Ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	53.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Zokirjon Xolmuhammedov

Дата регистрации 14 Апрель 2025

8 Продаж

Ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
____________________________________________ INSTITUTI
“________________________________________” FAKULTET
“ ________________________________________ ” KAFEDRASI
“ ___________________________________________________
________________________________________ ” FANIDAN
KURS ISHI
МАVZU: Ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati
Bajardi: ______________________________
______________________________
Qabul qildi: ______________________________
___________________________

T A S D I Q L A Y M A N
_____________________________________________________
_____________________________________________________
KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA
MAVZU:_______________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Ish reja:_______________________________________________________________
1.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
2.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________
Rahbar:
_______________________________________________________ ___________________
(o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo)
Muddati:”___________”___________________________202__ yil
2

________________________________________________________ fakulteti
____________________________________________________mutaxassisligi
___kurs____________guruh talabasi______________________________ning
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan
T A Q R I Z
Kurs ishi rejasi____________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Grafik________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ma’lumoti:____________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Xulosa________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
“______”________________2024 yil
Taqrizchi______________________________________________________________________
(taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo)
3

MAVZU: Ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….6
Asosiy qism
I BOB: OCHIQ IQTISODIYOT SHAROITIDA PUL-KREDIT
SIYOSATINING NAZARIY ASOSLARI.
1.1 Pul-kredit siyosati tushunchasi, turlari va maqsadlari 8
1.2 Ochiq iqtisodiyot sharoitida monetar siyosatning rolini aniqlovchi nazariy
yondashuvlar (klassik, keynsiy va zamonaviy makroiqtisodiy yondashuvlar) ......10
1.3 Pul-kredit siyosatining tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga (valyuta kursi, to‘lov
balansi, kapital harakati) ta’siri ...12
II BOB: OCHIQ IQTISODIYOTDA PUL-KREDIT SIYOSATINING
AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI.
2.1 Pul-kredit siyosati vositalari: foiz stavkalari, ochiq bozor operatsiyalari va
majburiy zaxiralar siyosati 15
2.2 Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasida pul-kredit
siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi xususiyatlari 17
2.3 Valyuta kursi rejimlari va ularning pul-kredit siyosatiga ta’siri 20
III BOB: O'ZBEKISTON SHAROITIDA PUL-KREDIT SIYOSATI VA
UNING OCHIQ IQTISODIYOTGA TA’SIRI.
3.1 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati: asosiy
yo‘nalishlar va maqsadlar 23
3.2 Pul-kredit siyosatining to‘lov balansi, inflyatsiya va valyuta kursiga ta’siri.
26
4

3.3 Ochiq iqtisodiyot sharoitida O‘zbekistonda pul-kredit siyosatini
takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar 29
Xulosa 32
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 35
Internet saytlar 36
5

К IRISH
Bugungi globallashuv davrida ochiq iqtisodiyot sharoitida makroiqtisodiy
siyosat yuritish masalasi ko‘plab mamlakatlar, jumladan O‘zbekiston uchun ham
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Jahon bozoriga integratsiyalashuv, valyuta
kursining erkinlashtirilishi, to‘lov balansining holati, kapital harakatining
liberallashuvi hamda xalqaro savdoning jadal rivojlanishi fonida davlat tomonidan
olib borilayotgan pul-kredit siyosatining izchilligi va samaradorligi mamlakat
iqtisodiy barqarorligining muhim omiliga aylanmoqda. Shu nuqtayi nazardan olib
qaralganda, ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosatini chuqur o‘rganish, uning
nazariy asoslari va amaliy jihatlarini tahlil qilish zamonaviy iqtisodiyotni
boshqarishda muhim ilmiy-amaliy masala sanaladi.
Pul-kredit siyosati — bu markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan,
iqtisodiyotdagi pul massasi, inflyatsiya darajasi, foiz stavkalari, valyuta kursi va
umumiy iqtisodiy faollikka ta’sir ko‘rsatishga qaratilgan choralar tizimidir.
An’anaviy tarzda bu siyosat ichki iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan
bo‘lsa-da, ochiq iqtisodiyot sharoitida tashqi omillarning kuchayishi pul-kredit
siyosatini yuritishda qo‘shimcha muammolar va vazifalarni yuzaga keltiradi.
Ayniqsa, xorijiy investitsiyalar oqimi, eksport-import balansi, xalqaro moliya
bozorlaridagi tebranishlar, global inflyatsion bosimlar kabi omillar mamlakat pul-
kredit siyosatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Ochiq iqtisodiyot sharoitida yuritiladigan pul-kredit siyosatining o‘ziga xos
jihati shundaki, u faqatgina ichki talab va taklif omillarini emas, balki tashqi
iqtisodiy aloqalarning dinamikasini ham hisobga olishi kerak bo‘ladi. Bu esa
Markaziy bankdan yanada murakkabroq qarorlar qabul qilishni, xalqaro tajriba va
makroiqtisodiy modellardan foydalanishni talab qiladi. Masalan, foiz
stavkalarining belgilanishi nafaqat ichki inflyatsiyani jilovlash, balki xorijiy
investitsiyalar oqimini jalb qilish, valyuta kursining barqarorligini ta’minlashga
ham xizmat qilishi kerak bo‘ladi. Shu sababli ochiq iqtisodiyotda pul-kredit
siyosati ko‘p funksiyali va ko‘p yo‘nalishli siyosat sifatida namoyon bo‘ladi.
6

Yana bir muhim jihat shundaki, ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati fiskal
siyosat, valyuta siyosati va savdo siyosati bilan uzviy bog‘liq holda olib borilishi
zarur. Aks holda, iqtisodiy siyosatlar o‘rtasidagi nomuvofiqlik muvozanatsizlikka,
to‘lov balansidagi salbiy o‘zgarishlarga, valyuta tanqisligiga yoki inflyatsion
bosim kuchayishiga olib kelishi mumkin. Aynan shu jihatdan pul-kredit siyosati va
valyuta siyosati o‘rtasidagi muvozanat ochiq iqtisodiyotda alohida ilmiy tahlilni
talab qiluvchi masalalardan biridir.
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi ham ochiq iqtisodiyot sari qadam
tashlab, jahon moliyaviy institutlari va investorlar bilan hamkorlikni
chuqurlashtirmoqda. 2017 yildan boshlab olib borilgan valyuta liberallashuvi,
inflyatsion targetingga o‘tish bo‘yicha bosqichma-bosqich islohotlar, foiz stavkasi
siyosatining erkinlashtirilishi va moliyaviy bozorlardagi raqobatning oshishi
mamlakatda pul-kredit siyosatining yangi bosqichga o‘tayotganidan dalolat beradi.
Bu esa, o‘z navbatida, mamlakatimizda pul-kredit siyosatining ochiq iqtisodiyot
sharoitida qanday yo‘nalishda va qaysi mexanizmlar orqali yuritilishini chuqur
tahlil qilishni taqozo etadi.
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — ochiq iqtisodiyot sharoitida pul-
kredit siyosatining nazariy asoslari, amaliy mexanizmlari hamda O‘zbekiston
misolida ularning qo‘llanilishi va natijalarini o‘rganishdan iborat. Bunda nafaqat
nazariy makroiqtisodiy modellarga, balki amaliy tajriba va statistik ma’lumotlarga
ham asoslaniladi. Shuningdek, pul-kredit siyosatini yanada samarali yuritish
bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish ham ushbu ishning
dolzarb vazifalaridandir.
7

I BOB: OCHIQ IQTISODIYOT SHAROITIDA PUL-KREDIT
SIYOSATINING NAZARIY ASOSLARI
1.1 Pul-kredit siyosati tushunchasi, turlari va maqsadlari
Pul-kredit siyosati – bu davlatning markaziy banki tomonidan amalga
oshiriladigan va mamlakat iqtisodiyotida pul massasining hajmi, foiz stavkalari,
inflyatsiya darajasi, kreditlar hajmi hamda umumiy iqtisodiy faollikni tartibga
solishga qaratilgan iqtisodiy siyosat yo‘nalishidir. Pul-kredit siyosati
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish, to‘lov balansidagi muvozanatni saqlash, milliy
valyutaning barqarorligini ta’minlash kabi bir qator asosiy maqsadlarni ko‘zlaydi.
Bu siyosat orqali davlat iqtisodiyotdagi umumiy pul aylanishini boshqarib, talab va
taklif muvozanatini shakllantirishga harakat qiladi.
Pul-kredit siyosati asosan ikki turga bo‘linadi: ekspansion (kengaytiruvchi) va
restriktiv (cheklovchi) siyosat. Ekspansion pul-kredit siyosati odatda iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish, ishsizlikni kamaytirish yoki iqtisodiy inqirozdan chiqish
davrida qo‘llaniladi. Bu siyosat doirasida markaziy bank foiz stavkalarini
pasaytiradi, tijorat banklariga kredit berishni osonlashtiradi va iqtisodiyotga
ko‘proq pul resurslari kirib kelishiga sharoit yaratadi. Bunday yondashuv orqali
iqtisodiy faollik ortadi, ichki talab rag‘batlantiriladi va ishlab chiqarish hajmi
oshiriladi.
Boshqa tomondan, restriktiv pul-kredit siyosati iqtisodiyotda haddan tashqari
“qizib ketish” holatlarini jilovlash, inflyatsiyani pasaytirish yoki valyuta kursini
barqarorlashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Bu uslubda markaziy bank foiz
stavkalarini oshiradi, majburiy zaxiralar me’yorlarini yuqori darajada belgilaydi,
shuningdek, pul massasini kamaytirish orqali kredit resurslarining umumiy hajmini
qisqartiradi. Bu esa iqtisodiy subyektlar uchun kredit olishni murakkablashtiradi va
talabning pasayishiga olib keladi, natijada inflyatsion bosim kamayadi.
Pul-kredit siyosati o‘z funksiyalarini amalga oshirishda bir necha asosiy
vositalarga tayanadi. Bularga ochiq bozor operatsiyalari, qayta moliyalash
stavkalari, majburiy zaxira talablari va maqsadli kreditlash mexanizmlari kiradi.
8

Ochiq bozor operatsiyalari orqali markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlarini
sotish yoki xarid qilish orqali iqtisodiyotga pul kiritadi yoki chiqaradi. Foiz
stavkalari orqali kreditlash narxini belgilaydi, bu esa tijorat banklari faoliyatiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Majburiy zaxiralar orqali esa banklar tomonidan
Markaziy bankda saqlanishi lozim bo‘lgan zaxira miqdori belgilanadi, bu vosita
orqali ham iqtisodiyotdagi pul aylanishi nazorat qilinadi.
Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadlaridan biri inflyatsiyani nazorat qilish
hisoblanadi. Nazorat qilinmagan inflyatsiya aholining real daromadlarini
kamaytiradi, investitsion faollikni pasaytiradi va iqtisodiy beqarorlikka olib keladi.
Shu bois, ko‘plab mamlakatlar inflyatsion targeting modelini qabul qilib, maqsadli
inflyatsiya darajasiga erishishni asosiy strategik yo‘nalish sifatida belgilagan. Yana
bir muhim maqsad – bu iqtisodiy o‘sishni barqarorlashtirishdir. Pul-kredit siyosati
orqali investitsiyalar va iste’mol faoliyati rag‘batlantiriladi yoki aksincha, haddan
tashqari faollik nazorat ostiga olinadi.
Ochiq iqtisodiyot sharoitida pul-kredit siyosatining maqsadlari yanada
murakkab tus oladi, chunki bu holatda tashqi omillar – valyuta kursi, to‘lov
balansi, xalqaro foiz stavkalari, xorijiy investitsiyalar va kapital harakatlari ham
e’tiborga olinadi. Shu sababli, pul-kredit siyosati ichki muvozanat bilan birga
tashqi iqtisodiy barqarorlikni ham ta’minlashi kerak bo‘ladi. Bunday sharoitda
siyosat ko‘p maqsadli xususiyat kasb etadi va har bir maqsad o‘zining muayyan
vositalari orqali amalga oshiriladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, pul-kredit siyosati
mamlakatning makroiqtisodiy boshqaruv tizimidagi asosiy elementlardan biridir.
Uning to‘g‘ri tashkil etilishi nafaqat iqtisodiy o‘sishga, balki aholining
farovonligiga, valyuta barqarorligiga, moliyaviy tizimning ishonchliligiga ham
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan har bir mamlakat, xususan ochiq iqtisodiyot
sari intilayotgan rivojlanayotgan davlatlar, bu siyosatni aniq maqsadlar va mos
vositalar asosida olib borishlari lozim..
9

1.2. Ochiq iqtisodiyot sharoitida monetar siyosatning rolini aniqlovchi nazariy
yondashuvlar (klassik, keynsiy va zamonaviy makroiqtisodiy yondashuvlar)
Ochiq iqtisodiyot sharoitida monetar siyosatning roli va uning samaradorligini
baholashda turli iqtisodiy nazariy yondashuvlar muhim o‘rin tutadi. Har bir
makroiqtisodiy maktab monetar siyosatga o‘zining tarixiy tajribasi, metodologik
yondashuvi va iqtisodiy muammolarni tushunishiga asoslanib turlicha baho beradi.
Klasik maktab, keynsiy yondashuv va zamonaviy monetar nazariyalar ochiq
iqtisodiyotda pul-kredit siyosatining ta’sirini har xil asoslar orqali tushuntiradi.
Aynan shu nuqtai nazardan olib qaraganda, bu yondashuvlarni o‘rganish va ularni
amaliy iqtisodiy siyosatda qo‘llash masalasi dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Klassik maktab vakillari, jumladan A. Smit, D. Rikardo va keyinchalik neoklassik
iqtisodchilar bo‘lgan M. Fridman kabi olimlar iqtisodiyotda davlat aralashuvining
cheklangan bo‘lishi tarafdori bo‘lganlar. Ularning fikricha, bozor kuchlari – ya’ni
talab va taklif – o‘z-o‘zidan muvozanat holatiga intiladi va bu holat pul-kredit
siyosatining faolligini kamaytiradi. Klassik yondashuvda pul faqat narxlar
darajasiga ta’sir ko‘rsatadi, real ishlab chiqarish va bandlikka esa uzoq muddatda
ta’sir qilmaydi. Monetar siyosat faqat narxlar barqarorligini saqlash vositasi
sifatida qaraladi. Bunda “Pul neytralligi” g‘oyasi asos qilib olinadi, ya’ni pul
massasining o‘zgarishi real iqtisodiy o‘zgarishlarga olib kelmaydi. Ochiq
iqtisodiyotda klassik yondashuv to‘lov balansi, valyuta kursi va kapital
oqimlarining avtomatik moslashuviga ishonadi. Aynan shuning uchun klassiklar
nazarida monetar siyosat qat’iy qoida asosida yuritilishi lozim va uning
vositalaridan cheklangan foydalanish tavsiya etiladi.
Keynsiy maktab esa, ayniqsa, iqtisodiy tanazzullar va ishsizlik sharoitida monetar
siyosatning faol rol o‘ynashini ta’kidlaydi. J.M. Keynes va uning izdoshlari pul
bozori, foiz stavkalari va investitsiyalar o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikka e’tibor
qaratgan. Ularning fikricha, iqtisodiyotda talab yetishmovchiligi kuzatilgan
sharoitda markaziy bank tomonidan olib boriladigan ekspansion monetar siyosat
— ya’ni foiz stavkalarining pasaytirilishi, kredit resurslarining ko‘paytirilishi
orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish mumkin. Ayniqsa ochiq iqtisodiyotda
10

to‘lov balansining taqchilligi, valyuta kursining beqarorligi va tashqi savdo
nomutanosibligi sharoitida davlatning aktiv roli muhim hisoblanadi. Keynsiylar
monetar siyosatni fiskal siyosat bilan uyg‘unlashtirish tarafdori bo‘lib, har ikki
siyosatni makroiqtisodiy muvozanatga erishish uchun birgalikda olib borishni
tavsiya etadilar.
Keynsiy yondashuv asosida ishlab chiqilgan IS-LM-BP modeli ochiq iqtisodiyot
sharoitida monetar siyosatning samaradorligini kapital harakatining erkinligi va
valyuta kursi rejimiga bog‘liq deb hisoblaydi. Masalan, erkin valyuta kursi va
yuqori kapital mobilligi mavjud bo‘lgan iqtisodiy muhitda monetar siyosat
nisbatan samaraliroq ishlaydi, chunki foiz stavkasining o‘zgarishi kapital
oqimlariga ta’sir qiladi va bu orqali valyuta kursi moslashadi. Aksincha, qattiq
valyuta kursi sharoitida pul-kredit siyosati o‘z ta’sir kuchini yo‘qotishi mumkin.
Zamonaviy monetaristlar, ayniqsa M. Fridman boshchiligidagi Chikago maktabi,
pul massasining nazoratini iqtisodiy barqarorlikning asosiy kaliti deb biladi.
Ularning fikricha, monetar siyosat qat’iy qoida asosida yuritilishi lozim: masalan,
pul massasining o‘sish sur’ati iqtisodiy o‘sish sur’atiga mos tarzda doimiy bo‘lishi
kerak. Monetaristlar iqtisodiy sikllarni davlat aralashuvi orqali boshqarish mumkin
emas, deb hisoblaydi. Ochiq iqtisodiyotda ular valyuta kursining erkin bo‘lishini,
bozorlarda muvozanatning avtomatik tiklanishini qo‘llab-quvvatlaydi. Shu bilan
birga, inflyatsiya nazorati monetar siyosatning asosiy vazifasi sifatida qaraladi,
chunki yuqori inflyatsiya ichki valyutaga bo‘lgan ishonchni pasaytiradi va xorijiy
investorlar uchun xavf tug‘diradi.
So‘nggi yillarda shakllangan zamonaviy makroiqtisodiy yondashuvlar, jumladan
yangi keynsiy va yangi klassik nazariyalar, pul-kredit siyosatining mikroasoslarini,
kutishlar nazariyasini ham hisobga olgan holda tahlil qiladi. Yangi keynsiylar
inflyatsion targeting tizimini asoslab, markaziy banklar faoliyatida pul-kredit
siyosatining oshkoraligi, mustaqilligi va oldindan ko‘rilgan ssenariylar asosida
yuritilishini muhim deb hisoblaydi. Ular, shuningdek, narxlar va ish haqlarining
qat’iyligi tufayli bozorlarda muvozanat avtomatik tiklanmasligini, davlat
aralashuvi va markaziy bank faoliyatining zarurligini asoslaydi. Ochiq
11

iqtisodiyotda bu yondashuvlar kapital oqimlarining monitoringi, moliyaviy
barqarorlik va valyuta xavfini kamaytirish choralarini monetar siyosatning tarkibiy
qismlariga aylantiradi.
Xulosa qilib aytganda, ochiq iqtisodiyotda monetar siyosatning roli turli nazariy
yondashuvlar asosida turlicha talqin qilinadi. Klassiklar siyosatni passiv, bozorda
faqat narxlar darajasini barqarorlashtiruvchi vosita deb bilishsa, keynsiylar uni
iqtisodiy faollikni boshqaruvchi kuchli mexanizm sifatida ko‘radi. Zamonaviy
makroiqtisodiy yondashuvlar esa, pul-kredit siyosatini kutishlar, xalqaro kapital
harakatlari va institutsional omillar bilan integratsiyada baholaydi. Har bir
yondashuv o‘zining tarixiy tajribasiga tayanadi va turli sharoitlar uchun muayyan
ustunliklarga ega. Shu sababli, bugungi globallashuv va moliyaviy integratsiya
sharoitida monetar siyosatni olib borishda bir nechta nazariy yondashuvlardan
kompleks tarzda foydalanish zaruratga aylanmoqda.
1.3 Pul-kredit siyosatining tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga (valyuta kursi,
to‘lov balansi, kapital harakati) ta’siri
Ochiq iqtisodiyot sharoitida pul-kredit siyosatining ta’sir doirasi faqat ichki
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan cheklanib qolmaydi, balki u tashqi iqtisodiy
muvozanatga, xususan valyuta kursi, to‘lov balansi holati va xalqaro kapital
harakatlariga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bank tomonidan olib
boriladigan monetar siyosat qarorlarining samaradorligi ko‘p jihatdan tashqi
iqtisodiy omillarning o‘zgaruvchanligiga bog‘liq bo‘lib, bu omillar orasida ayniqsa
valyuta bozori dinamikasi va xorijiy investitsiyalarning oqimi muhim rol o‘ynaydi.
Shu sababli ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati faqat ichki iqtisodiy faollikni
emas, balki tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni boshqarishda ham muhim instrument
sifatida namoyon bo‘ladi.
Valyuta kursi ochiq iqtisodiyotdagi eng sezgir makroiqtisodiy indikatorlardan biri
hisoblanadi. Pul-kredit siyosati orqali amalga oshirilgan foiz stavkalari o‘zgarishi,
pul massasining kengaytirilishi yoki qisqartirilishi bevosita valyuta kursiga ta’sir
qiladi. Masalan, agar markaziy bank inflyatsiyani jilovlash maqsadida foiz
stavkalarini oshirsa, bu holat ichki aktivlar bo‘yicha daromadlilikni oshirib, xorijiy
12

investorlar uchun jozibadorlikni kuchaytiradi. Natijada xorijiy kapital kirib keladi
va bu ichki valyutaga bo‘lgan talabning ortishiga olib keladi, buning natijasida
milliy valyuta mustahkamlanadi. Aksincha, foiz stavkalarining pasaytirilishi
kapital chiqib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin, bu esa valyuta kursining
pasayishiga olib keladi. Bu kabi holatlarda monetar siyosat vositalarining valyuta
bozoridagi taklif va talabga ko‘rsatuvchi ta’siri juda kuchli bo‘ladi.
Valyuta kursi siyosati bilan monetar siyosat o‘rtasidagi muvozanat pul-kredit
siyosatining tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sirini aniqlovchi asosiy omillardan
biridir. Agar mamlakat qat’iy (fiksatsiyalangan) valyuta kursini qo‘llasa, u holda
markaziy bank mustaqil ravishda pul-kredit siyosatini yurita olmaydi, chunki
valyuta kursini saqlab qolish uchun markaziy bank doimiy ravishda valyuta
intervensiyalarini amalga oshirishi va foiz stavkalarini bozorga mos tarzda
o‘zgartirishi kerak bo‘ladi. Erkin suzuvchi valyuta kursi rejimida esa markaziy
bank valyuta kursini emas, balki inflyatsiyani nazorat qilishga e’tibor qaratadi. Bu
holatda valyuta kursi bozor kuchlariga ko‘proq bog‘liq bo‘ladi va pul-kredit
siyosati erkinroq yuritiladi.
Pul-kredit siyosatining yana bir muhim tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichga – to‘lov
balansiga ta’siri ham alohida e’tiborga loyiq. To‘lov balansi mamlakatning tashqi
iqtisodiy operatsiyalarini, ya’ni eksport, import, xizmatlar, investitsiya daromadlari
va moliyaviy oqimlarni o‘z ichiga olgan kompleks ko‘rsatkichdir. Pul-kredit
siyosatining qattiqlashtirilishi – ya’ni foiz stavkalarining oshirilishi va pul
massasining qisqartirilishi ichki talabni kamaytiradi, bu esa importning
kamayishiga olib keladi va savdo balansiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga,
yuqori foiz stavkalari xorijiy kapital oqimini ko‘paytirib, moliyaviy balansni ham
mustahkamlashi mumkin. Natijada umumiy to‘lov balansida ijobiy saldo yuzaga
keladi yoki mavjud defitsit kamayadi. Aksincha, ekspansion pul-kredit siyosati
importni rag‘batlantiradi, milliy valyutaning qadrsizlanishiga olib keladi va bu,
agar eksport raqobatbardosh bo‘lsa, vaqtinchalik eksport hajmini oshirishi
mumkin. Biroq uzoq muddatda bu siyosat to‘lov balansidagi nomutanosiblikni
kuchaytiradi.
13

Kapital harakatlariga pul-kredit siyosatining ta’siri ayniqsa moliyaviy bozorlar
erkin bo‘lgan iqtisodiyotlarda kuchli namoyon bo‘ladi. Investitsiyalar bo‘yicha
qarorlar qabul qilayotganda xorijiy investorlar asosan foiz stavkasi, inflyatsiya
darajasi, valyuta kursining barqarorligi va iqtisodiy siyosatning ochiqligi kabi
omillarga e’tibor beradilar. Agar pul-kredit siyosati investitsion muhitni
yaxshilovchi tarzda olib borilsa – masalan, inflyatsiyani nazorat qilish orqali
makrobarqarorlik ta’minlansa – bu holat bevosita xorijiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri
investitsiyalarni jalb qilish imkonini oshiradi. Boshqa tomondan, qisqa muddatli
portfel investitsiyalari asosan foiz stavkalari va valyuta kutishlariga bog‘liq. Agar
markaziy bank siyosati bozor ishtirokchilari tomonidan ishonchli deb baholansa,
bu kapital oqimlarini ijobiy rag‘batlantiradi.
Shu bilan birga, ochiq iqtisodiyot sharoitida pul-kredit siyosatining xalqaro
moliyaviy integratsiya darajasiga bog‘liqligi ham muhim omil hisoblanadi.
Mamlakat qanchalik ochiq bo‘lsa, ya’ni kapital harakatlari, valyuta konvertatsiyasi
va tashqi savdo erkin bo‘lsa, pul-kredit siyosatining tashqi iqtisodiy
ko‘rsatkichlarga ta’siri shunchalik kuchli va tezkor bo‘ladi. Bunday sharoitda
Markaziy bank siyosatining barqarorligi, prognoz qilinuvchanligi va bozor
ishtirokchilari bilan aloqasi katta ahamiyat kasb etadi. Monetar siyosat orqali
kapital harakatlarini muvozanatlashtirish, valyuta kursining haddan tashqari
tebranishlarini yumshatish va to‘lov balansidagi nomutanosiblikni bartaraf etish –
zamonaviy markaziy banklar oldida turgan asosiy vazifalardandir.
Pul-kredit siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi tashqi ko‘rsatkichlarga ta’siri ko‘p
qirrali va murakkab jarayon bo‘lib, u bir vaqtning o‘zida bir nechta mexanizmlar
orqali amalga oshadi. Valyuta kursi foiz stavkasi va kapital oqimlarining
dinamikasiga sezgir tarzda javob beradi. To‘lov balansi esa iqtisodiy siyosatning
umumiy muvozanatini aks ettiradi. Kapital harakatlari esa pul-kredit siyosatining
ishonchliligi va prognoz qilinuvchanligiga bog‘liqdir. Shu sababli, ochiq
iqtisodiyotga o‘tayotgan davlatlarda pul-kredit siyosati tashqi iqtisodiy omillar
bilan uzviy bog‘liqlikda olib borilishi, nazorat va muvofiqlashtirish mexanizmlari
orqali boshqarilishi muhim strategik ahamiyatga ega.
14

II BOB: OCHIQ IQTISODIYOTDA PUL-KREDIT SIYOSATINING
AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI
2.1. Pul-kredit siyosati vositalari: foiz stavkalari, ochiq bozor operatsiyalari
va majburiy zaxiralar siyosati
Pul-kredit siyosatining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan undan foydalaniladigan
vositalarning samarali qo‘llanilishiga bog‘liq. Bu vositalar orqali markaziy bank
iqtisodiyotdagi pul massasini, kredit hajmini, foiz stavkalarini, valyuta kursini va
hatto inflyatsiyani ham nazorat qilish imkoniga ega bo‘ladi. Pul-kredit siyosatining
asosiy vositalari sifatida foiz stavkalari, ochiq bozor operatsiyalari va majburiy
zaxiralar siyosati e’tirof etiladi. Bu vositalar orqali markaziy bank iqtisodiyotda
likvidlik darajasini belgilab beradi, kreditlashni tartibga soladi va umumiy
iqtisodiy faollikka ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa ochiq iqtisodiyot sharoitida bu
vositalarning ta’siri yanada murakkablashadi, chunki ularning har biri ichki bozor
bilan birga tashqi bozor omillari bilan ham chambarchas bog‘liq bo‘ladi.
Foiz stavkasi siyosati markaziy bankning eng muhim monetar instrumentlaridan
biridir. Bu vosita orqali markaziy bank iqtisodiyotdagi pul narxini belgilaydi.
Amaliyotda bu qayta moliyalash stavkasi yoki asosiy foiz stavkasi deb ataladi.
Markaziy bank tijorat banklariga kredit berishda qo‘llaydigan foiz stavkasi orqali
pulga bo‘lgan umumiy talab va taklif muvozanati ta’minlanadi. Foiz stavkasi
oshirilganida, tijorat banklarining resurslar qiymati ortadi, bu esa ularning
mijozlarga beradigan kreditlarining qimmatlashuviga olib keladi. Natijada
iqtisodiyotda kredit olish kamayadi, pul massasi qisqaradi, talab susayadi va
inflyatsion bosim pasayadi. Aksincha, foiz stavkasining pasaytirilishi iqtisodiyotga
ko‘proq kredit kiritilishiga, investitsiyalarning ko‘payishiga, iste’mol va ishlab
chiqarish hajmining oshishiga xizmat qiladi. Shu orqali markaziy bank iqtisodiy
faollikni rag‘batlantiradi yoki susaytiradi.
Foiz stavkalari, shuningdek, xorijiy investorlar uchun signal vazifasini o‘taydi.
Yuqori foiz stavkalari xorijiy investitsiyalar oqimini oshiradi, bu esa valyuta
kursining mustahkamlanishiga olib keladi. Shunday qilib, foiz stavkasi siyosati
15

nafaqat ichki iqtisodiy ko‘rsatkichlarga, balki tashqi iqtisodiy muvozanatga ham
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Aynan shu jihati bilan bu vosita ochiq iqtisodiyotda juda
muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, zamonaviy markaziy banklar foiz
stavkalari vositasi orqali inflyatsion targeting siyosatini ham yuritadilar. Ya’ni,
belgilangan inflyatsiya darajasiga erishish uchun foiz stavkalarini maqsadli tarzda
o‘zgartirib boradilar.
Ochiq bozor operatsiyalari esa markaziy bank tomonidan davlat qimmatli
qog‘ozlarini ochiq bozor orqali sotish yoki xarid qilish orqali iqtisodiyotga pul
kiritish yoki chiqarishni anglatadi. Bu vosita orqali markaziy bank banklararo
bozor likvidligini bevosita nazorat qiladi. Agar markaziy bank qimmatli
qog‘ozlarni sotib olsa, tijorat banklariga pul oqimi tushadi va ularning kreditlash
imkoniyati ortadi. Bu ekspansion pul-kredit siyosatining ko‘rinishi bo‘lib, iqtisodiy
faollikni rag‘batlantirishga xizmat qiladi. Aksincha, agar markaziy bank qimmatli
qog‘ozlarni sotsa, tijorat banklaridagi likvidlik kamayadi, kredit hajmi qisqaradi va
bu inflyatsiyani jilovlashga yordam beradi.
Ochiq bozor operatsiyalari zamonaviy pul-kredit siyosatining eng nozik, tezkor va
moslashuvchan vositasi hisoblanadi. Bu vosita orqali markaziy bank real vaqt
rejimida pul bozoriga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ayniqsa rivojlangan moliyaviy
infratuzilmaga ega mamlakatlarda bu vositaning ta’siri kuchliroq bo‘ladi.
O‘zbekiston kabi bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan davlatlarda esa bu vosita tobora
kengroq qo‘llanilmoqda, chunki u markaziy bankga minimal darajada moliyaviy
bozorni buzmasdan likvidlikni boshqarish imkonini beradi. Shu boisdan ochiq
bozor operatsiyalari pul-kredit siyosatini erkinlashtirish va bozorlarga
yaqinlashtirish jarayonida alohida ahamiyatga ega.
Majburiy zaxiralar siyosati esa tijorat banklarining markaziy bankda saqlashi shart
bo‘lgan minimal pul mablag‘lari hajmini belgilaydi. Bu vosita orqali markaziy
bank tijorat banklarining kredit berish salohiyatini chegaralaydi yoki kengaytiradi.
Agar majburiy zaxira me’yorlari oshirilsa, tijorat banklari ko‘proq mablag‘ni
markaziy bankda ushlab turishga majbur bo‘ladi, bu esa ularning likvidligini
pasaytiradi va kreditlash hajmini kamaytiradi. Natijada iqtisodiyotdagi pul massasi
16

qisqaradi, bu esa inflyatsiyaga qarshi kurashda samarali vosita sifatida ishlaydi.
Aksincha, zaxira me’yorlarining pasaytirilishi banklarning ixtiyorida ko‘proq
mablag‘ qoldirib, kredit resurslarini oshiradi va iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi.
Majburiy zaxiralar siyosati odatda uzoq muddatli va barqaror pul-kredit
siyosatining elementlaridan biri sifatida qaraladi. Bu vosita foiz stavkalari yoki
ochiq bozor operatsiyalariga nisbatan sekinroq ishlaydi, lekin moliyaviy sektor
barqarorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa iqtisodiy shoklar yoki
moliyaviy inqirozlar paytida markaziy bank bu vosita orqali bank tizimining
likvidligi va ishonchliligini qo‘llab-quvvatlashi mumkin.
Foiz stavkalari, ochiq bozor operatsiyalari va majburiy zaxiralar siyosati pul-kredit
siyosatining asosiy ustunlari hisoblanadi. Bu vositalarning har biri o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘lib, ular orqali markaziy bank iqtisodiyotdagi turli
ko‘rsatkichlarga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Barcha vositalar yagona tizim sifatida
uyg‘unlikda ishlaganda, pul-kredit siyosatining samaradorligi ortadi. Ayniqsa
ochiq iqtisodiyot sharoitida bu vositalarning mo‘’tadil va oqilona qo‘llanilishi
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi.
2.2. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasida pul-kredit
siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi xususiyatlari
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, pul-
kredit siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi samaradorligi ularning institutsional
salohiyati, moliyaviy tizim rivojlanganligi, markaziy bankning mustaqilligi va
bozor iqtisodiyotiga integratsiyalashgan darajasi bilan chambarchas bog‘liq. Har
ikki toifadagi davlatlar ochiq iqtisodiyot sharoitida makroiqtisodiy barqarorlikka
erishish uchun monetar vositalardan foydalanadilar, biroq bu vositalarning shakli,
ta’sir kuchi va amaliy natijalari sezilarli farqlarga ega. Rivojlangan mamlakatlarda
pul-kredit siyosati yuqori darajadagi institutsional mustahkamlik va moliyaviy
tizimning chuqurligi bilan ajralib turadi. Ularning markaziy banklari, odatda,
siyosiy bosimlardan xoli holda mustaqil faoliyat yuritadi, bu esa siyosatni oldindan
belgilangan maqsadlarga yo‘naltirishga imkon beradi. Masalan, AQShda Federal
Rezerv tizimi va Yevropa Markaziy banki kabi tashkilotlar inflyatsiyani nazorat
17

qilish, bandlik darajasini ushlab turish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash kabi ko‘p
yo‘nalishli maqsadlar asosida siyosat yuritadilar. Bunday tizimlarda ochiq bozor
operatsiyalari, foiz stavkasi siyosati va inflyatsion targeting yondashuvi asosiy
vositalar sifatida qo‘llaniladi.
Rivojlangan mamlakatlarda pul-kredit siyosatining ochiq iqtisodiyotdagi eng
muhim xususiyati shundaki, ular erkin suzuvchi valyuta kursini qo‘llaydilar va
kapital harakatlari bo‘yicha deyarli hech qanday cheklovlar yo‘q. Bu esa monetar
siyosatni global moliyaviy bozorlar bilan uyg‘unlashtirishga majbur etadi.
Masalan, AQShda foiz stavkalarining o‘zgarishi nafaqat ichki iqtisodiyotga, balki
butun dunyo kapital oqimlariga ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, rivojlangan
mamlakatlarda inflyatsion kutishlar juda muhim omil sifatida e’tiborga olinadi.
Markaziy banklar o‘z qarorlarini e’lon qilish orqali bozor ishtirokchilarining
kutishlarini shakllantiradilar va shu tariqa pul-kredit siyosatini yanada samarali
vosita darajasiga olib chiqadilar.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa bu jarayonlar nisbatan murakkabroq
kechadi. Ular ko‘pincha markaziy bank mustaqilligi, pul-kredit siyosati
vositalarining yetarlicha rivojlanmaganligi va moliyaviy bozorlarning zaifligi kabi
muammolarga duch keladilar. Bunday mamlakatlarda pul-kredit siyosati ko‘proq
operativ va qisqa muddatli chora-tadbirlar asosida olib boriladi. Masalan,
inflyatsiya yuqori bo‘lgan sharoitda markaziy bank keskin foiz stavkalarini
oshiradi yoki valyuta bozorida intervensiyalar amalga oshiradi. Rivojlanayotgan
mamlakatlarning ko‘pchiligida valyuta kursi erkin emas, balki boshqariluvchi yoki
yarim qat’iy kurs rejimiga asoslanadi. Bu holat monetar siyosatni olib borishda
murakkabliklar tug‘diradi, chunki bir vaqtning o‘zida ham valyuta kursini saqlab
qolish, ham inflyatsiyani jilovlash, ham kapital harakatlarini nazorat qilishning
iloji bo‘lmaydi — bu “imkonsiz troika” deb ataladigan holatga olib keladi.
Shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlarda kapital harakatlari ko‘pincha
qisqa muddatli va spekulyativ bo‘lib, pul-kredit siyosatiga bo‘lgan ishonch sust
bo‘ladi. Investorlar foiz stavkalariga emas, balki valyuta kursi barqarorligi, siyosiy
risk va tartibga soluvchi muhitga ko‘proq e’tibor beradilar. Bunday sharoitda
18

markaziy banklar kapital nazorat choralarini qo‘llashga majbur bo‘ladilar, bu esa
ochiq iqtisodiyot tamoyillariga zid keladi. Shunga qaramay, ayrim rivojlanayotgan
davlatlar – xususan, Janubiy Koreya, Malayziya, Hindiston va Xitoy – o‘zlarining
pul-kredit siyosatida nisbatan muvaffaqiyatli yondashuvlarni namoyon etganlar.
Ular markaziy banklarining mustaqilligini mustahkamlab, inflyatsion targeting
tizimini bosqichma-bosqich joriy etganlar va valyuta kursini ehtiyotkorlik bilan
erkinlashtirish orqali ochiq iqtisodiyot sharoitiga moslashganlar.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasida pul-kredit siyosati ko‘proq oldindan
ko‘zlangan, aniq belgilangan inflyatsiya ko‘rsatkichlariga erishishga yo‘naltirilgan
bo‘lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda bu siyosat ko‘proq muvozanat saqlash va
shoklarga moslashishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ya’ni rivojlangan mamlakatlar pul-
kredit siyosatini strategik boshqaruv vositasi sifatida qaraydilar, rivojlanayotgan
mamlakatlar esa uni ko‘proq “reaktiv” siyosat – ya’ni yuzaga kelayotgan
muammolarga tezkor javob beruvchi vosita sifatida ishlatadilar.
Yana bir muhim farq – bu monetar siyosatning kommunikatsiya darajasidir.
Rivojlangan mamlakatlarda markaziy banklar o‘z qarorlarini ommaga aniq,
tushunarli va prognoz qilinadigan tarzda yetkazadilar, bu esa bozor
ishtirokchilarining ishonchini oshiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa, ko‘p
hollarda siyosat qarorlari sust, tushunarsiz yoki oldindan prognoz qilib
bo‘lmaydigan tarzda olib boriladi, bu esa pul-kredit siyosatining samaradorligini
pasaytiradi.
Pul-kredit siyosati ochiq iqtisodiyot sharoitida rivojlangan va rivojlanayotgan
mamlakatlarda turli ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Rivojlangan davlatlar siyosatni
tizimli va bozorga asoslangan tarzda yuritsalar, rivojlanayotgan mamlakatlar
siyosatni muvozanatlashtirish va barqarorlikni ta’minlashga qaratadilar. Shuning
uchun rivojlanayotgan mamlakatlar uchun muhim vazifalardan biri – bu pul-kredit
siyosatini institutsional, moliyaviy va kommunikatsion jihatdan rivojlantirib, uni
global iqtisodiyot talablariga moslashtirishdir. Bu orqali ular nafaqat ichki
barqarorlikka, balki tashqi iqtisodiy xavfsizlikka ham erisha oladilar.
19

2.3. Valyuta kursi rejimlari va ularning pul-kredit siyosatiga ta’siri
Valyuta kursi rejimlari va pul-kredit siyosati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik
ochiq iqtisodiyot sharoitida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda hal qiluvchi
omil sifatida qaraladi. Mamlakat tomonidan tanlangan valyuta kursi tizimi nafaqat
tashqi iqtisodiy munosabatlarga, balki ichki pul-kredit siyosatining erkinligi,
mustaqilligi va samaradorligiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Valyuta kursi rejimi
deganda, milliy valyutaning xorijiy valyatalarga nisbatan almashuv qiymati qanday
belgilanishini tushunamiz. Xalqaro tajribada turli xil valyuta kursi tizimlari mavjud
bo‘lib, ular orasida qat’iy (fiksatsiyalangan), boshqariluvchi suzuvchi va erkin
suzuvchi kurs rejimlari ajratiladi. Ushbu rejimlarning har biri o‘zining afzalliklari,
cheklovlari va pul-kredit siyosatiga ta’sir qilish mexanizmlariga ega.
Qat’iy valyuta kursi rejimi shuni anglatadiki, markaziy bank milliy
valyutaning xorijiy valyatalarga nisbatan qiymatini aniq belgilangan darajada
ushlab turadi. Bu tizimda valyuta kursi, odatda, boshqa bir kuchli valyutaga
bog‘lanadi (masalan, AQSh dollari, Yevro yoki Britaniya funtiga), va bu
bog‘lanishni saqlab qolish uchun markaziy bank o‘zining valyuta zaxiralari
hisobiga bozorga doimiy ravishda aralashadi. Bunday tizim valyuta kursining
barqarorligini ta’minlasa-da, pul-kredit siyosatini yuritishda markaziy bank
erkinligini cheklab qo‘yadi. Sababi, kursni saqlab qolish uchun foiz stavkasi, pul
massasi kabi asosiy vositalarni bozor emas, kurs rejimi belgilaydi. Misol uchun,
agar bozorda milliy valyuta qadrsizlanayotgan bo‘lsa, markaziy bank bozor
talabidan qat’i nazar foiz stavkalarini ko‘tarishga majbur bo‘ladi. Shu bois qat’iy
kurs rejimi ostida mustaqil pul-kredit siyosatini yuritish imkoniyati deyarli yo‘q.
Qat’iy kurs rejimi asosan iqtisodiyoti zaif va pul-kredit siyosatiga bo‘lgan
ishonch past bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlarda qo‘llaniladi. Bu orqali ular
inflatsiyani nazorat ostiga olishga, valyutaga bo‘lgan ishonchni tiklashga harakat
qiladilar. Ammo bunday rejimning asosiy xavfi shundaki, valyuta rezervlari
kamayib ketganda yoki tashqi shoklar yuzaga kelganda kursni ushlab turish
imkonsiz bo‘lib qoladi va bu inqirozga olib kelishi mumkin. Argentinalik va
20

Rossiyalik tajribalar shuni ko‘rsatdiki, qat’iy kurs uzoq muddatda pul-kredit
siyosatini sustlashtiradi, iqtisodiy muvozanatni buzadi va makroiqtisodiy
barqarorlikni xavf ostiga qo‘yadi.
Boshqariluvchi suzuvchi kurs rejimi esa valyuta kursining bozor kuchlari –
ya’ni talab va taklif asosida shakllanishiga ruxsat beriladi, lekin markaziy bank
zarurat tug‘ilganda intervensiya qilib, kursda keskin tebranishlarga yo‘l
qo‘ymaslikka harakat qiladi. Bu rejimda markaziy bank nisbatan ko‘proq
erkinlikka ega bo‘lib, o‘zining asosiy monetar maqsadlariga, masalan inflyatsiyani
nazorat qilishga yoki iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan siyosat
yuritishi mumkin. Boshqariluvchi kurs rejimi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun
maqbul yo‘ldir, chunki u bozor mexanizmlariga asoslangan bo‘lib, shu bilan birga
zarur hollarda davlat aralashuviga ham imkon beradi.
Mazkur rejim ostida markaziy bank asosiy pul-kredit vositalarini nisbatan
erkin qo‘llay oladi. Misol uchun, agar inflyatsiya darajasi ortayotgan bo‘lsa, foiz
stavkalarini oshirish orqali ichki talabni qisqartirish mumkin. Shu bilan birga,
valyuta kursining barqarorligini ta’minlash uchun intervensiya vositasidan ham
foydalaniladi. Biroq, boshqariluvchi kursning samaradorligi markaziy bankning
ishonchliligiga, valyuta bozorining chuqurligiga va iqtisodiy prognozlarning
aniqligiga bog‘liq. O‘zbekistonda 2017 yilda kursni erkinlashtirish jarayoni aynan
boshqariluvchi suzuvchi rejimga o‘tish bilan boshlandi. Bu o‘zgarish markaziy
bankka inflyatsiyaga qarshi kurashish va pul-kredit siyosatini aniq maqsadlarga
yo‘naltirish imkonini berdi.
Erkin suzuvchi kurs rejimi rivojlangan mamlakatlarda keng qo‘llaniladi va bu
tizimda valyuta kursi faqat bozor kuchlariga asoslanadi. Markaziy bank bozorga
intervensiya qilmaydi yoki faqat istisno hollardagina aralashadi. Bu rejim ostida
markaziy bank maksimal darajada mustaqil hisoblanadi va asosiy e’tiborni
inflyatsiyani jilovlashga, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashga qaratadi. Misol
uchun, AQSh Federal Rezerv tizimi, Yevropa Markaziy banki va Angliya banki
aynan erkin suzuvchi kurs rejimi ostida faoliyat yuritadi. Bu ularning foiz
21

stavkalarini bozor sharoitlariga mos tarzda belgilashiga, pul massasini nazorat
qilish orqali iqtisodiy sikllarni tartibga solishiga imkon yaratadi.
Erkin kurs rejimi ostida pul-kredit siyosatining ta’siri kuchliroq bo‘ladi,
chunki kurs bozorga mos ravishda moslashadi va kapital harakatlariga to‘siq
bo‘lmaydi. Ammo bu rejimning zaif jihati – kursning haddan tashqari
o‘zgaruvchanligi hisoblanadi. Xorijiy investorlar uchun kursning beqarorligi riskli
omil sifatida qaraladi, bu esa qisqa muddatli kapital oqimlariga olib keladi. Shu
sababli, erkin kurs rejimi bozor ishtirokchilarining kuchli institutsional muhitga,
puxta siyosiy barqarorlikka va samarali moliyaviy tizimga ega bo‘lgan
mamlakatlargagina mos keladi.
Ushbu turli valyuta kursi rejimlari pul-kredit siyosatini yuritishda markaziy
bankning “imkonsiz troika” deb ataluvchi dilemmaga duch kelishiga olib keladi.
Bu nazariyaga ko‘ra, bir vaqtning o‘zida uchta maqsad – kapital harakatlarining
erkinligi, qat’iy valyuta kursi va mustaqil pul-kredit siyosatini saqlab qolish
mumkin emas. Mamlakat faqat ikkitasi orasidan tanlov qilishi mumkin. Masalan,
agar mamlakat erkin kapital harakatlari va qat’iy valyuta kursini tanlasa, u holda
mustaqil pul-kredit siyosatini yurita olmaydi. Bu holat ko‘plab rivojlanayotgan
davlatlar tajribasida isbotlangan.
Valyuta kursi rejimi tanlovi har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanish
darajasi, institutsional salohiyati, tashqi sektor bilan integratsiyalashuvi va pul-
kredit siyosatining ustuvor yo‘nalishlariga qarab belgilanadi. Rivojlangan
mamlakatlar odatda erkin kurs rejimini tanlab, mustaqil monetar siyosat
yuritadilar, bu ularga inflyatsiya ustidan nazoratni kuchaytirishga va iqtisodiy
faollikni muvofiqlashtirishga imkon beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlar esa
ko‘proq boshqariluvchi kurs rejimini tanlaydilar, chunki bu valyuta kursining
beqarorligini yumshatish va milliy iqtisodiyotga o‘rta muddatli barqarorlikni
ta’minlashda yordam beradi. Shu boisdan valyuta kursi rejimi nafaqat tashqi savdo
va investitsiyalar uchun muhim omil, balki ichki makroiqtisodiy siyosatning yurak
urish ritmini belgilovchi strategik mexanizmdir.
22

III BOB: O'ZBEKISTON SHAROITIDA PUL-KREDIT SIYOSATI VA
UNING OCHIQ IQTISODIYOTGA TA’SIRI
3.1. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati: asosiy
yo‘nalishlar va maqsadlar
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati: asosiy
yo‘nalishlar va maqsadlar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (MB)
mamlakatning pul-kredit siyosatini belgilovchi asosiy muassasa sifatida iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-
quvvatlash va moliyaviy tizimning ishonchliligini oshirish kabi muhim vazifalarni
amalga oshiradi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan asosiy mexanizmlardan biridir.
Pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlari
Markaziy bank har yili kelgusi yil uchun pul-kredit siyosatining asosiy
yo‘nalishlarini ishlab chiqadi. Ushbu yo‘nalishlar quyidagi asosiy elementlarni o‘z
ichiga oladi:
 Pul-kredit siyosatining asosiy prinsiplarini belgilash: Bu inflyatsiya
darajasini maqsadli darajada ushlab turish, pul ta’minotini boshqarish va
foiz stavkalarini tartibga solish kabi tamoyillarni o‘z ichiga oladi.
 Iqtisodiyotning o‘tgan davrdagi rivojlanish sharhini taqdim etish: Bu
iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflyatsiya darajasi, valyuta kursi va boshqa
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning tahlilini o‘z ichiga oladi.
 Iqtisodiyotning rivojlanish istiqbollarini prognoz qilish: Bu kelgusi yillarda
iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflyatsiya darajasi va boshqa makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarning prognozini o‘z ichiga oladi.
 Inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlarini belgilash: Bu inflyatsiya
darajasini maqsadli darajada ushlab turish uchun zarur choralarni ko‘rishni
o‘z ichiga oladi.
23

 Pul-kredit siyosatining asosiy parametrlari va choralarini belgilash: Bu foiz
stavkalarini belgilash, likvidlikni boshqarish va boshqa pul-kredit
vositalarini qo‘llashni o‘z ichiga oladi.
 Pul-kredit siyosatining maqsadlariga erishish tavakkalchiliklarini tahlil
qilish: Bu iqtisodiy shoklar, tashqi omillar va boshqa tavakkalchiliklarni
hisobga olgan holda siyosatning samaradorligini baholashni o‘z ichiga
oladi.
Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadlari
Markaziy bankning pul-kredit siyosatining asosiy maqsadlari quyidagilardan
iborat:
 Inflyatsiyani nazorat qilish: Pul ta’minotini boshqarish orqali inflyatsiya
darajasini maqsadli darajada ushlab turish. Bu iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash va aholi turmush darajasini yaxshilash uchun muhimdir.
 Iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash: Kredit shartlarini belgilash va tijorat
banklariga mablag‘lar taqdim etish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish.
Bu ish o‘rinlarini yaratish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun
zarurdir.
 Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash: Bank tizimining ishonchliligini oshirish,
tizimli xavflarni kamaytirish va moliyaviy inqirozlarning oldini olish. Bu
xalqaro investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash
uchun muhimdir.
 Valyuta kursining barqarorligini ta’minlash: Milliy valyutaning xorijiy
valyutalarga nisbatan almashuv kursini boshqarish orqali tashqi savdo va
investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash. Bu iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va
xalqaro bozorlar bilan raqobatbardoshlikni oshirish uchun zarurdir.
 Pul-kredit siyosatining shaffofligini oshirish: Pul-kredit siyosatining
maqsadlari, vositalari va natijalari haqida keng jamoatchilikka axborot
berish orqali ishonchni oshirish. Bu bozor ishtirokchilarining qarorlarini
shakllantirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun muhimdir.
24

Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari
 Markaziy bank pul-kredit siyosatini amalga oshirishda quyidagi asosiy
vositalardan foydalanadi:
 Foiz stavkasi siyosati: Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi orqali tijorat
banklariga mablag‘lar taqdim etish yoki ularni jalb qilish orqali pul
ta’minotini boshqarish.
 Ochiq bozor operatsiyalari: Davlat qimmatli qog‘ozlarini sotish yoki sotib
olish orqali pul ta’minotini boshqarish.
 Majburiy zaxiralar siyosati: Tijorat banklarining majburiy zaxiralarini
belgilash orqali pul ta’minotini boshqarish.
 Valyuta siyosati: Milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv
kursini boshqarish orqali tashqi savdo va investitsiyalarni qo‘llab-
quvvatlash.
 Kommunikatsiya siyosati: Pul-kredit siyosatining maqsadlari, vositalari va
natijalari haqida keng jamoatchilikka axborot berish orqali ishonchni
oshirish.
Kelajakdagi istiqbollar
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatini takomillashtirish va
samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi yo‘nalishlarda ish olib bormoqda:
 Inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish: Inflyatsiya darajasini maqsadli
darajada ushlab turish uchun inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-
bosqich o‘tish.
 Makroiqtisodiy tahlil va prognozlarni takomillashtirish: Iqtisodiyotning joriy
holatini va kelgusi rivojlanish istiqbollarini chuqur tahlil qilish va
prognozlash.
 Pul-kredit vositalarini diversifikatsiya qilish: Pul-kredit siyosatining
samaradorligini oshirish uchun yangi vositalarni joriy etish.
 Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash: Bank tizimining ishonchliligini oshirish
va tizimli xavflarni kamaytirish.
25

 Kommunikatsiya siyosatini takomillashtirish: Pul-kredit siyosatining
shaffofligini oshirish va keng jamoatchilikka axborot berish.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati mamlakatning
iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy o‘sishni
qo‘llab-quvvatlash va moliyaviy tizimning ishonchliligini oshirish kabi muhim
vazifalarni amalga oshiradi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatining asosiy
yo‘nalishlari va maqsadlari iqtisodiyotning turli tarmoqlariga ta’sir ko‘rsatib,
barqaror rivojlanishga xizmat qiladi. Kelajakda pul-kredit siyosatini
takomillashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan
chora-tadbirlar iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
3.2. Pul-kredit siyosatining to‘lov balansi, inflyatsiya va valyuta kursiga
ta’siri
Pul-kredit siyosati makroiqtisodiy boshqaruvning asosiy vositalaridan biri
sifatida mamlakat iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichlariga – xususan, to‘lov
balansi, inflyatsiya va valyuta kursiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sirlar bir-biri
bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularni alohida ko‘rib chiqish mumkin bo‘lsa-da,
aslida ular o‘zaro bog‘langan tizimda harakat qiladi. Pul-kredit siyosatining asosiy
maqsadi inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash va
moliyaviy barqarorlikni ta’minlash bo‘lsa-da, ushbu siyosatni amalga oshirish
jarayonida to‘lov balansi va valyuta kursi kabi tashqi ko‘rsatkichlar ham bevosita
ta’sirlanadi. Ayniqsa, ochiq iqtisodiyot sharoitida bu ta’sirlar yanada kuchayadi.
To‘lov balansi mamlakatning xorijiy savdo, xizmatlar, investitsiyalar va
transferlar bo‘yicha olib boradigan barcha xalqaro operatsiyalarining
jamlanmasidir. Pul-kredit siyosati to‘lov balansiga, birinchi navbatda, valyuta
kursi, foiz stavkalari va ichki talab orqali ta’sir qiladi. Masalan, Markaziy bank
inflyatsiyani pasaytirish maqsadida pul-kredit siyosatini qisqartiruvchi yo‘nalishda
olib borsa (ya’ni foiz stavkalarini oshirsa yoki likvidlikni kamaytirsa), bu ichki
talabning pasayishiga olib keladi, bu esa import hajmini qisqartiradi. Shu orqali
joriy hisobning saldosi yaxshilanishi mumkin. Boshqa tomondan, foiz stavkasining
26

oshishi xorijiy investorlar uchun mamlakat aktivlarini jozibador qiladi va kapital
oqimini oshiradi, bu esa kapital hisobining ijobiy saldosiga olib keladi. Natijada,
to‘lov balansi yaxshilanadi.
Biroq bunday siyosatning salbiy oqibatlari ham mavjud. Pul-kredit siyosatini
keskin tarzda qat’iylashtirish iqtisodiy faollikni pasaytirishi mumkin, bu esa
eksport salohiyatini kamaytiradi. Shu bilan birga, valyuta kursiga ta’sir etuvchi
boshqa omillar – masalan, global moliyaviy oqimlar, geosiyosiy risklar, xomashyo
narxlaridagi o‘zgarishlar – to‘lov balansiga kuchli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu
holatda, pul-kredit siyosatining o‘zi yetarli bo‘lmay qoladi va qo‘shimcha fiskal
choralar zarur bo‘ladi.
Pul-kredit siyosatining inflyatsiyaga ta’siri esa bevosita va asosiy mexanizm
hisoblanadi. Markaziy banklar odatda inflyatsion targeting – ya’ni inflyatsiyani
maqsadli darajada ushlab turish yondashuvi orqali siyosat yuritadilar. Asosiy
vosita sifatida foiz stavkasi belgilanadi: agar inflyatsiya oshsa, foiz stavkasi
ko‘tariladi, bu esa kredit olishni qimmatlashtiradi, investitsiya va iste’molni
cheklaydi, talabni pasaytiradi va natijada narxlar o‘sishi sekinlashadi. Aksincha,
deflyatsion xavf yuzaga kelganida, markaziy bank foiz stavkalarini pasaytiradi,
iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi va talabni oshiradi, bu esa inflyatsiyani ma’lum
darajada tiklaydi.
Shu bilan birga, inflyatsiyaga ta’sir valyuta kursi orqali ham amalga oshiriladi.
Agar milliy valyuta qadrsizlansa, import qilinadigan tovarlar qimmatlashadi va bu
inflyatsiyani kuchaytiradi. Bunday holatlarda Markaziy bank valyuta bozorida
intervensiya qilish yoki foiz stavkalarini oshirish orqali milliy valyutani qo‘llab-
quvvatlashga harakat qiladi. Ammo bu choralar iqtisodiy o‘sish sur’atlarini
sekinlashtirishi mumkin. Shu sababli, pul-kredit siyosatining inflyatsiyaga qarshi
kurashishdagi samaradorligi bevosita boshqa omillar – masalan, fiskal intizom,
narxlar erkinligi, mehnat bozori moslashuvchanligi kabi omillarga ham bog‘liq.
Valyuta kursiga ta’sir esa pul-kredit siyosatining tashqi omillar bilan o‘zaro
bog‘liqligini ifodalaydi. Markaziy bank tomonidan yuritilayotgan siyosat, xususan,
27

foiz stavkalarining darajasi, valyuta intervensiyalari va likvidlikka ta’sir etuvchi
choralari milliy valyutaning qiymatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Agar Markaziy
bank foiz stavkalarini oshirsa, bu xorijiy investorlar uchun jozibadorlikni oshiradi,
valyutaga bo‘lgan talab ortadi va natijada milliy valyuta mustahkamlanadi. Biroq
bu jarayon eksportchilarning raqobatbardoshligini kamaytiradi, chunki mahalliy
mahsulotlar xorij bozorida qimmatroq ko‘rinadi. Aksincha, agar Markaziy bank
iqtisodiy faollikni oshirish uchun foiz stavkalarini pasaytirsa, bu valyutaning
qadrsizlanishiga olib kelishi mumkin, bu esa eksportni rag‘batlantiradi, lekin
inflyatsion bosimni oshiradi.
Valyuta kursining barqarorligi to‘lov balansiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Kursning keskin o‘zgaruvchanligi eksport va import narxlarini oldindan aytib
bo‘lmaydigan holatga keltiradi, bu esa tashqi savdoni murakkablashtiradi. Shu
sababli, ko‘plab mamlakatlar, jumladan O‘zbekiston ham, boshqariluvchi suzuvchi
kurs rejimidan foydalanib, kursning haddan tashqari tebranishlarini yumshatishga
harakat qiladilar. Bu rejim Markaziy bankka valyuta bozorida intervensiyalar
orqali muvozanatni ta’minlash imkonini beradi, shu bilan birga pul-kredit
siyosatini mustaqil yuritish imkoniyatini ham qoldiradi.
Pul-kredit siyosati orqali inflyatsiyani nazorat qilish va valyuta kursining
barqarorligini saqlash ko‘pincha ziddiyatli maqsadlar bo‘lib chiqadi. Masalan,
inflyatsiyani jilovlash uchun foiz stavkalarining oshirilishi milliy valyutaning
qadrsizlanishining oldini olsa-da, bu iqtisodiy o‘sishni sekinlashtirishi mumkin.
Shu boisdan, Markaziy bank siyosatini muvozanatli tarzda yuritishi zarur: ya’ni
inflyatsiyani pasaytirishga intilar ekan, valyuta kursining haddan tashqari
mustahkamlanishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim, chunki bu eksportga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi va to‘lov balansini yomonlashtiradi.
Shu o‘rinda, O‘zbekiston misolida olib qaraganda, 2017 yildan keyingi valyuta
kursining erkinlashtirilishi pul-kredit siyosatiga sezilarli o‘zgarishlar olib keldi.
Markaziy bank endilikda inflyatsion targeting rejimiga o‘tishni boshlab, pul-kredit
siyosatini foiz stavkalari orqali yuritishni kuchaytirdi. Shu bilan birga, valyuta
28

kursining erkin bozorga yaqinlashgani to‘lov balansining joriy hisobi va kapital
harakatlariga moslashuvchanlikni ta’minlashga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga,
milliy valyuta kursining haddan tashqari qadrsizlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun
ehtiyotkorlik bilan bozorga aralashuvlar amalga oshirilmoqda.
Pul-kredit siyosatining to‘lov balansi, inflyatsiya va valyuta kursiga ta’siri
murakkab va ko‘p qirrali jarayondir. Har bir ko‘rsatkichning o‘ziga xos
xususiyatlari va o‘zaro bog‘liqligi mavjud bo‘lib, samarali pul-kredit siyosati
yuritilishi uchun Markaziy bank bu aloqalarni chuqur tahlil qilgan holda siyosat
choralarini tanlashi zarur. Ayniqsa ochiq iqtisodiyot sharoitida bu ta’sirlar tez va
kuchli namoyon bo‘ladi, shu sababli siyosat yuritishda moslashuvchanlik, oldindan
aytish imkoniyati va bozordagi ishonch muhim ahamiyat kasb etadi.
3.3. Ochiq iqtisodiyot sharoitida O‘zbekistonda pul-kredit siyosatini
takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar.
O‘zbekiston iqtisodiyoti 2017 yildan buyon bosqichma-bosqich ochiqlikka
o‘tmoqda. Valyuta kursining erkinlashtirilishi, tashqi savdo va investitsiya
oqimlariga ochiqlik, moliyaviy sektor islohotlari va bank tizimining liberallashuvi
natijasida mamlakatda ochiq iqtisodiy tizim shakllanmoqda. Bunday sharoitda pul-
kredit siyosatining roli sezilarli darajada ortadi. Chunki tashqi shoklar, global
moliyaviy tebranishlar, kapital oqimlarining o‘zgarishi, import va eksport
muvozanati kabi omillar endilikda ichki iqtisodiyotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qila
boshlaydi. Shu sababli, pul-kredit siyosatini faqat ichki narxlar barqarorligi
doirasida emas, balki tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlar, valyuta bozoridagi holat va
xalqaro integratsiya darajasini hisobga olgan holda olib borish zarur. Bu esa
Markaziy bankdan zamonaviy, moslashuvchan va maqsadga yo‘naltirilgan siyosat
yuritishni talab qiladi. Shuning uchun O‘zbekiston sharoitida ochiq iqtisodiy tizim
kontekstida pul-kredit siyosatini takomillashtirish bo‘yicha bir qator taklif va
tavsiyalarni ilgari surish mumkin.
29

Birinchi navbatda, Markaziy bank tomonidan amalga oshirilayotgan inflyatsion
targeting rejimini chuqurlashtirish lozim. Hozirda Markaziy bank inflyatsiyani
maqsadli darajada ushlab turish strategiyasiga o‘tmoqda, ammo bu jarayon
bosqichli va ehtiyotkorlik bilan olib borilmoqda. Takomillashtirish uchun,
inflyatsiyani aniqlovchi asosiy omillarni chuqur tahlil qilish, inflyatsiya
prognozlarini ishonchli asoslarda tuzish, shaffof va doimiy ravishda e’lon qilib
borish muhim. Ayniqsa, iste’mol savati tarkibidagi import tovarlar ulushi yuqori
bo‘lgan sharoitda tashqi omillarning inflyatsiyaga ta’siri jiddiy tahlil qilinishi
zarur. Shuningdek, inflyatsion kutishlar (expectation) ustidan nazoratni
kuchaytirish, ularni shakllantirishda Markaziy bankning kommunikatsion
siyosatini faollashtirish lozim.
Ikkinchi taklif – valyuta kursi rejimini yanada takomillashtirishdir. Hozirda
O‘zbekiston boshqariluvchi suzuvchi kurs rejimidan foydalanmoqda. Bu rejim
ma’lum darajada moslashuvchanlikni ta’minlasa-da, kursga haddan tashqari
aralashuvlar valyuta bozorining to‘liq shakllanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin.
Shu boisdan, bozor mexanizmlariga ko‘proq erkinlik berilishi, spekulyativ
bosimlarni kamaytirish va valyutaga bo‘lgan ishonchni oshirish uchun valyuta
intervensiyalarining maqsadga muvofiqligini aniq belgilab olish zarur. Shu bilan
birga, valyuta bozorini chuqurlashtirish, valyuta fyuchers va opsion kabi
vositalarni joriy etish orqali risklarni boshqarish mexanizmlarini rivojlantirish
taklif qilinadi.
Uchinchi jihat – moliyaviy bozorlarni rivojlantirish va pul-kredit siyosatining
transmissiya mexanizmini kuchaytirishdir. Transmissiya mexanizmi — bu pul-
kredit siyosati vositalarining real iqtisodiyotga qanday ta’sir qilish jarayonidir.
Hozirgi holatda O‘zbekistonda tijorat banklari va real sektor o‘rtasidagi uzviylik
to‘liq shakllanmagan, shu sababli foiz stavkalaridagi o‘zgarishlar real iqtisodiyotga
sekin yetib boradi. Buni takomillashtirish uchun moliyaviy instrumentlarning
turlarini kengaytirish, ikkilamchi obligatsiya bozorini rivojlantirish, likvidlik
30

boshqaruvini bozorda belgilangan narxlar orqali amalga oshirish, xususan, davlat
qimmatli qog‘ozlari bozorini chuqurlashtirish muhim.
To‘rtinchi taklif sifatida – monetar siyosat va fiskal siyosat o‘rtasida
muvofiqlikni kuchaytirish taklif qilinadi. Ko‘pincha inflyatsiyaning sababi
faqatgina pul-kredit siyosatiga emas, balki fiskal ekspansiya, davlat xarajatlarining
tez o‘sishi va subsidiya siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli, budjet siyosati va
markaziy bank siyosati bir-biriga zid yo‘nalishda emas, balki uyg‘unlikda olib
borilishi kerak. Bunda fiskal intizomning mustahkamlanishi, davlat qarzlarining
mo‘’tadil darajada ushlab turilishi, soliqqa oid prognozlarning aniq va asosli
bo‘lishi alohida ahamiyat kasb etadi.
Beshinchi taklif — iqtisodiy prognozlar va tahliliy asoslarning
mustahkamlanishidir. Pul-kredit siyosatining samaradorligi prognozlarning
aniqligiga bevosita bog‘liq. Shu boisdan, statistik ma’lumotlar bazasini
kengaytirish, real vaqt rejimida ishlaydigan monitoring tizimlarini joriy etish,
sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalar asosida makroiqtisodiy modellarni
yaratish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, inflyatsiya, valyuta kursi va to‘lov
balansining kutilayotgan o‘zgarishlarini oldindan aytish va shunga mos siyosat
choralarini ishlab chiqish talab etiladi.
Oltinchi yo‘nalish — pul-kredit siyosatining regional kontekstdagi ta’sirini
kuchaytirishdir. O‘zbekistonda iqtisodiy faollik mintaqalar bo‘yicha notekis
taqsimlangan. Pul-kredit siyosati esa ko‘pincha umumiy darajadagi
ko‘rsatkichlarga asoslanadi. Shu sababli, Markaziy bank mintaqaviy iqtisodiy
o‘sish, narxlar darajasi, kredit ta’minoti va investitsiyalarni tahlil qilgan holda,
zarurat bo‘lsa, selektiv tarzda vositalarni qo‘llash tajribasini rivojlantirishi
mumkin. Bu, ayniqsa, ijtimoiy zaif mintaqalarda iqtisodiy faollikni qo‘llab-
quvvatlashda muhim bo‘ladi.
Yettinchi taklif – aholining va biznes vakillarining moliyaviy savodxonligini
oshirish orqali pul-kredit siyosati samaradorligini oshirishdir. Ko‘plab hollarda
pul-kredit siyosati bo‘yicha qabul qilingan qarorlarning real sektorga yoki aholi
31

qarorlariga ta’siri past bo‘lishining sababi – iqtisodiy bilim va tushunchalarning
yetishmasligidir. Foiz stavkalarining o‘zgarishi, valyuta kursi yoki inflyatsiyadagi
harakatlar nimani anglatishini aholining keng qatlami tushunmaydi. Shu boisdan,
Markaziy bank tomonidan muntazam ravishda ma’lumot berish, makroiqtisodiy
tushunchalarni oddiy tilda tushuntirish va ishonchli iqtisodiy kommunikatsiyalarni
rivojlantirish tavsiya qilinadi.
Sakkizinchi taklif sifatida – banklararo bozorni rivojlantirish va tijorat banklari
o‘rtasida raqobatni kuchaytirish lozim. Hozirgi kunda banklararo bozor chuqurligi
past bo‘lib, Markaziy bank asosiy likvidlik manbai bo‘lib qolmoqda. Bozor
mexanizmlarining kuchayishi esa foiz stavkalarining aniq shakllanishi, kreditlar
narxining real shartlar asosida belgilanishini ta’minlaydi. Buning uchun banklar
o‘rtasida ishonchli aloqalarni kuchaytirish, qisqa muddatli kredit liniyalari va
depozit mexanizmlarini kengaytirish lozim.
Ochiq iqtisodiyot sharoitida O‘zbekistonda pul-kredit siyosatini
takomillashtirish nafaqat makroiqtisodiy barqarorlik, balki tashqi
raqobatbardoshlik, investitsiyalarni jalb etish, valyuta xavfsizligi va moliyaviy
sektorning barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun ham muhim ahamiyat kasb
etadi. Yuqorida keltirilgan taklif va tavsiyalarni bosqichma-bosqich amalga
oshirish orqali Markaziy bank o‘z siyosatining ta’sirchanligini oshirishi va ochiq
iqtisodiyot sharoitida muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi mumkin.
XULOSA
Pul-kredit siyosati milliy iqtisodiyotning yuragi hisoblanadi. Xususan, ochiq
iqtisodiyot sharoitida uning roli yanada murakkablashadi va strategik ahamiyat
kasb etadi. O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun bu ayniqsa dolzarb, chunki so‘nggi
yillarda mamlakatda olib borilgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlar – valyuta
erkinlashtirilishi, tashqi savdo rejimining yengillashtirilishi, kapital bozorlariga
nisbatan ochiqlik darajasining oshishi – barcha bu omillar pul-kredit siyosatini
nafaqat ichki inflyatsiyaga qarshi kurash vositasi, balki tashqi iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlovchi asosiy omillardan biriga aylantirdi. Kurs ishida bu
32

siyosatning nazariy asosi, amaliy jihatlari va takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalari
chuqur tahlil qilindi. Ushbu xulosada esa asosiy jihatlar yig‘ma tarzda
umumlashtiriladi.
Birinchidan, pul-kredit siyosati mohiyatan pul massasini, kredit hajmini, foiz
stavkalarini va valyuta kursini tartibga solish orqali iqtisodiyotda narxlar
barqarorligini ta’minlash, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va moliyaviy tizim
barqarorligini saqlashni ko‘zlaydi. Bu siyosatning asosiy vositalari – asosiy foiz
stavkalari, ochiq bozor operatsiyalari, majburiy zaxira me’yorlari hamda valyuta
intervensiyalari orqali amalga oshiriladi. Nazariy yondashuvlar – klassik, keynsiy
va zamonaviy makroiqtisodiy qarashlar – barchasi pul-kredit siyosatining qanday
yuritilishi bo‘yicha turli model va prioritetlarni ilgari suradi. Keynsiy yondashuv
masalan, iqtisodiy siklni muvozanatlashda pul siyosatini muhim vosita sifatida
qarasa, zamonaviy monetar yondashuvlar, ayniqsa, inflyatsion targetingga
asoslangan siyosatni samaraliroq deb hisoblaydi.
Ikkinchidan, ochiq iqtisodiyot sharoitida pul-kredit siyosatining ta’sir doirasi
kengayadi. Bu siyosat endilikda valyuta kursi, to‘lov balansi, kapital harakatlari
kabi tashqi ko‘rsatkichlar orqali ham baholanishi lozim. O‘zbekiston tajribasida
2017 yildan boshlab erkin valyuta kursiga o‘tish mamlakat pul-kredit siyosatida
tub o‘zgarishlar kiritdi. Endilikda Markaziy bank inflyatsion targeting
yondashuvini bosqichma-bosqich amalga oshirib, asosiy e’tiborni inflyatsiyani
nazorat qilishga qaratmoqda. Bu o‘zgarishlar nafaqat ichki narxlar barqarorligi,
balki tashqi iqtisodiy barqarorlik – xususan, to‘lov balansining holati, valyutaga
bo‘lgan talab, investorlar ishonchi kabi omillarga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Uchinchidan, valyuta kursi rejimi pul-kredit siyosatining tashqi va ichki
muvozanatga erishishdagi markaziy halqadir. Valyuta kursining erkin yoki
boshqariluvchi suzuvchi shaklda yuritilishi Markaziy bankning siyosiy manevr
imkoniyatlariga bevosita ta’sir qiladi. Qattiq kurs rejimlarida inflyatsiyani nazorat
qilish osonroq bo‘lsa-da, bu o‘z navbatida eksport-imoport muvozanatiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, suzuvchi kurs rejimlari tashqi shoklarga tezroq
33

moslasha olsa-da, inflyatsion xavflar kuchayishi mumkin. O‘zbekiston bu borada
muvozanatli yondashuvni tanlab, valyuta bozorida zarurat tug‘ilganda
intervensiyalar orqali kurs tebranishlarini yumshatib bormoqda. Bu yondashuv
ochiq iqtisodiy muhitda valyuta xavfsizligini saqlash bilan birga, pul-kredit
siyosatining mustaqilligini ham ta’minlashga xizmat qilmoqda.
To‘rtinchidan, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosatining samaradorligi moliyaviy
bozorlarning rivojlanganlik darajasi, institutsional mustahkamlik va siyosiy
barqarorlik bilan chambarchas bog‘liq. Markaziy bankning mustaqilligi,
siyosatning shaffofligi, statistik ma’lumotlarning aniqligi – bularning barchasi
investorlar ishonchi va inflyatsion kutishlar shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga
ega. O‘zbekistonda bu yo‘nalishda ijobiy siljishlar bor, ammo bu jarayon hali ham
o‘z yakuniga yetgani yo‘q. Ayniqsa, pul-kredit siyosatining real sektorga
uzatilishini ta’minlaydigan transmissiya mexanizmlarini kuchaytirish, foiz
stavkalari orqali kreditlar bozorida real ta’sirga erishish muhim vazifalardan biri
bo‘lib qolmoqda.
Beshinchidan, kurs ishi doirasida ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar ochiq
iqtisodiyot sharoitida O‘zbekiston pul-kredit siyosatini takomillashtirish bo‘yicha
aniq yo‘nalishlarni belgilab berdi. Ulardan eng muhimi – inflyatsion targetingni
chuqurlashtirish, valyuta bozorini erkinlashtirish, fiskal siyosat bilan uyg‘unlikda
ishlash, tahliliy bazani kuchaytirish va pul siyosatining ta’sirchanligini oshirishdir.
Ayniqsa, pul-kredit siyosatini mintaqaviy kontekstdagi ijtimoiy-iqtisodiy farqlarni
hisobga olgan holda olib borish, aholining va biznes subyektlarining moliyaviy
savodxonligini oshirish orqali siyosatning ijtimoiy qabul qilinishini kuchaytirish
dolzarbdir.
Yana bir muhim jihat shundaki, ochiq iqtisodiyotda Markaziy banklar uchun
ichki va tashqi vazifalar o‘rtasida muvozanatni topish – eng qiyin, lekin strategik
masalalardan biridir. Bir tomondan inflyatsiyani jilovlash, ikkinchi tomondan
iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash, uchinchi tomondan esa valyuta kursini
34

barqarorlashtirish kabi ko‘p vektorli maqsadlar ko‘zlangan bo‘lsa, ularning har
birini bir vaqtning o‘zida to‘liq amalga oshirish imkonsiz. Shu sababli, siyosat
yuritishda prioritetlar aniqligi, narxlar barqarorligini ustuvor maqsad sifatida
belgilash, va ayni vaqtda real sektor bilan uyg‘unlikda ishlash muhimdir.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda pul-kredit siyosati so‘nggi yillarda
sezilarli darajada isloh qilinmoqda. Asta-sekin inflyatsion targeting rejimiga o‘tish,
valyuta kursining erkinlashuvi, pul-kredit vositalarining kengaytirilishi bu
yo‘nalishda amalga oshirilayotgan ijobiy qadamlar hisoblanadi. Biroq ochiq
iqtisodiy muhitda bu siyosat yanada murakkab va o‘zgaruvchan sharoitlarda
ishlashga majbur. Shu bois, siyosatni takomillashtirish uchun yuqorida keltirilgan
taklif va strategiyalarni izchil amalga oshirish zarur. Ayniqsa, raqamli
texnologiyalar, makroiqtisodiy modellashtirish, xalqaro hamkorlik, moliyaviy
bozorlarni chuqurlashtirish va ijtimoiy ishonchni oshirish orqali pul-kredit
siyosatini nafaqat zamonaviy, balki barqaror va izchil tizimga aylantirish mumkin
bo‘ladi. Bu esa O‘zbekistonning uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishida muhim
kalit omil bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и
Сервис, 2001.
4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика.
Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика.
Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.
35

7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997.
8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.:
10. «O’qituvchi»,1994
11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини
экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro
va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b.
14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli
ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot.
– 2012, 282 b.
15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari
Internet saytlari
1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi.
3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti.
4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti.
6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti.
7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti.
8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
36

10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti.
11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti.
13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti.
37

Ochiq iqtisodiyotda pul-kredit siyosati

Купить