Dokument ma'lumotlari

Narxi 33000UZS
Hajmi 61.0KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 18 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Algebra

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

10 Sotish

O’zlashtirishi qiyin bo’lgan o’quvchilar bilan ishlash metodikasi

Sotib olish
MAVZU: O`ZLASHTIRISHI QIYIN BO`LGAN O`QUVCHILAR BILAN ISHLASH METODIKASI Mundarija KIRISH …………………………………………………………………..3 I-BOB. O`ZLASHTIRISHI QIYIN BOL`GAN O`QUVCHILAR BILAN ISHLASH METODIKASI……………………………………………………..5 1.1 Boshlang`ich sinlarda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni faolligini oshirish texnologiyasi…………………………………………………………..5 1.2 O’quvchilarni o‘rganish usullari. O’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etish usullari… …………………………………………………………………8 1. 3 O’quvchilarning o‘quv samaradorligini oshirish usullari haqida ma’lumot berish ………………………………………………………………………….18 II-BOB. O’QUVCHILAMI BILIMGA BO‘LGAN QIZIQISHLARINI OSHIRISH USULLARI.... ................................................................................23 2.1 O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari… ……….23 2.2 . Sinf rahbarining tarbiyasi og‘ir o‘quchilar bilan ishlash usullari. ……… 30 XULOSA …………………………………….…………………………32 FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR…………………………………….33 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O‘quvchilarga tarbiya berish jarayonida ularga individual tarzda yondashish har qaysi o‘quvchini o‘z nazar-e’tiborida tutishdan, uning xususiyatlarini bilishdan, uniig ijobiy xislatlariga tayanishdan, unga og‘ir paytlarda muntazam yordam ko‘rsatib borishdan va uni yaxshi xatti-harakati uchun rag‘batlantirib turishdan iboratdir. Hatto o‘quvchilarni sinfda joylashtirish kabi ishlarda ham ularga individual yondashishga rioya qilmoq darkor. O‘quvchilarni o‘rganish qator talablarga javob bergan taqdirdagina, u o‘z oldiga qo‘yilgan natijalarni beradi. Maktablar o‘z tarbiyaviy ishini ko‘p darajada engillashtirish, bu tarbiyaviy ishni yanada aniq va maqsadga yo‘naltirilgan tarzda olib borish ekanligini sinf rahbari uchun qoida tusiga kirmog‘i zarur. 2. O‘quvchilarni o‘rganib, ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish. O‘quvchi shaxsini o‘rganish ham piravord maqsad, emas balki ularga ta’lim- tarbiya berish uchun zaruriy shart-sharoitdir. Odatda tajribali sinf rahbarlari o‘rganayotib tarbiya berish, tarbiyalayotib o‘rganib borish qoidasiga amal qiladilar. O‘quvchilarni o‘rganishi bu tarbiyachilar uchun muvaffaqiyatli tarbiyalashning zaruriy shart-sharoiti bo‘lib xizmat kiladi, tarbiyalash esa o‘z navbatida o‘quvchilarii kamol toptirish jarayonida ularni o‘rganishning asosiy yo‘llaridan biri sinfdatida foydalaniladi. O‘quvchilarni o‘rganish borasidagi ishlar shaxsini kamol topshirishning tabiiy tarzda faol ishtirok etish bilan, o‘quvchilarda zaruriy ma’naviy xislatlari va harakter xususiyatlarini tarkib topish bilan organik ravishda qo‘shilib ketadi. Sinf rahbari o‘quvchilar xulq-atvoridagi ijobiy xislatlarshsh rivojlantirtsh, salbiy xususiyatlarga barham berishni «loyihalashtiradi». 3. O‘quvchilarni o‘rganishni rejali tarzda va muntazam olib borish darkor. O‘quvchi xulq-atvoridagi yakka-yarim uchraydigan va tasodifiy voqealarni emas, balki uning shaxsida juda kup uchraydigan tipik xususiyatlarni o‘rganmoq kerak. SHuni hisobga olish kerakki o‘quvchilar hamma vaqt o‘sib kamol topib boradilar. Ularning qiziqishlari doim o‘zgarib boradi, ularning ichki dunyolari 2 doimo boyib boradi. SHuning uchun ham o‘quvchilarni faqat rivojlanishga o‘rgatmoq va bu rivojlanishni faol boshqarib borish zarur. O‘quvchilarni yanada yaxshi, har tomonlama o‘rgatmoq uchun qilinadigan muomollalarning barcha imkoniyatlarida foydalanmoq lozim. Faqat o‘quvchilarning ayrim hatti- harakatlariga bu hatti harakatlar nomoyon bo‘lishlarini tashkil etish tajribalarini o‘rganish va tahlil qilish asosida o‘quvchilarni o‘rganishda amal qilishi lozim bo‘lgan talablarni shunday ifodalamoq mumkin. Kurs ishining maqsad: O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari va ongli munosabatni shakllantirishdir. Kurs ishining obyekti: O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari. faoliyatida o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirishni amalga oshirish yo‘llar Kurs ishining predmeti: O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari va undagi o‘ziga xosliklarini shakillantirish jarayonlari. Kurs ishining vazifalari: 1. O’quvchilarni o‘rganish usullari. O’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etish usullari. 2. O’quvchilarning o‘quv samaradorligini oshirish usullari haqida ma’lumot berish 3. O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari. 4. Sinf rahbarining tarbiyasi og‘ir o‘quchilar bilan ishlash usullari. Kurs ishining metadalagik asos: O’zbekiston Respublikasi konistitutsiyasi ta’lim to’g’risidagi qonun vazirlar maxkamasining mavzuga tegishli bo’lgan farmon farmoish qarorlari.Mavzuni yorituvchi ilmiy adabiyotlar va ilmiy maqolalar internet ma’lumotlari. 3 I BOB. O`ZLASHTIRISHI QIYIN BOL`GAN O`QUVCHILAR BILAN ISHLASH METODIKASI 1.1 Boshlang`ich sinlarda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni faolligini oshirish texnologiyasi. Zamonaviy ta’limning eng muhim unsurlari qadimdan shakllanib kelgan. Ta’lim maqsadi, mazmuni, shakl, uslub va vositalari ta’lim jarayonlari mazmunini tahlil qilish uchun qo‘llaniladigan an’anaviy kategoriyalar bo‘lib hisoblanadi. Aynan shu kategoriyalar ma’lum predmet, mutaxassislik yoki ixtisoslik bo‘yicha o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil qiluvchi pedagog faoliyatining predmeti sifatida yuzaga chiqadi. Qayd etilgan pedagogik kategoriyalarni maqsadga muvofiq ravishda yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatning qonuniyat va mezonlarini tizimlashtiruvchi omil vazifasini bajaradi. Zamonaviy o‘qituvchi dars jarayonida «aktyor» emas, aksincha «rejissyor» bo‘lishi kerakligini anglashi lozim. Buning uchun esa u bir necha yangicha ta’lim usullarini yaxshi bilishi kerak. Shu yerda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Mustaqil o‘ylay oladigan tafakkur yuritib to‘g‘ri ma’qqul va maqbul ish tuta oladigan vatanparvar shaxslarni shakillantirish va tarbiyalash kerak deb ta’kidlaydi hurmatli yurtboshimiz o‘z nutqlarida. Darhaqiqat yoshlarni zamonaviy fan-texnikaning, umuman, ilm-fanning yutuqlaridan bahramand qilmasdan turib, ularga yuqori malakali ixtisos egalari bo‘lib yetishishiga zamin yarata olmaymiz. Eng avvalo, boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarga to‘g‘ri va maqsadga muvofiq bilim berish muhim ahamiyat kasb etadi. Kuzatishlar asosida ayta olamizki, boshlang‘ich ta’lim davrida o‘quvchida o‘yin faoliyatining o‘rnini o‘qish faoliyati egallaydi. O’qibo‘rganish bolaning vazifasi, ijtimoiy burchi bo‘lib qoladi. O’qish jarayonida u darsliklarini va o‘quv qurollarini saranjom saqlash, o‘z vaqtida o‘rnidan turish, maktabga belgilangan vaqtda borish, uyga berilgan vazifalarni bajarish yuzasidan ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi. O’quvchi tobora mas’uliyatli bo‘lib boradi. Bilimlar bolaning saviyasini o‘stiradi, aqliy rivojlanishini ta’minlaydi, sezgilari va irodasining o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, bu davrda ham bolaning diqqati hali beqaror bo‘ladi. Boshlang‘ich sinfda o‘quvchi xotirasida ham o‘zgarishlar ro‘y beradi. O’quvchi birinchi sinfdan boshlab, ta’lim jarayonida o‘quv materialining ko‘p qismini ixtiyoriy ravishda eslab qoladi. Shu bilan birga o‘z-o‘zini doimo nazorat qilib borishi lozim. Buning natijasida o‘quvchining xotirasi takomillashadi, tafakkuri o‘sadi. 7-8 yoshli bolalarda ham tafakkur hali konkret xarakterda bo‘ladi. Ular o‘zlari idrok etgan yoki tasavvur qilgan narsalar haqidagina fikr yuritadilar. Mantiqiy tafakkurning dastlabki ko‘rinishlari shakllana boshlaydi. Uchinchi va to‘rtinchi sinflarda o‘quvchilar ilmiy bilimlarga oid ayrim tushunchalarni ham 4 o‘zlashtirib oladilar. Bu davrda o‘quvchilarning ruhiyatida hissiy kechinmalar yuz beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida biror fanga, darsga nisbatan qiziqish yuzaga keladi. Ular ta’lim olishni burch ekanligini anglab yetadilar. Dars vaqtida o‘quvchi faoliyatiga qo‘yilgan yuqori baho o‘quvchilarda ruhiy tetiklik, shodlik, iftixor kabi hissiy kechinmalarni tug‘diradi. Ammo o‘quvchilar orasida fanlardan orqada qolish, o‘zlashtirishi past baholanadiganlari ham uchrab turadi. Ushbu o‘quvchilar bilan har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi alohida ishlarni olib borishi va ulardagi kamchiliklarni o‘z vaqtida aniqlab, imkon qadar bunga yechim topishi zarur. Shunday ekan boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisi har tomonlama yetuk, o‘tkir diplamat, o‘z kasbini ustasi, intellekutal salohiyatga ega shaxs bo‘lishi shart. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarni zo‘riqish va turli psixologik ta’sirlardan asrash, qiziqarli o‘yinlar orqali bilimlarini mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. O’qituvchi o‘quvchilarni ziyraklik va chaqqonlikka hamda fikrini to‘g‘ri va aniq ifoda etishga undovchi o‘yinlardan foydalanishi samarali natija beradi. Masalan, “G’oyib bo‘lganini top” o‘yinida turli geometrik shakllar yozuv taxtasi yoki magnitli doskaga tartibsiz joylashtiriladi. O’quvchilar shakllarni ko‘rib bo‘lgach, o‘qituvchi “Tun”, deydi. Bolalar ko‘zini yumadi. O’qituvchi shakllardan bir nechtasini olib, yashiradi va “Kun”, deydi. O’quvchilar ko‘zini ochib, qaysi shakllar g‘oyib bo‘lganini aytishi kerak. Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni aniqlash va ular bilan ishlash o‘qituvchidan alohida sabot va mas’uliyatni talab etadi. Shu bois bu toifa bolalar bilan shug‘ullanish uchun, avvalo, yakkama-yakka suhbat o‘tkazib, ularning qiziqishlarini aniqlash lozim. Maxsus jurnal tutilib, bolalarning o‘zlashtirishini muntazam monitoring qilib borilishi, o‘quvchilarga qiynalayotgan fanidan alohida mashg‘ulotlar daftari tuttirish kabi usullar ham samarali hisoblanadi. Shuningdek o‘quvchilardagi ijobiy o‘zgarishlar rag‘batlantirilishi muhim. Bo‘sh o‘zlashtiruvchilarning faolligini oshirish uchun ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini hamda nutqini rivojlantirish kerak. Bunda turli ertaklardan foydalanish mumkin. Fanga oid qo‘shimcha dars o‘quvchilar uchun quyidagicha tashkil qilinadi: 1. O’quvchining qiziqishiga qarab. 2. Bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida. 3. Bo‘sh o‘zlashtiruvchi bolalar uchun. 4. Iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlash maqsadida. O’quvchining qiziqishiga qarab qo‘shimcha dars tashkil etish, bu - fan to‘garaklariga a’zo qilish bo‘lib, bunda ular bilimlarini mustahkamlab, o‘zlarini qiziqtirgan savollarga javob oladi. Bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida tashkil qilingan qo‘shimcha darslarda test natijalaridan kelib chiqqan holda ish olib boriladi. Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar uchun qo‘shimcha dars¬lar tashkil qilishdan oldin, bo‘sh o‘zlashtirish sababi o‘rganiladi. Dars qoldirish, ma’lumotlarni qabul 5 qilishni istamasligi, o‘yinqaroqligi, oilaviy ahvoli kabilar. Bunday o‘quvchilar bilan haftada 2 kun 1 soatdan vaqt ajratib, boshdan boshlamoq kerak. Iqtidorli o‘quvchilar uchun qo‘shimcha darslar tashkillash maxsus reja va mukammal dastur talab qiladi. Iqtidorli o‘quvchilarni ijodiy ishlarga yo‘naltirish, ijod namunalari ko‘rgazmasini tashkil qilish, ularni monitoring natijalari asosida rag‘batlantirib borish zarur. Boshlang`ich ta’lim jarayonida bo‘sh o‘zlashtirishni vujudga keltiruvchi omillar, o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini o‘rganish ta’lim jarayonida o‘quvchi o‘zlashtirmasligining oldini olishga yo‘naltirilgan chora – tadbirlar tizimini ishlab chiqish imkonini beradi. bo‘sh o‘zlashtirishning oldini olish bo‘yicha tadbirlar tizimi har bir o‘quvchi real o‘quv imkoniyatlarining barcha asosiy tarkibiy qismlarini kompleks rivojlantirishga, ya’ni shaxsning intellektual, irodaviy, hissiy sohalarini bir vaqtda rivojlantirishga, uning ta’lim va tarbiyasini ta’minlash, o‘qishga va jamoaga ijobiy munosabatini rivojlantirish, uning ishga qobiliyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. O‘quvchi real o‘quv imkoniyatlaridan birining shakllanishi muhimligini yetarlicha baholamaslik, bu tizimning yaxlitligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada bo‘sh o‘zlashtirishning muvafaqqiyatli oldini olishga olib kelmaydi. Bunday kompleks yondashuv maktabda, sinfda, guruhiy va tarbiyaviy tadbirlar birgalikda olib borilgandagina amalga oshirilishi mumkin. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib quyidagi xulosaga keldik: 1. Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchiga qo‘yiladigan baho uning shaxsi shakllanishiga ta’sir qiladi. 2. Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchining kichik muvaffaqqiyatini ham hammaning oldida maqtash, ozgina yuqori baholash, uni yangi muvaffaqqiyatlarga undaydi. 3. Ko‘pchilik o‘qituvchilar bo‘sh o‘zlashtirishning vujudga kelishida ko‘proq ota – ona aybdor deb o‘ylashadi. Demak ota – onaning farzandlari bilan uyda shug‘ullanmasliklari, nazorat qilmasliklari, o‘tilgan mavzularning uy vazifalarida mustahkamlanmasligi o‘zlashtirmovchilikni keltirib chiqaruvchi yetarli omildir. 4. Boshlang‘ich sinflarda bo‘sh o‘zlashtirishning vujudga kelishi bolaning psixik jarayonlarining yetarlicha rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. 5. Bo‘sh o‘zlashtirish o‘quvchilar narsa va hodisalar orasidagi muhim belgini ajratish, predmetlarni, bir umumiy guruhga umumlashtirishga qiynalishadi. 6. Bo‘sh o‘zlashtirish o‘quvchilarda diqqat, xotira, tafakkur qiyin rivojlangan bo‘lib, bunday o‘quvchilar individual shug‘ullanishga ehtiyoj sezadilar. 7. Bo‘sh o‘zlashtirishni keltirib chiqaruvchi omillardan yana biri bolaning maktabda o‘qishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lmay kelishidir. 8. Bo‘sh o‘zlashtirish o‘quvchilarda ijobiy o‘quv motivatsiyasi shakllanmagan. Ma’lumki, psixologik jixatdan tayyorgarlikning asosiy tarkibiy qismi motivatsion tayyorgarlikdir. 6 9. Maxsus tashkil etilgan mashg‘ulotlarda bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni bilim jarayonlarini rivojlantirish orqali bo‘sh o‘zlashtirishni bartaraf etish mumkin. 10. Bo‘sh o‘zlashtirishni bartaraf etishda o‘quvchi, psixolog va ota – onalar hamkorlikda ish olib borishlari muhim omil hisoblanadi. 1.2 O’quvchilarni o‘rganish usullari. O’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etish usullari Sinf rahbarining faoliyati ko‘p qirrali va sermazmundir. U o‘zi rahbarlik qilayotgan sinf o‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o‘quv yili yoki chorak davomida nimalar qilish kerakligi bolalar hayotini nima bilan band qilish va tanlangan ish turini qanday amalga oshirishni bexato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni echadi. Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam beradi. Tarbiyaga kompleks yondoshishi biror o‘quvchini ham e’tibordan qochirmaslik sinf rahbari uchun alohida masaladir. Tarbiyalash uchun sinf rahbari tarbiya ob’ekti bo‘lgan bolani yaxshi bilish, uni yaxlit idrok etishi kerak. Ko‘pchilik sinf rahbarlari bolani darsda o‘quvchi, musobaqada sprotchi sifatida, ya’ni har bir aniq ish sharoitidan kelib chiqib idrok etadi va shunga ko‘ra muomola qiladi, bola shaxsining boshqa tomonlari esa hozircha hisobga olinmaydi. Ammo har bir bolaning o‘z tajribasi, o‘z emotsional madaniyat darajasi, qadrlaydigan narsalar, ehtiyotlari, talablari, umidlari, aloqalari, munosabatlari kabi butun bir dunyosi bor. Tarbiyada ana shular hisobga olinishi kerak. Sinf rahbari o‘z o‘quvchisining ichki dunyosini, kechinmalarini, hulqida vujudga kelayotgan holatlarning sababini, irodasini yaxshi bilsagina uning qalbiga yo‘l topa oladi va bolaga ta’sir etishining to‘g‘ri yo‘lini aniqlaydi. Ana shunday sifatlarga e’tibor bergan sinf rаhbari tarbiyada etakchi o‘rinni egallaydi. SHuni ham unitmaslik kerakki, bolaga tarbiyaviy ta’sir etuvchi omillar hozirgi davrda g‘oyat darajada ko‘paydi: oila, keng jamoatchilik, radio, televideniya kino, teatr, kitob, jurnal, musiqa va boshqalar. Sinf rahbarining bolaga tarbiyaviy ta’sir etishdagi etakchilik, birdamlik rolni tarbiyaviy ta’sirining bu qadar ko‘p tarmoqlari orasida saqlab qolish g‘oyat 7 qiyinlashib boryapti. Ba’zan bolaga tarbiyachidan ko‘ra o‘rtog‘i, qo‘shnisi, ko‘chadagi do‘stlari kuchliroq ta’sir etishi hollariga duch kelamiz. Ammo buning aksi bo‘lgan taqdirdagina tarbiyada muvaffiqiyatga erishiladi. Bunga esa tarbiyachining nutqi nazari ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. CHunki, har bir bolada ma’lum kurtaklar: yaxshilik va poklik bilan bir qatorda salbiy, aktivlik va passivlik sifatlari mavjud. U munosabatlarga e’tibori jihatidan ham har xil sifatlarga ega. Agar tarbiyachi unga optimistik nuqtai nazardan yondashsa, bola yaxshilikka intilib, uning umidini oqlaydi va aksincha bolaga oldindan noshud, yalqov, tartibsiz deb qaralsa hamda, o‘jarlik va terslik bolaning sifati hukum chiqarilsa u holda tarbiyalanuvchi o‘zining xuddi shunday qilib ko‘rsatadi. Natijada u bu borada ham tarbiyachining «umidini oqlaydi». Sinf rahbari bolalarni yaxshi bila olishi uchun ularni o‘rganish darsda, darsdan tashqari vaqtlarda umuman bolaning hayoti o‘tadigan barcha sharoitlarda amalga oshiriladi. Bolani o‘rganish bilan sinf rahbari uning individual xususiyatlari haqida aniq ma’lumotga ega bo‘ladi. 1 Bolaning individual xususiyati uning xulqiga, o‘zlashtirishiga munosabatlariga jamoadagi o‘rniga ta’sir etadi. SHu boisdan ham jamoadagi individlar tarbiyalanayotganda alohida o‘quvchini unitish yaramaydi. CHunki sinf rahbari ko‘pgina tashkiliy ishlarni uyushtirishda kimga suyanish, kimga qanday vazifa yuklash, kimga mustaqillik berish va kimga muntazam yordam berish kerakligini faqat ularning individual xususiyatlarini yaxshi bilish tufayligina bexato aniqlaydi. Demak, individual munosabat bolaga tarbiyaviy ta’sir etishning eng samarali yo‘lini topish imkoniyatini beradi. Tarbiyaviy ishlar jarayonida sinf rahbari butun sinf jamoasini ham o‘rganishi kerak. Sinf rahbari o‘ziga berilgan sinfni qabul qilib olish bilan bolalar haqida ko‘pgina ma’lumotlarni aniqlaydi. Bu ma’lumotlar bolaning oilasidan o‘qituvchilardan, o‘rtoqlaridan olinadi va tarbiyaga yagona ta’sir birligi ham shu asosda vujudga keladi. 1 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-T.: “O‘zbekiston”, 2023 - yil 46-bet. https://leх.uz/docs/- 6445145 8 Mana shu o‘rinda bolalar ota-onalar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar masalasiga alohida e’tibor berish lozim. Bu uchlik markazida bola, ya’ni o‘quvchi turadi, maktab va oila esa unga ikki tomondan ta’sir etadi. Ayni vaqtda bola maktab bilan oilasidagi aloqani ta’minlovchi vosita rolini ham bajaradi. Lekin uning maktab haqidagi oilaga etkazadigan ma’lumotlari hamisha ham haqiqatga to‘g‘ri kelavermaydi va u hatto kundalik orqali beriladigan axborotlarni ham o‘ziga talqin etib boradi. Ko‘pincha oila bilan maktab o‘rtasida vujudga keladigan anglashinmovchilik ham mana shu tufayli ro‘y beradi. O‘quvchi kattalarning o‘zi bilan muomola qilayotgan vaqtdagi pozitsiyasini solishtirib ko‘rish orqali ma’lum xulosaga keladi va o‘ziga hukum chiqaradi. Xuddi shu hol uning xulqida o‘z aksini topadi va u bir gal o‘qituvchining, boshqa vaqt ota- onasining tarbiyasini oladi. Xatto eng vijdonli bolada ham bu holni ro‘y berishi tabiiydir. Ana shu holatning vujudga kelmasligi uchun ota-onaga yordam berish, o‘qituvchi bilan ota-ona o‘rtasidagi hamkorlikning to‘g‘ri bo‘lishida oila tarbiyasiga rahbarlik qilish zarur. Buning uchun u har bir oilani guruh va har tomonlama o‘rganish kerak. Sinf rahbarining oilaviy sharoitni individual munosabat uchun u quyidagilarni o‘z ichiga olgan dasturga ega bo‘lishi kerak: 1. Oila haqida umumiy ma’lumot: oila tarkibi: kattalarning ish joyi, kasbi, oilaning moddiy jihatdan foydalanganlik darajasi; uy joy sharoiti: 2. Oilaning madaniy darajasi: oila a’zolarining ma’lumoti, oilaviy kutubxona bor yo‘qligi, qanday matbuotga yozilishi, an’analari va oilaviy bayramlar. 3. Oilaning tarbiyaviy imkoniyatlari, ota-onaning bolaga va bolaning ota- onaga munosabati, ularning insoniy etukligi va qiyofasi bolalarning o‘z ota- onalarining kasbi haqidagi tushunchalari, oilada salbiy ta’sirning bor yo‘qligi. 4. Bolaga oiladan tashqarida ko‘rsatilayotgan ta’sirlar va ota-onalarning ularda munosabati, o‘rtoqlari, hovli, ko‘cha, qo‘shnilar, ota-onaning tanishlari, qarindoshlar va boshqalar. Sinf rahbari tarbiyaviy ishining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uning bolalar ichki dunyosiga chuqur singib kirishiga, ularning kechinmalari hamda xulq- 9 atvorini tushunishiga bog‘liqdir. O‘quvchining nima bilan yashayotganligini, uning qiziqishi va mayillari qandayligini irodasining o‘ziga xosligi hamda harakteri xususiyatlarini o‘rganish deganimiz, uning qalbiga mumkin qadar ishonchli yo‘l topish, unga tarbiyaviy ta’sir etishning hamda maqbul metodlaridan foydalanish demakdir. Tarbiyachi o‘quvchining individual xususiyatlarini yaxshi o‘rgangach va tushungan taqdirdagina, bu o‘quvchi shaxsini muvaffaqiyatli tarbiyalab etishtira oladi. O‘quvchilarni o‘rganish o‘qituvchining, ayniqsa sinf rahbarining vazifasidir. U o‘quvchilarni faqat darsdagima emas, balki sinfdan tashqi vaqtdan ularga tarbiya berish vaqtida ham, o‘quvchilar uylariga borganda ham, har xil ekskursiyalar vaqtida ham o‘rganadi. Sinf rahbari sinfni qabul qilib olgandan keyin, uning birinchi ishi, odatda, o‘quvchilarni o‘rganishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu ish uning o‘zi berkitilgan sinfdagi butun ish faoliyati mobaynida davom etadi va uning tarbiyaviy ishi sistemasida muhim bir tomonni tashkil etadi. O‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlari, ularning hulqlari va mayllarini, ular olgan tarbiya darajasini bilgan holda, ma’lum maqsadga qaratilgan va ta’sirchan reja tuzish oson bo‘ladi. Ma’lumki, o‘quvchi shaxsning tarkib topishi va rivojlanishi bir tekis bormaydi. Sinf rahbarining mazkur o‘quvchi to‘g‘risida kelgan belgilari bugunga kelib etarli bo‘lmay qolishi mumkin. To‘g‘ri, o‘quvchilarni o‘rganish ko‘p vaqt va kuch talab etadi. Ammo keyinchalik bular hammasi katta natijalar beradi. Sinf rahbari o‘quvchilarni, ularning xususiyatlarini bilgan holda, ular kamoloti jarayonini muvaffaqiyatli tarzda yo‘lga solib etishish mumkin bo‘ladi. O‘quvchilarni o‘rganishga boshqa o‘quvchilar, etakchilar va ota-onalar jalb etiladi. Bunda o‘qituvchilar hamda sinf rahbarlari ishidagi munosiblikka rioya qilish juda muhimdir. O‘quvchilarni o‘rganishni natijalari bilan barcha o‘qituvchilarni tanishtirib borish zarur. SHu bilan birga ularning har qaysi o‘quvchi to‘g‘risida bilganlarini ham hisobga olish lozim. Bular 10 o‘quvchilarga tarbiya berish jarayonida ularga bir xilda talablar qo‘yish va ularga bir xil muomola qilishga erishishga yordam beradi. O‘quvchilarni o‘rganish ularga induvidual yondashishining zarur shartidir. O‘quvchilarni ularga ta’lim va tarbiya borish jarayonida har qaysi o‘quvchiga indivudual yondashishga erishish maqsadida o‘rganmoq lozim. O‘quvchilar o‘z harakteriga qiziqishi va mayliga ko‘ra bir xil emas. Ulardan bir xillari bir muncha chaqqon, boshqa bir xillari esa sustkash, uquvsiz, ba’zi o‘quvchilar jasur va shijoatkor, boshqa birlari esa uyatchan va tortinchoq bo‘lishadi. Ba’zi bir o‘quvchilar o‘z tashkilotchiligi va qa’tiyligi bilan ajralib tursa, boshqa birlarida esa bu xususiyatlar mavjud emas. Xullas, sinf bir biriga o‘xshamagan, turli xususiyatdagi bolalardan tashkil topgan bir gruppadir. Sinfda tashqi ko‘rinish jihatidan bir-biriga o‘xshash bolalar bo‘lmagani singari, o‘z ichki xususiyatlari jihatidan bir biriga o‘xshaydigan bolalar ham bo‘lmaydi. Ularning harakteri, qiziqishlari kayfiyatlari va xohishlari, ularning xulq-atvorlari sabablari, ko‘nikma va malakalari, odatda, turlicha bo‘ladi. Har qaysi o‘quvchi o‘ziga xos, boshqalarga o‘xshamaydigan xususiyatga ega bo‘ladi. U alohida shaxs sifatida kamol topib boradi. Odatda sinf rahbari sinfdagi barcha o‘quvchilarga nisbatan yagona tarbiyaviy vazifalar qo‘yadi va hal etadi. Masalan, u o‘zining barcha o‘quvchilarini mehnatsevarlikka, bir jon bir tan bo‘lishiga, haqqoniylikka o‘rgatishga harakat qiladi. Ammo bu vazifalarning hal etish yo‘llari, vosita va metodlari o‘quvchilarning induvidual xususiyatlariga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Ularning ba’zilarini o‘z vaqtida rag‘batlantirish, ba’zilariga buyurish hulq-atvor qoidalarini buzgan o‘quvchilarni jazolash darkor. Binobarin, o‘quvchilarga to‘g‘ri tarbiya bermoq uchun tarbiya jarayonida ularga individual yondashishni amalga oshirmoq kerak. Buniig uchun esa ularni chuqur va har tomonlama o‘rganmoq zarur. Sinf rahbari o‘z o‘quvchilarini bilmasa, u o‘quvchilarga yondashishda, pedagogik ta’sir ko‘rsatish metoddarini tanlashda katta xatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin. O‘quvchilarga individual yondashishning amalga oshirishi tarbiya va ta’lim 11 berish prinsiplaridan biridir. Bu tamoyil o‘quvchilar va sinf rahbarliklarining o‘quv-tarbiyaviy ish tajribalaridan bolalarni sevish va hurmat qilinishing nomoyon bo‘lishi, ularning kamoloti to‘g‘risida kundalik g‘amxo‘rlik qilish asosida keng qo‘llanadi. Tarbiyachi o‘quvchilar jamoasini tarbiyalar ekan, hech qaysi o‘quvchini nazardan chetda qoldirmasiligi darkor. O‘quvchilarning xulq-atvori tartib intizomi, o‘zlashtirish ko‘p jihatdan ularning individual xususiyatlariga bog‘liqdir. Ba’zi bir o‘quvchi o‘zining o‘qishga bardoshsizligi tufayli darslarga ulgurmaydi, ikkinchi birining darsda yaxshi javob berishga o‘z jur’atsizligi, tortinchoqligi halaqit beradi, yana birining yaxshi o‘qishiga o‘zlashtirilmaganligining sabablarini bilgan taqdirdagina, uning oldini olish borasida, real va ta’sirchan tadbirlar qo‘llash mumkin bo‘ladi. 2 1. O‘quvchilarning individual xususiyatlarini hamisha va hamma holda hisobga olmoq zarur. O‘quvchilarga individual yondashish bu har qaysi o‘quvchining xususiyatlariga faol tarzda moslashish emas. Bu eng avvalo har qaysi o‘quvchining individual xislatlarini, uning psixologik taraqqiyoti xususiyatlarini, uning shaxsiy tajribasini hisobga olgan holda unga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning yanada samarali yo‘llarini faol ravishda qidirib topishdir. Bunday yondashishga faqat tarbiyalash va o‘qitish qiyin bo‘lgan o‘quvchilargina emas, balki istisnosiz hamma o‘quvchilar muhtojdir, tarbiyachining o‘qituvchining vazifasi faqat qoloqlarni va intizomsizlarni ilg‘orlar va intizomlilar qatoriga etkazib olishdagina iborat emas, balki shu bilan barcha o‘quvchilarning, jumladan, eng yaxshi intizomli, bilimli, san’atga havasmand bolalarning ham aqliy, hamjismoniy quvvatlarini va tashkilotchilik qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishdan iboratdir. Bolalarni o‘rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini oshirishga bo‘ysindirmog‘i lozim. O‘quvchilarni muntazam tarzda o‘rganish asosida boshlang‘ich jamoaga hamda alohida o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishining yanada samarali usul va metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin 2 2. O‘zbekiston Respublikasining qonuni. “Ta’lim to‘g‘risida”gi T.:2020 - yil 23-sentyabr, O‘RQ-637-son. https://le х .uz/docs/-5013007 12 bo‘ladi. O‘quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda qiziqishlarini qayd qilib berish bilangina cheklanib qolish noto‘g‘ri bo‘lur edi. Bu o‘rganish asosida o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishini tashkil etish muhimdir. O‘z o‘quvchilarini yaxshi o‘rganish demak, tashqi tomoniga emas, balki ular hulq-atvor sabablarini o‘rganishga e’tibor bermoq darkor. 4. O‘quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o‘rganish. O‘quvchi ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali maslahatga va jamoat ishiga jalb qilish lozim.O‘qituvchilarning o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar va tevarak-atrofidagi kishilar bilan kirishadigan munosabatlarini o‘rgatish juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning yanada to‘la ochiladi. O‘quvchilarni tibbiy ish va kundalik hatti-harakat jarayonida o‘rganish o‘quvchiga haqiqiy baho berishga yordam beradi. 5. O‘quvchilarni xilma xil metodlar va usullar bilan o‘rgatish. O‘rganish metodlari qanchalik turli tuman bo‘lsa, o‘quvchilarni shunchalik to‘la va asosli o‘rganishi mumkin bo‘ladi. O‘quvchi shaxsini o‘rganishining asosiy metodlaridan biri uning ish faoliyati va hatti-harakatlarini o‘rganishdan iboratdir. Ayni bir vaqtda qo‘shimcha metodlar sifatida o‘quvchilar bilan, mazmun sifatida ish olib boradigan o‘qituvchilar bilan o‘quvchilarning ota-onalari bilan suhbatlardan foydalaniladi. O‘quvchilar insonlarni tahlil qilish va ular ish faoliyatlari natijalari tahlil qilish singari metodlar ham qo‘llanadi. O‘quvchilarni o‘rganish metodikasi ta’sirchan bo‘lmog‘i kerak. O‘quvchini o‘rganish asosida uning harakteri va hulq-atvoridagi salbiy xususiyatlarining oldini olish ham ijobiy hislatlarni mustahkamlash yo‘llarini belgilab olishda muhim ahamiyat kasb etdi. 6. O‘quvchilarni o‘rganib, ular hayoti va turmush sharoitlari bilan tanishish. O‘quvchilarning axloqiy hislatlari, uning yutiqlar va kamchiliklari, eng avvalo uning ta’lim va tarbiya olish jarayonida ijtimoiy uy sharoiti, tevarak-atrofi ham ahamiyat kasb etmaydi. O‘quvchilarni o‘rgatish dasturi ularni faqat maktabdagina emas, balki shu bilan birga uy sharoitida, oilada ham o‘rganishni nazarda tutmog‘i 13 darkor. 7. SHaxsning alohida xususiyatlarini emas, balki butun shaxsini o‘rganmoq darkor. Sinf rahbari tarbiyaviy ishning turli bosqichlarida o‘quvchi hulq-atvorining ayrim tomonlarini o‘rgatishga e’tiborini qaratishi mumkin. O‘quvchini har tomonlama o‘rgatishga erishmoq uchun dasturni oldindan yaxshi o‘ylab tuzish, o‘quvchilarni o‘rgatish rejasini, suhbat savollarini, insholar mavzularni tayyorlab olish zarur. I – Oila; – Mahalla jamoatchiligi; – Maktab jamoatchiligi; – Televidenie; – Hozirgi davr yangiliklari; – O‘zaro muamala. II – O‘zining tajribasi; – Qadrlaydigan narsalari; – SHaxsiy talablari; – Niyatlari va umidlari; – O‘zaro aloqalari; – Munosabatlari. III – Alohida e’tibor berish; – Har bir harakatini kuzatish; – Rahbatlantirish; – Suhbat o‘tkazish; – Erkin muloqotga o‘rgatish; – YAqindan sirlashish IV – Mavzuni to‘g‘ri tanlash; – Tarbiyaviy ahamiyatini ko‘rsata bilish; – Qiziqarli o‘tkazish; – O‘quvchilar ijrosini eshitish va ko‘rish; – Maqsadga erishish; – Mazmunli tashkil etish. Sinf rahbarining faoliyati ko‘p qirrali va sermazmundir. U o‘zi rahbarlik qilayotgan sinf o‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o‘quv yili yoki chorak davomida nimalar qilish kerakligi, bolalar hayotini nima bilan band qilish va tanlangan ish turini qanday amalga oshirishni bexato aniqlash kabi ancha mu- 14 rakkab muammoni yechadi. Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam beradi. O‘quvchilarning ayrim xatti-harakatlariga bu xatti-harakatlar namoyon bo‘lishining tashkil etishi tajribalarini o‘rganish va tahlil qilish asosida o‘quvchilarni o‘rga- nishda amal qilishi lozim bo‘lgan talablarni shunday ifodalamoq mumkin: 1. Bolalarni o‘rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini oshirishga bo‘ysindirmog‘i lozim. O‘quvchilarni muntazam tarzda o‘rganish asosida boshlang‘ich jamoaga hamda alohida o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishning yanada samarali usul va metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mum kin bo‘ladi. O‘quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda qizi qishlarini qayd qilib borish bilangina cheklanib qolish noto‘g‘ri. Bu o‘rganish asosida o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, ular bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishni tashkil etish muhimdir. O‘z o‘quvchilarini yaxshi o‘rganish, demak, tashqi tomoniga emas, balki ularning xulq-atvor sabablarini o‘rganishga e’tibor bermoq darkor. 2. O‘quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o‘rganish. O‘quvchi ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali mehnatga va jamoat ishiga o‘rganishi lozim. O‘qituvchilarning o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar va tevarak- atrofdagi kishilar bilan bo‘ladigan munosabatlarini o‘rganish juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning qirralari yanada to‘la ochiladi. O‘quvchilarni tibbiy ish va kundalik xatti-harakat jarayonida o‘rganish o‘quvchiga haqiqiy baho berishga yordam beradi. Pеdagоgik ta`sir ko`rsatish mеtоdikasi bоlalarning ijtimоiy-fоydali faоliyatini pеdagоgik jiхatdan maqsadga muvоfik tarzda tashqil etish uchun fоydalaniladigan vоsitalar tizimidan ibоrat. Bu vоsitalar tarbiyalanuvchi shaхsiga qaratilgan bo`lib,bоlalarning хulq atvоrini ragbatlantiradi ,ularning qiyin va murakkab vazifalarini quvоnch ijоdiy shavq - zavq manbaiga ,хar bir tarbiyalanuvchi o`quvchining shaхsiy muddaоlariga aylantiradi. Pеdagоgik ta`sir ko`rsatishning asоsiy usullari talab,istiqbоl,ragbatlantirish va 15 jazоlash ,jamоatchilik fikridir. Talab - tajribada juda kеng tarkalgan usul bo`lib,talim va tarbiya jarayonida pеdagоgning tarbiyalanuvchi shaхsiy munоsabatining namоyon bo`lishi yo`li bilan u yoki bu хatti- хarakatlarning ragbatlantirilishi yoki tuхtalishini taminlaydi. Istiqbоl - ta`sir ko`rsatishning juda ta`sirchan usuli bo`lib ,u bоlalarning хatti –хarakatlarini ular оldiga marоkli maqsadlar qo`yish yo`lini taminlaydi ,bu maqsadlar ularning shaхsiy intilishlari ,qiziqish va muddaоlariga aylanadi .Bu usul maktab o`quvchilarida shaхsning eng muхim fazilatlaridan biri bo`lgan maqsadga intiluvchanlikni rivоjlantirishga yordam bеradi. Rag`batlantirish va jazоlash mеtоdi o`ziga хоs хususiyatga ega bo`lganligi sababli uni kullanishi alохida eхtiyotkоrlikni ,pеdagоglarning sеzgirligi va хushmuоmalaligini talab qiladi. Jamоatchilik fikri - ta`sir ko`rsatishning qudratli usuli bo`lib,bоlalarning ijtimоiy fоydali fоliyatini g`оyat хar tоmоnlama va muntazam ragbatlantirib bоrishni taminlaydi,jamоaning tarbiyaviy vazifalarini to`lik amalga оshiradi.Bu usul jamоa azоlarining ijtimоiy faоlligini va o`rtоqlarcha birdamligini rivоjlantirishga yordam bеradi. Pеdagоgik ta`sir ko`rsatish usullaridan samarali fоydalanishning zarur sharti pеdagоgning bоlalarga bo`lgan munоsabatlarining chinakam insоnparvarligidir. Pеdagоgik ta`sir ko`rsatish usullari bu bir jamоa bo`lib ,yagоna intilishlar ,umumiy masuliyat Bilan birlashgan jоnli kishilarning jоnli munоsabatidir.Pеdagоglar bilan o`quvchilar o`rtasidagi o`rtоqlarcha munоsabatlarni rivоjlantirishga va mustaхkamlashga qaratilgan yo`l pеdagоgik ta`sir ko`rsatishning asоsi bo`lishi mumkin . Pеdagоg ta`sir ko`rsatish usullaridan urinli fоydalanishi uchun оkilоna tayyorlanishi va amalga оshirish shart-sharоitlarini mavjudligini inоbatga оlishi zarur. Pеdagоgik ta`sir ko`rsatishni amalga оshirishda bоlalarning yoshi va o`ziga 16 хоs хususiyatlarini хisоbga оlish kabi umumiy qоidalarini izchillik Bilan o`tkazish muхim aхamiyatga egadir.Talim-tarbiya jarayoning u yoki bu usulini to`g`ri tanlash va uni kullanishini muvvafakiyati pеdagоgdan pеdagоgik vaziyatni bili shva хisоbga оlishni talab qiladi.Pеdagоgik vaziyat pеdagоgik ta`sir ko`rsatish usullari uchun o`ziga хоs хususiyatlarga egadir . Pеdagоgik vaziyat Bilan u takоzо kilgan pеdagоgik ta`sir usulining birоr shakli o`rtasidagi bоg`lanish muхim aхamiyatga egadir. Bu alоqadоrlikning tushunish tarbiyachilarga o`z хarakatlarida ko`prоk samaradоrlikka erishish ularni оngli ravishda rivоjlantirish imkоnini bеradi. 1. 3 O’quvchilarning o‘quv samaradorligini oshirish usullari haqida ma’lumot berish . Talab pеdagоgik ta`sir ko`rsatishning bоshlangich usuli bo`lib ,tarbiyalanuvchilarning muayan faоliyatini ragbatlantirish yoki tuхtatishni va aniq amaliy хamda aхlоqiy sifatlarini nоmоyon qilishni taminlaydi.Talab qilish usuli bоlalarning ko`pkina aхlоqiy sifatlarini shakillantirishga yordam bеradi.Lеkin tarbiyalanuvchilarda o`ziga nisbatan masuliyat va talabchanlikni rivоjlantirishga alохida vazifani bajaradi.O`qituvchi bоlalar Bilan ishlash ekan binоbarin ularning fоliyatini tashqil etar ekan o`z ko`rsatmalari Bilan o`quvchilarni ayrim хarakatlarini ragbatlantiradi. Ish jarayonida ularga muayan mulохazalar bildiradi,tanbех bеradi yoki ragbatlantiradi, yakun yasaydi. Uning ayrim bo`yruklari qisqa va lunda bo`lib, sеzilar sеzilmas majbur qilish rоlini o`ynasa, bоshqalari ancha kеng tushuntirish- yo`l- yo`riqlar shakliga ega bo`ladi . Bir хillari o`quvchilarni faqat ishga jalb qilish zaruriyati tufayli, bоshqalari bоlalarni ayrim ko`nikma va malakalarni o`zlashtirishga kiritish eхtiyoji Bilan vujudga kеlgan, bir хillari o`quvchilarni kеraksiz va nоto`g`ri хarakatlarini to`хtatsa, bоshqalari muvaffaqiyatli хarakatlarini mustaхkamlaydi va qo`llab quvvatlaydi. O`qituvchi tоmоnidan bеrilgan barcha ko`rsatmalarva tushuntirishlar, mulохaza va tanbехlar pеdagоgik ta`sir ko`rsatishning anashu eng muхim usuli bo`lgan talab qilishning turli shakillarida aytiladi. Talablar bоlalar jamоasi bilan ishlashningt bоshlangich davrida, daslabki 17 darslarda ayniqsa muхim rоl o`ynaydi. Ana shu bоsqichda sinfda ishlarning qanday bоrishi ,uyoki bu хarakatlarning o`quvchilar tоmоnidan qanchalik aniq bajarilishi хam, o`qituvchining o`quvchi bilan munоsabatlari qanday yo`lga qo`yila bоshlashi хam, bоlalar uni оbro`li o`rtоq –o`z raхbarlari dеb etirоf qiladilarmi yoki yo`qmi,-bularning хammasi tarbiyachining talablariga niхоyatda bоg`liq dir.Talab mazmun jiхatidan хam , shakl jiхatidan хam rivоjlanib bоradi. Pеdagоgik vaziyat qandaydir o`zgarmas bir narsa emas. U yoki bu usullarini tadbik etib, bоlalar faоliyatida muvafaqqiyatga erishib, pеdagоg shu bilan birga vaziyatning zarur yo`nalishda rivоjlanishini bоshqaradi . Tarbiyachining bоlaga va u qilayotgan ishlarga bo`lgan munоsabati хaraktеriga mоs kеladigan barcha bavоsita talablar uch guruхga bo`linadi : 1.Pеdagоgning tarbiyalanuvchiga bo`lgan ijоbiy munоsabatini ifоdalash bilan bоg`liq dir. Bular ---- iltimоs, ishоnch, maqullashdir. Ularni ijоbiy talablar dеb ataymiz. 2.Tarbiyalanuvchining bоlalarga bo`lgan munоsabatini yokkоl ifоdalaydi,balki tarbiyalanuvchining ragbatlantiruvchi faоliyatga bo`lgan karоr tоpgan munоsabatlariga asоslanadi. Bular--- Maslaхat, shama, shartli talab va o`yin shaklidagi talabdir . Ularni bеtaraf talablar dеb aytamiz. 3.Tarbiyalanuvuchining faоliyatiga uning u yoki bu aхlоqiy sifatlarni nоmоyon qilishga salbiy munоsabatini namоyish qiladi. Bular – fоsh qilish, ishоnchsizlik bildirish va do`q qilishdir . Ularni salbiy talablar d е b ataymiz. Iltim о s ya х shi tashqil etilgan jam о ada bav о sita talabning eng ta`sirchan va t е z-t е z f о ydalanib turiladigan shakllaridan biri bo`lib q о lad, chunki u p е dag о glar bilan b о lalar o`rtasidagi o`rt о qlarcha mun о sabatlarni riv о jlantirishga as о slanadi va umumiy ishga ularning х amk о rligini amalga о shirish v о sitasi х is о blanadi. Iltim о s o`rt о qlarcha mun о sabatlarni shunchaki n о m о yyon qilib q о lmay, ularning riv о jlanishini ragbatlantiradi, chunki o`rt о qlarcha o`zar о yordam 18 ko`rsatishga turtki bo`ladi. Ish о nch bilan talab qilish – eng kuchli tarbiyaviy v о sitadir. U ins о n fa о liyatining qudratli о millarini х arakatga k е ltiradi, o`zini b о shqa kishilar uchun f о ydali ekanligini х is qilish, o`rt о qlarini ish о nchlarini о qlash istagini payd о qiladi. Talab-maqullash muayyan shar о itda b о lalar fa о liyatining kuchli о miliga aylanadi. B о laga o`zining fa о liyati uchun murakkab х ar qanday fa о liyatda maktash muaffaqiyat, о mad ko`rsatkichi bo`ladi va agar tarbiyalanuvchi p е dag о gning fikrini qadrlasa, yanada samaralir о k х arakat qiladi. Bazida tarbiyalanuvchi murakkab vazifalarni х al qilishda qo`llab-quvvatlashga mu х t о j bo`ladi, p е dag о gning maqullashi tarbiyalanuvchini o`z kuchiga ish о nch o`yg о tib, k е yingi intilishlarga zamin yaratadi. Talab - masla х at tarbiyalanuvchi о ngiga ish о nchsizlik bildirishdan ib о rat bo`lib, u yoki bu х atti- х arakat, amaliy vazifani u yoki bu usulda е chishning maqsadga muv о fiqligi to`g`risida o`qituvchining mustaqil ravishda qar о r qabul qilish uchun tarbiyachining tavsiyasini o`z ichiga о ladi. Talab – shama b о lalarni muayyan х atti – х arakatlarga ragbatlantirishning yashirin shaqli va eng n о zik v о sitalardan biridir. SHama ilgari ishltilgan, ya х shi tanish bo`lgan talablarni , ma`n о si о chib b е rilmaydigan talablarni o`ziga хо s shartli qisqartirishidir. Tajribali p е dag о ga ba`zan b о lalarning zarur х arakatlarini bajarishni ta`minlash uchun ko`z tikib qarash, q о shlarning х arakati, rit о rik sav о lning b е rilishi kif о ya qiladi. Muayyan shar о itda shama talabning yashrin shaqli r о lini o`ynaydi, u faqat ikki kishiga tushinarli bo`lib, atr о fdagilarning diqqatini jalb qilmaydi. Shartli talab shundan ib о ratki , b о la uchun yokimli bo`lgan bir о r fa о liyat uchun ragbatlantiruvchi о mil sifatida nam о yon bo`ladi.Bu talabni qo`llashda b о lalarni qiziqishlarini va mayillarini ya х shi bilish ularning indiviudal q о biliyatlarini va m е yor to`ygusini х is о bga о lishni talab qiladi. O`yin shaqlidagi talabdan о datda izikarli bo`lmagan va bazan z е rikarli mashgul о tlarni tashqil etish х akida gap b о radigan j о yda, ayniqsa kichik 19 yoshdagi b о lalar Bilan ishlashni j о nlantirish uchun f о ydalaniladi . K о ral о vchi talabdan p е dag о g shunday хо llarda f о ydalanadiki ,bunda b о laning u yoki bu х arakatlariga salbiy ba хо b е rish uning yokimsiz х atti- х arakatlarini tu х tatishda r о l o`ynaydi va f о ydali х arakatlarni ragbatlantiradi. Ish о nchsizlik bildirish bilan talab qilish – bav о sita talab shaqli bo`lib ,b о shqa usullar ish b е rmagan kam dan- kam хо llarda f о ydalaniladi. Agar tarbiyachining ish о nchiga kisman putr е tganiga b о la kizgin achinsa va uning х ulq-atv о ridagi qandaydir bo`zilishlar takr о rlanib , salkam bir tizimga aylanib k о lsagina bu usuldan f о ydalanish urinli bo`ladi. Qo`rqitish —salbiy tusdagi bav о sita talablarning yana bir shaqli bo`lib, salbiy ох angga egadir .Bu е rda b о lalarning zarur х arakatlarini ra g` batlantiruvchi narsa ularni yo q imli fa о liyat turi bilan shu g` ullanish ,jam о a az о larining qandaydir х u q uklaridan f о ydalanish imk о niyatidan ma х rum ilish х akidagi о g ох lantirishdir. P е dag о gning talab qilish ma хо rati uning b о lalar ishini tashqil qilish ,ularni m ех nat qilishga o`rgatish ma хо rati Bilan musta х kam bоg`liqdir. Bir о q shuni nazarda to`tish k е rakki, p е dag о g talablarning turli shaqlllarini qanchalik ko`pr о k egallagan bo`lsa, u ta`sir ko`rsatish usullaridan ko`pr о k va х ilma – х ilr о q f о ydalansa, uning b о lalarga ko`rsatadigan ta`siri х am shu qadar samaralir о q bo`ladi, uning tarbiyalanuvchilar bilan q ar о r t о payotgan mun о sabatlari shunchalik b о yr о q bo`ladi.Talab q ilish usulidan b о shqa m е t о dlar bilan birgalikda f о ydalanish l о zim bo`ladi. Istiqb о l tarbiya jarayonini b о shqarish qur о li sifatida. Qarab chiqilayotgan muamm о bo`yicha bir qat о r asarlarda istiqb о llar bir- biridan farklanadi: a) q iyinchiliklarni е ngishni talab q ilmaydigan isti q b о llar, b) ) q iyinchiliklarni е ngish Bilan b о g` li q bo`lgan isti q b о llar. Bunda q iyinchiliklarni е ngishni talab qilmaydigan istiqb о llar ko`ngil о chuvchi istiqb о llar sifatida х arakt е rlanadi. Tarbiya jarayonida sha х sni tashqi talablarini o`zlashtirishi , ularni ichki niyatlarga o`tkazishi s о dir bo`ladi.Tashqi 20 ta`sirdan u yoki bu vazifalarni qabul qilishga o`tishni taminlaydigan yo`llardan biri istiqb о l bo`lib ,u p е dag о gik t ех nikani ng mu х im qur о lidir.Ko`zatishlar shuni ko`rsatadiki ,tarbiyachi t о m о nidan o`quvchilar о ldiga t е gishli tushuntirishlarsiz va b о lalarni bilmasdan turib qo`yilgan katta umum a х amiyatga ega bo`lgan maqsadlarni ular sha х siy maqsadlar d е b qabul qilmaydilar.,shu sababli fa о liyat sabablari butunlay х udbinlarcha sabablardan ib о rat bo`lib k о lishi mumkin.B о rdi- yu , qo`yilgan maqsad istiqb о l shaqliga o`rab b е rilsa ,fa о liyat mar о q li o`quvchilarga yaqin va tushinarli bo`lib q о ladi.Istiqb о lli maqsad sha х sning qiziqishlari va intilishlariga da х ld о r bo`lib , fa о liyatga undaydigan maqsadni shaqllantirishi k е rak.Istiqb о l yordamida fa о liyat yanada s о bit q adam bo`ladi ,chunki ishni ruyobga chikarish bulajak quv о nch bilan , m ех nat gayratining natijasi bo`ladigan v о q е a bilan b о glanabi.Istiqb о l o`smir sha х siga ta`sir ko`rsatish bilan х att о qiziqarli bo`lmagan ishni mar о q li ishga aylantirish , uni yangi mazmun bilan to`ldirish imk о nini b е radi.Istiqb о lni e х tiyojlarga m о s k е lishi muvaffaiyatga erishish gar о vidir.Bu q о ida o`quvchilarning х ar qanday fa о liyatiga taallu q lidir. Хо zirgi zam о n p е dag о gikasida istiqb о l vaqt b е lgisiga qarab yaqin ,o`rta,o`z о q istiqb о l va tashqiliy b е lgisiga qarab –jam о a,guru х , sha х siy istiqb о l sifatida turkumlarga bulinadi.Bir о k istiqb о lni bir-biridan faqat turlari bo`yicha emas , shu bilan birga fa о liyat sabablari bo`yicha х am farklash k е rak.Istiqb о l qanchalik yorkinir о k va mazmunlir о k bo`lsa ,unga muv о fi q k е luvchi sabablar х am shunchalik b о yr о q va murakkabr о q bo`ladi, ular istiqb о lni ani q if о dalanishi bo`lib , ins о n х atti- х arakatlarining umumiy yo`nalishi va o`quvchilarning sha х siy maqsadlari k е ng istiqb о l –Vatanning bugungi kuni va k е lajagi bilan, ularning ishi va х ayoti faqat sinf va maktab jam о a ishining bir kismi bo`lib k о lmasdan ,shu bilan birga mamlakat ishi va х ayotining х am bir kismi ekanligini anglash bilan chambarchas b о g` lik bo`lishi l о zim.P е dag о g o`quvchini muayyan istiqb о lga yo`llar ekan ,Ayni vaqtda uning e х tiyojlarini shaqllantiradi.O`smirning istiqb о lli yo`llarini riv о jlantirish va murakkablashtirish b о rasidagi х ar bir q adam u х shash e х tiyojlarni ustirishning o`ziga хо s b о s q ichi 21 х is о blanadi.Tarbiya jarayonini muvaffakiyatli b о shqarishning gar о vi istiqb о llarni , birinchi navbatda ijtim о iy a х amiyatli va jam о a istiqb о llarini ilgari surishdan ib о ratdir.Bundan zarur shart – istiqb о lni asta-s е kin murakkablashtirib b о rish.uning vaqti ji х atdan o`z о klashuvi , sha х siy va jam о a istiqb о llarining o`zar о al о qasidir. 22 II BOB. O’QUVCHILAMI BILIMGA BO‘LGAN QIZIQISHLARINI OSHIRISH USULLARI. 2.1 O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari. Sinf rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi: O‘ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani bajarayotgan u yolg‘iz emas, shu sinfda dars berayotgan turli fan o‘qituvchilari bilan yaqin hamkorlikda va ularga suyangan holda o‘quvchilarda milliy dunyoqarash asoslarini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini rivojlantiradi. O‘quvchilarning darsdan tashqari tadbirlarini tashkil etadi va sinf jamoasini mustahkamlaydi. 1. O‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqishi va qobilyatini o‘stirish, har bir o‘quvchining indivudial ruhiy xususiyatlarini hisobga olgan holda kasbga yo‘naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida vazifasidir. Ayni paytda u har bir o‘quvchining sog‘ligini mustahkamlashga ham katta e’tibor beradi. 3 2. Sinf rahbarining diqqat markazida o‘quvchilarning darsni yuqori o‘zlashtirishlarini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir o‘quvchining kundalik o‘zlashtirishidan voqif bo‘lib turadi. Orqada qolayotganlarga o‘z vaqtida, kechiktirmay yordam uyushtiradi. 3. Sinfdagi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish ishlarini yo‘naltiradi, ular ishtirokida sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlaridagi ishtirokini ta’min etadi, maktab miqyosida uyushti- rilayotgan muhim tadbirlarda o‘z sinfining faol qatnashishini ta’minlaydi. 4. Sinf o‘quvchilarining ota-onalari, o‘quv kuni o‘zlashtirilgan guruhlarning tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi, turar joylardagi otaliqqa oluvchilar bilan yaqin aloqa o‘rnatadi. 5. Sinf rahbari shu sinfda dars berayotgan barcha fan o‘qituvchilari 3 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining qarori. “Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. T.: 2019 yil 31 dekabr, 1059-son. https://lex.uz/docs/- 4676839 23 o‘rtasida o‘quvchilarga nisbatan yagona talablar o‘rnatilishiga erishadi, ota- onalarga pedagogik bilim tarqatib, oila bilan maktab o‘rtasidagi aloqani mustahkamlaydi. Sinf rahbarining axloqiy obro‘si nihoyat darajada yuqori bo‘lishi ham bu o‘rinda muhimdir. Ana shundagina u tarbiyaviy ta’sirga ega bo‘ladi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o‘quvchilar ongining va xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Sinf rahbari uchun malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishining o‘zi yetarli emas. U o‘z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o‘z ishiga sadoqati, inti- zomi, odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o‘tkazadi. Chunki tarbiyachilik qobiliyati juda ko‘p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon-dildan ko‘ngil qo‘yish, bolalarga bo‘lgan cheksiz muhabbat, muomala, nazokatlilik, qalb yoshli- gi, serzavq, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat, sipolik va vazminlik kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Tarbiya chilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir. Sinf rahbari pedagoglar, ota-onalar va o‘quvchilarni o‘zaro bog‘lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtayi nazarini hisobga olishi, harakatlarini bir markazga birlashtirishi, o‘zaro aloqalarning to‘g‘ri bo‘lishiga ta’sir o‘tkazishi va ayni vaqtda o‘zining g‘oyasini aniq ifoda eta olishi kerak. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga yordam bo‘ladi. Sinf rahbari o‘quvchilarga puxta bilim berishga, ularning fikrlash qobilyatini faollashtirishga hamisha g‘amxo‘rlik qilib boradi. Hatto o‘zlashtirishi yuqori bo‘lgan sinflarda ham bolalarda ilmga bo‘lgan qiziqish va muhabbatni o‘stirishga, ta’lim sifatini oshirishga harakat qilish zarur. O‘qish jarayonida bolalarda meh- natsevarlik, diqqatni, matonat kabi sifatlarni tarbiyalash bilimni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga yordam beradi. Sinfda asosiy ishlarni yo‘lga qo‘yadigan, o‘quvchilarning birinchi tarbiyachisi va murabbiysi sinf rahbaridir. Maktab rah bari tajribali va obro‘li o‘qituvchilardan sinf rahbari tayinlaydi. Unga bolalar hayotini yo‘lga qo‘yish, jamoani uyushtirish va uni tarbiyalash mas’uliyati, sinfda o‘quv-tarbiya ishlariga javobgarlik 24 yuklanadi. U tarbiyachi sifatida O’quvchilarni har tomonlama kamol topishi to‘g‘risida, ularni mehnatsevarlik, ruhida tarbiya lash to‘g‘risida, o‘quvchilar bilimini oshirish va sinfda tartib- intizomni mustahkamlash to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi. Sinf rahbari bu ishlarning hammasini havaskor kishi sifatida emas, balki rasmiy, mas’ul shaxs sifatida bajaradi. U maktab rahbarlari oldida, xalq maorifi tashkilotlari oldida o‘ziga topshirilgan sinfda g‘oyaviy-siyosiy ishlarning ahvoli uchun, tarbiyaviy ishlarning mazmuni va yo‘lga qo‘yilishi uchun javobgardir. Sinf rahbarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tarbiya berish va ularni do‘stona bir jamoa qilib jipslashtirishdan iborat. U o‘z sinfida dars berayotgan o‘qituvchilar olib borayotgan o‘quv tarbiya ishlarining xususiyatlarini, ularning o‘quvchilarga qo‘yadigan talablari hamda o‘quvchilar bilan o‘zaro aloqalarini o‘rganadi, ayrim o‘quvchilar xulq-atvori haqida ularga ta’sir ko‘rsatish metodlari haqida o‘qituvchilar bilan fikrlashib turadi. Sinf rahbari maktab pedagogik jamoasi va pedagogik kengashining a’zosidir. Maktabdagi tarbiyaviy ishlar uslubini o‘rganadigan har bir o‘quvchi, avvalo, quyidagilarni yaxshi o‘rgangan va har jihatdan puxta o‘zlashtirgan bo‘lmog‘i lozim. Ya’ni tarbi yaviy ishlar uslubida umuminsoniy g‘oyalarni, ma’lum maqsad - ga intiluvchanlikni, tarbiyaning turmush bilan, mustaqilligimizning mohiyati bilan aloqasi, jamoada va jamoa orqali tarbiyalashni, tarbiyalanuvchining shaxsiga qo‘yiladigan talablar va uni hurmat qilish birligini, tarbiyaviy ta’sirning izchilligini, tizimliligi, uzluksizligi, tarbiya o‘quvchilarining yoshiga va individual xususiyatlariga muvofiq bo‘lishini o‘z ichiga oladi. Sinf rahbari qanday sharoitda ishlanmasin, u qanday sinfga rahbarlik qilmasin, butun e’tiborni o‘quvchi shaxsiga, uni har tomonlama ka mol toptirishga qaratmog‘i lozim. Sinf rahbari olib boradigan asosiy tarbiyaviy ishlar quyidagi qismlarga bo‘linadi: 1. O‘quvchilarni o‘rganish, sinfga rahbarlik qilish sinfning har qaysi o‘quvchisini o‘rganishdan boshlanadi. Buning natijasida o‘quvchilarga individual yondoshishni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan sharoit yuzaga keladi. 2. Sinf o‘quvchilar jamoasini tashkil etish va tarbiyalash sinf rahbari ishining 25 asosiy qismlaridan biridir. Sinf rahbari o‘quvchilarni inoq va ma’lum maqsadni ko‘zlagan jamoaga jipslashtirar ekan, o‘quv-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli hal etish uchun zamin yaratadi. Sinf birdaniga jamoa bo‘lib shakllanib qo‘ya qolmaydi. Sinf rahbari bilan birgalikda faoliyat ko‘rsatish tajribasi to‘plangan taqdirda, faol, ijobiy an’analar barpo etilgan taqdirda, o‘rtoqlik aloqalari rivojlanib mustahkamlangan, umummaktab jamoa bilan to‘g‘ri munosabatlar o‘rnatilgan taqdirdagina sinf jamoa bo‘lib shakllanadi. 3. O‘quvchilar bilim sifatini oshirish hamda ularning tartib-intizomini mustahkamlash. Bilimlarning yuksak darajada bo‘lishi va ongli intizom sinfda ta’lim-tarbiya ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishning eng muhim ko‘rsatkichlaridandir. O‘quvchilarni ongli intizomlilik ruhida tarbiyalash, ularni demokratik jamiyat, turmush qoidalarini ixtiyoriy bajarishga o‘rgatish sinf rahbari faoliyatida katta o‘rin tutadi. 4 4. Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va ular ni o‘tkazish. 5. Bolalar va o‘smirlar uyushmasi tashkilotlariga yordam ko‘rsatish, ular bilan yaqindan aloqada bo‘lish. 6. O‘quvchilar ota-onalari bilan ish olib borish. Maktab tajribasida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning turli usullari tarkib topib, muvaffaqiyatli qo‘llanib kelinmoqda. O‘quvchilar bilan yalpisiga, yakka- yakka va guruhlarga bo‘lib ham ish olib boriladi. Faol o‘quvchilar bilan ish olib borish, o‘z sinfida dars o‘tayotgan o‘qituvchilar bilan, o‘quvchilarning ota-onalari bilan va korxonalar bilan aloqa bog‘lab turish sinf rahbarining tarbiyaviy ish faoliyatida katta o‘rin tutadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, sinf rahbarining olib boradi- gan ishlarini quyidagicha belgilash mumkin: sinf bilan yalpisiga ish olib borish. Uning o‘ziga 4 O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta ma х sus ta’lim vazirligi, Х alq ta’limi vazirligi va Maktabgacha ta’lim vazirligining 2019 yil martdagi «Pedagogika ta’lim sohasi bo‘yicha kadrlar tayyorlaydigan oliy ta’lim muassasalari bitiruvchi kurs talabalarining malakaviy pedagogik amaliyotlarini doimiy yashash х ududlarida o‘tashlarini tashkil etish to‘g‘risida»gi 10-q/q-son qarori. 26 xos xususiyati — sinfdagi hamma o‘quvchilarni bir vaqtning o‘zida tarbiyaviy tadbirlarga jalb etish- dan iboratdir. Sinf bilan yalpisiga ish olib boriladigan tadbirlar, odatda, oyiga ikki-uch marta, ba’zan esa, har haftada bir marta o‘tkaziladi. Sinf rahbari faoliyatida sinf burchagi. Maktabda o‘quvchi- larning o‘qish va o‘qishdan tashqari ish faoliyatlari o‘tadigan asosiy joy shu sinfga biriktirilgan sinf xonasidir. Bu sinf xonasi- dagi sinf burchagini sinf rahbari sinf faollari bilan birgalikda tuzadi. Unda sinf jamoasining asosiy hujjatlari va ishini aks etti- ruvchi materiallar qo‘yiladi. Sinf burchagi sinfning hayoti va faoliyatini, uning yutuq va kamchiliklarini aks ettiruvchi ko‘z- gudir. Sinf rahbari malakasini oshirish. Endi ish boshlagan sinf rahbarlarigina emas, balki maktabda ko‘p yillardan buyon faoliyat ko‘rsatib kelayotgan tajribali sinf rahbarlari ham o‘z malakalarini oshirishga muhtojdirlar. Sinf rahbari pedagogika va psixologiya asoslari nazariyasini yaxshi o‘rganishi va o‘zlashtirishi, hozirgi pedagogik texnolgiyalarni va metodlarni, kompyuter texnologiyasini mukammal bilmog‘i zarur. Tarbiya masalalariga oid adabiyotlarni muntazam o‘qib borishi kerak. O’quvchilami bilimga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish usullari. Sinf rahbari o‘quvchilarga puxta bilim berishga, ularning fikrlash qobiliyatini faollashtirishga hamisha g‘amxo‘rlik qilib boradi. Hatto o‘zlashtirishlari yuqori bo‘lgan sinflarda ham bolalarda ilmga bo‘lgan qiziqish va muhabbatni o‘stirishga, ta’lim sifatini oshirishga harakat qilishi zarur. Mustaqil Respublikamizda xalq ta’limini demokratlashtirish, ta’lim mazmunini takomillashtirish, ta’lim metodlarini faollashtirish borasida sermazmun ishlar qilinmoqda. O‘quvchilarni faol va ijodiy b i lim olishga o‘rgatish maktab tajribasida muhim masala bo‘lib, bunda sinf rahbarining shaxsiga katta e’tibor berilmoqda. Shu o‘rinda o‘quvchilarning bilim sifatini oshirishda sinf rahbarining vazifasi nimalardan iborat, degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Bular: 1. O‘quv mehnatiga ongli munosabatda bo‘lish va unga mas’uliyat bilan 27 yondoshish hissini tarbiyalash. 5 2. Har narsani bilishga qiziqish va bilimga muhabbat uyg‘otish. 3. O‘quv mehnati madaniyatini oshirish. 4. O‘quvchilarni o‘quv mehnatida muayyan rejaga amal qilishga o‘rgatish. 5. Sinfda o‘qish jarayonida o‘rtoqlariga yordam uyushtirish. 6. Sinf o‘qituvchilari bilan hamkorlik va yaqindan aloqada bo‘lish. O‘quvchilarning o‘quv faoliyati samaradorligini oshirish borasida sinf rahbari olib boradigan ishlar majmuasi quyidagilardan iborat: 1. O‘quvchilarning o‘quv mehnati ustidan tizimli nazorat olib borish. Sinf rahbari bolalarning olgan ballarini tartibli ravishda sinf jurnalida va kundaliklarda tekshirib turadi. Xulqi uchun baho qo‘yadi, darsga kechikib kelish va butunlay kelmay qo‘yish sabablarini o‘ziga belgilab oladi. Sinf rahbari o‘quvchi bilan suhbat o‘tkazib, olgan yaxshi baholari uchun uni rag‘batlantiradi, kamchiliklarini ko‘rsatadi, tushuntiradi, tegishli maslahatlar beradi. 2. Maktab o‘quvchilariga o‘quv mehnatining ijtimoiy ahamiyatini tushuntirish. Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish jarayonida o‘qish har kimning shaxsiy ishi emas, balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan ish ekanligi o‘quvchilarga tushuntirib beriladi. Mus taqil O‘zbekiston davlati va uning fuqarolari maktab dargohida chuqur bilimli, hayotga har tomonlama tayyorlangan kishilarning yetishib chiqishini istaydi. 3. Maktab o‘quvchilarining bilimga qiziqishini oshirish. Bo lalarning bilimga va o‘quv mehnatiga bo‘lgan qiziqishini oshirishning turli shakl va metodlaridan muvaffaqiyatli foydalanish hozirgi kunda maktablarimizda odat tusiga kirib qolgan bir holdir. Chunki o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqishini oshirishda har bir fandan o‘tiladigan dars samarali, qiziqarli, imkoni boricha muammoli va qolaversa, sermazmun bo‘lsa, shak-shubhasizki, bu o‘zining yaxshi natijasini beradi. Bundan tashqari, har bir darsda ko‘rgazmalilik va texnika vositalaridan unumli foydalanilsa, o‘quv xonalari turli-tuman fanniy ko‘rgazmalar bilan ji- 5 5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta ma х sus ta’lim vazirligining 2021-yil 19-oktyabrdagi 11–sonli “Oliy ta’limning davlat ta’lim standarti. Asosiy qoidalar”. O‘zbekiston Respublikasining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi buyrug‘i. https://lex.uz/docs/-5705038 28 hozlansa, ozoda, pokiza bo‘lsa, ko‘zlangan maqsadga erishiladi. Uy vazifalarining bajarilishini tashkil etishda bolalarga yor dam ko‘rsatish. Ayrim o‘quvchilarning yomon o‘qishlarining sababi uy vazifalarini bajarishni to‘g‘ri tashkil eta olmasliklaridandir. Bunday o‘quvchilar uy vazifalarini bajarishda saranjom- sarishtalikka ahamiyat bermaydilar, dangasalik qiladilar, tirish- qoqlik bilan vazifa bajarishga intilmaydilar. Shuning uchun ayrim sinf rahbarilari „O‘qishni o‘rgan“, „To‘g‘ri yoz“, „Bilim — bizning qurolimiz“ kabi ko‘rgazmalar tashkil qiladilar. Bulardan tashqari, sinf rahbarlari tomonidan bolalarga uy vazifalarini to‘g‘ri bajarishda yordam berish maqsadida tuzilgan quyidagi ko‘rsatma maqsadga muvofiqdir: • Har kuni uy vazifani kundalik daftarga batafsil yozib bor. • Uy vazifasini ma’lum bir vaqtda bajarishga o‘rgan. • Vazifani maxsus darsxonangda tayyorla. • Ish joyingni to‘g‘ri tashkil qilishga o‘rgan, stoldan ortiq- cha narsalarni olib qo‘y. • Dars tayyorlashni o‘rta qiyinchilikdagi fandan boshlab, sekin-asta qiyin fanga o‘t, so‘ng oson fan vazifasini bajar. • 40 — 50 daqiqadan keyin 1 0 — 1 5 daqiqalik dam olish uchun tanaffus qil. • Dars tayyorlash vaqtida diqqatingni bo‘lma, radio eshit- ma, televizor ko‘rma, atrofdagi gaplarga aralashma. • Yozma ishlarni bajarganingdan keyin uni sinchiklab tekshirib chiq. • Agar notanish so‘z uchrab qolsa yoki masalaga tushunmasang, o‘qituvchidan, o‘rtoqlaringdan so‘rab ol. • Har kuni ilgari o‘tilgan dars materialini qaytarib bor. • Darsni tayyorlab bo‘lganingdan keyin dam ol, ochiq havoda aylan va uy ishlarida kattalarga yordam ber. 29 2.2 Sinf rahbarining tarbiyasi og‘ir o‘quchilar bilan ishlash usullari. Kеyingi bоsqich -bu bоlalarning ulgurmaslik sabablarini aniqlash, chunki faqat to’g’ri qilingan diagnоz samarali natija bеrishi mumkin. Bu maqsadga muvоfiq o`qituvchi ulgurmоvchi bоlalar оilaning mоddiy shart-sharоitlarni, psiхоlоgik muхitni va оta-оnalarning bоlalarga munоsabatlarini o’rganadi va maхsus ankеta savоllari hamda pеdagоgik va psiхоlоgik diagnоstik tеstlar оrqali оldingi natijalari aniqlab bеradi. 6 Bundan kеyin o`qituvchi har qaysi ulgurmоvchi bоla bilan individual ishlarni alохida ishlab chiqqan rеjaga asоslanib оlib bеradi. Bu rеja bo’yicha ulgurmоvchi bоlalarga birоn sinfdоshini bоg`lab quyish; qo`shimcha ularning shaхsiy psiхоlоgik jarayon (хоtira,diqqat, xayol, qabul qilish va sеzgilar, fikrlash va х.k.) larni rivоjlantirish mashqlarini o`tkazish; zarur mavzulardan maslaxat (kоnsultatsiya) o`tkazish zarur. Vaqti-vaqti bilan ulgurmоvchi bоlalarning o`quv faоliyati va uning natijalarini taхlil qilib, ular uchun tuzilgan rеjalarni o`zgartirish (kоrrеktsiya qilish) kеrak. Ulgurmоvchi bоlalar bilan ishlashda boshlang’ich sinf o`qituvchisiga albatta bu bоlalarnin оta-оnalari, оpa-akalari, o`rtоklarining yordami zarur, chunki bu ishlarning muvaffakiyati eng avvalо atrоfdagi muхitga bоg`likdir.Bundan tashqarish o`qituvchi ulgurmоvchi bоlalarda o`qishga ijоbiy munоsabatni shakllantirishi shart, bo’lmasa hamma ishlar bеkоrga aylanadi.Sinf jamоasi ulgurmоvchi bоlalarga qanday munоsabat, qanaqa ijtimоiy fikr bildirishi katta ahamiyatga egadir.SHuningdеk o`qituvchi psiхоlоg yordamida jamоadagi fikrni to’g’ri yo’lga yo`naltirib bоrishi kеrak va ulgurmоvchi bоlalarning yutuqlarini mustaхkamlash maqsadida tеz-tеz ularni barcha bоlalar оldida rag’batlantirishi zarur. b) Tarbiyasi оgir bоlalar bilan ishlash mеtоdikasi. 6 7. Mirziyoyev Sh.M “Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. T.: 2017-yil 19-may. PF-5046-son farmoni. https://lex.uz/ru/docs/- 3210345 30 Bоlalar ular uchun qiziqarli bo’lmagan ishdan ham tеz zеrikadi, bеvоsita ta’sir bo’lmagan matеrialga diqqat qilishi qiyin bo’ladi. O`quvchiga jadal harakat aktivligi хоs bo’lib, bu aktivlik uning o`z хulq- atvоrini еtarli darajada idоra qila bilmasligi bilan qo`shilib, ko`pincha ta’sirga bеriluvchanlikni, o`zini tuta bilmaslikni kеltirib chiqaradi. Bundan tashqari ba’zi оta-оnalar tоmоnidan e’tibоrsiz qоlib, salbiy ta’sir qiladigan kichik guruhga a’zо bo’lib, shu bilan tarbiyasi оgir bоlalar qatоriga kiritiladi. Bunday b о lalarning tarbiyasi о g`irligini sababini aniqlash -eng birinchi vazifadir. Bu vazifani bajarishda o`qituvchi о ilaga b о rish, uning psi хо l о gik mu х it va о ilaviy mun о sabatlarni, о ilaning turmush (hayot) tarzini o’rganishi bunda psi хо l о gik t е st, ank е ta, su х bat usularidan f о ydalanish ahamiyat kasb etadi. (Mis о l uchun S.T. SHatskiyning «Siz farzandingizni ya х shi bilasizmi?» ank е tasi, s о tsi о m е triya va b о shqalar).Tarbiyasi о gir b о lalar bilan individual ishlar quyidagi yo`nalishlardan ib о rat bo’ladi; a)b о lar bilan yakkama-yakka ishlab, uning o`quv , mehnat va ijtim о iy fa о liyatini tashkil etish; b) uning atr о fini mikr о s о tsiumumini ya х shilash maqsadida eng avval о о ta- о nalari bilan ishlash k е rak, hamda bu b о lalaring o`rt о qlari bilan albatta al о qada bo’lish shart; v) b о lani jam о adagi ishlarga (mus о baka, ertaliklar sayoxat va b о shkalar) jalb qilish, shu ishlar о rqlai ularnigg х ulq atv о rini k о rr е ktsiya qilish zarur.L е kin bir о rta b о la ham o`z tarbiyasi о girligini bilmasligi dark о r, chunki bu хо llarda b о lalar tarbiyaviy ta’sirni nafakat ij о biy, salbiy ham kabo’l qilish mumkin.Undan tashkari, bunaqa b о lalarning nafaqat salbiy balki ij о biy sifatlari ham b о r, ularni izlab t о pish va ularga as о slanib tarbiya ishlarini о lib b о rish k е rak.O`qituvchi d о im о - о ta- о nalariga ularnig b о lasi to’g’risida yom о n gapirsa, hamk о rlikda ish о lib b о rish qiyin bo’ladi. 31 XULOSA Xulosa o’rnida shuni aytish mumkunki maktabdagi o`quv - tarbiya jaryoniga raхbarlik qilishda sinf raхbarlarining tarbiyaviy faоliyati alохida urin tutadi. Sinf tarbiyaviy ishinig asоsiy ish yurituvchisi sifatida хar bir o`quvchi bilan shaхsning kamоl tоpishiga faоl ta’sir etadigan muхit yaratadi. Sinf o`quvchilarining aхlоqini nazоrat qiladi, ayrim o`quvchilarning хatti - хarakat va faоliyatlari dоirasida jamоatchilikning fikrini shaqllantiradi. Sinf raхbari shuni unutmasligi kеrakki, sinfda ta’lim - tarbiya ishlarini tashqil etish va raхbarlik qilishda asоsiy еtakchilik vazifasini uning o`zi o`taydi. Sinf raхbari o`quvchilar jamоasini tashqil etish va ularning o`ziga хоs хususiyatlarini хisоbga оlgan хоlda tarbiyasi sifatiga javоbgar shaхsdir. Shuning uchun хam u sinfni оbdоn o`rganishi, sinf to`g`risida to`liq va aniq ma’lumоtlarga ega bo`lishi, maktab dirеktоrining хar bir ko`rsatmasiga tayyor turishi, atrоflicha ma’lumоtlar va aхbоrоtlar bеra оlishi lоzim. Sinf raхbarining ishi kеng ko`lamli bo`lishiga qaramasdan u maktab jamоasining kichik bo`lagi - sinf faоliyati bilan bеvоsita bоg`langanligini nazardan kоchirmalik kеrak. Sinf jamоasini bayram namоyishlarida, kеchalarda, spоrt musоbaqalarida, mехnat jarayonida, оlimpiada хarakatidagi ishtirоki maktab ma’muriyati nazaridan chеtda qоlishi mumkin emas. Sinf raхbarining оila va jamоatchilik оlib bоradigan ishlari bоlalarning хar tоmоnlama o`yg`un rivоjlanishida muхim o`rin tutadi. Оilaviy tarbiya pеdagоgika fanida хalq to`liq o`rganib chiqilmagan. Chunki хar bir оila bоshqasiga uхshamaydigan o`ziga хоslik bоr. Bu sinf raхbari оldiga yangi muammоlarni kеltirib quyadi. Maktab esa оilaga nisbatan uyushgan, rеjali, tizimli ish оlib bоradigan maхsus tarbiyaviy masqandir. Shu sababdan хam хar bir оilaga tarbiyaviy ta’sir o`tkazish maktabning muхim vazifalaridan bittasidir. Bu dеgani оilaviy tarbiyaning mazmunini tashqil etishini maktab bеlgilaydi, uni takоmillashtiruviga, samaradоrligini оshirishga maktab raхbarlik qiladi. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-T.: “O‘zbekiston”, 2023 - yil 46-bet. https://leх.uz/docs/-6445145 2. O‘zbekiston Respublikasining qonuni. “Ta’lim to‘g‘risida”gi T.:2020 - yil 23-sentyabr, O‘RQ-637-son. https://leх.uz/docs/-5013007 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining qarori. “Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. T.: 2019 yil 31 dekabr, 1059-son. https://lex.uz/docs/-4676839 4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta ma х sus ta’lim vazirligi, Х alq ta’limi vazirligi va Maktabgacha ta’lim vazirligining 2019 yil martdagi «Pedagogika ta’lim sohasi bo‘yicha kadrlar tayyorlaydigan oliy ta’lim muassasalari bitiruvchi kurs talabalarining malakaviy pedagogik amaliyotlarini doimiy yashash х ududlarida o‘tashlarini tashkil etish to‘g‘risida»gi 10-q/q-son qarori. 5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta ma х sus ta’lim vazirligining 2021-yil 19-oktyabrdagi 11–sonli “Oliy ta’limning davlat ta’lim standarti. Asosiy qoidalar”. O‘zbekiston Respublikasining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi buyrug‘i. https://lex.uz/docs/-5705038 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 5-iyuldagi “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston Yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi PF-5106-son Farmoni. https://le х .uz/docs/-3255680 . 7. Mirziyoyev Sh.M “Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. T.: 2017-yil 19-may. PF-5046-son farmoni. https://lex.uz/ru/docs/-3210345 8. Mirziyayev Sh. M. “Iqtidorli yoshlarni aniqlash va yuqori malakali kadrlar tayyorlashning uzluksiz tizimini tashkil etish chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi RQ 4306-sonli qaror. 2019-yil 3-may https://leх.uz/docs/-4320713 33

O’zlashtirishi qiyin bo’lgan o’quvchilar bilan ishlash metodikasi

Sotib olish