Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 65.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Odil Yoqubov-qissanavis

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Mavzu: Odil Yoqubov-qissanavis Reja: Kirish...................................................................................................................2 I BOB. Odil Yoqubovning hayoti va ijodiy faoliyati…………………………..5 1.1. Odil Yoqubov zamonaviy o‘zbek nasrining yirik namoyandasi. Adibning o‘zbek adabiyotiga qo‘shgan hissasi...................................................................5 1.2. Burch,diyonat,adolat muammosini yoritish yozuvchi ijodining bosh mavzusi………………………………………………………………………...10 II.BOB. Odil Yoqubovning asarlarida zamonaviylikning o‘ziga xos uslubi va obrazlar yaratishdagi badiiy mahorati.................................................................16 2.1. Odil Yoqubov qissalarida tasvir va talqin...................................................16 2.2.“Adolat manzili” asarida Suyun Burgut obrazi..............................................22 Xulosa.................................................................................................................34 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.....................................................................35 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotimizda ulkan o‘zgarishlar, tub islohatlar amalga oshirilmoqda. Ushbu jarayonda har bir shaxs buyuk o‘tmishimizni yaxshi bilgan holda kelajagimiz ravnaqi uchun eltadigan eng oqilona yo‘llardan borish talab qilinadi. Bunday oqilona yo‘lda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlab o‘tganidek, “Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko lamliʻ islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq-tartibotni, davlatimiz chegalari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag rikenglik muhitini ta minlash uchun muhim poydevor bo ldi, xalqimizning ʻ ʼ ʻ munosib hayot kechirishi, fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro yobga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi”. O`zbekiston ʻ mustaqilligi o`zbek adiblari oldiga yangidan-yangi vazifalar qo‘ydi. Badiiy ijodda qalam tebratayotgan ijodkorlarning so`zi millatning ijtimoiy-siyosiy ongini, ma’naviy, axloqiy dunyoqarashini shakllantirishida muhim ahamiyat kasb etadi. Biz atoqli adib Odil Yoqubov ijodining o‘zbek adabiyotida tutgan o‘rnini tadqiq qilishga qo‘l urar ekanmiz, adib ijodiga mansub asarlarning o‘zbek adabiyoti rivojiga qo‘shgan hissasini ko ‘rsatish, bundan tashqari ulkan ajdodlarimiz hayoti va faoliyati, ularning ruhiyatida kechgan muqaddas tuyg‘ularning yozuvchi asarlarida qay darajada aks ettirilganligini ochib berish kurs ishining dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Odil Yoqubov ijodi turli aspektlarda ancha jiddiy tadqiq etilgan. Ayniqsa, adibning portret yaratish, rivoyatlardan foydalanish mahorati, romanlardagi psixologizmlar masalalari alohida-alohida o‘rganilgan. Jumladan, A.Xolmurodovning “Odil Yoqubov romanlarida psixologizm” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasida uchta masala-ijtimoiy hayot va tarixiy taraqqiyot o‘rtasidagi ziddiyatlarning psixologik tahlili, inson va jamiyat munosabatlarining psixologik tahlili, zamon psixologiyasi va uning 3 badiiy haqiqatga aylanishi muammolari adib romanlari misolida tadqiq etilgan. Bulardan tashqari A.S.Ergashev T.J.Qurbanov, Z.Rahimov, Sh.Isayevalarning tadqiqotlarida adib ijodiga oid muammolar tadqiq qilingan. Yuqorida qayd etilgan tadqiqotlarda adib ijodining o‘ziga xos jihatlari ochib berilgan. Biz mazkur kurs ishimizda adabiyotshunos olimlarning Odil Yoqubov ijodiga bag`ishlangan ilmiy ishlariga tayangan holda o‘z fikr mulohazalarimizni ilgari surdik. Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Kurs ishimizdan maqsad Odil Yoqubovning atoqli adib sifatida o`zbek adabiyoti rivojiga qo‘shgan hissasini aniqlash, adibning asarlarini tahlil qilish orqali yozuvchi uslubi ва adibning tarix haqiqatini jonli, haqqoniy tasvirlash mahoratini ochib berishdir. Yuqorida keltirilgan maqsaddan kelib chiqib, ishda quyidagilar asosiy vazifa qilib belgilandi: – Odil Yoqubovni atoqli o‘zbek adibi sifatida yangi o`zbek adabiyotining rivojlanishiga qo‘shgan hissasini ko`rsatib berish; – Adibning o‘zbek romanchiligi sohasiga qo`shgan hissasini romanlari misolida kuzatish. – Yozuvchi ijodida tarixiy mavzuning o‘rni, tarix haqiqatining jonli, haqqoniy gavdalantirilganligi orqali o`tmish saboqlarini yodga tushirganligini ko`rsatish. – Odil Yoqubov hikoyalarining o‘ziga xos uslubi va obrazlar yaratishdagi badiiy mahoratini yoritish. Kurs ishining obyekti .Kurs ishining obyekti bo‘lgan zabardast adib Odil Yoqubov asarlari adabiy hayotimizdagi an’analarni o`ziga xos badiiy tajribalar bilan boyitdi, bundan tashqari yozuvchi ijodiga mansub bo`lgan asarlari o‘zbek adabiyoti rivojiga munosib hissa bo‘lib qo‘shildi. Ishda adib asarlarida tarix haqiqatining jonli, haqqoniy gavdalantirish orqali o`tmish saboqlarini yodga tushirganligi ochib berildi. 4 Kurs ishi predmeti: Odil Yoqubovning asarlarida tarixiylik va zamonaviylik bilan tanishtirish ko‘nikmalari. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi, natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Ushbu kurs ishining ilmiy yangiligi quyidagilarda namoyon bo‘lgan: Odil Yoqubovning tarixiy va zamonaviy romanlari haqida yaratilgan ilmiy-tanqidiy maqolalarida atroflicha o‘rganilib, ularga o‘zimizning ham mulohazalarimizni bildirishga harakat qildik. Roman qahramonlarini o‘zidan oldingi yozilgan asarlar bilan taqqoslab, bir- biriga o‘xshash va farqli tomonlarini yoritishga urindik. Roman yozilgan davrni va asardagi obrazlar yashagan payt, u vaqtdagi ijtimoiy-siyosiy, adabiy badiiy jarayonlar haqida batafsilroq to‘xtalishga harakat qildik. Yozuvchi qalamga olgan davr siyosatining kamchiliklarini, mustamlaka tuzum oqibatlarini, millatimizga xos ijobiy va salbiy jihatlarga to‘xtalib o‘tdik. Asarning xalq og‘zaki ijodi na’munalariga o‘xshashi va bunday deyilishining sabablari nimada ekaniga to‘xtalib o‘tdik. Uni ilmiy , ham asar tahlili jarayonida asoslab berishga harakat qildik. Asarlar syujeti haqida, syujetning qismlarga bo‘linishi, hamma ijodkorlarga xos umumiy jihatlardan qaysi biridan foydalanilganligi haqida ma’lumotlar berdik va uni ilmiy asoslashga harakat qildik. Yozuvchi ijodidagi o‘ziga xoslik, asarlardagi g‘oyaning mushtarakligi, romanlaridagi obrazlari yangiligi xususida mulohaza yuritdik. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat . 5 I BOB. Odil Yoqubovning hayoti va ijodiy faoliyati. 1.1. Odil Yoqubov zamonaviy o‘zbek nasrining yirik namoyandasi. Adibning o‘zbek adabiyotiga qo‘shgan hissasi. Odil Yoqubov - o zbek sovet adabiyotining yirik vakillariidan biridirʻ Dastlabki asari - “Tengdoshlar” qissasi 1951-yilda e lon qilingan. Yoqubov ʼ mohir tarjimon, munaqqid, publitsist. Uning Abdulla Qodiriy, G afur G ulom, ʻ ʻ Oybek, Abdulla Qahhor, Hamid Olimjon, Abdulla Oripov va boshqalar ijodiga bag ishlangan adabiy portret va maqolalari bor. Asarlari chet tillarga, ʻ shuningdek, qardosh turkiy xalqlar tillariga tarjima qilingan. Ustoz Ozod Sharafiddinov Odil Yoqubov va u kishining asarlari haqida quyidagi fikrlarni yozib qoldirgan: “Men cheksiz mamnuniyat bilan ta’kidlashim mumkinki, do‘stim Odil Yoqubov ham o‘z ijodi davomida bir qancha eskirmaydigan, vaqt- soati o‘tganday ko‘rinsada, kitobxonning koriga yaraydigan asarlar yaratish baxtiga miyassar bo‘lgan adibdir.” 1 Odil Yoqubov adabiyot maydoniga kirib kelganiga yarim asrdan oshdi. Tabiiyki, bu yillardagi ijod nog‘ora karnaylar sadosi ostidagi g‘olibona yurishdan iborat bo‘lgani yo‘q. Unda xatoliklar ham, pasayishlar ham bo‘ldi, ba’zan esa asarlarida hukmron mafkura tazyiqida yo‘l qo‘yilgan nuqsonlar ham mavjud. Albatta, bunday nuqsonlarni pesh qilib to‘ydan keyin nog‘ora chalib, xinalar qo‘yib Odilning nechog‘lik “yomon” bo‘lgani haqida ham yayrab gapirish mumkin. Lekin men baxil odam emasman –birovning kemtikligidan yayrab semirib yurish odatim yo‘q, bundan tashqari o‘zim farishta emasmanki boshqalarni chalg‘itib yuraversam. Yo‘q, men boshqa bir narsaga guvohman – Odil Yoqubov eng og‘ir sho‘ro yillarida ham xalq dardi 1 Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. Qaydasan, Moriko? T.; “Sharq”, 2004, 586-b. 6 bilan yashaganini, ona yurtining kelajagi va baxtini orzu qilganini imkon qadar shu yo‘lda qalam tebratganining guvohiman. 2 Yoqubov ijodi haqida adabiyotshunoslar Matyoqub Qo shjonov, Ozodʻ Sharafiddinov, Leonid Terakoyan, Umarali Normashov, Norboy Xudoyberganov, Botir Norboyev va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari qilishgan. Hamza nomidagi O zbekiston Davlat mukofoti laureati (1977), ʻ Do stlik”(1994), “El-yurt hurmati” (1998) ordenlari bilan mukofotlangan. ʻ Keyinchalik yozuvchi “Muqaddas”, “Tilla uzuk”, “Bir felyeton qissasi”, “Larza”, “Qanot juft bo ladi”, “Matluba”, “Izlayman”, “Billur qandillar” kabi ʻ pishiq qissalar e lon qildi. ʼ Odil Yoqubovning “Er boshiga ish tushsa...”, “Oq qushlar, oppoq qushlar”, asarlari o zbek adabiyotida psixologik roman maydonga kelishiga ʻ zamin bo ldi. Odil Yoqubov qalamiga mansub “Chin muhabbat”, “Olma ʻ gullaganda”, “Yurak yonmog i kerak”, “Aytsam tilim kuyadi, aytmasam dilim”, ʻ “Fotihi Muzaffar yohud bir parivash asiri”, “Bir koshona sirlari” kabi dramalar o zbek teatrchiligi tarixida muhim ahamiyat kasb etadi. ʻ 3 Odil Yoqubov keyin ham samarali ijod qilishda davom etdi. Uning “Ulug`bek xazinasi” va “Diyonat” kabi romanlari o`zbek adabiyotining rivojiga salmoqli hissa bo`lib qo`shildi. Adibning ba‘zi bir kichik asarlari ham adabiyotimiz xazinasidan mustahkam o`rin olgan. Fikrimiz dalili uchun “Muzqaymoq” hikoyasini keltirishimiz mumkin. Yarim xotira, yarim hikoya tarzida yozilgan bu asarda butun umri davomida sho`roga halol xizmat qilgan va buning evaziga “xalq dushmani” degan unvonni olgan otaning unutilmas siymosi chizilgan. Bu odam o`z ishiga shunday fidoiylik bilan berilganki, hatto necha martalab sevimli farzandiga muzqaymoq olib berishga ham fursat topa olmagan. Bir insonning bunday alamli taqdiri haqidagi sahifalarni o`qiganda qalbimiz titrab ketadi. 2 Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti . Qaydasan, Moriko?. T.; “Sharq”, 2004, 592-b. 3 https://uz-wikipedia-org.turbopages.org/turbo/uz.wikipedia.org/s/wiki/Odil_Yoqubov uz.wikipedia.org (https://uz-wikipedia-org.turbopages.org/turbo/uz.wikipedia.org/s/wiki/Odil_Yoqubov) 7 Analitik tasvirga moyillik adib ijodida yetuk realizmga xos yana bir fazilatning shakllanishiga olib keldi – uning qahramonlari murakkab tabiatli shaxslarga aylana boshladi. Shaxsga xilma-xil tomondan yondashish, hodisaning ham musbat, ham manfiy tomonlarini yodda tutishga intilish, odamni osongina “yaxshi” va “yomon” ga “ijobiy” yoki “salbiy” qahramonlarga chiqarib qo‘yishdan o‘zini tiyish, inson qalbini his etgan holda qalam tebratish – adib ijodining yo‘nalishini ko‘rsatib beradi. O‘zbek prozasi balandda uchib borayotgan bir qush desak, Odil Yoqubov bilan Primqul Qodirov uning ikki qanotiga o‘xshaydi, - deydi. Taniqli adabiyotshunos olim va “Sharq yulduzi” bosh muharriri Pirmat Shermuhammedov – “Bularsiz nomimiz ko‘rimsiz, kambag‘al va g‘arib bo‘lib qolar edi. Odil Yoqubov ijodida yana shunday o‘ziga hos bir janr bu nutq deb atalib, ijodkor hayotida muhim o‘rin tutadi. Adibning bu nutqi o‘sha paytda butun Rossiya imperiyasi bo‘ylab yoyilgan. O‘zbek adibining bunchalik g‘ayratiga kerak bo‘lsa, qahramonligiga qoyil qolingan edi. Agar adibning barcha ijod mahsullarini, tarozining bir pallasiga qo‘yilsa bu nutq-tarozining ikkinchi pallasidan joy oladi. Lekin shunda ham ikkinchi palla og‘irlik qiladi. Adib ham buni bor ta’kidlab, “Agar barcha asarlarimni almashtirish imkoni bo‘lganda shu nutqqa almashtirmoqchi ekaligini aytib o‘tadilar”. “Ba’zan katta-katta kitoblar qilolmagan ishni jimitgina bir nutq qilishi mumkinligiga, minbardan turib aytilgan so‘z yurakdan otilib chiqsa, boshqa odamlar qalbidan ham unitilmas iz qoldirishga imon keltirgan edim”, - deb yozadi. Taniqli ustoz buyuk inson Ozod Sharafiddinov o‘zining “Nutq yoxud hayotining yulduzli onlari” maqolasidir. Bu maqola Odil Yoqubovning mashhur nutqiga bag‘ishlangan bo‘lib, ijodkorning qanchalik jasorat ko‘rsatganining guvohi bo‘lamiz. Bu nutq ko‘pchilik yurtdoshlarimiz tomonidan intizorlik bilan kutilayotgan edi. Har kimga ham butun millat nomidan gapirish ishonib topshirilavermaydi. Odil Yoqubovga shunday mas’uliyatli vazifa ishonib topshirilgan edi. 80-yillarning oxiri Rossiyaga qaram barcha mamlakatlardan deputatlari yig‘ilgan, butun omma e’tiboridagi yig‘in 8 bo‘lmoqda. Adib so‘zga chiqishni 3 kun kutdi, nihoyat uzoq kutilgan fursat yetib keldi. Odil nutqini boshidan boshlamadi. Sho‘ro zamonida katta kichik gapiriladigan nutqining ichki qurilishi muayyan qolipga tushib qolgandi. Odatda nutqni muqaddimadan boshlash kerak edi, ya’ni avvalo partiyaga qulluq qilmoq, keyin erishilgan yutuqlarning olamshumulligini aytish va umuman, 3-4 og‘ir bo‘lsada xushomad gapalarni aytish, hamd-u sanolarga o‘rin berish, shundan keyingina “ammo tarixiy yutuqlarimizga qaramay” degan gapdan keyingina asosiy masalaga mumkin edi. Odil gapni po‘stkallasidan boshladim. U o‘ziga ajratilgan vaqt g‘oyatda tig‘iz ekaninig aytdi-da, to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zbek dehqonining ahvoli haqida hikoya qila boshladi. Lekin bu gaplar odatdagi “oq oltin” yaratgan. “Oltin qo‘llar” to‘g‘risida yoxud o‘zbek dehqonining bag‘ri kengligi, saxovat peshaligi, mehnat sevarligi haqidagi allaqachon medaga tegib ketgan gaplar emas. Notiq qisqagina qilib, mamlakatning paxta mustaqilligini ta’minlashda o‘zbek paxtakorlarining o‘ta qashshoq va nochor ahvolda yashayotganini, qorni ovqatga, usti kiyimga yolchimayotganini ayta boshladi. Yillar moaynida kuniga 12 soatdan, ba’zan esa undan ham ko‘proq, dam olish, ta’til degan narsalarni bilmay mehnat qilgan dehqon bugun o‘ta shafqatsiz tarzda eksplutatsiya qilinmoqda. “Bir kilo paxtaning kamida erkaklarning ikkita ko‘ylagi” chiqadi. Bu ko‘ylaklar 50 so‘m (o‘sha vaqtning narxida) turadi. Dehqonga esa 1 kilo paxtasi uchun atagi 50 tiyin haq to‘lanadi! Notiq: Bunaqa haq to‘lash mislsiz talonchilikdan o‘zga narsa emasligini zalda o‘tirganlar osongina tasavvur qilishi mumkin edi. Bu nutq davomida yana shunday isbot talab qilmaydigan faktlar keltirildiki, butun zal sukutda edi. Bu gaplar zaldagilarning ko‘pchilik uchun mudhish bir yangilik bo‘layotgani sezilib turar edi. Chunki bizning matubotimizda, radio, televideniyada ko‘p yillardan beri faqat yolg‘on yashiq havoyi gaplar aytilar, o‘zbek dehqonining “qo‘shiq aytib quvonch bilan” mehnat qilishi madh etilar edi, lekin haqiqiy ahvol to‘g‘risida biror og‘ir ro‘yi-rost gap aytilmas edi. 9 Minbardan esa borgan sari odamning badanini junjuktiradigan, yuraklarni zir titratadigan haqiqatlar yog‘ilmoqda. Ayniqsa, so‘nggi 2 yil ichida 500 ga yaqin kishi o‘ziga o‘t qo‘yib nobud bo‘lgani aytilganda zaldagilar larzaga tushdi. Bu mashaqqatlar yetmaganday, so‘nggi yillarda “o‘zbek ishi” degan narsa o‘ylab topilganini qattiq qaralib, notiq o‘z xalqining vijdoni pokligini, haloligini aytdi. Xullas, sho‘rolar tuzumi yetmish yildan beri dehqonni quldan battar ezib kelganini endi esa uning ahvolidan mutlaqo xabar olmay, qirilib ketishga mahkum etgaini g‘azab bilan gapiradi. Nutqni eshitib turib, qo ‘rqqanidan miyamda bir fikr charx urdi – men bu nutq qurultoy arafasida besh-olti kun mobaynida tayyorlangan bo‘lsa kerak deb o‘ylagan edim. Endi o‘ylasam, bunaqa teran mukammal nutqni besh olti kunda tayyorlash sira mumkin emas. Albatta, nutqni qog‘ozga tushirmoq uchun, ehtimol, 3 kun va hatto 2 kun ham kifoya qilmog‘i mumkin, ammo baribir, bunday nutqlar odatda butun umr davomida yoziladi. Odilning butun hayot yo‘li, 40 yillik ijodi, shu yillar mobaynida boshidan kechirgan jamini murakkabliklar, chekilgan iztiroblari shu nutqqa olib kelishi muqarrar edi. Bu nutqning ibtidolari, ehtimol, olis bolalik yillariga borib tarqalgai uchun o‘g‘liga muzqaymoq olib berolmay armonda ketgan otaning anduhlari, “xalq dushmanining o‘g‘li”deb yakka maxov qilib qo‘yganlarida murg‘ak qalbida bir umrga cho‘kib qolgan alamlari zuhur etgandir. Odil butun ijodi davomida yaratgan katta-kichik asarlarida, romalari va qissalarida adolatni kuyladi, zulmni nohaqlikni qoraladi butun hayotini qoplagan quyuq zulmatning loqal bir chekkasini yaratishga intildi. Shundoq ekan, qanday qilib o‘sha asarlarda ifodalangan xalq dardlarini adib, minbarga olib chiqmasligi mumkin edi? 10 1.2. Burch,diyonat,adolat muammosini yoritish yozuvchi ijodining bosh mavzusi. Odil Yoqubov turli mavzularda qator hikoya, ocherk va qissalar yozib, nasrda muayyan tajriba hosil qilgach, o’z kuchini roman janrida sinab ko’rdi. Birin –ketin oltita roman yozib, katta nasrning mohir ustasi ekanini namoyish etdi. Odil Yoqubov romanlari – mavzu jihatidan rang – barang. «Er boshiga ish tushsa…» (1965), «Diyonat» (1981), «Oq qushlar, oppoq qushlar» (1986), «Adolat manzili» (1994) romanlarida zamonaviy mavzular aks ettirilgan. «Ulug’bek xazinasi» (1973), «Ko’hna dunyo» (1983) romanlarida esa tarixiy o’tmish mavzulari tasvirlangan. Odil Yoqubov tarixiy o’tmish mavzuini aks ettirish va xalqimiz orasidan etishib chiqqan buyuk allomalar obrazini yaratishda «Ko’hna dunyo» romanida ham katta yutuqqa erishgan. «Ko’hna dunyo» - tarixiy-falsafiy roman. Unga mashhur tarixiy shaxslar – Abu Rayxon Beruniy va Abu Ali Ibn Sinoning ilm- fan taraqqiyotiga, xususan, tibbiyot ilmining rivojiga qo’shgan olamshumul hissasi badiiy yo’l bilan batafsil va teran aks ettirilgan. SHuningdek, ularning og’ir hayoti va fojiali qismati mahorat bilan tasvirlangan. Romanda Beruniy va Ibn Sino obrazlari o’z davrining ijtimoiy ziddiyatlari va shiddatli voqealari zaminida ko’rsatilgan. SHunga ko’ra asarda o’sha davr ruhi bo’rtib turadi. Asar xalqimizning uzoq o’tmishi, uning o’sha davrdagi turmush tarzi, urf-odatlari, milliy xususiyatlari haqida boy ma’lumot beradi. SHunisi muhimki, bu ma’lumotlar yalong’och tarzda bayon etilmaydi, balki benazr obrazli tarzda ko’rsatiladi. «Ko’hna dunyo» romanining syujeti, asosan, rivoyatlar negizida tashkil topgan. Romanda ishlatilgan rivoyatlarni, ularning asar syujeti tuzilishdagi o’rniga ko’ra, uch guruhga bo’lish mumkin: 11 1. Roman syujeti tarkibida «qistirma hikoya» sifatida berilgan rivoyatlar. 2. Roman syujetida aks bo’lgan voqealarning badiiy to’qimasiga singdirib yuborilgan rivoyatlar. 3. Roman syujeti tarkibidagi mif, afsona va rivoyat motivlari. «Ko’hna dunyo» romanida, ayniqsa, telba shoh va avom xalq haqidagi, dono to’ti va besabr podshoh haqidagi, olam va uning yaratilishi haqidagi, «ne’mati ilohiy» to’g’risidagi, Abu Rayxon Beruniy va Mahmud G’aznaviy baxshiga doir rivoyat asar syujeti to’qimasiga ustalik bilan singdirib yuborilgan. Bu rivoyatlar romanda tasirlangan tarixiy voqealik hamda obrazlar ma’naviy olamining badiiy gavdalanishiga bevosita xizmat qilgan. Zero, romanda qo’llanilgan har bir rivoyat syujet rivoji bilan chambarchas bog’lanib, chatishib ketgan. «Ko’hna dunyo» romanida Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Mahmud G’aznaviy singari tarixiy obrazlar, shuningdek, Bobo Xurmo, Malikul SHarob, Piri Bukriy, Ibn SHahvoniy, Amir Ma’sud, Ali G’azab, Abul Hasanak, Xatlibegim, Bo’tako’zbegim, Unsuriy kabi badiiy to’qima obrazlar yaratilgan. SHular vositasida o’sha davrdagi hayot haqiqati, xilma-xil odamlarning feli- atvori badiiy haqiqatga aylantirilgan Muhim falsafiy fikrlar ta’siri va obrazli qilib ifodalangan. Rivoyatlarga singdiriligan xalq donishmandligining ma’no va mohiyati ochib berilgan. «Ulug’bek xazinasi», «Ko’hna dunyo» asarlariga xos bo’lgan yorqin badiiy umumlashmalar adibning «Diyonat», «Oq qushlar, oppoq qushlar», «Adolat manzili» romanlarida ham ochiq ko’rinadi. Bu keyingi uch roman zamonaviy mavzularni yoritilshda yozuvchi imkoniyatlarining tobora ko’payib, mahorati yanada o’sganligidan dalolat beradi. «Diyonat» romanida O’zbekistonning XX asr 70-yillaridagi hayot tasvirlangan. Asarda qishloq va shahar hayotidagi ibratli jihatlar ham, salbiy 12 hodisalar, illatlar ham ustalik bilan ochib berilgan. Kishilar ruhiyatidagi halollik, poklik, kamtarlik, imoni diyonat singari fazilatlar ulug’lanib, o’sha yillarda ancha ildiz otgan mansabparstlik, qonunbuzarlik, ko’zbayamachilik, manmanlik, diyonatsizlik kabi illatlar fosh etilgan. Romanda etuk olim va kamtar inson Normurod SHomurodov, tuman rahbari Abror SHukurov, biolog olim Siddiqjon Obidov, raisning kelini Latofat singari obrazlar qalbi ham ishi va niyati ham go’zal bo’lgan ajoyib kishilar sifatida hurmat bilan tasvirlangan. YOzuvchi bu qahramonlarning har bir harakatini, yurish-turishini, o’y-xayollarini mantiqan asoslashga, ularning ichki va tashqi dunyosini, fe’l-atvorini tabiiy va ishonarli qilib ko’rsatishga muyassar bo’lgan. Kolxoz raisi Otaqo’zi Umarov «Diyonat» romanidagi asosiy obrazlardan biridir. Adib ilg’or kolxozning shuhratparst raisi Otaqo’zining tashkilotchilik qobiliyati, ishchanligi va uddaburonligini tasvirlash bilan birga, undagi manmanlik, o’zboshimchalik, mansabni suistemol qilishlik, qo’l ostidagi kishilarga jabr qilishdan tap tortmaslik, ko’zbayamachilik kabi yaramas xususiyatlarni ham ko’rsatadi. Romandagi Vohid Mirobidov, Jamol Bo’riboev obrazlari vositasida ham turmushda, ayrim shaxslarda mavjud bo’lgan salbiy sifatlarni aks ettiradi. «Diyonat» romanida hayot haqiqati keng miqyosda tasvirlab berilgan. «Diyonat»da o’tgan asrning 70-yillari voqeligi tasvirlangan bo’lsa, «Oq qushlar, oppoq qushlar» romanida 80-yillarning boshlarida mamlakatda mavjud bo’lgan hayot haqiqati aks ettirilgan. Odil Yoqubov o’zining bu romani haqida fikr yuritib: «Deydilarki, dunyoda oq qishlarday beozor, pok beg’ubor qushlar yo’q emish. Men ana shunday qushlarda bebaho fazilatli mehnat kishilarini ko’raman. Ayrim hollarda poraxo’rlik, ig’vogarlik, mansabparstlik illatlari ildiz otgan 80-yillar boshida ham o’zlariga gard yuqtirmay pokiza yashab, halol kun ko’rgan zahmatkash bobodehqonlarimizni o’sha go’zal oq qishlarga qiyos 13 qilgum keladi. Va shu boisdan asarimning nomini «Oq qushlar, oppoq qushlar» deb atadim», - degan edi. Odil Yoqubovning «Adolat manzili»romanida 1984-1988 yillarda «paxta ishi», «O’zbek ishi» bahonasida O’zbekistonda bo’lib o’tgan fojiali voqealar ro’yirost tasvirlangan. Adib poroxo’rlik va ko’zbayamachilikka qarshi kurashib, adolat o’rnatamiz, deb Moskvadan O’zbekistonga kelgan desantchi tergovchilarning mudhish kirdikorlarini, ularning hech qanday qonun-qoidaga va ahloq-odobga to’g’ri kelmaydigan razil qilmishlarini ayovsiz ochib tashlagan. Ana shu dahshatli voqealarni tasvirlash jarayonida O’zbek xalqiga xos bo’lgan halollik, bag’rikenglik, saxiylik, e’tiqodga sodiqlik, adolatga ishonch, sabr-toqat va fidoyilik singari olijanob insoniy fazilatlarni umumlashtirib ko’rsatgan. Roman syujeti markazida pok va halol, kamtar va fidoyi bir o’zbek oilasining hayoti turadi va bu oqko’ngil, bag’rikeng oila hayoti yozuvchi tomonidan ustalik bilan tasvirlab berilgan. Asarda Veteran bobo boshliq bu ibratli oilaga mansub bo’lgan katta-kichik obrazlarning hammasi samimiy muhabbat va mehr bilan yaratilgan. Asarning bosh qahramoni – Suyun Burgut. Uning ismi jismiga mos. Suyun – halol ishlab, halol yashaydigan inson. U – mehr-oqibatli, oriyatli, mard va tanti. SHoirtabiat bu olov yigit yoshligidan maktabdoshi Marjonoyni sevib qoladi va balog’atga etgach, qizni Marjonoyni olib qochadi. SHirin – shakar oila quradi. Keyinchalik Veteran bobo yordamida o’qib, oliy ma’lumotli mutaxassis bo’lib etishadi. Voqealar davomida o’sib, yirik chorvador sovxozga direktor bo’ladi. Xo’jalikka mohirlik bilan rahbarlik qilib, uning iqtisodiy jihatdan taraqqiy etishini ta’minlaydi. Davlat va adolatli boshliq sifatida ko’pchilikning hurmatiga sazovor bo’ladi. Xo’jalik a’zolarining to’y- 14 marakasiga ham, tashvishli, motam kunlarida ham ular bilan birga bo’lib, qo’lidan kelgan barcha yaxshiliklarni qiladi. Biroq qo’qqisdan kelgan falokat tufayli Suyun Burgut mudhish tuhmatga uchraydi. Moskvadan «haqiqat qilgani» kelgan general SHaronovskiy boshliq battol va shafqatsiz desantchilar uni asossiz holda ko’zbo’yamachilik va poraxo’rlikda ayblab hibsga oladilar. Suyun Burgutni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan behad qiynab, azoblaydilar. Lekin ular bu pok va mard inson irodasini buka olmaydilar. Bundan g’azablangan desanchilar mahbusni azoblashning hayotda misli ko’rilmagan yangi-yangi usullarini ishlatib, uni taslim ettirmoqchi bo’ladi. Biroq bunga erisha olmaydi. Romanda Suyun Burgut hamda uning hali o’n gulidan bir guli ham ochilmagan o’g’li Lochin polvonning o’limi kitobxonlar qalbini larzaga soladigan darajada teran va g’oyat ta’sirli qilib aks ettirilgan. Bu ikki fojiali o’lim tasviri orqali adib desantchi – tergovchilarning yurtimizni oyoqosti, xalqimizni xoru zor etib, kechirilmas va unitilmas gunoh, katta jinoyat sodir etganliklarini yaqqol ko’rsatib bergan. Asarda desantchilarning haqiqiy basharalarini ochib tashlovchi xarakterli voqea va asosli tasvirlar ko’p. Romanda ko’rsatilishicha, desanchilar na qonun- qoidaga rioya qiladilar, na xalqning urf-odatlarini hisobga oladilar. Aksincha, o’z qora niyatlariga etish yo’lida istagan noma’qulchilikni, istagan razillikni qila beradilar. Aybsiz «Aybdor» mahbusni xo’rlash, haqorat qilish, talash, kaltaklash, uning g’ururini, nozik insoniy tuyg’usini toptashdan qaytmaydilar. Desanchilar, hatto Suyun Burgutning ko’z oldida uning jufti haloli Marjon suluvni qamoqxonadagi bezorilarga zo’rlatmoqchi bo’ladilar. Natijada ilojsiz qolgan Suyun Burgut desantchilarni dog’da qoldirib, o’zini-o’zi o’ldirishga majbur bo’ladi. YOzuvchi bu dahshatli holni har jihatdan asoslab bergan. Suyun Burgutning xatti-harakatlarida hech qanday soxtalik va g’ayritabiiylik yo’q. 15 Zero, oriyatli inson Suyun Burgutning o’zini o’ldirishdan bo’lak iloji qolmagan edi. Romandagi Veteran bobo-fidoyi, mehribon, adolatli inson. Uning e’tiqodi – mustahkam, diyonatli-mahkam, vijdoni-pok. U desantchi – tergovchilarning jinoyatkorona qilmishlarini ko’rgach, tinch o’tira olmaydi. Adolat istab poytaxt Toshkentdagi tegishli idoralarga va mansabdor shaxslarga murojaat qiladi. Lekin hech qanday najot topa olmaydi. Oxir-oqibatda og’ir hasatalikka uchrab yotib qoladi. Adib boboning bunday harakatlarini va uning haqli talablari oqibatsiz qolganini tasvirlash bilan respublikamiz hayotidagi nozik bir jihatga ishora qiladi. Ya’ni, u vaqtda O’zbekiston mustaqil bo’lmagani uchun hamma inson-ixtiyori Moskvaning qo’lida bo’lib, yurtimizda desanchi-tergovchilarning ra’yini hech ham qaytara olmas edi, degan fikr o’tkazilgan. «Adolat manzili» romanida mavzu va mazmun yangi bo’laganidek, asosiy obrazlar ham betakror va salmoqdor. YOzuvchi nomlari yuqorida zikr etilgan ijobiy obrazlarni yaratishda qanchalik mahorat ko’rsatgan bo’lsa, adolat o’rnatish niqobi ostida yurtimizga bostirib kelib, odamlarni qon qaqshatgan «adolat posboni» general SHaronovskiy yoki o’zimizdan chiqqan «eshakmiya tergovchi» Mirjalolov, sobiq sovxoz direktori Mansur mesh kabi nopok shaxslar obrazlarini tasvirlashda ham shunchalik yutuqqa erishgan. «Adolat manzili» romanida xilma-xil ramziy obrazlar ham mavjud. Lochin polvonning tengsiz go’zal va uchqur oti Qaldirg’och, bo’ribosar it qoplon singari ramziy obrazlarda insoniyat va hayvonot, vafo va sadoqat olamiga doir muhim fikrlar badiiy teranlik bilan ifodalangan. Roman – tuyg’ular tug’yoni, shiddatli voqealar va o’tkir ziddiyatlarning yorqin ifodasi bo’lgan teran dramatik va tragik lirik nofosat bilan yo’g’rilgan. Bu xususiyat Suyun Burgut va uning jufti haloli Marjon suluvning yoshligi, 16 sho’xligi, sevgi-muhabbati, qishloqdagi to’y-tomosha va o’lan-aytishuvlar tasvirlangan sahifalarda, ayniqsa, ochiq ko’rinadi. Umuman olganda, Odil Yoqubovning «Adolat manzili» romanida O’zbekistonda o’tgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmida bo’lib o’tgan voqealar mohirona aks ettirilgan. Milliy mustaqillik mohiyatini chuqur anglashga xizmat qiluvchi bu asar zamonaviy adabiyotning jiddiy yutug’idir II Bob. Odil Yoqubovning asarlarida zamonaviylikning o‘ziga xos uslubi va obrazlar yaratishdagi badiiy mahorati. 2.1. Odil Yoqubov qissalarida tasvir va talqin Odil Yoqubov suhbatlarning birida “Bilasizlarmi, ijodkorda avvalo dard bo‘lishi lozim. Dardi yo‘q ijodkor katta yozuvchi bo‘la olmaydi degan edi. O‘z tabiri bilan aytganda Odil Yoqubov chinakam dard ila yozadigan ijodkjor edi. Uning “Diyonat”, “Ko‘hna dunyo”, “Ulug‘bek xazinasi” kabi romanlarida, “Ota izidan”, “Matluba”, “Qaydasan, Moriko” singari qissalarida insonni o‘yga toldiruvchi, yurak qa‘ridagi takrorlanmas hislarni junbushga keltiruvchi nodir tuyg‘ular yotadi. Adib yozgan deyarli barcha asarlardagi badiiy obrazlarni o‘quvchi tez va oson tushuna oladi. Chunki har bir obraz o‘ziga xos favqulotda xarakter xususiyati bilan ajralib turadi. Albatta, o‘quvchi ongida yaqqol namoyon bo‘la oladigan obrazlarni yaratish anchayin mehnat talab qiladi. Odil Yoqubov o‘z qahramonlarining metaforik tasviriga alohida urg‘u berish yo‘li bilan buning uddasidan chiqa olgan yozuvchi edi. Ma’lumki, nutq jarayonida, xususan, badiiy nutqda so‘zlar o‘z ma’nosida ham, ko‘chma ma’noda ham qo‘llanishi mumkin. Ko‘chma ma’noda qo‘llangan so‘zlarning umumiy nomi ko‘chim deb yuritiladi. Adabiyotshunoslikda bunga sinonim sifatida trop (yunoncha “ko‘chim”)termini ham ishlatiladi. Mumtoz 17 adabiyotda esa majoz istilohi qo‘llangan. Ko‘chimning badiiy nutqdagi eng ko‘p va samarali qo‘llanuvchi turi istiora – metafora hisoblanadi. Adabiyotshunosligimizda bu ikki termin sinonim sifatida qo‘llanadi. Qizig‘i, ikkala termin ham avval umuman ko‘chim(trop) ma’nosida qo‘llangan bo‘lsa, keyincha ko‘chimning faqat o‘xshashlik asosidagi turini anglata boshlagan.Odil Yoqubov so‘z san’atida o‘ziga xos yo‘nalishga ega. Xususan, uning ijodida ham o‘xshatishlardan ko‘p o‘rinlarda foydalanilgan. “Billur qandillar” qissasida o‘xshatishning go‘zal va takrorlanmas na’munalarini uchratamiz. Misol tariqasida ulardan ayrimlarini keltirib o‘tsak: 1)qizil shoyiga o‘ralganday tuyulgan qirmizi rang o‘riklar; 2) oqqushning bo‘yniday nozik, oppoq qo‘llar; 3) dehqonlarning qoramtir qo‘llarini eslatuvchi o‘rik va o‘rikzorlar; 4) toshqinday jilovsiz quvonch; 5) o‘rikka yopirilgan bir gala chug‘urchiqday; 6) motam kuyiday sovuq qaytish xabari; 7) mohir usta tergan g‘ishtday bir-biriga zich terilgan oppoq yirik tishlar; 8) qilichday yarqiragan tishlar; 9) oqargan yuziga anor suvi yugurdi 10) muloyim yuzi gulxan taptida qizarganday lov-lov yondi; 11) hammomdan chiqqanday qip-qizarib ishshaymoq; 12) yirik harflarni ipga tergan sadafday termoq; 13) o‘rgimchak to‘riga tushgan pashshaday ojiz... Yozuvchi o‘xshatishlar vositasida tabiatning rangin manzarasini aks ettirishga erishadi. “Qizil shoyiga o‘ralganday qirmizi o‘riklar” birikmasida o‘riklarning qizil rangi uni qizil shoyi kabi ko‘rinish kasb etishini ta’minlagan. Yoki “mohir usta tergan g‘ishtday bir-biriga zich terilgan tishlar” birikmasidagi “tish” va “g‘isht” obektlari o‘rtasidagi o‘xshashlik, ya’ni “mohir usta tergan kabi zich” belgisi ular o‘rtasidagi umumiy xususiyatni ifoda etgan va o‘zgacha 18 tasvirni yuzaga keltirgan. Yozuvchi asarida o‘zi keltirib o‘tgan har bir istioradan mohirona foydalangan holda nafaqat tabiat go‘zalligini balki asar qahramonlarining ichki ruhiyatidagi o‘zgarishlarni ham ko‘z oldimizda gavdalantiradi. Misol uchun, “dehqonlarning qoramtir qo‘llarini eslatuvchi o‘rik va o‘rikzorlar” tasviri atrofdagi manzarani yorqin tasavvur etishimizga imkon beradi. “Muloyim yuzi gulxan taptida qizarganday lov-lov yondi” birikmasi orqali o‘zining sobiq sevgilisi Hikmatilloning oldida yuzi uyalgan va hijolatda qolgan Nilufardagi o‘zgarishni yaqqolroq tasvirlashda muhim o‘rin tutadi . Yoki “kiyikday dik-dik sakrab turgan”, “oqqushning bo‘yniday nozik, oppoq qo‘llarini”ini mashq qildirayotgan qizlar tasvirida yozuvchi obrazlarning yosh va go‘zal ekanligini chiroyli ifodalashga erishgan. Badiiy obrazga xos muhim xususiyatlardan biri metaforiklik sanaladi. Faqat bu o‘rinda “metaforiklik”ni birmuncha keng ma’noda tushunish, uni “o‘xshashlik” tushunchasining o‘zi bilangina bog‘lab qo‘ymaslik lozim bo‘ladi. Ya’ni “metaforiklik” deganda badiiy obrazning bir narsa mohiyatini boshqa bir narsa orqali ochishga intilishi, san’atga xos fikrlash yo‘sini tushuniladi. Chinakam, san’atkor nigohi mohiyatga qaratilgan bo’lib, u voqelikdagi narsa- hodisalarning barchamizga ko‘rinib turgan tashqi o‘xshashligi emas, bizning nigohimizdan yashirin ichki o‘xshashligiga tayangan holda fikrlaydi. Mohiyatga nazar tashlagan san’atkor biqiq muhit qobig‘ida yashayotgan odam bilan sassiq hovuzdagi tilla baliqcha yoxud o‘zida cheksiz kuch-qudrat sezgani holda maqsaddan mosuvo yashayotgan odam bilan bemaqsad uchib yurgan burgut orasida (A.Oripov), turg‘unlikning biqiq muhitida yashayotgan ziyoli bilan bir izdan beto‘xtov yurayotgan tramvay (A.A’zam) yoxud qatag‘on sharoitida ijod qilayotgan shoir bilan vahshiy qoyalar orasida quyoshga oppoq gul uzatgancha nafis chayqalayotgan na’matak (Oybek) orasida o‘xshashliklar topadi, birining mohiyatini ikkinchisi orqali ochib beradi. “Qaydasan, Moriko” qissasi chindan ham yozuvchining badiiy mahorati yuksak ekanligini isbotlay oladi. Asarda metaforik tasvirlar ko‘p o‘rinlarda keltirilgan va asardagi o‘ziga xoslikni 19 ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Quyida shunday tasvirlardan ayrimlarining izohlarini keltirib o‘tamiz: 1.Allaqachon yodimdan chiqqan, biroq chamasi ko‘nglimning bir chekkasida mudrab yotgan ham ma’yus, ham kuz oftobiday tiniq esdaliklar selday yopirilib keldi-yu, xayolimni olib qochdi; Ushbu parchada mudrab yotgan, mayus kabi tasvirlar odatda insonlarga xos holatlar hisoblanadi. Ammo bu o‘rinda yozuvchi o‘z xotiralari va esdaliklarini qalbining tub-tubida uzoq muddat saqlaganligi, shunga qaramay, ularning hamon kuz oftobiday tiniq ekanligini ifodalash maqsadida shoirona tashbexdan foydalanadi. 2.Bizlarni, ust-boshimiz chok-chokidan ketgan, kiyimlarimiz Gobi sahrosi changalzorlarida dabdala bo‘lib, faqat paytavada qolgan, soch- soqollarimiz tikanday g‘ovlab ketgan sho‘r peshona soldatlarni shu vodiy bo‘ylab yana podaday haydab ketishdi; 3.Bu yerda xuddi konservaga tiqilgan selyodka baliqday qizil vagonlarga tiqishib olib ketishdi. Odam xuddi g‘imirlagan pashshaday, ularni qandaydir shaharlardan (keyin bilsak bu — Mukdsi va Xarbin degan shaharlar ekan) olib o‘tgach, bir hafta deganda haligi qizcha aytgan Port-Artur shahri atrofida yapasqi qirlarga olib borib, xuddi gugurt qutisidagi gugurt cho‘plariday to‘kib tashlashdi. Soch-soqollarning g‘ovlab ketgan tikanga qiyoslanishi asar bosh qahramonining ayni paytdagi sharoiti naqadar og‘ir ekanligini yaqqol tasavvur etishimizga imkon beradi. Konservaga tiqilgan salyodka baliqday, g‘imirlagan pashshaday, gugurt donalarigay kabi tasvirlar esa ikkinchi jahon urushi daxshatlarini, uning oqibatida inson qadr-qimmati zarracha ahamiyatga ega bo‘lmaganligini ko‘z oldimizda gavdalantiradi. Bundan ko‘rinadiki, metaforik tasvirning qamrab olish imkoniyati cheklanmagan. Badiiy asardagi portretlarni, tabiat manzaralarini, obrazlarning ruhiy holatlarini yoki atrofda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarni tushunarli va aniqroq chizishda metaforik yondashuv yozuvchiga keng imkoniyatlar eshigini ochadi. 20 1. Uning kulgisi ham, rus so‘zlarini buzib talaffuz qilishi ham endigina tilga kirgan go‘dakning bidirlashiday yoqimtoy edi; 2. U bir talpindi-da, xuddi ho‘l baliqday sirpanib, quchog‘imdan chiqib ketdi va bolalarcha sevinib kuldi; 3. Nazarimda, xonam, nainki xonam, butun jahon ajib bir nurga to‘lganday tuyuldi-yu, qizning iltijosi yodimdan chiqib, tol chiviqday ingichka egik belidan quchdim; 4. U yana o‘sha bolalarcha quvnoq ovozda xandon otib keldi-da, tag‘in g‘aroyib kapalak misol o‘zini eshikka urdi; Yuqoridagi tasvirlarda esa yozuvchining ayol go‘zalligini mohir musavvir kabi chizganligini ko‘rishimiz mumkin. Odil Yoqubovning deyarli barcha qissalarida ayollarga hos bo‘lgan nozik jihatlarni turli tashbexlar asosida berilganligiga guvoh bo‘lamiz. Chunki xoh nazm bo‘lsin, xoh nasr ayollar qadimdan tengsiz ilohiy joziba sohibalari sifatida tasvirlanadilar. Bu borada har bir ijodkor o‘z yo‘nalishiga ega. “Muallif hayot haqida nimaiki demoqchi bo‘lsa, shuning hammasi pirovardida badiiy asarda tasvir etilgan odamlarning yashash sharoiti, xulq-atvori, ruhiyati, ishlari, intilishlari va o‘ylarida o‘z ifodasini topadi”. Yozuvchi “Qaydasan, Moriko?” qissasida sofdil va sodda yapon qizi Morikoning tashqi qiyofasi, xatti-harakatlari, o‘zini tutishi orqali uning ichki qalb go‘zalligini, aniqrog‘i, faqatgina ayol qalbiga xos bo‘lgan betakror tuyg‘u – muhabbatni kashf etganligini aytishga urinadi. Shu bilan birga asarni o‘qish davomida Morikoning asar qahramoni bilan bo‘lgan uchrashuvlari davomida biror marta ham odob doirasidan chiqmaganligi va o‘z sha’nini qattiq himoya qilganligini, yapon sobiq generalining qizlarining or-nomusini naqadar qattiq e’zozlashini ko‘ramiz. Yapon millatiga xos bo‘lgan tarbiyaning muhim jihatlarini o‘zbek xalqining sharqona odobiga o‘xshashlikda, uyg‘unlikda tasvirlash va uni o‘quvchiga ham isbotlay olish yozuvchidan katta e’tibor talab qiladi. Faqatgina o‘zbeklarda emas, boshqa jamiki Sharq millatlarida or-nomus, sadoqat va pok muhabbat ayolga xos eng yuqori fazilatlar ekanligini shu 21 mo‘jazgina hikoya orqali anglab yetamiz. Odil Yoqubov ijodi inson his- tuyg‘ularini to‘lqinlantiradigan, hayajonga soladigan tasvirlarga boy. Mutafakkir adib Chingiz Aytmatov yozuvchining “Ulug‘bek xazinasi” romani haqida shunday fikrlarni bildirgan: “ “Ulug‘bek”ni ancha kechikib, ammo zavq bilan o‘qib chiqdim. Yangi asar haqida so‘z yuritish quvonchlidir. bu – yuksak va benihoya qimmatli asar, o‘zining badiiy qiymati bilan ham e’tiborga molik tarixiy roman meni qattiq hayajonga soldi. hayajonimning asosiy sababchisi – roviylikning sehri, usuli, biroq barchasidan tashqari sening asaringni o‘qiyturib, men ulug‘ turkiy g‘ururni his etdim. Ulug‘bek bizni hamisha oqlovchi kuch, u bizning dardimiz va dunyo haqida fikr yuritishga, unga to‘la hakamlik qilishga huquq beradigan yuksak tajribaviy iztiroblarimizdir. Bu yuksak tajriba Ulug‘bek – garchi uning kashfiyotlari olamshumul ahamiyat kasb etsa-da – buyuk olim bo‘lganda emas, balki ziyoli va haqgo‘y insonning fojeasi Ulug‘bek shaxsi vataqdirida kechganidadir. ulug‘bek menga faqat o‘rta asrning atoqli olimi bo‘lgani uchungina qadrli emas, aksincha, taqdir uni eng mashaqqatli va ulug‘vor fojeani boshidan kechirishga va shunday murakkabhayot yo‘lini bosib o‘tishga majbur etganki, u o‘z davrining qabul qilgan hamma tartib-qoidalariga qarshi borib, shunga qarshi isyon ko‘targan shaxs sifatida ham buyukdir. Har qanday davrning, hatto ma’rifatli zamonlarning ham o‘z Ulug‘beklari bor. Buning ustiga, Ulug‘beklarning ayanchli qismati bo‘lmaganida ularning olim ekanliklarini muayyan qatlamlardagi mutaxassislardan bo‘lak hech kim bilmas edi. Va shuning barobarida jahon san’ati Shekspir, Hyote, Tomas Mann va hatto Tolstoy singari so‘z san’atkorlarining paydo bo‘lishi ham gumon edi.” Yozuvchini anglash, idrok etishga intilish o‘z xalqini jondan sevgan ulug‘ adibning bepoyon olami sirlaridan voqif etadi. Bu hol Odil Yoqubovning beqiyos tarixiy asarlari, go‘zal qissalari, takrorlanmas hikoyalaridagina emas, balki fikri-zikri, o‘y mulohazalarida ham aks etganiga shubha yo‘q. Zero, o‘z ichki his- tuyg‘ularidan oziqlangan ijod ahli dil va til birligiga erishibgina samimiy hamsuhbat topa oladi. Odil Yoqubov suhbatlarning birida 22 “Bilasizlarmi, ijodkorda avvalo dard bo‘lishi lozim. Dardi yo‘q ijodkor katta yozuvchi bo‘la olmaydi” 1degan edi. O‘z tabiri bilan aytganda Odil Yoqubov chinakam dard ila yozadigan ijodkjor edi. Uning “Diyonat”, “Ko‘hna dunyo”, “Ulug‘bek xazinasi” kabi romanlarida, “Ota izidan”, “Matluba”, “Qaydasan, Moriko” singari qissalarida insonni o‘yga toldiruvchi, yurak qa‘ridagi takrorlanmas hislarni junbushga keltiruvchi nodir tuyg‘ular yotadi. Adib yozgan deyarli barcha asarlardagi badiiy obrazlarni o‘quvchi tez va oson tushuna oladi. Chunki har bir obraz o‘ziga xos favqulotda xarakter xususiyati bilan ajralib turadi. Albatta, o‘quvchi ongida yaqqol namoyon bo‘la oladigan obrazlarni yaratish anchayin mehnat talab qiladi. Odil Yoqubov o‘z qahramonlarining metaforik tasviriga alohida urg‘u berish yo‘li bilan buning uddasidan chiqa olgan yozuvchi edi. 2.2. “Adolat manzili” asarida Suyun Burgut obrazi. “Adolat manzili” romanining voqeasi oddiy – unda “o‘zbek ishi” deb atalgan ko‘ngilsiz hodisaning ayanchli bir ko‘rinishi haqida hikoya qilinadi: yaqindagina sovxoz direktorligiga ko‘tarilgan halol, g‘ayratli, shijoatkor, tadbirkor yigit chaquv orqali mansabdorga “pora bergan”likda ayblanib qamaladi, markazdan kelgan “desantchi”larning tahdid-u bedodliklari tufayli qamoqxonada o‘zini o‘ldiradi... Asardagi barcha gap-so‘zlar, voqealar mana shu ko‘rgulikka mubtalo bo`lgan shaxs – bosh qahramon Suyun burgut tevaragida aylanadi, yozuvchi bu mudhish hodisaga munosabatda bir talay personajlarning ma’naviy qiyofasini gavdalantiradi, o‘zining hayot, uning chigal jumboqlari xususidagi o‘y-mushohadalarini izhor etadi. Suyun burgut obrazi – yozuvchining katta yutug‘i. Suyun Burgut barcha roman voqea-hodisalarini birlashtirib turuvchi qahramondir. Asar avvalida bu qahramonnng oilasi, otasi, sinfdoshlari bilan bo‘lgan munosabatlar Marjonoy tilidan hikoya qilinadi. Burgutning bu laqabni olishi bejiz emas, u xuddi xalq og‘zaki ijodi qahramonlarini esga soladi. Asarning boshida Burgutning 23 ertakmonand oti Duldul tasviri beriladi. Yoshlikdan ot minib, merganlikda, uloq, ko‘pkarilarda toblangan qahramonimiz ko‘z oldimizga keladi. Suyun Burgutga yana bir odat xos bo‘lib, u o‘lan aytishni ham do‘ndiradi. Burgut o‘lan aytganda hammani og‘ziga qaratadi. O‘rtoqlari bilan samimiy, barcha sinfdosh qizlar unga zimdan oshiq bo‘lib yurishadi. E’tibor bersak, bu xatti-harkatlarda o‘zbek millatiga xos barcha urf-odatlar, an’analar, tarbiya maktabining o‘rni aks etib turgani kundek ravshanlashadi. Suyun Burgut chin vatanparvar inson, haqiqiy o‘zbek, o‘zi-o‘ziga bek bo‘lib yetishdi shu sabab hayot yo‘lida bir zum bo‘lmasin haqiqiy o‘zbekka xos tantilik, mardlik, adolat bayrog‘ini qo‘ldan bermaydi. Burgut obrazi aks etgan o‘rinlarga murojaat etish mobaynida bizning yuqoridagi fikrlarimiz o‘z isbotini topadi. Burgut Marjonoyga ko‘ngil qo‘yadi, sekin-asta bu muhabbat ikki yoshni o‘z og‘ushiga oladi. Suyun Burgut Marjonoyni olib qochadi. U ertaga nima bo‘lishini kutadigan qahramonlardan emas, oldida bo‘lishi mumkin g‘ovlarni avvaldan o‘ylaydi. Bu yigit o‘z bo‘lajak umr yo‘ldoshini begonalar yonida bo‘lishini xohlamaydi. Bu odat ham azal-azaldan ota-bobolarimizga xos o‘zgacha bir fazilatdir. Bu ish Marjonoyni also ranjitmaydi. U ham Burgutni sof muhabbatini to‘g‘ri tushunadi va otaonasidan uzr so‘rab, ishongan kishi qo‘lini tutib katta hayotga yo‘l oladi. Inson shaxs jumbog‘i, bu jumboqni yechishga intilish inson hayoti mohiyatini tavtish va tahlil qilishga intilish romanning umuman badiiy adabiyotning bosh vazifasi: XX asr davomida shakli ifoda usullari juda ko‘p o‘zgarishlarga duch kelsada, inson uzoq vaqt o‘zgarishsiz qolib keldi. Faqat asr so‘ngiga kelibgina ijodkor insonni anglash bobida yakka hokim dunyoqarash, mafkura tazyiqlaridan qutuldi. Shaxsni turli falsafiy estetik qarashlar nuqtayi nazaridan badiiy talqin qilish imkoniga ega bo‘ldi. Nazarimda so‘nggi yillarda o‘zbek romanchiligidagi o‘sish – o‘sish esa shubhasiz, mavjud ta’min etgan eng muhim omil shu bo‘lsa ajab emas. Bir qarashda keyingi o‘n yil mobaynida yaratilgan romanlarning aksaryati, istiqlol arafasidagi mustabid 24 tuzum davridagi hayotini badiiy tahlil etishga qaratilgan tematik, jihatda torlikday, bir xillikday taasurot qoldirishi mumkin, ehtimol. Biroq, menimcha bunda ham tabiiy, qonuniy holni ko‘rganimiz to‘g‘riroq bo‘ladi. Negaki kechagi kunimiz mana endi-endi ijodkorlarimiz uchun chinakam estetik obyektga aylanib bormoqda. Zero, ijodkor (jumladan, boshqalar ham) endigina u davr hayotidan rostmana uzilib, unga tugal bir bosqich sifatida chetdan qarash xolis va atroflicha chuqur mushohada qilish imkoniga bo‘ldi. Davrdan uzoqlashganimiz barobari, asrdan-asraga uning badiiy talqini chuqurlashib borayotgani buning yorqin dalili bo‘lgandek, hali bu mavzuning “yopilmagan”idan ham dalolatdir. Ikkinchi tamonidan, tematik jihatdan yaqin yuzaki qarganda bir-biriga o‘xshash asarlarda talqinlar turfaligi ijodkor shaxsiy nuqtai-nazarining tobora bo‘rtib borayotganini adabiyotimizning ertasidan xayrli foldir. Aytaylik, o‘sha davr ijtimoiy hayotiy jarayonlarining, absurd voqelikning shaxs tabiati, ruhiyatga tasirini o‘rgangan adiblar ijodida bir qarashda o‘xshash, aslida birbiridan jiddiy farqlanuvchi obrazlar (tiblar) yaratildi. 4 Absurd. Bu so‘zning lug‘aviy ma’nosi “bema’nilik” bo‘lib shu asosiga qurulgan insonlar obrazi, yoki bo‘lmasam voqea hodisalarga keng o‘rin berilgan adabiy janrdir. Bugungi kunimizda bu janrning ancha murakkab namunalari yaratilganini e’tirof etganimiz holda, “Adolat manzili” romani shu janr dastlabki nishonalari deya ayta olamiz. Asardagi biror gunohni bo‘yniga olmagan shaxsni o‘zlari to‘qigan yolg‘on tuhmat bilan qamashlari va qilmagan ishlarini bilib turib bo‘yniga olmaguncha ruhiy qiynoqqa solishlari, hatto Suyun burgutning begunohligini bilib turib, uni yana yangi-yangi bo‘htonlarni yog‘dirish uchun xotinidan pora so‘rashi, buning be’manilikdan hech kam joyi yo‘qdek tuyuladi. Butun umrini, eng kuch-qudratga ega navqiron yigitlik chog‘larini urushda kechirib hatto 80-yillarda ham goh maktabda, goh 4 Normatov U. Ijod sehri. T;, “Sharq”, 2007, 352-b. 25 muassalarda yoshlarnimizni Rossiyaning sodiq askari bo‘lib va’zlar aytganda ham, ko‘ragiga shoda-shoda orden, medallarni taqib hayotdagi eng muhim vazifa haqiqiy vatanparvar, yurtsevar fidoiy, jonkuyar siymo bo‘lib o‘tganidan qanchalik mamnun bo‘lsa, kuyovi aybini bilish, aybdor emasligini hech qanday gunohsiz qamalganini aytish Burgutni ozod qilish yo‘lidagi dastlabki harakatidan keyingi holati bu obrazning umri qanchalik besamar kechgani, bema’ni hayot kechirgani absurddan o‘zga narsa emas. Odil Yoqubov “Adolat manzili”da bu qahramonlari orqali butun mustamlaka tuzumining bemani ekani hech qanday inson manfaatlariga rioya qilinmagani. Mustamlaka fuqarosining kim bo‘lishidan qat’iy nazar: xoh u veteran bo‘ladimi, xoh oddiy bir cho‘pon buni qizig‘i yo‘q baribir shafqatsiz qullardek guvohi bo‘lamiz. Asar qahramonlari shu juhatlarni yuzaga chiqarishda o‘z his – tuyg‘ulari, xatti-harakatlari bilan faollik va o‘ziga xoslik kasb etadi.Burgutga xos telbalarcha rashki, bitiruv kechasida to‘qigan tush hikoyasi baxshilarga xos puxta mahorat sohibi shu bilan birga chuqur bilimdon ekanini bilib olamiz. Asarning asosiy voqealari, ya’ni syujeti va kompazitsiyasini ta’min etuvchi vositalardan birinchisi asar tili; ikkinchisi hayot oqimi va obrazlar; uchinchisi asarda o‘ziga xoslik kasb etuvchi qahramonlar nutqi, muallif hikoyasi va to‘rtinchisi asar turi janri kabi to‘rt jihatni har bir asarga har bir ijodkor o‘rin berishi shart. Shu jihatdan “Adolat manzili” romani ham uchunchi jihati ya’ni o‘ziga xosligini ta’min etuvchi vosita sifatida obrazlar tilidan aytilgan xalq og‘zaki ijodiga xos vositalar: tush voqealari, o‘lanlar, motam qo‘shiqlari ushbu asarning o‘ziga xosligini ta’min etgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shu sabab ham bu asarni tahlil qilgan ko‘plab adabiyotshunos va tanqidchi asr o‘ziga xosligini xuddi shu xalq og‘zaki ijodi yaqinligi deb baho beradi. Badiiy asar syujeti hayot haqiqatiga asosida 26 kitobxonni o‘zigatortadigan, jozibador qilib qurulgandagina muayyan ta’sir kuchiga egsa bo‘ldi. 5 Syujet bir necha tarkibiy qismlardan iborat bo‘lib. Biz yuqorida to‘xtalgan Suyun Burgutning yoshlik bolalik tasvirlari ekspozitsiyani tashkil etadi. Ekspozitsiy Suyun Burgutning adolat parvar obraz bo‘lib yetishining sabablari nimda ekaniga o‘quvchini savollariga javob bo‘ladi. Bu kitobxonda Burgutning va boshqa qahramonlarning asar davomidagi hatti-harakatlariga asos bo‘luvchi debocha qismi hisoblanadi. Asarning asosiy qismi – tuguni esa Suyun Burgutning xibsga olinish voqeasidan boshlanadi. Asar deyarli shu tugun va buy o‘ldagi qahramonlarning turli psixologik va ijtimoiy holatlari bilan kechadi. Shu o‘rinda asosiy voqealar Burgutning savxoz raisi lavozimiga o‘tirishi bilan boshlanadi. Ammo asarga tugun qilib olinadigan ziddiyat faqat sanoqli obrazlar emas, balki, barcha kitobxonni dardi ijtimoiy hayot muammosi bo‘lishi kerak. Shu sababdan 80 yillar oxirida avj oldi ” O‘zbek ishi” deb qamalgan begunoh vatandoshlarimizdan achchiq hayotini aks ettirish bo‘lgan asar tugunini Suyun Burgutning qamoqqa olinishi deb talqin qilsak maqsadga muvofaq bo‘ladi. Burgutning savxoz direktorligiga ko‘tarilishi kutilmas voqea bo‘ldi, bunday deyilishini sababi nazarlarida dunyoni ushlab turgan Mansur Mesh va Najmiddinovlar ichki ziddiyatlarini bilsada xotini marjona qancha jon kuydirib bu yo‘ldan qaytarishga harakat qilsada hatto “iloyo erimning nomzodi o‘tmagay” deb xudoga tavallo qilsada avvalboshi Najmiddinov so‘ngra yaxshi-yomonni shunday ham ajrata oladigan xalq Burgutni direktorlikka ko‘taradi. Burgut ishni to‘g‘ri boshlab ko‘p savobli ishlarni amalgam oshirdi. Tez orada el-yurt og‘ziga tushadi. Oila a’zolari, hamqishloq, hamyurtlari faxrlanib yurishadi. Burgutdagi bu ko‘rinmayotgan qobilyatni: tashkilotchilik, 5 Xudoyberdiyev E. “Adabiyotshunoslikka kirish”, T;, “Sharq”, 2008, 71-b. 27 uddaburonlik muammolarni tez va oson hal qilish ko‘p holarda haqiqiy boshliq, yurtdoshlari mas’ulyatini o‘z zimmasiga olgan fidoiy shaxs timsolining o‘ziga xos na’munasi bo‘la oladi. Adib har bitta boshliqning shunday xususiyatlarga ega bo‘lishini xohlaydi. Ko‘p o‘tmay dard ustiga chipqon deganlaridek Darvesh duduqning qo‘rasiga o‘t ketadi. Sovxoz hisobidagi oltiming qo‘y yonib kul bo‘ladi. Burgutni avvalo yongan qo‘ylar emas tasodif falokat tufayli (balki bu Mansur Mesh singari alamzada kimsalar ishidir) qamalishi mumkin cho‘ponlar hayoti sarosimaga soladi bu o‘rinda inson parvarlik birinchi o‘ringa qo‘yiladi. Qo‘ylar esa bir jonivor uning qadri oldida inson o‘rni yer bilan osmoncha farq qiladi. Burgut shu narsani aniq biladi, u hech qachon arzimagan oltiming bosh qo‘y uchun umri mehnatda o‘tib ham kosasi oqarmagan, bolalari to‘yib yoki usti but bo‘lmay ulg‘ayayotgan bitta televizorni mo‘jizadek hang-u mang bo‘lib tomosha qilayotgan bu insonlarni hech qachon tashlab qo‘ymaydi, qo‘ylar o‘rnini to‘ldirish uchun kerak bo‘lsa, o‘z qo‘ylarini beradi, xalqni yig‘ib ularni yordamga chaqiradi, xullas, hamqishloqlarini nochor ahvolga tushishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bir jihatdan bu voqealar kishilarga oddiy ko‘ringan bo‘lishi mumkin ammo Burgutning bu irodasi, matonati, haqiqat uchun olib borgan harakati orqali adibimiz har bir o‘zbek boshlig‘ining shunday jonkuyar masuliyatli eng asosiysi adolatparvar bo‘lishini xohlaydi. O‘zi qo‘l ostidagi jamoaga mehr qo‘yishni har bitta yoshga alohida e’tibor berishni, ularni o‘sishi, o‘qishi, ulg‘ayi va hayotda yaxshi natijalarga erishishiga o‘z hissasini faqatgina Suyun Burgutga xos fazilat emas, hamma jamiyatning faol a’zosiman degan shaxslarga xos xususiyat bo‘lishini xohlaydi. Agar kishilar o‘z oilalariga o‘ygan mehrni yurtdoshlariga ham ulasha olsa, o‘zgalar taqdirini o‘ziniki bilib yurtimiz, millatimiz rivojiga o‘z hissasini qo‘shsa degan maqsad va g‘oya yotadi. 28 Shunga qaramay, hamma zamonlarda bo‘lgani singari yaxshiga kun yo‘q, yomonga o‘lim. Burgut bir kishi qilishi kerak bo‘lgan ishni juda qisqa muddatda amalga oshirdi. Bu esa Mansur mesh – sobiq direktorning halovatini buzdi. Xalqimizda o‘tdan tushsa ham, egardan tushmaydi, degan naql bor. Bu aynan Mansur mesh uchun topib aytilgan gapday jaranglaydi. Axir endi boshliqlik kezlarida soyasiga salom beradigan va og‘zidan chiqqani muhayyo qiladigan kimsalar ichidan chiqdi. Xalqning Burgutni qilayotgan ishlaridan mamnunligi Mansur meshning paytavasiga qurt tushuradi. Garchi bu adovat o‘rnini Burgutga bo‘shatganda paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, endi yana ham alamga oladi. O‘z maqsadlariga yumaloq xatlar yozib, tuxmat yog‘dirib erishadi. Bu gunoh Burgut tergovning dastlabki kunlarida tushkunlikka tushadi. O‘zi yozgan o‘lan so‘zlari diqqatimizni tortadi. Bu so‘zlar Burgut qalbida qo‘zg‘algan adalatsizliklarni isyondek taassurot qoldiradi. Agar kishilarning boshiga og‘ir kunlar tushsa, eng ,avvalo, o‘z yaqinlari, tug‘ilib o‘sgan yurti, hamqishloqlariga suyanadi, tayanadi. Burgut ham o‘z yurtiga shunday mehr qo‘yadi. Adolatsizliklar eshik qoqayotganda shu mehnatsevar xalqi ko‘magiga ko‘z tutadi, undan madad kutadi. Bu adolatsizliklar qanday tog‘larni larzaga solmayapti, axir, uning bag‘rida o‘sib, ulg‘aygan farzandlarining birma-bir kulfatlarga mubtalo bo‘lmoqdaki, yana begunohlar jabr ko‘rib, gunohkorlar suvdan quruq chiqmoqdaki nechun, nimaaga… bu so‘zlar tilga ko‘chganda Burgut yuragidagi norozilik adolatsizlikka qarshi isyon olovining butun tanasiga o‘t oldirganday tuyuladi. Alanga kuchaygan sari, o‘lan ham avjiga chiqadi.Bu Marjontovga emas, butun xalqqa aytilgandek xalq tilidan aytiladi. Bukun senga ne bo‘ldi? 29 Inson g‘amga botganda, ayniqsa, qahramonimiz Suyun Burgut singari bu tashvishlar yolg‘on, uydurma gaplar bo‘lganda ruhiy dunyosi qaqshatqich zarbaga uchraganda, yurak dengizi ko‘pirib, toshganda, qirg‘oqlarga sig‘may quyun ko‘targanda chekkan iztirobi o‘langa ko‘chgan er-u xotinning bu faryodi dilidan otilib chiqadiki, hech kim befarq eshitmaydigan, katta yosh bolalar ham chumchuq kabi shoh-shohga qo‘nib, bir-birini pinjiga kirib, sukut saqlagan holda quloq tutadilar. Bu manzara qahramonlarning ma’naviyatli diyonatli obrazlarining yana bir o‘ziga xosligidir . Shunga qaramay, ular yashab turgan jamiyat oqni oq emas qora deb o‘z bilganini, o‘z maqsadini hech bir mubolag‘asiz amalga oshirgan. Burgut o‘g‘li Lochin bilan xuddi do‘stlardek muomilada bo‘ladi. Ular bir bo‘lgandan ochiq oydin gaplashib, bahsga munozaraga kirisha oladilar. Bu ikkovlarining suhbati jarayonida namoyon bo‘ladi.Ular ijtimoiy hayotda sodir bo‘lgan ,bo‘layotgan nohaqliklarni haqiqiy bahosini beradilar.Lekin ota hukumatning hazillashib bo‘lmaydigan ayovsiz va adolatsiz ekaniniaytib bunga bas keluvchi insonni toppish amri mahol ekanini qayta-qayta ta’kidlasa- da Lochin ham ko‘p kitob o‘qigan, vatani tarixini va tarixiga aylangan kechagi kunini yaxshi biladi.Undagi yoshlarcha qiziqqonlik, kitoblardan singgan adolat tantanasiga ishonch dilidagi o‘y-fikrlari otasi aytgan gap asl haqiqat ekanini tan olgisi kelmaydi.Kitoblardan o‘rgangan haqiqat ekaniga shubha qilmaydi. Suyun Suvonqulov Sharanovskiy, Mirjalolov Mansur mesh (o‘zlaricha adolat va isbotlarsiz, hech qanday dalillarsiz) qamoqqa olinar ekan xatni Marjonoydan kechirim so‘raydi. Kechir meni!- dedi o‘pkasi to‘lib-gunohkor Burgutingni kechir,xudoga topshirdim,seni… u tomog‘i g‘ip bo‘g‘ilib, o‘zini dahlizga urdi. 6 6 Yoqubov O. Adolat manzili. T.; “Sharq”, 2005,53-b. 30 “Gunohkor” Suyun Burgut odamlar aytganidek pora bergani uchun emas, ayolini el-u yurt oldida gapga qolishi nohaq bo‘lsada, besh qo‘l baravar emas, baribir bu tuhmat chin bo‘lib el ichida yoyilishi hamma ularga ola qarashi mumkinligidan xijolat bo‘lib kechirim so‘raydi. Lochinni tarbiyasini yolg‘iz o‘ziga topshirib ketayotganidan, kelajakda ularni juda qiyin kunlar kutishidan iztirib chekib kechirim so‘raydi. Vafodor umr yo‘ldosh, u ayolini hech qachon kimlargadir muhtoj bo‘lishini xohlamaydi, lekin ayni vaziyatda ular bu ko‘rgulikka qaqnday sababdan qanday chidaydi. Shu sabablardan kechirim so‘raydi. Aslo aybini bo‘yniga olib emas xotinini, farzandini qiyinchilik girdobiga solib ketayotganidan qattiq o‘rtanib kechirim so‘raydi. Burgut o‘zi oilasi a`zolaridan-da ko‘proq g‘amga qayg‘uga botadi, balki bunday deyishimiz noo‘rindir. Uqamoqda ligida butun o‘tmishiga nazar tashlaydi. Har qancha o‘ylamasin, o‘rtanmasin nega qamoqda yotibdi, qayerda xatoga yo‘l qo‘ydi anglab yetolmaydi. Bu o‘sha davrda yigirma besh mingga yaqin “O‘zbek ishi” deb qamalgan vatandoshlarimizning ko‘pini qiynagan savol bo‘lishi ular ham ruhiy qiyinchiliklarning omonsiz yomg‘irida sel bo‘lganini bugungi kun isbotlab turibdi. Suyun Burgut obrazi yozuvchining, qolaversa butun o‘zbek nasrining jiddiy yutug‘i undagi isyonkor ruh, haq gapni har qayerda har kimga qo‘rqmasdan ayta olishi, qamoqda yotganda Sharanovskiyning savollariga javob berishida boshqa xonaga o‘tkazishganda ham hech qachon e’tiqodini o‘zgartirmadi. Nohaqlik soyasiga salom bermadi Sharanovskiyning gaplari izzat nafsini qo‘zg‘atsa-da alamlarini ichiga yutdi. Aybini atrofdan emas o‘z hayot yo‘lidan izladi. U gunohi nimada uning nima uchun bu xo‘rliklarga chidashga majbur iztiroblar oloviga jizg‘anak bo‘lsa-da, u yashayotgan jamiyatda buni isbot qilib bo‘lmaydi. Ular to “aybdor”ni o‘z “aybi”ga iqror qilmaguncha turli-tuman sinovlarga tashlayverishadi. 31 Burgut uchun keyingi bosqich bir qator xudodan qaytgan Levon, Bo‘rsiq, Malikai ayyor qamalgan xonaga tashlaydilar. Ularni xattiharakatlaridan seziladiki, u bekorga bu xonaga kelib qolgani yo‘q, bu Burgutga aybini bo‘yniga olishi uchun yana bir sinov, ammo yoshlikdan chiniqqan qahramonimizga bu kimsalarni yer tishlatish uncha qiyinchilik tug‘durmaydi. Qamoqxonadagi to‘polondan militsionerlar Burgutni tartibga chaqirib bu qilmishidan uyaltirmoqchi bo‘lishdi. O‘zlaricha tanbeh ham berishdi. Burgut bunga javoban shunday dedi: Bir bo‘hton yetmovdi, ikkinchisini boshlamoqchimisiz? –bo‘g‘ilib dedi u va oyoq ostida yarqirab yotgan ikkita pichoqni ko‘rsatdi. Avval so‘rab- surishtiring bu pichoqlar kimniki? Kim qamoqxonada yotgan kallakesarlar qo‘liga pichoq berib qo‘ydi? Maqsadlaring nima? Bo‘htonga uchragan halol insonlarni bukolmagandan keyin ularga mana shu iflos qimorbozlar yordamida tiz cho‘ktirishmi niyatlaring? Meni bu kissavurlar orasiga tashlashga kim ruxsat berdi sizlarga? Insof bormi sizlarda? O‘g‘risi zo‘r kelsa, qozi muttaham bo‘lur dedi. –Og‘zingdan chiqqan gaplarga qara! Uyat senga, Burgut, uyat. 7 Ha yuqoridagilar qilayotgan qilmishlari bilib turubdi, bularning bari “Burgutning tan olishi kerak bo‘lgan qilmishi uchun” uyushtirilgan sinov edi. Uni buy o‘l bilan qo‘qitib bo‘lmasligini anglab yetishdi. Shu o‘rinda militsionerni javobiga e’tibor beramiz. O‘g‘ri zo‘r kelsa, bu degani Sharanovskiy boshliq tergovchilar buyrug‘ini bajarishga majburlar, odamlar ham adolat kim tomonida ekanini yaxshi biladilar, ammo na chora xohlasa xohlamasa ular buyrug‘ini bajarishadi. Aybli bo‘lmasada barcha 7 Yoqubov O. Adolat manzili. T.; “Sharq, 2005, 140-b. 32 nohaqliklar ular qo‘li bilan bajariladi. Shu sabab ham muttaham kishilarga aylanishadi. Suyun Burgutni navbatda turgan sinov-oxirgisidan o‘tkazishdi. Yana tergovqilishdi endi ular o‘ylagan maqsad amalga oshay deb turibdi. O‘sha pora bergan Najmiddinov ayovsiz azoblardan so‘ng aybini bo‘yniga olgan. Burgutni pora berganini tan olgan edi. Axir, hayvonga bunchalar azob bermaydilar va ularni-da bunchalar xo‘rlamaydilar sobiq kotib bu qiynoqlarga dosh bera olmadi. Ikkita maxbus dialogiga diqqat qarataylik! Sizga nima bo‘ldi Jamoliddin aka? Yigirma yildan beri viloyatda dag‘dag‘a solib yurgan odam … qanday qilib bu ahvolga tushdingiz? Bu … bu jallodlar bilan olishib, uydirma gaplarni, kurakda turmaydigan g‘irt bo‘xtonlarni o‘z yoqalariga yopishtirish o‘rniga… olmagan porani oldim deysiz? O‘zingiz yetmagandek meninh ham boshimga mag‘zava to‘kasiz. Sizga nima bo‘ldi, Jamoliddin aka? Erkakmisiz yo?.. Suyun Burgut so‘zini tugatmagan ham ediki, Najmiddinov kalovlanib o‘rnidan turdi-da mast odamday gandiraklab borib Burgutning oyoq ostiga gurs etib yiqildi-yu ko‘z yoshidan bo‘g‘ilib: Kechir meni, ukajon ! –deb ingradi. Ko‘rib turibsanki ahvolimni ! Xudo hech kimning boshiga solmasin men ko‘rgan azoblarni. Ha, Mirjalolovlar ularning begunohligini yaxshi bilishadi. Ammo Burgut Najmiddinovdan farqli o‘laroq hech qachon, har qanday qiynoqlarga solinsada o‘z nomiga dog‘ tushurtirmaydi. Burgutni bu y o‘llar bilan mag‘lub qilolmagandan so‘ng Sharanovskiy o‘ylagan so‘nggi chorani ishga soloshadi. U ham bo‘lsa, guvoh qilib xotini Marjonoyni chaqirishgan. Hali bunchalik tubanlikka borishlari xayoliga ham kirib chiqmagan burgutning oldida so‘nggi chora qoladi bu chora bo‘lsa, Marjonoyga hech qanday qora yuqtirmasdan, ham o‘g‘li bir umr elu-yurt oldida izza bo‘lib yurishnini oldini oladigan kishi sifatida o‘z joniga qasd qilishga ahd qiladi. U oila a’zolarini bu iflos joyga kelib, 33 masqara bo‘lishini xohlamaydi. Razil, olchoqlar qo‘lida o‘yinchoq bo‘lishga toqat qiloldi. Sevimli yoriga xati hech qachon undan xafa bo‘lmasligini, Lochin uni kechirishini otasi tutayotgan yo‘l eng to‘g‘ri qaror ekanini yozadi, ularni qog‘ozga tushiradi, eng adolatli yo‘l o‘z joniga qasd qiladi. “Burgutning o‘limi – mardona o‘lim. U o‘z insonlik sha’nini yuksaklikka ko‘tarib, sevikli jufti haloli nomusini saqlab qolib el-yurt ko‘nglida yorqin iz qoldirib, odamlar yuragiga olov yoqib, beshavqat g‘animlarni lol qoldirib bu foniy dunyodan ketdi. Burgutning dafn marosimida marhum haqidagi odatdagi savolga “yaxshi odam edi, mard yigit edi. Suyun Burgut!” deya hayqiradi. Bu hayqiriqdan Marjontov ham yig‘ladiyov, Marjontov ham silkindi-yov!..” – deb yozadi. 8 Muallif asardagi yana ikkita shaxs – Veteran va Lochin obrazlari ustida to‘xtab o‘tilmasa roman va uning bosh pafosi haqidagi tasavvur kemtik bo‘lib qoladi. Odil Yoqubovning avvalgi romanlarida sho‘ro odam bo‘la turib, inqilob ideallariga sho‘ro hokimiyatiga sodiq qolgan holda halolligi, rostgo‘yligi, adolatparvarligi, imon-e`tiqodi, diyonati bilan davrga bot-bot duch kelganda ham ahdidan e`tiqodidan qaytmagan. Ko‘pni ko‘rgan nuroniy qariyalar obrazi yaratilgan edi. 8 Yoqubov O. Adolat manzili. T.; “Sharq”, 2005, 170-b. 34 XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, “Odamlarni, umuman, o‘quvchini halollikka, iymonga, diyonatga chorlagan ijodkorning o‘zi halol, iymonli bo‘lishi kerak. Aks holda, uning yozganlari yolg‘on bo’ladi. Hech kim ishonmaydi,”- degan edi . Odil Yoqubov. O‘z so‘zi bilan aytganda yozuvchi ko’nglida borini ro‘yi-rost yozgan ijodkorlardan edi. Adibning “ko‘ngil mulki” hisoblanmish asarlari hali uzoq yillar o‘quvchilar qalbida o‘z izini qoldirib yashaydi deb ishonch bilan ayta olamiz. Odil Yoqubovni ijod sohasiga kirib kelishida otasi katta o‘rin tutgan. Yozuvchi bolalik xotiralarini eslar ekan: “Har oqshom katta mehmonxonamiz odamga to‘lib ketadi. Qo‘ni-qo‘shnilar, qarindosh-urug‘lar, qiz-kelinchaklar yig‘iladi. Aksariyati yoshlar. Dadam taxmondagi kitoblar orasidan jigarrang jildli qalin bir kitobni olib sekin varaqlaydi. Men uning tizzasiga suyanib kitobning bezaklari, ajoyib suratlarini tomosha qilaman. Bu kitob – “Ming bir kecha”ning 1905-yili bosilgan rus nashri edi. Dadam kitobni o‘qimaydi, bir necha betini o‘ychan varaqlaydi-da, keyin sekin hikoya qila boshlaydi. Bu hikoyalar aksariyat tun yarmigacha, ba’zan xo‘roz qichqirguncha davom etadi, men ham oyimlarning “yot” deyishlariga quloq solmay, mijja qoqmay eshitaman”.Bu xotiralar shundan dalolat beradiki, Odil Yoqubov yoshligidanoq kitobga mehr qo‘ygan, adabiyotning chinakam ixlosmandi edi. Uning asarlari xuddi Pirimqul Qodirov, Oybek, Asqad Muxtor, Shukur Xolmirzayev, Mirkarim Osim, O‘tkir Hoshimov kabi yozuvchilar asarlaridek o‘quvchilarning qalbidan joy olishga loyiq kitoblardir. 35 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. O zbekistonʻ ʻ Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha harakatlar strategiyasi to g risida. ʻ ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami, 2017 yil., 6-son, 70-modda. ʻ ʻ 2. Qo`shjanov M. Qalb pokligi. Saylanma 1 jild. T.: 1982. 3. Xudayberganov N.Parvoz davom etadi. - T.: 1980. 240b 4. Sharafiddinov O.Ijodni anglash baxti. – T.: 2004. 5. Normatov U. Yangi o`zbek adabiyoti. –T.: 2007 va boshqalar. 6. Ergashev A.S. Rivoyat va uning badiiy asar syujet – kompozitsion tuzilishidagi o`rni. Filologiya fanlari nomzodi. Diss. Avtoref. – T.: 1993. 7. Qurbanov T.J. O.Yoqubovning portret yaratish mahorati:Filol. Fanlari nomzodi diss. avtoref. – T.: 1997. 8. Rahimov Z.A. O.Yoqubovning “Ko‘hna dunyo” romani poetikasi. 9. Isayeva Sh. O‘zbek tarixiy romanlarida xarakter ruhiyatini tasviriy usullari. Filol. Fanlari nomzodi diss. avtoref. – T.:2003. 11.Qosimov B. O‘zbek adabiyoti va adabiy aloqalari tarixi. T.; “Fan va texnologiya”, 2008, 540 b. 12.Normatov U. Ijod sehri. T;, “Sharq”, 2007, 400 b. 13. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. (Darslik). T.: “O‘qituvchi” 2005 y, 300 b. 14. Karimov N. va boshqalar. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. Darslik. T.: “O‘qituvchi” 2004, 560 bet. 15. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti . Qaydasan, Moriko?. T.; “Sharq”, 2004, 592-b. 16.Yoqubov O . Adolat manzili. T.; “Sharq”, 2005, 178 b. 36 17.Yoqubov O. Diyonat. “G`afur G`ulom” nomidagi nashriyot matbaa ijodiyot uyi. T.: 1978 yil, 450 bet. 18.Yoqubov O. “Ko`hna dunyo”. T.: “Yangi asr avlodi”,2015, 280b. 19.Yoqubov O. Ulug`bek xazinasi. –T.: Adabiyot va san‘at nashriyoti, 1994. 37

Odil Yoqubov-qissanavis 

                                               Reja:

Kirish...................................................................................................................2

I BOB. Odil Yoqubovning  hayoti va ijodiy faoliyati…………………………..5

1.1.Odil Yoqubov zamonaviy o‘zbek nasrining yirik namoyandasi. Adibning o‘zbek adabiyotiga  qo‘shgan hissasi...................................................................5

1.2.Burch,diyonat,adolat muammosini yoritish yozuvchi ijodining bosh mavzusi………………………………………………………………………...10 

II.BOB.Odil Yoqubovning asarlarida  zamonaviylikning o‘ziga xos uslubi va obrazlar yaratishdagi badiiy mahorati.................................................................16

 2.1. Odil Yoqubov qissalarida tasvir va talqin...................................................16

2.2.“Adolat manzili” asarida Suyun Burgut obrazi..............................................22

Xulosa.................................................................................................................34

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.....................................................................35

Купить