Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	50.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

1 Sotish

Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosati

Sotib olish

MAVZU: Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosati
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………… 3
I BOB OCHIQ IQTISODIYOT VA BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI
TUSHUNCHASI ……………………………………………………………. 7
1.1. Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning xususiyatlari ………………….. 7
1.2 Byudjet-soliq siyosati va uning asosiy tamoyillari ……………………… 9
1.3 Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosatining roli ……………………... 10
II BOB OCHIQ IQTISODIYOT SHAROITIDA BYUDJET-SOLIQ
SIYOSATINI SHAKLLANTIRISH ………………………………………. 13
2.1. Ochiq iqtisodiyotda soliqlarning turlari va ularning ahamiyati …………. 13
2.2 Davlat byudjeti va uning daromad-mablag‘lari manbalari ……………… 15
2.3. Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligi …………………….. 17
III BOB O‘ZBEKISTON MISOLIDA OCHIQ IQTISODIYOTDA
BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI …………………………………………….. 20
3.1. O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosatining rivojlanish bosqichlari ………. 20
3.2. O‘zbekistonning soliq tizimi va xalqaro tajriba …………………………. 22
3.3. O‘zbekiston iqtisodiyotida byudjet-soliq siyosatining istiqbollari ……… 24
XULOSA .......................................................................................................... 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO’YHATI …... 30

KIRISH
Hozirgi davrda ochiq iqtisodiyot sharoitida davlatning iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashdagi roli ortib bormoqda. Xususan, byudjet-soliq siyosati
mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida muhim vosita sifatida qaraladi. Davlat
fiskal siyosati orqali bozor muvozanatini saqlash, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish
va investitsion muhitni yaxshilashga intiladi. Shu boisdan, byudjet va soliq
siyosatining to‘g‘ri yuritilishi davlatning makroiqtisodiy barqarorligiga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi.
Kurs ishi dolzarbligi – Hozirgi globallashuv sharoitida ochiq iqtisodiyotga
ega bo‘lgan davlatlar uchun byudjet-soliq siyosati muhim strategik vosita
hisoblanadi. Davlat fiskal siyosat orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash,
investitsion muhitni yaxshilash va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab-
quvvatlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ayniqsa, xalqaro savdo va kapital oqimlari
bilan bog‘liq iqtisodiyotlarda soliqlarning samarali boshqarilishi va byudjetning
muvozanatli yuritilishi iqtisodiy o‘sishning muhim omillaridan biri hisoblanadi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ochiq iqtisodiyot tamoyillariga
asoslangan iqtisodiy siyosat yuritmoqda. So‘nggi yillarda soliq yukini kamaytirish,
byudjet daromadlarini diversifikatsiya qilish va fiskal siyosatni liberallashtirish
bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu sababli, mamlakatning
fiskal siyosatini chuqur tahlil qilish, uning samaradorligini oshirish yo‘nalishlarini
aniqlash va xalqaro tajribalar asosida takomillashtirish imkoniyatlarini o‘rganish
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Mazkur kurs ishi aynan ushbu masalalarni o‘rganishga qaratilgan bo‘lib,
ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet-soliq siyosatining o‘rni, uning afzalliklari va
muammolari, shuningdek, O‘zbekiston misolida ushbu siyosatni takomillashtirish
bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqishni maqsad qiladi.
Kurs ishi ahamyati – Ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet-soliq siyosati
davlatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, investitsion muhitni yaxshilash va
aholi farovonligini oshirish uchun muhim vosita hisoblanadi. To‘g‘ri
shakllantirilgan fiskal siyosat orqali davlat iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi,

inflyatsiyani nazorat qilishi, byudjet taqchilligini kamaytirishi va xalqaro bozorlar
bilan integratsiyani rivojlantirishi mumkin.
Mazkur kurs ishi ushbu jarayonlarning nazariy va amaliy jihatlarini
o‘rganish orqali quyidagi jihatlar bo‘yicha muhim ahamiyat kasb etadi:
1. Nazariy ahamiyati – Byudjet-soliq siyosatining asosiy tamoyillari va
ularning ochiq iqtisodiyot sharoitidagi o‘rnini ilmiy jihatdan tahlil qilishga yordam
beradi. Soliq yukining iqtisodiy o‘sishga ta’siri, byudjet taqchilligi va davlat
xarajatlarining samaradorligi kabi muhim masalalar o‘rganiladi.
2. Amaliy ahamiyati – O‘zbekiston misolida byudjet-soliq siyosatining
hozirgi holati va uning natijalari tahlil qilinib, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish
uchun tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ish natijalari soliq siyosatini takomillashtirish,
davlat byudjetini muvozanatlash va fiskal barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha amaliy
takliflar berish uchun foydali bo‘lishi mumkin.
3. Tahliliy ahamiyati – O‘zbekiston va boshqa mamlakatlarning fiskal
siyosati solishtirilib, xalqaro tajriba asosida mamlakatimiz iqtisodiy siyosatini
yanada rivojlantirish yo‘nalishlari aniqlanadi.
Kurs ishi predmeti – ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet-soliq siyosatining
mazmuni, tamoyillari va uning iqtisodiy jarayonlarga ta’siri hisoblanadi. Tadqiqot
doirasida byudjet-soliq siyosatining nazariy asoslari, uning mamlakat
iqtisodiyotidagi roli, davlat byudjeti va soliq tizimining asosiy xususiyatlari,
shuningdek, O‘zbekiston misolida fiskal siyosatning amaliy jihatlari o‘rganiladi.
Kurs ishi doirasida quyidagi jihatlar tahlil qilinadi:
 Byudjet-soliq siyosatining mohiyati va asosiy tamoyillari
 Davlatning fiskal siyosati orqali iqtisodiyotni tartibga solish
mexanizmlari
 Ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet va soliq tizimining o‘ziga xos
jihatlari
 O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan byudjet-soliq
siyosati va uning natijalari

 Xalqaro tajribalar asosida O‘zbekistonning fiskal siyosatini
takomillashtirish yo‘nalishlari
Kurs ishi obyekti – ochiq iqtisodiyot sharoitida O‘zbekiston
Respublikasining byudjet-soliq siyosati hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida
mamlakatning fiskal siyosati, soliq tizimi, davlat byudjeti daromadlari va
xarajatlari, shuningdek, ularning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri tahlil qilinadi.
Kurs ishida quyidagi jihatlar asosiy tadqiqot obyekti sifatida ko‘rib chiqiladi:
 O‘zbekiston Respublikasining byudjet va soliq siyosati
 Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari tuzilishi
 Soliq stavkalari va ularning iqtisodiyotga ta’siri
 Byudjet taqchilligi va uning qoplanish manbalari
 Fiskal siyosatning iqtisodiy barqarorlik va o‘sishga ta’siri
Kurs ishining asosiy maqsadi – ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet-soliq
siyosatining mohiyatini o‘rganish, uning mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini tahlil
qilish va O‘zbekiston fiskal siyosatini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy
tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi.
Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:
 Byudjet-soliq siyosatining nazariy asoslarini tahlil qilish va uning
ochiq iqtisodiyot sharoitida o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash;
 Davlat fiskal siyosatining iqtisodiy o‘sish va barqarorlikka ta’sirini
o‘rganish ;
 O‘zbekiston Respublikasining amaldagi byudjet va soliq tizimini tahlil
qilish , uning afzalliklari va kamchiliklarini aniqlash;
 Byudjet taqchilligi va soliq yukining iqtisodiyotga ta’sirini baholash ;
 Xalqaro tajribani o‘rganish va O‘zbekiston fiskal siyosatini
takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish .
Kurs ishi vazifasi –
1. Byudjet-soliq siyosatining nazariy asoslarini o‘rganish – ochiq
iqtisodiyot sharoitida fiskal siyosatning mohiyati, tamoyillari va ahamiyatini
aniqlash.

2. Byudjet va soliq tizimining iqtisodiyotdagi o‘rnini tahlil qilish –
davlat byudjeti va soliq tizimining mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini o‘rganish.
3. O‘zbekiston Respublikasining amaldagi fiskal siyosatini tahlil qilish –
davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari, soliq yukining taqsimlanishi hamda
fiskal barqarorlik masalalarini o‘rganish.
4. Byudjet taqchilligi va uni kamaytirish yo‘llarini tahlil qilish – byudjet
kamomadini qoplash usullari va uning iqtisodiyotga ta’sirini baholash.
5. Soliq yukining tadbirkorlik va investitsiyalarga ta’sirini baholash –
amaldagi soliq stavkalari va imtiyozlar tizimining biznes muhiti va investitsiyaviy
jozibadorlikka ta’sirini o‘rganish.
6. Xalqaro tajribalarni o‘rganish – rivojlangan mamlakatlarning fiskal
siyosatini tahlil qilish va O‘zbekiston uchun mos keluvchi jihatlarni aniqlash.
7. O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun samarali byudjet-soliq siyosatini
takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish – davlat xarajatlarini
optimallashtirish, soliq tizimini soddalashtirish va fiskal barqarorlikni ta’minlash
bo‘yicha takliflar berish.

I BOB. OCHIQ IQTISODIYOT VA BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI
TUSHUNCHASI
1.1. Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning xususiyatlari
Tashqi savdo balansining ko‘rsatkichlari – eksport va import hajmlari,
asosiy savdo hamkorlari va balans taqchilligi yoki profitsiti.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) – yillik kirim va chiqim
miqdori, asosiy investitsiya yo‘nalishlari.
Soliq tushumlari va bojxona to‘lovlari – ochiq iqtisodiyot sharoitida
budjetga ta’siri.
Davlat byudjetining tashqi iqtisodiyot bilan bog‘liq qismi – tashqi qarz,
davlat subsidiyalari va tashqi iqtisodiy yordam dasturlari.
Xalqaro reytinglar va O‘zbekistonning o‘rni – soliq yukining iqtisodiy
erkinlik indeksiga ta’siri.
Ochiq iqtisodiyot – bu davlatning tashqi savdo, kapital harakati va xalqaro
moliyaviy operatsiyalar orqali boshqa davlatlar bilan iqtisodiy aloqada bo‘ladigan
iqtisodiy tizimidir. Ochiq iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar eksporti va importi,
xorijiy investitsiyalar va xalqaro moliya oqimlari faol amalga oshiriladi.
Samuelson va Nordxausning "Iqtisodiyot" kitobida ochiq iqtisodiyot
quyidagicha ta’riflanadi: 1
“Ochiq iqtisodiyotning asosiy jihati – bu xalqaro savdo va kapital
oqimlarining mavjudligi bo‘lib, ular ichki iqtisodiyotga bevosita ta’sir qiladi.”
Ochiq iqtisodiyotning asosiy xususiyatlari
Tashqi savdo faoliyati – Ochiq iqtisodiyotda eksport va import hajmi katta
bo‘lib, u mamlakat yalpi ichki mahsulotining (YIM) muhim qismini tashkil etadi.
Masalan, O‘zbekiston 2023-yilda 20 milliard dollardan ortiq eksport va 30 milliard
dollardan ortiq import amalga oshirgan.
Kapital harakati – Ochiq iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalar va xalqaro
kreditlash tizimi faol ishlaydi. Xorijiy investorlar mamlakat iqtisodiyotiga sarmoya
1
Abduqodirov A. – "Moliya nazariyasi" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2018 – 45-67-betlar.

kiritadi, shu bilan birga, mahalliy kompaniyalar ham xorijiy bozorga chiqish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Valyuta kursining erkinligi yoki boshqarilishi – Ochiq iqtisodiyotda milliy
valyuta kursi xalqaro bozordagi talab va taklif asosida shakllanadi. Ba’zi
mamlakatlar markaziy bank orqali valyuta kursini tartibga soladi, boshqalari esa
uni erkin bozorga qoldiradi.
Xalqaro mehnat taqsimoti – Ochiq iqtisodiyotda har bir davlat o‘zining
nisbiy ustunliklariga qarab, muayyan mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarishga
ixtisoslashadi. Masalan, Germaniya avtomobil sanoatiga, Xitoy elektrotexnika
mahsulotlariga, O‘zbekiston esa paxta va qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga e’tibor
qaratadi.
Davlat fiskal va monetar siyosatining tashqi omillarga bog‘liqligi – Ochiq
iqtisodiyotda davlatning byudjet-soliq va pul-kredit siyosati xalqaro bozorlar,
xorijiy investorlar va valyuta kursidagi o‘zgarishlarga sezgir bo‘ladi.
Tashqi iqtisodiy zarbalarga nisbatan ta’sirchanlik – Ochiq iqtisodiyot
xalqaro bozor sharoitlari o‘zgarishlariga tezkor javob beradi. Masalan, neft
narxining oshishi yoki pasayishi, savdo tariflari, geosiyosiy xatarlar milliy
iqtisodiyotga bevosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 2
Ochiq iqtisodiyot zamonaviy dunyo iqtisodiyoti rivojlanishining ajralmas
qismi hisoblanadi. Mamlakatlarning xalqaro savdoda faol ishtirok etishi,
investitsiyalarni jalb qilishi va kapital harakati orqali iqtisodiy o‘sish va
barqarorlikka erishish imkoniyati ortadi. O‘zbekiston ham ochiq iqtisodiyot yo‘lini
tanlab, tashqi savdo, xorijiy investitsiyalar va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga
katta e’tibor qaratmoqda.
Byudjet-soliq siyosati davlatning iqtisodiyotni tartibga solish va barqaror
rivojlanishni ta’minlash maqsadida amalga oshiradigan fiskal choralari
majmuasidir. Ushbu siyosat davlat daromadlari va xarajatlarini boshqarish orqali
makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va
2
Yo‘ldoshev U. – "Soliq siyosati va iqtisodiyot" – O‘zbekiston: "Ma’naviyat" nashriyoti, 2020 – 112-
130-betlar.

ijtimoiy adolatni ta’minlashga yo‘naltirilgan. Byudjet-soliq siyosati fiskal
daromadlar – soliq va bojxona tushumlari, davlat monopoliyalari daromadlari,
kredit mablag‘lari hamda davlat qarzlari hisobidan shakllanadi. Xarajatlar esa
davlat tomonidan ta’lim, sog‘liqni saqlash, mudofaa, infratuzilma va ijtimoiy
ta’minot kabi sohalarga yo‘naltiriladi.
Byudjet-soliq siyosati faol va passiv shakllarda amalga oshiriladi. Faol fiskal
siyosat davlat xarajatlari va soliqlarning o‘zgarishi orqali iqtisodiy faollikka
bevosita ta’sir ko‘rsatish maqsadida qo‘llanadi. Passiv fiskal siyosat esa avtomatik
stabilizatorlar orqali amalga oshiriladi va iqtisodiyotdagi o‘zgarishlarga mos
ravishda ishlaydi.
Byudjet-soliq siyosatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat.
Barqarorlik tamoyili – davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari o‘rtasida
muvozanatni ta’minlash hamda iqtisodiy o‘sish uchun barqaror fiskal siyosat
yuritish. Adolatlilik tamoyili – soliq yukini aholi va korxonalar o‘rtasida adolatli
taqsimlash, kam ta’minlangan qatlamlarga imtiyozlar berish. Samardorlik tamoyili
– davlat daromadlarini oqilona boshqarish va budjet mablag‘laridan tejamkorlik
bilan foydalanish. Moslashuvchanlik tamoyili – iqtisodiy vaziyatga qarab soliq
stavkalari va budjet xarajatlarini o‘zgartirish imkoniyati. 3
O‘zbekiston Respublikasida byudjet-soliq siyosati iqtisodiy rivojlanishni
rag‘batlantirish, davlat xarajatlarini samarali taqsimlash va soliq yukini
optimallashtirishga qaratilgan. Soliq imtiyozlari, biznesni qo‘llab-quvvatlash
dasturlari va davlat byudjetining muvozanatini ta’minlash bu siyosatning asosiy
yo‘nalishlari hisoblanadi.
1.2 Byudjet-soliq siyosati va uning asosiy tamoyillari.
Byudjet-soliq siyosati davlatning fiskal vositalar orqali iqtisodiyotni tartibga
solish usuli bo‘lib uning asosiy maqsadi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
investitsiyalarni rag‘batlantirish va ijtimoiy muammolarni hal qilishdan iborat
Byudjet-soliq siyosati soliqlar davlat xarajatlari va budjet taqchilligini boshqarish
orqali amalga oshiriladi Bu siyosat ikki asosiy shaklga ega ekspansion va restriktiv
3
Xalilov B. – "Davlat byudjeti" – O‘zbekiston: "Universitet" nashriyoti, 2019 – 78-95-betlar.

siyosat Ekspansion siyosat soliqlarni kamaytirish va davlat xarajatlarini oshirish
orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi Restriktiv siyosat esa inflyatsiyani
jilovlash uchun soliqlarni oshirish va davlat xarajatlarini qisqartirishni o‘z ichiga
oladi
Byudjet-soliq siyosatining asosiy tamoyillari quyidagilar hisoblanadi
1. Barqarorlik tamoyili bu davlatning fiskal siyosati makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashi kerakligini anglatadi Soliq tushumlari va davlat
xarajatlari mutanosib bo‘lishi shart
2. Adolatlilik tamoyili bu soliqlarning to‘g‘ri taqsimlanishi turli qatlamlar
uchun soliqlarning og‘irligi muvozanatli bo‘lishini ta’minlashdir Proportsional
progressiv va regressiv soliqlar tizimi shu tamoyilga asoslanadi 4
3. Samaradorlik tamoyili bu soliqlarning yig‘ilishi va davlat xarajatlarining
iqtisodiy o‘sish va ishlab chiqarish jarayonlariga ijobiy ta’sir etishini
ta’minlashdan iborat Davlat xarajatlari yuqori rentabelli sohalarga yo‘naltirilishi
kerak
4. SHaffoflik tamoyili bu soliqlar yig‘ilishi va byudjet mablag‘lari
sarflanishi jarayonining ochiqligini ta’minlashni bildiradi Soliq to‘lovchilar va
davlat o‘rtasida ishonch bo‘lishi kerak
5. Moslashuvchanlik tamoyili bu fiskal siyosat iqtisodiy holatga qarab tezkor
o‘zgarishlarga moslashishi kerakligini anglatadi iqtisodiy o‘sish davrida soliqlar
kamaytirilib davlat xarajatlari oshirilishi mumkin iqtisodiy inqiroz davrida esa
aksincha choralar ko‘riladi
6. Fiskal intizom tamoyili bu davlatning ortiqcha xarajat qilmaslik va
byudjet taqchilligini nazorat qilish orqali barqaror fiskal siyosat yuritishiga
asoslanadi davlat qarzlari haddan oshib ketmasligi kerak
Byudjet-soliq siyosati to‘g‘ri yuritilganda iqtisodiy barqarorlik
investitsiyalarni jalb qilish hamda ijtimoiy tenglikni ta’minlashga yordam beradi
4
Karimov R. – "O‘zbekiston soliq tizimi" – O‘zbekiston: "Fan va texnologiya" nashriyoti, 2017 – 34-56-
betlar.

1.3. Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosatining roli
Byudjet-soliq siyosati ochiq iqtisodiyotda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash,
investitsiyalarni rag‘batlantirish, tashqi savdo balansini muvozanatlash va davlat
xarajatlarini samarali taqsimlashda muhim rol o‘ynaydi. Ochiq iqtisodiyot
sharoitida fiskal siyosat ichki iqtisodiyot bilan bir qatorda tashqi omillar ta’sirida
ham shakllanadi.
Byudjet-soliq siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi asosiy funksiyalari
Funksiya Tavsif
Makroiqtisodiy
barqarorlik Davlatning fiskal siyosati inflyatsiyani nazorat qilish,
iqtisodiy o‘sish sur’atini tartibga solish va byudjet
muvozanatini ta’minlashga qaratilgan
Soliq yukini boshqarish Ochiq iqtisodiyotda soliq yukini pasaytirish
investitsiyalarni jalb qilish va raqobatbardoshlikni
oshirishga xizmat qiladi
Xalqaro
investitsiyalarni
rag‘batlantirish Soliq imtiyozlari va qulay fiskal siyosat orqali xorijiy
investitsiyalar oqimini oshirish
Tashqi savdo balansini
muvozanatlash Eksport-import jarayonlarini tartibga solish, bojxona
siyosatini shakllantirish va xalqaro hamkorlikni
rivojlantirish
Byudjet taqchilligini
boshqarish Davlat qarzlarini samarali boshqarish, daromad va
xarajatlar balansini ta’minlash
Byudjet-soliq siyosatining ochiq iqtisodiyotga ta’siri 5
1. Davlat xarajatlari va iqtisodiy o‘sish – Ochiq iqtisodiyotda davlat
xarajatlarining oshishi ichki talabni kuchaytirishi mumkin, biroq bu holat import
hajmining oshishiga ham olib keladi. Shuning uchun fiskal siyosat davlat
xarajatlarini optimal boshqarishga qaratilishi kerak.
2. Soliq yukining investitsiyalarga ta’siri – Ochiq iqtisodiyot sharoitida
soliq stavkalarining yuqori bo‘lishi xorijiy investitsiyalarni kamaytirishi mumkin.
5
Mahmudov I. – "Makroiqtisodiyot" – O‘zbekiston: "Iqtisod-moliya" nashriyoti, 2021 – 98-120-betlar.

Masalan, O‘zbekistonda korporativ daromad solig‘i 15% qilib belgilangan bo‘lsa,
Qozog‘istonda bu ko‘rsatkich 20% ni tashkil etadi. Bu esa O‘zbekistonni
investorlar uchun jozibadorroq qiladi.
3. Eksport va importga soliq siyosatining ta’siri – Eksportga beriladigan
soliq imtiyozlari xalqaro bozorda milliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini
oshiradi. Importga nisbatan bojxona soliqlarining pasayishi esa xalqaro savdo
hajmini kengaytirishga yordam beradi.
4. Byudjet taqchilligi va davlat qarzi – Ochiq iqtisodiyot sharoitida
byudjet taqchilligi xalqaro kredit mablag‘lari yoki obligatsiyalar chiqarish orqali
qoplanadi. Masalan, O‘zbekiston 2023-yilda xalqaro bozorga 660 million yevro
miqdorida davlat obligatsiyalarini joylashtirdi. 6
5. Inflyatsiya va valyuta kursiga ta’siri – Davlatning soliq va byudjet
siyosati inflyatsiyani nazorat qilish va milliy valyutaning barqarorligini
ta’minlashga xizmat qiladi. Masalan, O‘zbekistonda fiskal siyosatning qat’iy
yuritilishi natijasida 2023-yilda inflyatsiya darajasi 9% gacha pasaygan.
Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosati mamlakatning xalqaro iqtisodiy
integratsiyasini mustahkamlash, investitsiyalarni jalb qilish va makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash uchun muhim vosita hisoblanadi. Soliq yukining oqilona
taqsimlanishi va davlat xarajatlarining samarali boshqarilishi mamlakatning
iqtisodiy o‘sishi va tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
6
Norqulov N. – "Davlat moliyasi" – O‘zbekiston: "Akademnashr" nashriyoti, 2016 – 50-78-betlar.

II BOB. OCHIQ IQTISODIYOT SHAROITIDA BYUDJET-SOLIQ
SIYOSATINI SHAKLLANTIRISH
2.1. Ochiq iqtisodiyotda soliqlarning turlari va ularning ahamiyati
Soliqlar davlat byudjetining asosiy daromad manbai bo‘lib, ular iqtisodiyotni
tartibga solish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va davlat xarajatlarini qoplash
uchun ishlatiladi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida soliqlar nafaqat ichki iqtisodiyotga,
balki xalqaro investitsiyalar va tashqi savdoga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 7
Soliqlar turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Quyida ochiq iqtisodiyotda eng
muhim bo‘lgan soliqlarning asosiy turlari keltirilgan:
Soliq turi Tavsifi Ahamiyati
Daromad solig‘i Jismoniy va yuridik
shaxslarning daromadidan
undiriladigan soliq Byudjetning asosiy daromad
manbai, iqtisodiy tengsizlikni
kamaytirish vositasi
Qo‘shilgan
qiymat solig‘i
(QQS) Tovar va xizmatlar qiymatiga
qo‘shilgan qiymat bo‘yicha
undiriladigan bilvosita soliq Davlat byudjetiga barqaror
tushumlarni ta’minlaydi,
iste’molchilar xarajatlariga ta’sir
qiladi
Korporativ
daromad solig‘i Yuridik shaxslarning sof
foydasidan olinadigan soliq Korxona faoliyatini tartibga
solish, investitsiyalarni
rag‘batlantirish yoki cheklash
Bojxona
(import-eksport)
soliqlari Chet el tovarlarining
mamlakatga kirishi va
chiqishiga qo‘yiladigan soliq Milliy ishlab chiqaruvchilarni
himoya qilish, xalqaro savdo
balansini tartibga solish
Aksiz solig‘i Luks tovarlar, alkogol, tamaki
va yonilg‘i kabi mahsulotlarga
qo‘llaniladigan soliq Ijtimoiy jihatdan zararli iste’mol
mahsulotlarini kamaytirish, davlat
daromadlarini oshirish
Mulk solig‘i Yer, bino va boshqa ko‘chmas
mulklar uchun undiriladigan Mahalliy byudjetlarni
moliyalashtirish, mulkdan
7
To‘rayev J. – "Soliq va bojxona siyosati" – O‘zbekiston: "Yangi asr avlodi" nashriyoti, 2022 – 25-44-
betlar.

Soliq turi Tavsifi Ahamiyati
soliq samarali foydalanishni
rag‘batlantirish
Ijtimoiy soliqlar Mehnatga haq to‘lash
jamg‘armasidan ajratmalar Pensiya va ijtimoiy sug‘urtani
moliyalashtirish
Ochiq iqtisodiyotda soliqlarning ahamiyati
1. Davlat daromadlarini shakllantirish – Soliqlar davlat xarajatlarini
qoplash, ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish va infratuzilmani rivojlantirish uchun
asosiy mablag‘ manbai hisoblanadi. Masalan, O‘zbekistonda 2023-yilda
soliqlardan tushgan daromad davlat byudjetining 85 foizini tashkil qilgan.
2. Xalqaro investitsiyalarni jalb qilish – Ochiq iqtisodiyotda soliq
yukining pasayishi xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga yordam beradi. Misol
uchun, O‘zbekistonda korporativ daromad solig‘i 15% bo‘lsa, Qozog‘istonda bu
ko‘rsatkich 20% ni tashkil etadi. Natijada O‘zbekiston investorlar uchun yanada
jozibador bo‘ladi. 8
3. Iste’mol va ishlab chiqarishni tartibga solish – QQS va aksiz soliqlari
iste’molni cheklash yoki rag‘batlantirishga yordam beradi. Masalan, tamaki
mahsulotlariga yuqori aksiz solig‘i joriy qilinishi ularning iste’molini
kamaytirishga xizmat qiladi.
4. Tashqi savdoni boshqarish – Bojxona soliqlari milliy ishlab
chiqaruvchilarni xorijiy raqobatdan himoya qilish va savdo balansini saqlash
uchun ishlatiladi. Masalan, O‘zbekistonda ayrim tovarlarga nisbatan bojxona
soliqlari milliy mahsulotlarning bozor ulushini saqlab qolish uchun qo‘llaniladi.
5. Mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash – Byudjet
taqchilligini kamaytirish va iqtisodiy muvozanatni saqlash uchun soliqlarning
to‘g‘ri boshqarilishi muhim ahamiyatga ega. Soliq yukining haddan tashqari
oshishi esa yashirin iqtisodiyotning o‘sishiga sabab bo‘lishi mumkin.
8
Shodmonov U. – "Iqtisodiyot va soliq islohotlari" – O‘zbekiston: "Turon-Iqbol" nashriyoti, 2020 – 65-
88-betlar.

Ochiq iqtisodiyotda soliqlar davlat byudjetining asosiy daromad manbai
bo‘lib, ular iqtisodiyotni tartibga solish, xalqaro investitsiyalarni jalb qilish va
savdo balansini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Soliq siyosati oqilona yuritilsa,
mamlakat iqtisodiyoti barqaror rivojlanadi va xalqaro raqobatbardoshlik oshadi. 9
2.2. Davlat byudjeti va uning daromad-mablag‘lari manbalari
Davlat byudjeti – bu davlatning daromad va xarajatlarini rejalashtirish va
boshqarish tizimi bo‘lib, u iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ijtimoiy
muammolarni hal qilish va davlatning asosiy funksiyalarini bajarish uchun xizmat
qiladi. Byudjet davlatning fiskal siyosatini amalga oshirish vositasi bo‘lib, uning
daromadlari soliq tushumlari, bojxona to‘lovlari, davlat aktivlari va boshqa
manbalardan shakllanadi.
Davlat byudjetining daromadlari davlatning asosiy moliyaviy manbasi
hisoblanadi. Byudjet daromadlari quyidagi asosiy manbalardan shakllanadi:
Manba Tavsif O‘zbekiston misoli
Soliq tushumlari Yuridik va jismoniy shaxslardan
undiriladigan majburiy to‘lovlar 2023-yilda davlat byudjeti
daromadlarining 85% ini tashkil
qilgan
Bojxona
to‘lovlari Import va eksportga nisbatan
qo‘llaniladigan bojlar va
yig‘imlar Chet eldan keltiriladigan
mahsulotlar uchun olinadi
Davlat
aktivlaridan
tushumlar Davlat korxonalaridan
olinadigan dividendlar, ijara
to‘lovlari va boshqa tushumlar "O‘zbekneftgaz" va "UzAuto
Motors" kabi davlat
kompaniyalaridan daromad
Davlat
obligatsiyalari va
kreditlar Hukumat tomonidan
chiqariladigan obligatsiyalar
yoki xalqaro moliyaviy
institutlardan jalb qilinadigan
kreditlar 2023-yilda O‘zbekiston xalqaro
bozorda 660 mln yevro
miqdorida obligatsiya chiqargan
9
Hakimov O. – "Byudjet va soliq tizimi" – O‘zbekiston: "Iqtisodiy fanlar" nashriyoti, 2019 – 120-135-
betlar.

Manba Tavsif O‘zbekiston misoli
Xalqaro yordam
va grantlar Xalqaro tashkilotlar va
rivojlangan davlatlar tomonidan
ajratiladigan mablag‘lar Jahon banki, Xalqaro Valyuta
Jamg‘armasi (IMF) va Osiyo
taraqqiyot bankidan ajratilgan
grantlar
Byudjet mablag‘lari davlatning asosiy ehtiyojlari va ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishiga yo‘naltiriladi.
Yo‘nalish Tavsif O‘zbekiston misoli
Ijtimoiy himoya Pensiyalar, nafaqalar va ijtimoiy
yordam dasturlari 2023-yilda ijtimoiy himoyaga
25 trln so‘m ajratilgan
Sog‘liqni
saqlash Davlat shifoxonalari, dorilar va
tibbiy xizmatlarni moliyalashtirish Sog‘liqni saqlashga ajratilgan
mablag‘ YAIMning 6% ini
tashkil etgan
Ta’lim va ilm-
fan Maktablar, universitetlar va ilmiy
tadqiqotlar uchun ajratiladigan
mablag‘lar 2023-yilda ta’limga 18 trln
so‘m ajratilgan
Mudofaa va
xavfsizlik Armiya, ichki ishlar va favqulodda
vaziyatlar xizmatlarini
moliyalashtirish Harbiy byudjetga har yili
taxminan 5 trln so‘m ajratiladi
Infratuzilma va
transport Yo‘llar, ko‘priklar, elektr va suv
ta’minoti loyihalari "Toshkent-Yangiobod" yo‘li
uchun 2 trln so‘m ajratilgan
Davlat
boshqaruvi Hukumat va mahalliy boshqaruv
organlari xarajatlari Vazirlik va davlat idoralarining
ish haqi va operatsion
xarajatlari
Davlat byudjetida daromad va xarajatlar o‘rtasida balans saqlash muhim
hisoblanadi. Agar byudjet xarajatlari daromadlardan oshib ketsa, bu byudjet
taqchilligiga (defitsit) olib keladi. Defitsit quyidagi usullar bilan qoplanishi
mumkin:

1. Davlat qarzlari – ichki va xalqaro moliyaviy institutlardan kredit olish
2. Soliq tushumlarini oshirish – soliq stavkalarini o‘zgartirish yoki soliq
bazasini kengaytirish 10
3. Xarajatlarni qisqartirish – samarasiz xarajatlarni kamaytirish va davlat
mablag‘laridan oqilona foydalanish
✅ Misol : O‘zbekistonda 2023-yilda davlat byudjeti taqchilligi YAIMning
4% ini tashkil etgan va bu qarz mablag‘lari hisobiga qoplangan.
Davlat byudjeti iqtisodiyotni tartibga solish va barqaror rivojlanish uchun
muhim moliyaviy vositadir. Byudjetning daromadlari asosan soliqlar, bojxona
tushumlari va davlat aktivlaridan olinadigan daromadlarga asoslangan bo‘lsa,
xarajatlari ijtimoiy himoya, sog‘liqni saqlash, ta’lim va infratuzilmaga
yo‘naltiriladi. Byudjet balansini ta’minlash uchun davlat soliqlarning
samaradorligini oshirish, xarajatlarni optimallashtirish va investitsiyalarni
rag‘batlantirishga e’tibor qaratishi zarur. 11
2.3. Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligi
Byudjet-soliq siyosati iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy vositalaridan
biri bo‘lib, uning samaradorligi davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash,
ishlab chiqarishni rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish va ijtimoiy
farovonlikni oshirishdagi roliga bog‘liq. Samarali fiskal siyosat orqali iqtisodiy
o‘sish rag‘batlantiriladi, ishsizlik darajasi pasayadi va davlatning moliyaviy holati
mustahkamlanadi.
Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligi quyidagi asosiy omillar
orqali baholanadi:
1. Soliq tushumlari va byudjet barqarorligi
 Davlat byudjetiga tushadigan soliqlarning hajmi va ulardan samarali
foydalanish darajasi iqtisodiy samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir.
 Byudjetning daromad qismi davlat xarajatlarini qoplash bilan birga
ortiqcha qarz olish zaruriyatini kamaytirishi lozim.
10
Sodiqov A. – "Moliya siyosati" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2015 – 92-110-betlar.
11
Qosimov M. – "Ochiq iqtisodiyot asoslari" – O‘zbekiston: "Yangi asr" nashriyoti, 2018 – 33-58-betlar.

 Masalan, O‘zbekistonda 2023-yilda soliqlardan tushgan daromad
umumiy ichki mahsulotning (YAIM) 24% ini tashkil etgan.
2. Iqtisodiy o‘sish va investitsiyalarni rag‘batlantirish
 Byudjet-soliq siyosati iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashi kerak.
 Soliqlarning haddan tashqari yuqori bo‘lishi tadbirkorlik muhitini
og‘irlashtirishi mumkin, bu esa investitsiyalar oqimini kamaytiradi.
 Aksincha, soliq imtiyozlari investitsiyalarni jalb qilish va yangi ish
o‘rinlarini yaratish uchun rag‘batlantiruvchi omil bo‘lishi mumkin.
3. Ijtimoiy adolat va taqsimot samaradorligi
 Byudjet-soliq siyosati orqali daromadlarni adolatli taqsimlashga
erishish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. 12
 Kam ta’minlangan qatlamlar uchun ijtimoiy dasturlarni
moliyalashtirish orqali iqtisodiy tengsizlikni kamaytirish mumkin.
4. Inflyatsiya va narxlar barqarorligi
 Davlat xarajatlarining oshishi inflyatsiya bosimiga sabab bo‘lishi
mumkin, bu esa iqtisodiyotga salbiy ta’sir qiladi.
 Soliqlar va davlat xarajatlari balansli tarzda boshqarilishi lozim.
5. Soliq yukining optimal darajasi
 Ochiq iqtisodiyot sharoitida soliq yukining haddan tashqari yuqori
bo‘lishi yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin.
 Optimal soliq stavkalari ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning
iqtisodiy faolligini oshirishga xizmat qiladi.
Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llari
Soliq tizimini optimallashtirish
Soliqlarning haddan tashqari ko‘paytirilishi iqtisodiy faollikni pasaytiradi,
shuning uchun optimal soliq stavkalarini belgilash muhim.
Misol uchun, O‘zbekistonda korporativ daromad solig‘i 15% ni tashkil etadi,
bu esa biznes uchun nisbatan qulay muhit yaratadi.
Byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish
12
Jabborov T. – "Davlat moliyasini boshqarish" – O‘zbekiston: "Nashr" nashriyoti, 2017 – 70-95-betlar.

Byudjet xarajatlarining davlat investitsiyalari va ijtimoiy dasturlar uchun
to‘g‘ri taqsimlanishi iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi.
Infratuzilma loyihalariga ajratiladigan mablag‘lar ishlab chiqarishning
rivojlanishiga xizmat qiladi.
Soliq imtiyozlarini strategik qo‘llash
Investitsiyalarni jalb qilish maqsadida strategik tarmoqlarga soliq imtiyozlari
berish samarali usullardan biridir.
Masalan, O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalardagi korxonalar uchun
ma’lum muddatga soliq imtiyozlari mavjud.
Yashirin iqtisodiyotga qarshi kurash
Rasmiy ro‘yxatdan o‘tmagan korxonalarning faoliyatini qonuniylashtirish
orqali soliq tushumlarini oshirish mumkin.
Elektron hisob-fakturalar tizimini joriy etish soliqlarning to‘liq yig‘ilishini
ta’minlaydi. 13
Xalqaro tajribani o‘rganish va joriy etish
Rivojlangan davlatlarning fiskal siyosat tajribalaridan foydalanish iqtisodiy
samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
Masalan, Singapur va Irlandiya kabi davlatlarda soliq stavkalari past bo‘lishi
iqtisodiy o‘sishning yuqori darajada bo‘lishiga sabab bo‘lgan.
Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligi soliqlarning optimal
darajasini belgilash, byudjet mablag‘laridan oqilona foydalanish va
investitsiyalarni rag‘batlantirish bilan bevosita bog‘liq. Samarali fiskal siyosat
orqali iqtisodiy o‘sish ta’minlanadi, byudjet taqchilligi kamayadi va mamlakatning
xalqaro iqtisodiy raqobatbardoshligi oshadi.
13
Xodjayev S. – "Soliq qonunchiligi" – O‘zbekiston: "Adolat" nashriyoti, 2021 – 40-68-betlar

III BOB. O‘ZBEKISTON MISOLIDA OCHIQ IQTISODIYOTDA
BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI
3.1. O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosatining rivojlanish bosqichlari
O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosati mustaqillikdan keyin bosqichma-
bosqich rivojlanib, iqtisodiy islohotlar natijasida o‘zgarishlarga uchradi. Bu
jarayonni quyidagi asosiy bosqichlarga bo‘lish mumkin:
1-bosqich (1991–2000-yillar) – Mustaqillik va yangi soliq tizimining
shakllanishi 14
Bu davrda O‘zbekiston mustaqillikka erishdi va milliy iqtisodiyotni
shakllantirish uchun yangi byudjet-soliq siyosati asoslari yaratildi.
 1991-yilda "Soliq va byudjet tizimi to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi .
 1992-yilda davlat soliq xizmati tashkil etildi .
 1997-yilda yangi Soliq kodeksi tasdiqlandi , unda soliq turlari va
stavkalari aniq belgilandi.
 Soliq yukining og‘irligi – bu davrda yuqori bo‘lib, korxonalarga katta
yuk bo‘ldi.
 Kapital oqimlari cheklangan bo‘lib, soliq siyosati asosan ichki
iqtisodni tartibga solishga qaratilgan edi.
✅ Byudjet-soliq siyosati yangi mustaqil davlatga moslashtirildi, lekin
soliqlar og‘ir bo‘lgani sababli iqtisodiy faollik past bo‘ldi.
2-bosqich (2001–2016-yillar) – Soliq yukini kamaytirish va islohotlar
Bu davrda davlat soliq tizimini liberallashtirishga va iqtisodiyotni
rag‘batlantirishga qaratilgan islohotlarni boshladi.
 2005-yilda soliq yukini kamaytirish bo‘yicha dastur qabul qilindi .
 QQS stavkasi 20% dan 15% gacha tushirildi .
 Korxona foyda solig‘i 33% dan 12% gacha kamaytirildi .
 2012-yilda yangi soliq kodeksi kuchga kirdi , soliq ma’muriyatchiligi
yengillashtirildi.
14
Usmonov F. – "Soliq tushunchalari" – O‘zbekiston: "Iqtisodiyot" nashriyoti, 2019 – 55-72-betlar.

 2016-yilgacha soliq yukining pasayishi natijasida iqtisodiyotga
investitsiyalar oqimi oshdi .
✅ Soliq yukining pasaytirilishi tadbirkorlik uchun qulay muhit yaratdi,
davlat byudjeti esa barqaror daromad olishni saqlab qoldi.
3-bosqich (2017-yildan hozirgi kungacha) – Soliq tizimini
modernizatsiya qilish va raqamlashtirish 15
2017-yildan boshlab O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosati tubdan isloh qilina
boshladi.
 2019-yilda yangi Soliq kodeksi tasdiqlandi , soliq turlari qisqartirildi.
 QQS stavkasi 15% dan 12% gacha tushirildi .
 Yagona ijtimoiy to‘lov 25% dan 12% gacha pasaytirildi .
 Soliq ma’muriyatchiligi raqamlashtirildi – soliq to‘lovchilar uchun
onlayn xizmatlar joriy etildi.
 2021-yilda elektron soliq tizimi ("Soliq.uz") to‘liq ishga tushirildi .
✅ Bu bosqichda byudjet-soliq siyosati biznes muhitni yaxshilash,
raqamlashtirish va soliq yukini kamaytirish orqali iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirishga qaratildi.
O‘zbekiston byudjet-soliq siyosati bosqichma-bosqich rivojlanib, davlatning
iqtisodiy strategiyasiga mos ravishda takomillashtirildi. Agar 1990-yillarda soliq
yukining og‘irligi iqtisodiyotni rivojlantirishga to‘sqinlik qilgan bo‘lsa, 2000-
yillardan boshlab soliqlar yengillashtirildi va iqtisodiy faollik oshdi. So‘nggi
yillarda esa soliq tizimi raqamlashtirilib, xalqaro me’yorlarga moslashtirildi. Bu
esa iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va investitsion jozibadorlikni oshirishga
xizmat qilmoqda.
3.2. O‘zbekistonning soliq tizimi va xalqaro tajriba
Soliq tizimi har bir davlat iqtisodiy siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib,
uning samaradorligi mamlakatning iqtisodiy o‘sishi, byudjet barqarorligi va
tadbirkorlik muhitiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston soliq tizimi so‘nggi
15
Toshmatov K. – "Byudjet tizimi" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2016 – 88-105-betlar.

yillarda sezilarli o‘zgarishlarga uchradi va xalqaro tajribaga moslashgan holda
takomillashtirildi. 16
1. O‘zbekiston soliq tizimining asosiy xususiyatlari
Asosiy soliq turlari
Soliq turi Stavkasi
(2024-yil) Izoh
QQS (Qo‘shilgan
qiymat solig‘i) 12% 2019-yilgacha 20% edi, bosqichma-bosqich
tushirildi.
Foyda solig‘i 12% Oldin 33% edi, keyinchalik kamaytirildi.
Jismoniy shaxslar
daromad solig‘i 12% Proportsional soliq stavkasi qo‘llaniladi.
Yer solig‘i Turlicha Hudud va yer kategoriyasiga qarab
belgilanadi.
Mulk solig‘i 1-2% Yuridik va jismoniy shaxslar uchun alohida
stavkalar mavjud.
Aktsiz solig‘i Turlicha Spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlari va
yonilg‘iga nisbatan qo‘llaniladi.
Yagona ijtimoiy to‘lov 12% Ish beruvchilar tomonidan to‘lanadi.
O‘zbekistonda soliq tizimi rivojlanish yo‘nalishlari
 Soliq stavkalarini pasaytirish: 2017-yildan buyon soliqlarni
soddalashtirish va stavkalarni tushirish bo‘yicha islohotlar olib borilmoqda.
 Soliq ma’muriyatchiligini raqamlashtirish: Elektron soliq
deklaratsiyasi va “Soliq.uz” platformasi ishga tushirildi.
 Tadbirkorlik uchun qulay shart-sharoit yaratish: Xususiy sektorni
qo‘llab-quvvatlash maqsadida soliq imtiyozlari berilmoqda.
16
Rahimov D. – "Moliya va soliq islohotlari" – O‘zbekiston: "Nashriyot-matbaa" nashriyoti, 2020 – 102-
128-betlar.

 Xalqaro standartlarga moslashtirish: OECD va Jahon banki
tavsiyalariga asoslangan islohotlar amalga oshirilmoqda. 17
2. Xalqaro soliq tizimlari tajribasi va O‘zbekiston bilan solishtirish
Davlat QQS (%) Foyda solig‘i (%) Daromad solig‘i (%)
O‘zbekiston 12 12 12
AQSh 0-10 21 10-37
Germaniya 19 15-30 14-45
Rossiya 20 20 13
Qozog‘iston 12 20 10
Singapur 9 17 0-22
O‘zbekistonda QQS va foyda solig‘i stavkalari nisbatan past, lekin jismoniy
shaxslar uchun daromad solig‘i bo‘yicha yagona stavka qo‘llaniladi.
Soliq ma’muriyatchiligi bo‘yicha xalqaro tajriba
Davlat Soliq deklaratsiyasi Soliq tekshiruvi Raqamlashtirish
darajasi
O‘zbekiston Onlayn (Soliq.uz) Tanlab o‘tkaziladi Yangi joriy etilmoqda
AQSh Elektron Har yili
rejalashtirilgan Yuqori
Germaniya Elektron Raqamli tekshiruvlar Yuqori
Qozog‘iston Elektron Sun’iy intellekt
asosida O‘rta darajada
Singapur To‘liq
avtomatlashtirilgan Kamdan-kam Yuqori
 Xulosa: O‘zbekistonda soliq tizimi raqamlashtirish yo‘nalishida
rivojlanmoqda, lekin Germaniya, AQSh va Singapur kabi davlatlardagi darajaga
hali yetmagan.
17
Ismoilov Sh. – "Iqtisodiyotni boshqarish" – O‘zbekiston: "Universitet" nashriyoti, 2022 – 99-120-
betlar.

Soliq imtiyozlari va investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha tajriba
 Singapur – xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun imtiyozli soliq
rejimlari mavjud.
 AQSh – ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirish uchun soliq
imtiyozlari beriladi.
 Germaniya – kichik va o‘rta bizneslar uchun soliq yengilliklari
mavjud.
 O‘zbekiston – erkin iqtisodiy zonalar va startaplar uchun soliq
imtiyozlari qo‘llanilmoqda. 18
✅ Xulosa: O‘zbekiston xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun Singapur
va Germaniya tajribalaridan foydalanmoqda, lekin soliq yukini yanada kamaytirish
va biznes muhitini yaxshilash talab etiladi.
 O‘zbekistonning soliq tizimi xalqaro standartlarga yaqinlashmoqda ,
lekin hali ham raqamlashtirish va soliq boshqaruvi bo‘yicha rivojlangan
davlatlardan ortda qolmoqda.
 Soliq stavkalari past bo‘lib, investitsiyalar uchun qulay muhit
yaratmoqda , lekin soliq imtiyozlaridan samarali foydalanish muhim.
 Germaniya va Singapur tajribalaridan kelib chiqib, soliq
ma’muriyatchiligini avtomatlashtirish va biznes uchun qulayliklar yaratish zarur.
Bu tajribalar O‘zbekiston byudjet-soliq siyosatining yanada takomillashishi
va iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
3.3. O‘zbekiston iqtisodiyotida byudjet-soliq siyosatining istiqbollari
O‘zbekistonning byudjet-soliq siyosati so‘nggi yillarda sezilarli islohotlarga
uchradi va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga mos ravishda takomillashib
bormoqda. Kelajakda bu siyosat yanada mukammallashib, tadbirkorlik uchun
qulay muhit yaratish, byudjet daromadlarini barqarorlashtirish va investitsiyalarni
jalb qilishga qaratiladi.
18
Karimov N. – "Soliq va investitsiya siyosati" – O‘zbekiston: "Ma’rifat" nashriyoti, 2018 – 60-87-betlar.

Byudjet-soliq siyosatini takomillashtirish yo‘nalishlari
O‘zbekistonda soliq tizimining to‘liq raqamlashtirilishi soliq to‘lovchilar
uchun yengillik yaratadi va soliq to‘lovlarini nazorat qilishni yaxshilaydi.
✅ Misol: "Soliq.uz" platformasini rivojlantirish va sun’iy intellekt asosida
soliq to‘lovlarni monitoring qilish. 19
Soliq yukini optimallashtirish
Kelajakda soliqlarni kamaytirish va soddalashtirish biznes rivojlanishiga
yordam beradi.
✅ Misol: Kichik biznes uchun foyda solig‘ini 12% dan 8% gacha tushirish.
Investitsiyalar uchun soliq imtiyozlarini kengaytirish
Xorijiy va mahalliy investorlarni jalb qilish uchun qulay soliq muhitini
yaratish zarur.
✅ Misol: Erkin iqtisodiy zonalar va IT parklar uchun soliq imtiyozlarini 10
yildan 15 yilga uzaytirish.
Iqtisodiy rivojlanishga yo‘naltirilgan soliq siyosati
Mahsulot eksportini oshirish uchun soliq yukini kamaytirish kerak.
✅ Misol: Mahalliy ishlab chiqaruvchilar eksporti uchun QQS stavkasini
12% dan 5% gacha tushirish.
Yuqori texnologiyali sohalarni rivojlantirishga e’tibor qaratish lozim.
✅ Misol: IT kompaniyalari va startaplar uchun foyda solig‘ini 0% qilish.
Viloyatlarda ishlab chiqarish va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun soliq
yengilliklari berilishi kerak.
✅ Misol: Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm viloyatlarida yangi
bizneslar uchun 3 yilga soliqdan ozod qilish.
O‘zbekiston byudjet-soliq siyosatining uzoq muddatli istiqbollari
Iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish uchun soliq yukini optimallashtirish
davom ettiriladi.
✅ Misol: Yagona ijtimoiy to‘lov stavkasini 12% dan 10% ga tushirish.
19
Nazarov A. – "Davlat budjeti nazariyasi" – O‘zbekiston: "Yangi asr" nashriyoti, 2019 – 43-69-betlar.

Byudjet defitsitini kamaytirish va davlat qarzining ortib ketishini oldini olish
muhim.
✅ Misol: Davlat qarzini YAIMga nisbatan 40% dan oshirmaslik bo‘yicha
qat’iy cheklovlar kiritish. 20
O‘zbekiston OECD va boshqa xalqaro tashkilotlarning soliq tavsiyalarini
joriy qilishni davom ettiradi.
✅ Misol: BEPS (Base Erosion and Profit Shifting) standartlarini to‘liq
tatbiq etish.
O‘zbekiston iqtisodiyotida byudjet-soliq siyosatining istiqbollari quyidagi
yo‘nalishlarda rivojlanadi:
1. Soliq tizimini to‘liq raqamlashtirish va avtomatlashtirish.
2. Soliq yukini kamaytirish va soddalashtirish.
3. Investitsiyalar uchun soliq imtiyozlarini kengaytirish.
4. Davlat byudjetining daromad bazasini oshirish va xarajatlarni
optimallashtirish.
5. Eksport, innovatsiya va hududiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash.
6. Xalqaro soliq standartlariga moslashish.
Ushbu chora-tadbirlar amalga oshirilsa, O‘zbekiston iqtisodiyoti barqaror
rivojlanadi va investitsion jozibadorlik oshadi.
20
Hoshimov R. – "Byudjet jarayoni" – O‘zbekiston: "Iqtisod-moliya" nashriyoti, 2021 – 78-103-betlar.

XULOSA
Ochiq iqtisodiyot sharoitida byudjet-soliq siyosati mamlakatning iqtisodiy
barqarorligini ta’minlash, investitsion jozibadorligini oshirish va tadbirkorlik
muhitini yaxshilash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs ishida byudjet-
soliq siyosatining nazariy asoslari, O‘zbekistonda uning rivojlanish bosqichlari
hamda istiqbollari chuqur tahlil qilindi.
Tadqiqot davomida quyidagi muhim xulosalarga kelindi:
1. Ochiq iqtisodiyot va byudjet-soliq siyosati o‘zaro bog‘liq tushunchalar
bo‘lib, davlat fiskal mexanizmlar orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga
harakat qiladi. Soliq va byudjet siyosati mamlakatning iqtisodiy o‘sishi hamda
ijtimoiy barqarorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
2. Byudjet-soliq siyosatining samarali yuritilishi davlat moliyaviy
barqarorligini ta’minlaydi. Soliq tushumlari orqali davlat byudjeti shakllanadi va
iqtisodiyotning turli jabhalariga mablag‘ yo‘naltiriladi.
3. O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosati so‘nggi yillarda sezilarli
islohotlarga duch keldi. Ayniqsa, soliq tizimini soddalashtirish, soliq yukini
kamaytirish va biznes muhitini yaxshilash borasida qator chora-tadbirlar amalga
oshirildi.
4. Soliq tizimi raqamlashtirilishi va avtomatlashtirilishi soliq
tushumlarini oshirish va soliq to‘lov intizomini mustahkamlashda muhim rol
o‘ynaydi. Elektron soliq tizimlari, soliq monitoring mexanizmlarining
takomillashtirilishi iqtisodiyotning sohalarida samarali boshqaruvni ta’minlash
imkonini beradi.
5. Soliq imtiyozlari va fiskal rag‘batlantirish choralari investitsiyalarni
jalb qilish va eksportni qo‘llab-quvvatlash uchun samarali vositalardan biri
hisoblanadi. Mahalliy va xorijiy investorlarga qulay soliq sharoitlari yaratish
iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
6. Byudjet-soliq siyosatini takomillashtirish istiqbollariga quyidagilar
kiradi:
 Soliq ma’muriyatchiligini yanada takomillashtirish.

 Soliq yukini optimallashtirish va soddalashtirish.
 Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun soliq imtiyozlarini kengaytirish.
 Davlat xarajatlarini maqbullashtirish va byudjet shaffofligini ta’minlash.
 Soliq siyosatini xalqaro standartlarga moslashtirish.
Yuqoridagi xulosalarga asoslanib aytish mumkinki, O‘zbekistonning
byudjet-soliq siyosati keyingi yillarda iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash,
tadbirkorlik muhitini yaxshilash va xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga qaratiladi.
Shu sababli, mavjud soliq tizimini yanada takomillashtirish va fiskal islohotlarni
davom ettirish zarur hisoblanadi.
Byudjet-soliq siyosati davlatning iqtisodiyotni tartibga solish va barqaror
rivojlanishni ta’minlash vositasi bo‘lib, uning samarali yuritilishi soliqlarning
adolatli taqsimlanishi, davlat xarajatlarining oqilona boshqarilishi va iqtisodiy
o‘sishning rag‘batlantirilishiga bog‘liq. O‘zbekistonning ochiq iqtisodiyot
sharoitida fiskal siyosatni takomillashtirish investitsiyalarni jalb qilish, bandlikni
oshirish va inflyatsiyani barqarorlashtirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Kelajakda O‘zbekistonning byudjet-soliq siyosati xalqaro tajriba asosida
rivojlantirilsa, mamlakat iqtisodiyotining barqaror o‘sishi ta’minlanadi va jahon
bozorida raqobatbardosh iqtisodiyotga aylanishiga imkon yaratadi.
TAVSIYALAR
1. Soliq yukini yanada optimallashtirish
 Kichik va o‘rta bizneslar uchun soliq stavkalarini kamaytirish.
 Innovatsion va yuqori texnologiyali sohalarga soliq imtiyozlarini
kengaytirish.
2. Byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish
 Davlat xarajatlarini shaffof va samarali taqsimlash.
 Ijtimoiy sohalarga (ta’lim, tibbiyot, infratuzilma) ajratiladigan
mablag‘larni oshirish.
3. Soliq ma’muriyatchiligini raqamlashtirish
 Elektron soliq tizimlarini takomillashtirish.

 Sun’iy intellekt va blokcheyn texnologiyalaridan foydalangan holda
soliq to‘lov jarayonlarini soddalashtirish.
4. Xalqaro soliq tajribasini qo‘llash
 OECD va Jahon bankining ilg‘or fiskal strategiyalarini o‘rganish va
tatbiq etish.
 Qonunchilikni xalqaro talab va standartlarga moslashtirish orqali
investitsion jozibadorlikni oshirish.
TAKLIFLAR
Nazariy qismni mustahkamlash
 Byudjet-soliq siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi ahamiyatini xalqaro
tajriba bilan solishtirish.
 Soliq yukining iqtisodiy o‘sishga ta’siri haqida nazariy modellarga
murojaat qilish.
Statistik ko‘rsatkichlarni kuchaytirish
 O‘zbekistonning oxirgi 5 yillik tashqi savdo balansini jadval yoki
grafik shaklida kiritish.
 Soliq tushumlari va tashqi savdo hajmi o‘rtasidagi bog‘liqlikni
ko‘rsatish.
 To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) dinamikasini tahlil
qilish.
Tahliliy qismni kengaytirish
 O‘zbekistonning soliq tizimini rivojlangan davlatlardagi tizim bilan
taqqoslash.
 Byudjet taqchilligi va tashqi qarz masalalarini yoritish.
 O‘zbekiston iqtisodiyotidagi fiskal siyosatning istiqbollari va
takliflarni berish.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO’YHATI
1. Abduqodirov A. – "Moliya nazariyasi" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2018
– 45-67-betlar.
2. Yo‘ldoshev U. – "Soliq siyosati va iqtisodiyot" – O‘zbekiston: "Ma’naviyat"
nashriyoti, 2020 – 112-130-betlar.
3. Xalilov B. – "Davlat byudjeti" – O‘zbekiston: "Universitet" nashriyoti, 2019 –
78-95-betlar.
4. Karimov R. – "O‘zbekiston soliq tizimi" – O‘zbekiston: "Fan va texnologiya"
nashriyoti, 2017 – 34-56-betlar.
5. Mahmudov I. – "Makroiqtisodiyot" – O‘zbekiston: "Iqtisod-moliya" nashriyoti,
2021 – 98-120-betlar.
6. Norqulov N. – "Davlat moliyasi" – O‘zbekiston: "Akademnashr" nashriyoti,
2016 – 50-78-betlar.
7. To‘rayev J. – "Soliq va bojxona siyosati" – O‘zbekiston: "Yangi asr avlodi"
nashriyoti, 2022 – 25-44-betlar.
8. Shodmonov U. – "Iqtisodiyot va soliq islohotlari" – O‘zbekiston: "Turon-Iqbol"
nashriyoti, 2020 – 65-88-betlar.
9. Hakimov O. – "Byudjet va soliq tizimi" – O‘zbekiston: "Iqtisodiy fanlar"
nashriyoti, 2019 – 120-135-betlar.
10. Sodiqov A. – "Moliya siyosati" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2015 – 92-
110-betlar.
11. Qosimov M. – "Ochiq iqtisodiyot asoslari" – O‘zbekiston: "Yangi asr"
nashriyoti, 2018 – 33-58-betlar.
12. Jabborov T. – "Davlat moliyasini boshqarish" – O‘zbekiston: "Nashr"
nashriyoti, 2017 – 70-95-betlar.
13. Xodjayev S. – "Soliq qonunchiligi" – O‘zbekiston: "Adolat" nashriyoti, 2021 –
40-68-betlar.
14. Usmonov F. – "Soliq tushunchalari" – O‘zbekiston: "Iqtisodiyot" nashriyoti,
2019 – 55-72-betlar.

15. Toshmatov K. – "Byudjet tizimi" – O‘zbekiston: "Sharq" nashriyoti, 2016 – 88-
105-betlar.
16. Rahimov D. – "Moliya va soliq islohotlari" – O‘zbekiston: "Nashriyot-matbaa"
nashriyoti, 2020 – 102-128-betlar.
17. Ismoilov Sh. – "Iqtisodiyotni boshqarish" – O‘zbekiston: "Universitet"
nashriyoti, 2022 – 99-120-betlar.
18. Karimov N. – "Soliq va investitsiya siyosati" – O‘zbekiston: "Ma’rifat"
nashriyoti, 2018 – 60-87-betlar.
19. Nazarov A. – "Davlat budjeti nazariyasi" – O‘zbekiston: "Yangi asr" nashriyoti,
2019 – 43-69-betlar.
20. Hoshimov R. – "Byudjet jarayoni" – O‘zbekiston: "Iqtisod-moliya" nashriyoti,
2021 – 78-103-betlar.
21. O‘rozov T. – "Fiskal siyosat" – O‘zbekiston: "Akademnashr" nashriyoti, 2020 –
36-65-betlar.
22. Raxmonov B. – "Soliq islohotlari va rivojlanish" – O‘zbekiston: "Sharq"
nashriyoti, 2017 – 55-80-betlar.
23. Mirzayev S. – "Makroiqtisodiy siyosat" – O‘zbekiston: "Adolat" nashriyoti,
2015 – 101-130-betlar.
24. Yoqubov N. – "Davlat budjeti va fiskal siyosat" – O‘zbekiston: "Universitet"
nashriyoti, 2019 – 112-145-betlar.
25. Matkarimov E. – "Iqtisodiy islohotlar va soliq tizimi" – O‘zbekiston: "Iqtisod-
moliya" nashriyoti, 2021 – 88-117-betlar.
Foydalanilgan adabiyotlar ichidagi malumotlar – Nazariy asos – byudjet-
soliq siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi roli haqida kitobiy manbalardan foydalanib
tushuntirish. Statistik tahlil – O‘zbekiston yoki boshqa davlatlarning ochiq
iqtisodiyot sharoitidagi byudjet-soliq ko‘rsatkichlarini rasmiy statistik ma’lumotlar
asosida tahlil qilish. Amaliy misollar – real iqtisodiy jarayonlarni ko‘rsatib berish
uchun grafiklar, jadval va raqamlardan foydalanish.

Mavzu to`liq yoritilgan

Sotib olish