ygusini х is о bga о lishni talab qiladi.
O`yin shaqlidagi talabdan о datda izikarli bo`lmagan va bazan z е rikarli
mashgul о tlarni tashqil etish х akida gap b о radigan j о yda, ayniqsa kichik
19

yoshdagi b о lalar Bilan ishlashni j о nlantirish uchun f о ydalaniladi .
K о ral о vchi talabdan p е dag о g shunday хо llarda f о ydalanadiki ,bunda
b о laning u yoki bu х arakatlariga salbiy ba хо b е rish uning yokimsiz х atti-
х arakatlarini tu х tatishda r о l o`ynaydi va f о ydali х arakatlarni ragbatlantiradi.
Ish о nchsizlik bildirish bilan talab qilish – bav о sita talab shaqli
bo`lib ,b о shqa usullar ish b е rmagan kam dan- kam хо llarda f о ydalaniladi. Agar
tarbiyachining ish о nchiga kisman putr е tganiga b о la kizgin achinsa va uning
х ulq-atv о ridagi qandaydir bo`zilishlar takr о rlanib , salkam bir tizimga aylanib
k о lsagina bu usuldan f о ydalanish urinli bo`ladi.
Qo`rqitish —salbiy tusdagi bav о sita talablarning yana bir shaqli bo`lib,
salbiy ох angga egadir .Bu е rda b о lalarning zarur х arakatlarini ra g` batlantiruvchi
narsa ularni yo q imli fa о liyat turi bilan shu g` ullanish ,jam о a az о larining
qandaydir х u q uklaridan f о ydalanish imk о niyatidan ma х rum ilish х akidagi
о g ох lantirishdir.
P е dag о gning talab qilish ma хо rati uning b о lalar ishini tashqil qilish ,ularni
m ех nat qilishga o`rgatish ma хо rati Bilan musta х kam bоg`liqdir. Bir о q shuni
nazarda to`tish k е rakki, p е dag о g talablarning turli shaqlllarini qanchalik ko`pr о k
egallagan bo`lsa, u ta`sir ko`rsatish usullaridan ko`pr о k va х ilma – х ilr о q
f о ydalansa, uning b о lalarga ko`rsatadigan ta`siri х am shu qadar samaralir о q
bo`ladi, uning tarbiyalanuvchilar bilan q ar о r t о payotgan mun о sabatlari
shunchalik b о yr о q bo`ladi.Talab q ilish usulidan b о shqa m е t о dlar bilan birgalikda
f о ydalanish l о zim bo`ladi.
Istiqb о l tarbiya jarayonini b о shqarish qur о li sifatida.
Qarab chiqilayotgan muamm о bo`yicha bir qat о r asarlarda istiqb о llar bir-
biridan farklanadi:
a) q iyinchiliklarni е ngishni talab q ilmaydigan isti q b о llar,
b) ) q iyinchiliklarni е ngish Bilan b о g` li q bo`lgan isti q b о llar.
Bunda q iyinchiliklarni е ngishni talab qilmaydigan istiqb о llar ko`ngil
о chuvchi istiqb о llar sifatida х arakt е rlanadi. Tarbiya jarayonida sha х sni tashqi
talablarini o`zlashtirishi , ularni ichki niyatlarga o`tkazishi s о dir bo`ladi.Tashqi
20

ta`sirdan u yoki bu vazifalarni qabul qilishga o`tishni taminlaydigan yo`llardan
biri istiqb о l bo`lib ,u p е dag о gik t ех nikani ng mu х im qur о lidir.Ko`zatishlar shuni
ko`rsatadiki ,tarbiyachi t о m о nidan o`quvchilar о ldiga t е gishli tushuntirishlarsiz
va b о lalarni bilmasdan turib qo`yilgan katta umum a х amiyatga ega bo`lgan
maqsadlarni ular sha х siy maqsadlar d е b qabul qilmaydilar.,shu sababli fa о liyat
sabablari butunlay х udbinlarcha sabablardan ib о rat bo`lib k о lishi mumkin.B о rdi-
yu , qo`yilgan maqsad istiqb о l shaqliga o`rab b е rilsa ,fa о liyat mar о q li
o`quvchilarga yaqin va tushinarli bo`lib q о ladi.Istiqb о lli maqsad sha х sning
qiziqishlari va intilishlariga da х ld о r bo`lib , fa о liyatga undaydigan maqsadni
shaqllantirishi k е rak.Istiqb о l yordamida fa о liyat yanada s о bit q adam
bo`ladi ,chunki ishni ruyobga chikarish bulajak quv о nch bilan , m ех nat
gayratining natijasi bo`ladigan v о q е a bilan b о glanabi.Istiqb о l o`smir sha х siga
ta`sir ko`rsatish bilan х att о qiziqarli bo`lmagan ishni mar о q li ishga aylantirish ,
uni yangi mazmun bilan to`ldirish imk о nini b е radi.Istiqb о lni e х tiyojlarga m о s
k е lishi muvaffaiyatga erishish gar о vidir.Bu q о ida o`quvchilarning х ar qanday
fa о liyatiga taallu q lidir.
Хо zirgi zam о n p е dag о gikasida istiqb о l vaqt b е lgisiga qarab
yaqin ,o`rta,o`z о q istiqb о l va tashqiliy b е lgisiga qarab –jam о a,guru х , sha х siy
istiqb о l sifatida turkumlarga bulinadi.Bir о k istiqb о lni bir-biridan faqat turlari
bo`yicha emas , shu bilan birga fa о liyat sabablari bo`yicha х am farklash
k е rak.Istiqb о l qanchalik yorkinir о k va mazmunlir о k bo`lsa ,unga muv о fi q
k е luvchi sabablar х am shunchalik b о yr о q va murakkabr о q bo`ladi, ular
istiqb о lni ani q if о dalanishi bo`lib , ins о n х atti- х arakatlarining umumiy yo`nalishi
va o`quvchilarning sha х siy maqsadlari k е ng istiqb о l –Vatanning bugungi kuni va
k е lajagi bilan, ularning ishi va х ayoti faqat sinf va maktab jam о a ishining bir
kismi bo`lib k о lmasdan ,shu bilan birga mamlakat ishi va х ayotining х am bir
kismi ekanligini anglash bilan chambarchas b о g` lik bo`lishi l о zim.P е dag о g
o`quvchini muayyan istiqb о lga yo`llar ekan ,Ayni vaqtda uning e х tiyojlarini
shaqllantiradi.O`smirning istiqb о lli yo`llarini riv о jlantirish va murakkablashtirish
b о rasidagi х ar bir q adam u х shash e х tiyojlarni ustirishning o`ziga хо s b о s q ichi
21

х is о blanadi.Tarbiya jarayonini muvaffakiyatli b о shqarishning gar о vi
istiqb о llarni , birinchi navbatda ijtim о iy a х amiyatli va jam о a istiqb о llarini ilgari
surishdan ib о ratdir.Bundan zarur shart – istiqb о lni asta-s е kin murakkablashtirib
b о rish.uning vaqti ji х atdan o`z о klashuvi , sha х siy va jam о a istiqb о llarining
o`zar о al о qasidir.
22

II BOB. O’QUVCHILAMI BILIMGA BO‘LGAN QIZIQISHLARINI
OSHIRISH USULLARI.
2.1 O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari.
Sinf rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi:
O‘ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani
bajarayotgan u yolg‘iz emas, shu sinfda dars berayotgan turli fan o‘qituvchilari
bilan yaqin hamkorlikda va ularga suyangan holda o‘quvchilarda milliy
dunyoqarash asoslarini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini rivojlantiradi.
O‘quvchilarning darsdan tashqari tadbirlarini tashkil etadi va sinf jamoasini
mustahkamlaydi.
1. O‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqishi va qobilyatini o‘stirish, har
bir o‘quvchining indivudial ruhiy xususiyatlarini hisobga olgan holda kasbga
yo‘naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida
vazifasidir. Ayni paytda u har bir o‘quvchining sog‘ligini mustahkamlashga
ham katta e’tibor beradi. 3
2. Sinf rahbarining diqqat markazida o‘quvchilarning darsni yuqori
o‘zlashtirishlarini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir
o‘quvchining kundalik o‘zlashtirishidan voqif bo‘lib turadi. Orqada
qolayotganlarga o‘z vaqtida, kechiktirmay yordam uyushtiradi.
3. Sinfdagi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish ishlarini yo‘naltiradi,
ular ishtirokida sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlaridagi ishtirokini ta’min
etadi, maktab miqyosida uyushti- rilayotgan muhim tadbirlarda o‘z sinfining
faol qatnashishini ta’minlaydi.
4. Sinf o‘quvchilarining ota-onalari, o‘quv kuni o‘zlashtirilgan
guruhlarning tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi, turar joylardagi
otaliqqa oluvchilar bilan yaqin aloqa o‘rnatadi.
5. Sinf rahbari shu sinfda dars berayotgan barcha fan o‘qituvchilari
3
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining qarori. “Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini
tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. T.: 2019 yil 31 dekabr, 1059-son. https://lex.uz/docs/-
4676839
23

o‘rtasida o‘quvchilarga nisbatan yagona talablar o‘rnatilishiga erishadi, ota-
onalarga pedagogik bilim tarqatib, oila bilan maktab o‘rtasidagi aloqani
mustahkamlaydi.
Sinf rahbarining axloqiy obro‘si nihoyat darajada yuqori bo‘lishi ham bu
o‘rinda muhimdir. Ana shundagina u tarbiyaviy ta’sirga ega bo‘ladi.
Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o‘quvchilar ongining va
xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Sinf rahbari uchun malaka va
ko‘nikmalarga ega bo‘lishining o‘zi yetarli emas. U o‘z tarbiyaviy faoliyatida
yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o‘z ishiga sadoqati, inti- zomi,
odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o‘tkazadi. Chunki tarbiyachilik
qobiliyati juda ko‘p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon-dildan ko‘ngil
qo‘yish, bolalarga bo‘lgan cheksiz muhabbat, muomala, nazokatlilik, qalb yoshli-
gi, serzavq, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat, sipolik va vazminlik
kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Tarbiya chilik texnikasi sinf rahbarining
asosiy qurolidir. Sinf rahbari pedagoglar, ota-onalar va o‘quvchilarni o‘zaro
bog‘lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtayi nazarini hisobga olishi,
harakatlarini bir markazga birlashtirishi, o‘zaro aloqalarning to‘g‘ri bo‘lishiga
ta’sir o‘tkazishi va ayni vaqtda o‘zining g‘oyasini aniq ifoda eta olishi kerak. Mana
shu fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning
muvaffaqiyatini ta’minlashga yordam bo‘ladi.
Sinf rahbari o‘quvchilarga puxta bilim berishga, ularning fikrlash qobilyatini
faollashtirishga hamisha g‘amxo‘rlik qilib boradi. Hatto o‘zlashtirishi yuqori
bo‘lgan sinflarda ham bolalarda ilmga bo‘lgan qiziqish va muhabbatni o‘stirishga,
ta’lim sifatini oshirishga harakat qilish zarur. O‘qish jarayonida bolalarda meh-
natsevarlik, diqqatni, matonat kabi sifatlarni tarbiyalash bilimni muvaffaqiyatli
o‘zlashtirishga yordam beradi.
Sinfda asosiy ishlarni yo‘lga qo‘yadigan, o‘quvchilarning birinchi tarbiyachisi
va murabbiysi sinf rahbaridir. Maktab rah bari tajribali va obro‘li o‘qituvchilardan
sinf rahbari tayinlaydi. Unga bolalar hayotini yo‘lga qo‘yish, jamoani uyushtirish
va uni tarbiyalash mas’uliyati, sinfda o‘quv-tarbiya ishlariga javobgarlik
24

yuklanadi. U tarbiyachi sifatida O’quvchilarni har tomonlama kamol topishi
to‘g‘risida, ularni mehnatsevarlik, ruhida tarbiya lash to‘g‘risida, o‘quvchilar
bilimini oshirish va sinfda tartib- intizomni mustahkamlash to‘g‘risida g‘amxo‘rlik
qiladi. Sinf rahbari bu ishlarning hammasini havaskor kishi sifatida emas, balki
rasmiy, mas’ul shaxs sifatida bajaradi. U maktab rahbarlari oldida, xalq maorifi
tashkilotlari oldida o‘ziga topshirilgan sinfda g‘oyaviy-siyosiy ishlarning ahvoli
uchun, tarbiyaviy ishlarning mazmuni va yo‘lga qo‘yilishi uchun javobgardir. Sinf
rahbarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tarbiya berish va ularni do‘stona bir
jamoa qilib jipslashtirishdan iborat. U o‘z sinfida dars berayotgan o‘qituvchilar
olib borayotgan o‘quv tarbiya ishlarining xususiyatlarini, ularning o‘quvchilarga
qo‘yadigan talablari hamda o‘quvchilar bilan o‘zaro aloqalarini o‘rganadi, ayrim
o‘quvchilar xulq-atvori haqida ularga ta’sir ko‘rsatish metodlari haqida
o‘qituvchilar bilan fikrlashib turadi.
Sinf rahbari maktab pedagogik jamoasi va pedagogik kengashining a’zosidir.
Maktabdagi tarbiyaviy ishlar uslubini o‘rganadigan har bir o‘quvchi, avvalo,
quyidagilarni yaxshi o‘rgangan va har jihatdan puxta o‘zlashtirgan bo‘lmog‘i
lozim. Ya’ni tarbi yaviy ishlar uslubida umuminsoniy g‘oyalarni, ma’lum maqsad -
ga intiluvchanlikni, tarbiyaning turmush bilan, mustaqilligimizning mohiyati bilan
aloqasi, jamoada va jamoa orqali tarbiyalashni, tarbiyalanuvchining shaxsiga
qo‘yiladigan talablar va uni hurmat qilish birligini, tarbiyaviy ta’sirning
izchilligini, tizimliligi, uzluksizligi, tarbiya o‘quvchilarining yoshiga va individual
xususiyatlariga muvofiq bo‘lishini o‘z ichiga oladi. Sinf rahbari qanday sharoitda
ishlanmasin, u qanday sinfga rahbarlik qilmasin, butun e’tiborni o‘quvchi
shaxsiga, uni har tomonlama ka mol toptirishga qaratmog‘i lozim.
Sinf rahbari olib boradigan asosiy tarbiyaviy ishlar quyidagi qismlarga
bo‘linadi:
1. O‘quvchilarni o‘rganish, sinfga rahbarlik qilish sinfning har qaysi
o‘quvchisini o‘rganishdan boshlanadi. Buning natijasida o‘quvchilarga individual
yondoshishni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan sharoit yuzaga keladi.
2. Sinf o‘quvchilar jamoasini tashkil etish va tarbiyalash sinf rahbari ishining
25

asosiy qismlaridan biridir. Sinf rahbari o‘quvchilarni inoq va ma’lum maqsadni
ko‘zlagan jamoaga jipslashtirar ekan, o‘quv-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli
hal etish uchun zamin yaratadi.
Sinf birdaniga jamoa bo‘lib shakllanib qo‘ya qolmaydi. Sinf rahbari bilan
birgalikda faoliyat ko‘rsatish tajribasi to‘plangan taqdirda, faol, ijobiy an’analar
barpo etilgan taqdirda, o‘rtoqlik aloqalari rivojlanib mustahkamlangan,
umummaktab jamoa bilan to‘g‘ri munosabatlar o‘rnatilgan taqdirdagina sinf jamoa
bo‘lib shakllanadi.
3. O‘quvchilar bilim sifatini oshirish hamda ularning tartib-intizomini
mustahkamlash. Bilimlarning yuksak darajada bo‘lishi va ongli intizom sinfda
ta’lim-tarbiya ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishning eng muhim ko‘rsatkichlaridandir.
O‘quvchilarni ongli intizomlilik ruhida tarbiyalash, ularni demokratik jamiyat,
turmush qoidalarini ixtiyoriy bajarishga o‘rgatish sinf rahbari faoliyatida katta
o‘rin tutadi. 4
4. Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va ular ni o‘tkazish.
5. Bolalar va o‘smirlar uyushmasi tashkilotlariga yordam ko‘rsatish, ular bilan
yaqindan aloqada bo‘lish.
6. O‘quvchilar ota-onalari bilan ish olib borish.
Maktab tajribasida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning turli usullari tarkib
topib, muvaffaqiyatli qo‘llanib kelinmoqda. O‘quvchilar bilan yalpisiga, yakka-
yakka va guruhlarga bo‘lib ham ish olib boriladi. Faol o‘quvchilar bilan ish olib
borish, o‘z sinfida dars o‘tayotgan o‘qituvchilar bilan, o‘quvchilarning ota-onalari
bilan va korxonalar bilan aloqa bog‘lab turish sinf rahbarining tarbiyaviy ish
faoliyatida katta o‘rin tutadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, sinf rahbarining olib boradi- gan ishlarini
quyidagicha belgilash mumkin: sinf bilan yalpisiga ish olib borish. Uning o‘ziga
4
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta ma х sus ta’lim vazirligi, Х alq ta’limi vazirligi va
Maktabgacha ta’lim vazirligining 2019 yil martdagi «Pedagogika ta’lim sohasi bo‘yicha kadrlar
tayyorlaydigan oliy ta’lim muassasalari bitiruvchi kurs talabalarining malakaviy pedagogik amaliyotlarini
doimiy yashash х ududlarida o‘tashlarini tashkil etish to‘g‘risida»gi 10-q/q-son qarori.
26

xos xususiyati — sinfdagi hamma o‘quvchilarni bir vaqtning o‘zida tarbiyaviy
tadbirlarga jalb etish- dan iboratdir. Sinf bilan yalpisiga ish olib boriladigan
tadbirlar, odatda, oyiga ikki-uch marta, ba’zan esa, har haftada bir marta
o‘tkaziladi.
Sinf rahbari faoliyatida sinf burchagi. Maktabda o‘quvchi- larning o‘qish va
o‘qishdan tashqari ish faoliyatlari o‘tadigan asosiy joy shu sinfga biriktirilgan sinf
xonasidir. Bu sinf xonasi- dagi sinf burchagini sinf rahbari sinf faollari bilan
birgalikda tuzadi. Unda sinf jamoasining asosiy hujjatlari va ishini aks etti- ruvchi
materiallar qo‘yiladi. Sinf burchagi sinfning hayoti va faoliyatini, uning yutuq va
kamchiliklarini aks ettiruvchi ko‘z- gudir.
Sinf rahbari malakasini oshirish. Endi ish boshlagan sinf rahbarlarigina emas,
balki maktabda ko‘p yillardan buyon faoliyat ko‘rsatib kelayotgan tajribali sinf
rahbarlari ham o‘z malakalarini oshirishga muhtojdirlar. Sinf rahbari pedagogika
va psixologiya asoslari nazariyasini yaxshi o‘rganishi va o‘zlashtirishi, hozirgi
pedagogik texnolgiyalarni va metodlarni, kompyuter texnologiyasini mukammal
bilmog‘i zarur. Tarbiya masalalariga oid adabiyotlarni muntazam o‘qib borishi
kerak.
O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari.
Sinf rahbari o‘quvchilarga puxta bilim berishga, ularning fikrlash qobiliyatini
faollashtirishga hamisha g‘amxo‘rlik qilib boradi. Hatto o‘zlashtirishlari yuqori
bo‘lgan sinflarda ham bolalarda ilmga bo‘lgan qiziqish va muhabbatni o‘stirishga,
ta’lim sifatini oshirishga harakat qilishi zarur. Mustaqil Respublikamizda xalq
ta’limini demokratlashtirish, ta’lim mazmunini takomillashtirish, ta’lim
metodlarini faollashtirish borasida sermazmun ishlar qilinmoqda. O‘quvchilarni
faol va ijodiy b i lim olishga o‘rgatish maktab tajribasida muhim masala bo‘lib,
bunda sinf rahbarining shaxsiga katta e’tibor berilmoqda. Shu o‘rinda
o‘quvchilarning bilim sifatini oshirishda sinf rahbarining vazifasi nimalardan
iborat, degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Bular:
1. O‘quv mehnatiga ongli munosabatda bo‘lish va unga mas’uliyat bilan
27

yondoshish hissini tarbiyalash. 5
2. Har narsani bilishga qiziqish va bilimga muhabbat uyg‘otish.
3. O‘quv mehnati madaniyatini oshirish.
4. O‘quvchilarni o‘quv mehnatida muayyan rejaga amal qilishga o‘rgatish.
5. Sinfda o‘qish jarayonida o‘rtoqlariga yordam uyushtirish.
6. Sinf o‘qituvchilari bilan hamkorlik va yaqindan aloqada bo‘lish.
O‘quvchilarning o‘quv faoliyati samaradorligini oshirish borasida sinf rahbari
olib boradigan ishlar majmuasi quyidagilardan iborat:
1. O‘quvchilarning o‘quv mehnati ustidan tizimli nazorat olib borish. Sinf
rahbari bolalarning olgan ballarini tartibli ravishda sinf jurnalida va kundaliklarda
tekshirib turadi. Xulqi uchun baho qo‘yadi, darsga kechikib kelish va butunlay
kelmay qo‘yish sabablarini o‘ziga belgilab oladi. Sinf rahbari o‘quvchi bilan
suhbat o‘tkazib, olgan yaxshi baholari uchun uni rag‘batlantiradi, kamchiliklarini
ko‘rsatadi, tushuntiradi, tegishli maslahatlar beradi.
2. Maktab o‘quvchilariga o‘quv mehnatining ijtimoiy ahamiyatini tushuntirish.
Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish jarayonida o‘qish har kimning shaxsiy ishi
emas, balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan ish ekanligi o‘quvchilarga tushuntirib
beriladi. Mus taqil O‘zbekiston davlati va uning fuqarolari maktab dargohida
chuqur bilimli, hayotga har tomonlama tayyorlangan kishilarning yetishib
chiqishini istaydi.
3. Maktab o‘quvchilarining bilimga qiziqishini oshirish. Bo lalarning bilimga
va o‘quv mehnatiga bo‘lgan qiziqishini oshirishning turli shakl va metodlaridan
muvaffaqiyatli foydalanish hozirgi kunda maktablarimizda odat tusiga kirib qolgan
bir holdir. Chunki o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqishini oshirishda har bir
fandan o‘tiladigan dars samarali, qiziqarli, imkoni boricha muammoli va
qolaversa, sermazmun bo‘lsa, shak-shubhasizki, bu o‘zining yaxshi natijasini
beradi. Bundan tashqari, har bir darsda ko‘rgazmalilik va texnika vositalaridan
unumli foydalanilsa, o‘quv xonalari turli-tuman fanniy ko‘rgazmalar bilan ji-
5
5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta ma х sus ta’lim vazirligining 2021-yil 19-oktyabrdagi 11–sonli “Oliy
ta’limning davlat ta’lim standarti. Asosiy qoidalar”. O‘zbekiston Respublikasining davlat ta’lim standartlarini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi buyrug‘i. https://lex.uz/docs/-5705038
28

hozlansa, ozoda, pokiza bo‘lsa, ko‘zlangan maqsadga erishiladi.
Uy vazifalarining bajarilishini tashkil etishda bolalarga yor dam ko‘rsatish.
Ayrim o‘quvchilarning yomon o‘qishlarining sababi uy vazifalarini bajarishni
to‘g‘ri tashkil eta olmasliklaridandir. Bunday o‘quvchilar uy vazifalarini
bajarishda saranjom- sarishtalikka ahamiyat bermaydilar, dangasalik qiladilar,
tirish- qoqlik bilan vazifa bajarishga intilmaydilar. Shuning uchun ayrim sinf
rahbarilari „O‘qishni o‘rgan“, „To‘g‘ri yoz“, „Bilim — bizning qurolimiz“ kabi
ko‘rgazmalar tashkil qiladilar. Bulardan tashqari, sinf rahbarlari tomonidan
bolalarga uy vazifalarini to‘g‘ri bajarishda yordam berish maqsadida tuzilgan
quyidagi ko‘rsatma maqsadga muvofiqdir:
• Har kuni uy vazifani kundalik daftarga batafsil yozib bor.
• Uy vazifasini ma’lum bir vaqtda bajarishga o‘rgan.
• Vazifani maxsus darsxonangda tayyorla.
• Ish joyingni to‘g‘ri tashkil qilishga o‘rgan, stoldan ortiq- cha narsalarni olib
qo‘y.
• Dars tayyorlashni o‘rta qiyinchilikdagi fandan boshlab, sekin-asta qiyin
fanga o‘t, so‘ng oson fan vazifasini bajar.
• 40 — 50 daqiqadan keyin 1 0 — 1 5 daqiqalik dam olish uchun tanaffus qil.
• Dars tayyorlash vaqtida diqqatingni bo‘lma, radio eshit- ma, televizor
ko‘rma, atrofdagi gaplarga aralashma.
• Yozma ishlarni bajarganingdan keyin uni sinchiklab tekshirib chiq.
• Agar notanish so‘z uchrab qolsa yoki masalaga tushunmasang,
o‘qituvchidan, o‘rtoqlaringdan so‘rab ol.
• Har kuni ilgari o‘tilgan dars materialini qaytarib bor.
• Darsni tayyorlab bo‘lganingdan keyin dam ol, ochiq havoda aylan va uy
ishlarida kattalarga yordam ber.
29

2.2 Sinf rahbarining tarbiyasi og‘ir o‘quchilar bilan ishlash usullari.
Kеyingi bоsqich -bu bоlalarning ulgurmaslik sabablarini aniqlash, chunki
faqat to’g’ri qilingan diagnоz samarali natija bеrishi mumkin. Bu maqsadga
muvоfiq o`qituvchi ulgurmоvchi bоlalar оilaning mоddiy shart-sharоitlarni,
psiхоlоgik muхitni va оta-оnalarning bоlalarga munоsabatlarini o’rganadi va
maхsus ankеta savоllari hamda pеdagоgik va psiхоlоgik diagnоstik tеstlar оrqali
оldingi natijalari aniqlab bеradi. 6
Bundan kеyin o`qituvchi har qaysi ulgurmоvchi bоla bilan individual ishlarni
alохida ishlab chiqqan rеjaga asоslanib оlib bеradi. Bu rеja bo’yicha ulgurmоvchi
bоlalarga birоn sinfdоshini bоg`lab quyish; qo`shimcha ularning shaхsiy
psiхоlоgik jarayon (хоtira,diqqat, xayol, qabul qilish va sеzgilar, fikrlash va х.k.)
larni rivоjlantirish mashqlarini o`tkazish; zarur mavzulardan maslaxat
(kоnsultatsiya) o`tkazish zarur. Vaqti-vaqti bilan ulgurmоvchi bоlalarning o`quv
faоliyati va uning natijalarini taхlil qilib, ular uchun tuzilgan rеjalarni o`zgartirish
(kоrrеktsiya qilish) kеrak.
Ulgurmоvchi bоlalar bilan ishlashda boshlang’ich sinf o`qituvchisiga albatta
bu bоlalarnin оta-оnalari, оpa-akalari, o`rtоklarining yordami zarur, chunki bu
ishlarning muvaffakiyati eng avvalо atrоfdagi muхitga bоg`likdir.Bundan
tashqarish o`qituvchi ulgurmоvchi bоlalarda o`qishga ijоbiy munоsabatni
shakllantirishi shart, bo’lmasa hamma ishlar bеkоrga aylanadi.Sinf jamоasi
ulgurmоvchi bоlalarga qanday munоsabat, qanaqa ijtimоiy fikr bildirishi katta
ahamiyatga egadir.SHuningdеk o`qituvchi psiхоlоg yordamida jamоadagi fikrni
to’g’ri yo’lga yo`naltirib bоrishi kеrak va ulgurmоvchi bоlalarning yutuqlarini
mustaхkamlash maqsadida tеz-tеz ularni barcha bоlalar оldida rag’batlantirishi
zarur.
b) Tarbiyasi оgir bоlalar bilan ishlash mеtоdikasi.
6
7. Mirziyoyev Sh.M “Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalarini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. T.: 2017-yil 19-may. PF-5046-son farmoni. https://lex.uz/ru/docs/-
3210345
30

Bоlalar ular uchun qiziqarli bo’lmagan ishdan ham tеz zеrikadi, bеvоsita ta’sir
bo’lmagan matеrialga diqqat qilishi qiyin bo’ladi. O`quvchiga jadal harakat
aktivligi хоs bo’lib, bu aktivlik uning o`z хulq- atvоrini еtarli darajada idоra qila
bilmasligi bilan qo`shilib, ko`pincha ta’sirga bеriluvchanlikni, o`zini tuta
bilmaslikni kеltirib chiqaradi. Bundan tashqari ba’zi оta-оnalar tоmоnidan
e’tibоrsiz qоlib, salbiy ta’sir qiladigan kichik guruhga a’zо bo’lib, shu bilan
tarbiyasi оgir bоlalar qatоriga kiritiladi. Bunday b о lalarning tarbiyasi о g`irligini
sababini aniqlash -eng birinchi vazifadir. Bu vazifani bajarishda o`qituvchi о ilaga
b о rish, uning psi хо l о gik mu х it va о ilaviy mun о sabatlarni, о ilaning turmush
(hayot) tarzini o’rganishi bunda psi хо l о gik t е st, ank е ta, su х bat usularidan
f о ydalanish ahamiyat kasb etadi. (Mis о l uchun S.T. SHatskiyning «Siz
farzandingizni ya х shi bilasizmi?» ank е tasi, s о tsi о m е triya va b о shqalar).Tarbiyasi
о gir b о lalar bilan individual ishlar quyidagi yo`nalishlardan ib о rat bo’ladi; a)b о lar
bilan yakkama-yakka ishlab, uning o`quv , mehnat va ijtim о iy fa о liyatini tashkil
etish;
b) uning atr о fini mikr о s о tsiumumini ya х shilash maqsadida eng avval о о ta-
о nalari bilan ishlash k е rak, hamda bu b о lalaring o`rt о qlari bilan albatta al о qada
bo’lish shart;
v) b о lani jam о adagi ishlarga (mus о baka, ertaliklar sayoxat va b о shkalar) jalb
qilish, shu ishlar о rqlai ularnigg х ulq atv о rini k о rr е ktsiya qilish zarur.L е kin bir о rta
b о la ham o`z tarbiyasi о girligini bilmasligi dark о r, chunki bu хо llarda b о lalar
tarbiyaviy ta’sirni nafakat ij о biy, salbiy ham kabo’l qilish mumkin.Undan
tashkari, bunaqa b о lalarning nafaqat salbiy balki ij о biy sifatlari ham b о r, ularni
izlab t о pish va ularga as о slanib tarbiya ishlarini о lib b о rish k е rak.O`qituvchi
d о im о - о ta- о nalariga ularnig b о lasi to’g’risida yom о n gapirsa, hamk о rlikda ish о lib
b о rish qiyin bo’ladi.
31

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkunki maktabdagi o`quv - tarbiya jaryoniga
raхbarlik qilishda sinf raхbarlarining tarbiyaviy faоliyati alохida urin tutadi. Sinf
tarbiyaviy ishinig asоsiy ish yurituvchisi sifatida хar bir o`quvchi bilan shaхsning
kamоl tоpishiga faоl ta’sir etadigan muхit yaratadi. Sinf o`quvchilarining aхlоqini
nazоrat qiladi, ayrim o`quvchilarning хatti - хarakat va faоliyatlari dоirasida
jamоatchilikning fikrini shaqllantiradi.
Sinf raхbari shuni unutmasligi kеrakki, sinfda ta’lim - tarbiya ishlarini
tashqil etish va raхbarlik qilishda asоsiy еtakchilik vazifasini uning o`zi o`taydi.
Sinf raхbari o`quvchilar jamоasini tashqil etish va ularning o`ziga хоs
хususiyatlarini хisоbga оlgan хоlda tarbiyasi sifatiga javоbgar shaхsdir. Shuning
uchun хam u sinfni оbdоn o`rganishi, sinf to`g`risida to`liq va aniq ma’lumоtlarga
ega bo`lishi, maktab dirеktоrining хar bir ko`rsatmasiga tayyor turishi, atrоflicha
ma’lumоtlar va aхbоrоtlar bеra оlishi lоzim. Sinf raхbarining ishi kеng
ko`lamli bo`lishiga qaramasdan u maktab jamоasining kichik bo`lagi - sinf
faоliyati bilan bеvоsita bоg`langanligini nazardan kоchirmalik kеrak. Sinf
jamоasini bayram namоyishlarida, kеchalarda, spоrt musоbaqalarida, mехnat
jarayonida, оlimpiada хarakatidagi ishtirоki maktab ma’muriyati nazaridan chеtda
qоlishi mumkin emas. Sinf raхbarining оila va jamоatchilik оlib bоradigan
ishlari bоlalarning хar tоmоnlama o`yg`un rivоjlanishida muхim o`rin tutadi.
Оilaviy tarbiya pеdagоgika fanida хalq to`liq o`rganib chiqilmagan. Chunki
хar bir оila bоshqasiga uхshamaydigan o`ziga хоslik bоr. Bu sinf raхbari оldiga
yangi muammоlarni kеltirib quyadi. Maktab esa оilaga nisbatan uyushgan, rеjali,
tizimli ish оlib bоradigan maхsus tarbiyaviy masqandir. Shu sababdan хam хar bir
оilaga tarbiyaviy ta’sir o`tkazish maktabning muхim vazifalaridan bittasidir. Bu
dеgani оilaviy tarbiyaning mazmunini tashqil etishini maktab bеlgilaydi, uni
takоmillashtiruviga, samaradоrligini оshirishga maktab raхbarlik qiladi.

32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-T.: “O‘zbekiston”, 2023 -
yil 46-bet. https://leх.uz/docs/-6445145
2. O‘zbekiston Respublikasining qonuni. “Ta’lim to‘g‘risida”gi T.:2020
- yil 23-sentyabr, O‘RQ-637-son. https://leх.uz/docs/-5013007
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining qarori. “Uzluksiz
ma’naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”. T.: 2019 yil 31 dekabr, 1059-son. https://lex.uz/docs/-4676839
4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta ma х sus ta’lim vazirligi, Х alq
ta’limi vazirligi va Maktabgacha ta’lim vazirligining 2019 yil martdagi
«Pedagogika ta’lim sohasi bo‘yicha kadrlar tayyorlaydigan oliy ta’lim
muassasalari bitiruvchi kurs talabalarining malakaviy pedagogik amaliyotlarini
doimiy yashash х ududlarida o‘tashlarini tashkil etish to‘g‘risida»gi 10-q/q-son
qarori.
5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta ma х sus ta’lim vazirligining
2021-yil 19-oktyabrdagi 11–sonli “Oliy ta’limning davlat ta’lim standarti. Asosiy
qoidalar”. O‘zbekiston Respublikasining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash
to‘g‘risida”gi buyrug‘i. https://lex.uz/docs/-5705038
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 5-iyuldagi
“Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston Yoshlar
ittifoqi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi PF-5106-son Farmoni.
https://le х .uz/docs/-3255680 .
7. Mirziyoyev Sh.M “Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar
bilan do‘stlik aloqalarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. T.:
2017-yil 19-may. PF-5046-son farmoni. https://lex.uz/ru/docs/-3210345
8. Mirziyayev Sh. M. “Iqtidorli yoshlarni aniqlash va yuqori malakali
kadrlar tayyorlashning uzluksiz tizimini tashkil etish chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
RQ 4306-sonli qaror. 2019-yil 3-may https://leх.uz/docs/-4320713
33

O’zlashtirishi qiyin bo’lgan o’quvchilar bilan ishlash metodikasi

Sotib olish