Oila, bolalar va yoshlar - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	61.0KB
Покупки	6
Дата загрузки	19 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Oila, bolalar va yoshlar

Купить

OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ fanidan
“ Oila, bolalar va yoshlar ”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
Bajardi: Yurisprudensiya: biznes
huquqi yo’nalishi
1-kurs talabasi
Toshkent

Mundarija
Kirish
I. Oila jamiyatning asosiy bo’g’ini va oilaning konstitutsiyaviy asoslari
1.1. Oila instituti tushunchasi
1.2. Oilada nikoh tuzish, ota-onalar va farzandlar o’rtasidagi
majburiyat masalalari
II. Oila konstitutsiya va qonunlar himoyasida
2.1. Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlarning ota-ona
oldidagi majburiyati
2 .2. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyada oila va inson qadri masalalari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Oilani muqaddas maskan sifatida
e’zozlash, oilada tinchlik-osoyishtalik, farovonlik muhitini qaror toptirishga
xalqimizga azaldan xos bo’lgan fazilatlardir. Oila va oilaviy qadriyatlar har qanday
inson hayotida quriladigan eng muhim poydevor hisoblanadi. Shaxsning
shakllanishi oilada boshlanadi. Oilaviy qadriyatlar yaxlit tabiatning uyg’un
rivojlanishi uchun zarur ko’nikmalarni singdiradi.
Oilada eng muhimi nima? Bu savolga hech kim aniq javob bera olishi
qiyin. G’amxo’rlik va ishonchmi? Fidoyilik va mehnatsevarlik? Oilaviy
an’analarga rioya qilishmi? Balkim sevgidir?
Oila va oilaviy qadriyatlar doimo chambarchas bog’liq va bir-birisiz
mavjud bo’lmaydi. Agar oila bo’lmasa, oilaviy qadriyatlar tabiiy ravishda o’z
ma’nosini yo’qotadi. An’anaviy oilaviy qadriyatlar g’amxo’rlik va sevgiga
asoslanadi. Oilaning bosh sarboni ota bo’lsa, ona oilaning tinchligini
mustahkamlovchi, unda voyaga yetayotgan farzandlar tarbiyasi bilan
shug’ullanuvchi, mehr-muhabbat ulashuvchi muqaddas zot sanaladi. Azaldan oila
muqaddas dargoh, nikoh esa buzilmas rishta sanaladi. Oila mustahkam,tinch,halol
va pok bo’lsa, jamiyat ham mustahkam, osoyishta bo’ladi.Aksincha,oilalarda
parokandalik,buzg’unchilik bo’lsa,o’sha jamiyat buziladi,tinchlik,xotirjamlik
yo’qoladi,u oqibatda chuqur tanazzulga yuz tutadi.Baxtli oilalar tufayli baxtli
jamiyat vujudga keladi. 1
Hayot juda murakkab jarayon bo’lib, unda turli holatlar uchrab turadi. Gohi
shodlik, gohi g’am deganlariday oilada er va xotin o’rtasida har xil sabablar ila
kamchiliklar borShoshqaloqlik, jahlning tez chiqishi, qanoatsizlik, manmanlik,
tirnoq ostidan kir qidirmoqlik oilaviy munosabatlarga putur yetkazadi.
Ma’naviy jihatdan, bir biriga sabr qilish lozim bo’lganiday, moddiy
jihatdan ham qanoatli va sabrli bo’lish juda muhimdir. Oilaning tinch,
farzandlarning baxtli bo’lishligida er-xotinning ikkisi ham oiladagi o’z burchlarini
astoydil ado etishga intilishlari muhimdir. Mustahkam va saodatli oilada er-xotin
1
Husanov O.T konstitutsiyaviy huquq.Darslik.-Toshkent Yuridik adabiyotlar publish,2022

o’zaro totuv yashashi, bir-birining yaxshi va yomon jihatlarini ko’tarishi, ayb va
kamchiliklarni kechirishi, tinch va totuv yashashi lozim.
Oilada erkak kishining ma’suliyati alohida qayd etilgan. Sharqda qadim-
qadimdan oila muqaddas go’sha sanalgan. Agar oila sog’lom va mustahkam
bo’lsa, mahallada tinchlik va hamjihatlikka erishiladi. Binobarin, mahalla-yurt
mustahkam bo’lsagina, davlatda osoyishtalik va barqarorlik hukm suradi. Oila
farovonligi milliy farovonlik asosidir 2

Xalqimiz tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, eng qimmatli an’analar:
halollik, rostgo’ylik, or-nomus, xayo, mehr-u oqibat, mehnatsevarlik kabi barcha
insoniy fazilatlar, eng avvalo oilada shakllangan. Bugungi kunda ham ana shu
an’analarni davom ettirib, o’zbek oilalari oilaning sog’lom iqlimi, ota-onaning bir-
biriga mehri va hurmati sharoitida, oila bag’rida farzandlarni el-yurtning munosib
o’g’il qizlari bo’lib, unib o’sishlarida astoydil jon kuydirmoqdalar.
Kurs ishi mavzusini o’rganganlik darajasi : Oila a’zolari o’rtasida sodir
bo’ladigan murakkab va serqirrali munsosabatlar ko’plab olimlar,shu jumladan
olimlar(M.Davletshin,G’.Shoumorov,E.G’oziev,B.Qodirov,X,Karimov,n.Sog’inov
,F.Akramova,G.Yodgorova,N.Saloeva,D.Xoliqov va boshqalar)tomonidan
o’rganilgan.Ularda ko’proq o’zbek oilalariga xos urf-odatlar,udumlar,an’analar
nuqtai nazaridan oilaviy munosabatlar tadqiq etilgan 3
.Oiladagi ijtimoiy
munosabatlar va ularning kelib chiqishi qonuniyatlarni batafsil monografik tarzda
o’rganganlardan biri rus olimi L.Y.Gozman(1987)hisoblanadi.U bu qonuniyatlarni
tahlil etish uchun attraktsiya tushunchasini ishlatgan.Attraktsiya inglizcha
attraction-tortilish,intilish so’zlaridan olingan bo’lib,u bir insonning ikkinchi
insonga nisbatan his qiladigan ijobiy munosabatini anglatadi.
Kurs ishi maqsadi . O’zbekistonda oilaviy munosabatlarni huquqiy
tartibga solishning mohiyatini, mazmunini aniq ifoda etish, oilaviy munosabatlarni
qonun yordamida tartibga solishning, axloq nuqtai nazaridan qanchalik zarur
ekanligini ko’rsatish bilan birga, munosabat ishtirokchilarining muayyan huquq va
2
3
2.Saydullayev.Sh Davlat va huquq nazariyasi,Darslik.-Toshkent:
Yuridik adabiyotlar publish,2022

majburiyatlarini belgilashda muhim ahamiyatga egadir va oilaning jamiyatdagi
o’rnini belgilab berishdan iborat.
Kurs ishi vazifalari quyidagilar etib belgilandi:
Oilaning jamiyatdagi o’rnini konstitutsiyaviy qonunlar orqali tahlil etish va
o’rganish.
Oilaning to’laqonli rivojlanishi uchun zarur bo’lgan ijtimoiy va iqtisodiy
sharoitlarni va buni davlat tomonidan konstitutsiyaviy asosda belgilab qo’yilishini
o’rganish.
Oilaning jamiyatdagi o’rnini baholash eski va yangi tahrirdagi
konstitutsiyalar o’rtasidagi tafovutlarni tahlil qilish.
Oila institutiga doir berilgan takliflar haqida ma’lumotlar o’rganish.
Kurs ishining predmeti . O’zbekiston Respublikasi oilaviy munosabatlarga
oid normativ-huquqiy hujjatlar kurs ishi mavzusining predmetini tashkil etadi.
Kurs ishining obyekti : Oilaning jamiyatdagi o’rni va ahamiyatini aniq
belgilab olish va oilaviy munosabatlarni huquqiy tartibga solish borasidagi
muammolar tashkil etadi.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Kurs ishida bayon etilgan
mulohazalar, nazariy xulosalar va amaliy takliflar oila instituti hamisha
mamlakatimiz ijtimoiy va siyosiy hayotining diqqat markazida ekanligi va oilaning
davlat tomonidan konstitutsiya, oila,fuqarolik,uy-joy,mehnat kodekslarida hamda
qator qonunchilik hujjatlarida tartibga solinishi va oila jamiyat rivojidagi tutgan
o’rnini asos qilib olish mumkin.
Kurs ishining tuzilishi. kirish, 2bob, 4paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I. Oila Jamiyatning asosiy bo’g’ini va oilaning konstitusiyaviy
asoslari.
I.1 Oila instituti tushunchasi.
Oila jamiyatning quyi asosiy bo’g’inidir. U - insonning hayotga
kelishi, tarbiyalanishidagi asosiy makon. Oila bir necha kishilarni birgalikda
yashash joyi. Oila to’liq bo’lishi uchun ota-ona va farzandlar bo’lishi shart.
Ularning birortasisiz ham oila bo’lishi mumkin. Lekin bunday oilada
yetishmovchilik bo’ladi. Har bir oila ma’lum xonadonga mos bo’ladi. Oila
qurishdan asosiy maqsad turli jins vakillarining birgalikda hayot kechirishi va
farzand ko’rish hisoblanadi.
Oila o’z ichki munosabatlariga asoslanadi. Oilaning ichki munosabatlari
qonun hujjatlariga, milliy va axloqiy qadriyatlarga asoslanadi. Oilaviy
munosabatlar tabiiy, iqtisodiy, ma’naviy ehtiyojni qondirish zarurati yuzasidan
vujudga keladi.
Har qanday jamiyatning mustahkamligi, rivoji oilaga bog’liq. Chunki
jamiyatda bo’ladigan ijtimoiy munosabatlarning dastlabki elementi oilada vujudga
keladi va shakllanadi. Oiladagi kattalarning bir-biri, boshqalar bilan atrof muhit,
mol-mulkka bo’lgan munosabati yoshlarning shu masalalarga munosabatining
shakllanishi uchun o’rnak bo’ladi. Oiladagi tarbiyaning boshqa tarbiyalardan farqi,
afzalligi tarbiya u yerda faqat o’rgatish, o’qitish, ta’kidlash bilangina emas, barcha
narsalarda katta yoshdagilarning kichik yoshdagilar uchun o’rnak ko’rsatishi orqali
olib boriladi.
Nima mumkin va nima mumkin emasligi, mehnatga, mol-mulkka
munosabat, ovqatlanish, dam olish, kattalarga muomila, hurmat, kichiklarga
g’amxo’rlik qilishning dastlabki sabog’i oilada olinadi. Bola boshqa muassasalarga
tarbiya, bilim olish uchun berilgunga qadar hayot alifbosi haqidagi ma’lumotni
oiladan oladi.
Oiladagi tarbiya kishilarning axloqiga, xulqiga o’chmas qoidalarni
singdiradi. Inson tarbiyasida hech qanday boshqa tuzilmalar oilaning o’rnini bosa
olmaydi. Chunki u yerdagi tarbiyaga sut, qon singari muqaddas ashyolar ta’sir

qiladi. Shularning barchasi e’tiborga olinib, bizning xalqimizga xos oiladagi ijobiy
jihatlarni mustahkamlash va rivojlantirishni ta’minlash uchun Konstitutsiyamizda
oila uchun maxsus XIV bob ajratildi. Bunday holatni - oilaga maxsus bob
ajratilishini boshqa mamlakatlar Konstitutsiyasida uchratmaymiz. U yerlarda
oilaga ham davlat va jamiyatning munosabati o’zgacha. Bizda oila jamiyatning
ajralmas qismi va mavjud bo’lishi shart masala deb qaraladi va albatta, unda ikki
jinsning, erkak va ayolning birlashuvi bo’lishi, bu birlashuv orqali dunyoga yangi
insonlar kelishi nazarda tutiladi.
Ana shulardan kelib chiqib, Konstitutsiyaning 63-moddasida: «Oila
jamiyatning asosiy bo’g’inidir...», - degan qoida o’z aksini topgan. Konstitutsiyada
oilaning jamiyat bo’g’ini sifatida e’tirof etilishi oilasiz jamiyat kemtik bo’lishini,
rivojlanish xavf ostida qolishini ko’rsatadi.
0’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti 2011-yil dekabr oyida
Konstitutsiya kuniga bag’ishlangan yig’ilishdagi ma’ruzasida 2012-yilni
«Mustahkam oila yili» deb e’lon qilar ekan, oila haqida shunday so’zlarni aytgan:
«Ongli yashaydigan har bir odam yaxshi anglaydiki, bu yorug’ olamda hayot bor
ekan, hayot abadiyligi, bebaho ne’mat bo’lmish farzand bor.
Farzand bor ekan, odamzot hamisha kelajagini o’ylab, ezgu orzu va
intilishlar bilan yashaydi. Yangi yilga mana shunday nom berishimiz azal-azaldan
xalqimiz uchun muqaddas bo’lmish, oilani hayotimiz tayanchi va suyanchi,
jamiyatimizning hal qiluvchi asosiy bo’g’ini deb qabul qilishimiz zamirida, hech
shubhasiz, juda katta ma’no-mohiyat mujassam. Chunki, oila mustahkam,oila
mustahkam ekan jamiyat barqaror. 4
1. Oila huquqida huquq va mumoala layoqati . Huquq layoqati va
muomala layoqati deyilganda nimalami tushunamiz. Huquq layoqati deyilganda,
barcha fuqarolaming fuqarolik huquq va burchlariga ega bo’lishlari tushuniladi.
Fuqarolik huquq layoqati u tug’ilgan paytdan e’tiboran vujudga keladi va vafot
etilishi bilan tugaydi (FKning 17-moddasi). Muomala layoqati - fuqarolaming o ‘z
harakatlari bilan fuqarolik huquqlari va burchlariga ega bo’lishi, ulami o’zgartirish
4
Karimov I.A. Konstitutsiya haqida.Toshkent.,2001-yil

va bekor qilishi mumkin boigan layoqatidir. Oila qonuni huquq layoqati va
muomala layoqatini ochiq ta’rifini bermaydi. Bu tushunchalami tahlil qilish
natijasida Fuqarolik kodeksida mavjud bo’lgan huquq layoqati va muomala
layoqati tushunchalaridan foydalanish mumkin. Fuqarolik muomala layoqatini
o’zgarishi oila munosabatlariga bevosita ta’sir etishi mumkin. Fuqarolik muomala
layoqatini cheklash yoki undan mahrum etish oila muomala layoqatini ham
cheklash yoki mahrum etishga olib kelishi mumkin. Ko’rsatilgan huquqiy ko’rinish
fuqarolik va oila huquqi shunday ya’ni ulami fuqarolik va oila huquqidagi huquq
layoqati va muomala layoqati bir xil va o’xshash tushuncha deb atash mumkin.
Oila huquqidagi to’la muomala layoqati xuddi fuqarolik huquqiga o’xshab 18
yoshga to’lish bilan paydo bo’ladi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin, oila
huquqida ham fuqarolik huquqiga o’xshab to’la muomala layoqati bir vaqtda
vujudga keladi. Bunday toifalarning bevosita aloqadorligi ulaming bir-biriga uzviy
aloqadorligida ko’rinadi. Yoshni kamaytirish tufayli voyaga yetmaganning nikoh
tuzishi oila huquqida uning to’la fuqarolik muomala layoqatiga ega ekanligini
anglatadi. Amaldagi 0’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksining 28-
moddasiga binoan, o’n olti yoshga to’lgan voyaga yetmagan shaxs mehnat
shartnomasi bo’yicha ishlayotgan bo’Isa yoki ota-onasi, farzandlikka oluvchilari
yoxud homiysining roziligiga binoan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan
bo’lsa, u to’la muomalaga layoqatli deb e’lon qilinishi mumkin. Oila qonunchiligi
ushbu dalolatnoma bilan to’la muomala layoqatini belgilamaydi. Bu esa oila
muomala layoqatini fuqarolik huquqiy muomala layoqatidan farq qilishini
anglatmaydi. Bu o’zbek qonunchiligida emansipatsiyani juda keng targ’ib qilishini
bildiradi. Fuqarolik huquqida ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi sababli o’z
harakatlari uchun javob berolmaydigan yoki ulami boshqarolmaydigan muomalaga
layoqatsiz shaxs beixtiyor ravishda oilaviy muomala layoqatini ham yo’qotadi.
Amaldagi oila qonunlari voyaga yetmagan bolalarning roziligini olishni
kengaytirishi holatlarini oilaviy-huquqiy munosabatlami paydo bo’lishi, o’zgarishi
yoki bekor bo’lishi (farzandlikka olish, ota-onalar huquqlarini tiklash va
boshqalarda) jiddiy kengaytirib yubordi. Bunday rozilikni oilaviy huquqiy

dalolatnoma deb tushunmoq lozim. Hamma holatlarda bolaning roziligi to’g’risida
so’z ketsa, ularda qisman muomala layoqati borligi to’g’risida gap ketadi.
Fuqarolik huquq layoqatini cheklash oilaviy huquq layoqatini ham cheklashga
bevosita ta’sir etadi. Bunday shaxslar vasiy, homiy, farzandlikka oluvchi
bo’lolmaydilar. Mantiqan, ular nikoh shartnomasi va aliment kelishuvi tuzish
huquqiga ega bo’lmasligi kerak, chunki fuqarolik qonunlari ularga o’z mulklarini
tasarruf etishga ruxsat bermaydi. Biroq nikoh shartnomalari nafaqat oilaning
moddiy holati yomonlashuvi, aksincha uni mustahkamlashga qaratilishi mumkin.
Chunki oila qonunchiligi qisman muomalaga layoqatsizlarga bunday cheklashni
belgilamaydi, Ular bunday shartnomalami tuzishlari mumkin. Fuqarolarda oila
huquq va majburiyatlariga ega bo’lish layoqati tug’ilish bilan vujudga kelsa
(masalan, ota-onalar va bolalar, aka-uka yoki opa-singillar va boshqalar o’rtasidagi
aliment majburiyatlari), ayrim holatlarda esa fuqarolaming ma’lum yoshga
to’lishlari bilan vujudga keladi. Masalan, nikoh munosabatiga kirishish. Shunday
holatlarda huquq layoqati bilan bir yo’la muomala layoqati ham vujudga keladi.
Oila huquqida muomala layoqati ya’ni o’z harakatlari bilan oilaviy huquq va
majburiyatlari paydo bo’lishi ma’lum yoshga to’lish bilan vujudga keladi. Qoida
bo’yicha bunday yosh voyaga etish yoshi hisoblanadi. Biroq ayrim huquqlarga ega
bo’lish ertaroq ham vujudga kelishi mumkin. Masalan, oila qonunchiligi
farzandlikka olinayotgan bola o’n yoshga to’lgan bo’Isa, farzandlikka olish uchun
uning roziligi talab qilinishini belgilaydi. Ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi
oqibatida o’z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ulami boshqara
olmaydigan fuqaroni sud qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan tartibda muomalaga
layoqatsiz deb topishi mumkin va bunday fuqaroga vasiylik belgilanadi (FKning
30-moddasi). Masalan, muomalaga layoqatsiz shaxs bilan tuzilgan nikoh haqiqiy
emas deb topiladi. Muomalaga layoqatsiz shaxs vasiy, homiy va farzandlikka bo’la
ololmaydi. Shaxs muomalaga layoqatsiz deb topilganda oila doirasida unga tegishli
bo’lgan shaxsiy va mulkiy huquqiar vasiy va homiylar tomonidan amalga
oshiriladi. 5
5
Otaxo‘jayev Fozil MaqsudoYich, yuridik fanlari doktori, professsor, O 'zbekiston R espublikasida xizm at
ko'rsatgan yurist, Yo‘Idosheva Shoira Rahmatovna, yuridik faniari nom zodi. O ila huquqi: Darsiik; Mirzayusuf

2. Oilaning jamiyat va davlat himoyasida bo’lishi
Jamiyatning yashash, rivojlanish shartlaridan biri uning bo’g’ini,
aniqrog’i, asosiy bo’g’ini - oila jamiyat va davlat tomonidan doimiy va samarali
muhofazaga olinsagina, tegishli maqsadga erishish mumkin. Har bir kishi o’z
hayotining uzoq vaqt davom etishi uchun sog’lig’ini qanday muhofaza qilish ustida
qayg’ursa, bu ish uchun mablag’larini ayamasa, insonparvar, oqil, uzoqni
ko’zlovchi jamiyat ham o’zining hayotini cho’zishi, rivojlanishi uchun oilaga
xuddi shunday munosabatda bo’ladi va oilani muhofaza qiladi. Konstitutsiyaning
63-moddasida oila jamiyatning asosiy bo’g’ini sifatida ko’rsatilishi bilan birga,
oila haqidagi qoida davom ettirilib, oila jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish
huquqiga egaligi belgilangan. Ya’ni oila, bir tomondan, jamiyat tomonidan,
ikkinchi tomondan, davlat tomonidan muhofaza qilinadi. Konstitutsiya qoidasi
jamiyat va davlatga oilani himoya qilish majburiyatini yuklaydi.
Jamiyat oilalardan iborat ekan, o’z-o’zidan ma’lumki, jamiyat
mustahkamligi oilaning mustahkamligiga bog’liq va oilaning mustahkam
bo’lishidan jamiyat manfaatdor. Shuning uchun oilani har tomonlama qo’Ilab-
quvvatlash va himoya qilishni jamiyat o’z zimmasiga oladi.
Jamiyat oilalarni qo’llab-quvvatlashda, ularni muhofaza qilishda katta
imkoniyatlarga ega davlat xizmatidan foydalanadi. Oilani qo’llab-quvvatlash,
muhofaza qilish davlatning konstitutsiyaviy burchidir. Davlatning oilaga
g’amxo’rligi qonun asosiga qurilgan bo’lib, avvalo u, Oila kodeksida belgilangan.
Bundan tashqari, oilani qo’llab-quvvatlash maqsadida 0’zbekiston
Respublikasi Prezidenti va hukumati ko’plab hujjatlar qabul qilgan. Oilani
muhofaza qilish va qo’llab-quvvatlashda ularni moddiy tomondan qo’llash, ularga
moddiy yordam berish chora-tadbirlarining ko’rilishi muhimdir. Karimov I. A.
Bizning vazifamiz - demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va modernizatsiya
jarayonlarini izchil davom ettirish yo ‘lidir.
Davlatimiz boquvchisini yo’qotgan, ko’p bolali oilalarga moddiy yordam
berishni o’z vazifasi hisoblaydi va buning amaliy choralarini ko’radi. Bunday
Hakimovich Rustamboevning um um iy tahriri ostida. - Т .: 2007, 244 bet.

oilalarga farzand ko’rish va tarbiyalash uchun onalarga beriladigan mablag’lar
yildan-yilga ko’payib borishi buning misolidir. Oilalarga turar joy qurish uchun
yer uchastkalarining ajratilishi, qo’shimcha manba bo’lishi uchun tomorqalar bilan
ta’minlanishi doimiy tadbirlar qatoriga kiritilgan.
1998-yilning «Oila yili» deb e’lon qilinishi har bir oilani davlat tomonidan
himoya qilish choralarini kuchaytirib, oilalarning mustahkamlanishida katta
samara berdi. «Oila yili» munosabati bilan belgilangan tadbirlar natijasida davlat
oilalarga juda katta moddiy yordam ko’rsatdi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida oilalarga, ayniqsa, serfarzand, kam
ta’minlangan oilalarga davlat tarafidan ko’rsatilgan yordam tufayli oilalar qattiq
zarbalarga uchramadi va turmushda o’z vazifasini bajarishdan chetlanmadi.
2012-yil mamlakatimizda «Mustahkam oila yili» deb e’lon qilindi. Shu
munosabat bilan oilani davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash yanada kengaydi.
Oilani himoya qilish mexanizmi kuchaydii. «Mustahkam oila yili» munosabati
bilan davlat idoralari, nodavlat tashkilotlari, xayriya jamg’armalari birgalikda
ishlab chiqqan dasturda oilani davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashni kuchaytirish
ko’zda tutildi.
Mamlakatimizda oilaga alohida munosabat, xalqimiz qadriyatidan,
ma’naviyati va madaniyatidan kelib chiqadi. Chunki jamiyat, millat rivoji, ravnaqi
ko’p jihatdan oilaga bog’liq. Shuning uchun oilani mustahkamlash, uni himoya
qilish davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan. Amalga oshirilayotgan tadbirlar ham
buni guvohidir.
O’zbekiston Prezidentining «Jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhitni
sog’lomlashtirish, mahalla institutini yanada qo’llab-quvvatlash hamda oila va
xotin-qizlar bilan ishlash tizimini yangi darajaga olib chiqish chora-tadbirlari
to’g’risida» 2020-yil 18-fevraldagi farmoni oilani davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlash hamda muhofaza qilishda muhim qadam bo’ldi.
Bu farmon asosida birinchidan, maxsus davlat organi orqali oilani qo’llab-
quvvatlash, oila va xotin-qizlar bilan ishlash yo’lga qo’yilsa, ikkinchidan,
fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining asosiy vazifalari sifatida oila

bilan ishlash belgilab qo’yildi. Chunki mahalladagi Fuqarolar yig’ini oilaga eng
yaqin tuzilmadir. Farmon asosida tashkil qilingan Mahalla va oilani qo’llab-
quvvatlash vazirligi oilaning qonuniy manfaatlarini himoya qilish sohasida yagona
davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, fuqarolarning o’zini-o’zi
boshqarish organlari bilan hamkorlik o’rnatish bo’yicha vakolatli davlat boshqaruv
organi qilib belgilandi. Shuningdek farmonga asosan mahallada fuqarolar yig’ini
raisining oila, xotin-qizlar va ijtimoiy-ma’naviy masalalar bo’yicha o’rinbosari
lavozimi kiritildi.
Endi bundan buyon oilani qo’llab-quvvatlashda maxsus davlat idora organi
va fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari hamkorlik asosida ish olib boradi.
Oila institutini rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha yangidan qabul
qilinadigan qonunlar va boshqa huquqiy hujjatlar bugungi va ertangi kun
talablariga javob berishi, amaldagi qonun hujjatlariga kiritiladigan o’zgartirish va
qo’shimchalar esa, oila maqomini kuchaytirishi, uning jamiyatdagi o’rnini
anglashga yordam berishi, oilani davlat tomonidan, boshqa fuqarolik jamiyati
institutlari tomonidan qo’llab-quvvatlashni kuchaytirish ko’zlangan asosiy
maqsadlardan.
Keyingi paytlarda oilaga muhim institut sifatida qaralib, uni
mustahkamlash uchun alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, 2018-yil 2-fevralda
0’zbekiston Prezidenti «Xotin-qizlarni qo’llab-quvvatlash va oila institutini
mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida» Farmon qabul qildi. 2018-yil 27-iyunda esa 0’zbekiston Prezidentining
«O’zbekiston Respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini
tasdiqlash to’g’risida»gi qarori qabul qilindi. Bu muhim hujjatlar oila institutini
davlat tomonidan himoyalashni yanada kuchaytiradi.

1.2 . Oilada nikoh tuzish, ota-onalar va farzandlar o’rtasidagi
majburiyat masalalari.
Mamlakatimizda oila tuzish asosi nikoh hisoblanadi. Nikoh oila tuzishning
qonuniy sharti bo’lib, u Konstitutsiyada belgilangan. Konstitutsiyaning 63-
moddasida: «Nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligiga
asoslanadi», - degan qoida o’z ifodasini topgan.
Oilaning asosi nikoh bo’lsa, nikoh, birinchidan, tomonlarning mutlaq
roziligi bilan, ikkinchidan, teng huquqliligi asosida tuziladi. Shundan xulosa qilib
aytilsa, nikoh tuzish asoslari tomonlarning roziligi (ixtiyoriylik) va tomonlarning -
er va xotinning teng huquqligidir. Nikohlanuvchilarning roziligi haqiqiy bo’lishi,
biror tomonning roziligi har qanday tazyiq, qo’rqitish, kuch ishlatish orqali
olinmasligi kerak.
O’zbekistonda nikoh munosabatlari maxsus qonun bilan tartibga solinib,
unda ham nikoh tuzishning ba’zi asoslari belgilangan. Unga asosan, nikoh tuzishga
kelgan shaxslar, albatta, qarama-qarshi jins vakillari (erkak va ayol) bo’lishi kerak.
Nikoh tuzish uchun ma’lum yoshga yetgan bo’lishi (18 yosh) talab etiladi.
Bundan tashqari, nikoh tuzish uchun nikohlanuvchilar sog’lom bo’lishi
talab etiladi. Sababi, nikoh natijasida qurilgan oilalar, albatta, farzand ko’rishni
maqsad qilib qo’yadi. Dunyoga sog’lom farzand kelishi uchun ota va ona sog’lom
bo’lishi kerak.
Shu masalani hal qilish uchun 0’zbekiston hukumati «Nikohlanuvchi
shaxslarni tibbiy ko’rikdan o’tkazish to’g’risidagi Nizomni tasdiqlagan.
O’zbekiston Respublikasining Oila kodeksi, 15-modda. O’tkazish
nikohlanuvchining sog’lig’ini aniqlash bilan birga, ularning ruhiy kasalliklar va
OITS kasalliklari bilan og’rimaganligini aniqlashdan iboratdir. Chunki bu
kasalliklar nikohlanuvchilarning biridan-biriga, farzandlariga o’tishi va og’ir
oqibatlarga olib kelishi mumkin. Tibbiy ko’rikdan o’tish tartibi buzilib nikoh
tuzilsa, unda bunday nikoh bekor qilinishi mumkin. 6
6
Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son, 22.10.2021-y., 03/21/723/0983-son;
14.03.2022-y., 03/22/759/0213-son; 18.05.2022-y., 03/22/770/0424-son; 12.04.2023-y., 03/23/829/0208-son;
08.05.2023-y., 03/23/838/0257-son)

Oilada sog’lom avlod vujudga kelishini ta’minlash maqsadida qonunga
asosan yaqin qarindoshlarning nikoh tuzushi taqiqlanadi. Bunday holda ham
meditsina nuqtai nazaridan nosog’lom farzandlar dunyoga kelishi mumkin.
Nikoh tuzishda nikohlanuvchilarning huquqi tengligi asosida oilada bir er
va bir xotin bo’lishi mumkinligi belgilab qo’yilgan. Qonunlarimiz ko’p xotinlikka
yo’l qo’ymaydi. Bu masala bir kishini faqat bir kishi bilan nikohda bo’lishi
mumkinligini, avvalgi nikoh bekor qilinmasdan boshqa nikoh tuzish mumkin
emasligini bildiradi.
0’zbekistonda tegishli davlat organlari tomonidan ro’yxatga olingan
nikohgina qonuniy sanaladi va e’tirof etiladi. Bunday organ Adliya vazirligi
tizimidagi fuqarolik holatlari dalolatnomalarini yozish organlaridir (FHDYO). Bu
organlar tomonidan qonuniy asoslarda berilgan hujjat nikohni isbotlovchi hujjat
tariqasida e’tirof etiladi.
0’zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksining
230-moddasida Fuqarolik holati aktlari to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik
uchun ma’muriy javobgarlik belgilangan.
Oila qurishda erkak va ayol tengligi ularning familiya tanlashida ham
ko’rinadi. Er-xotinning ixtiyoriy roziligi bilan bir xil familiya tanlanishi yoki har
kim o’zining familiyasida qolishi mumkin. Keyingi barcha munosabatlarda ham
er-xotin bir xil huquqlardan foydalanadi.
2. Nikoh tuzish shartlari . Nikohdan o ‘tayotgan erkak va ayol oila
qurishga tayyor bo’- lishlari kerak. Buning uchun, birinchi navbatda, ota-ona yoki
ulaming о ‘mini bosuvchilar farzandlarini sog’lom, odobli, mard, irodali, g’ururli,
erkaklik mas’uliyatini sezadigan mehnatsevar qilib tarbiyalashlari lozim. O’g’il
bolalar ayollar haqida keng va chuqur tasavvurga ega bo’lishlari kerak.
Yigitlaming uy-ro’zg’or ishlarini, bozor-o’char qilishni bilishlari, oilaning qadriga
yetadigan vafodor, ayolmand, bolajon bo’lishlari maqsadga muvofiq. Qizlami
oilaviy hayotga tayyorlab, ulami sog’lom, odobli, kattalarni hurmat qiladigan,
iffatli, nomusli, hayo-iboli, mehnatsevar, uy-ro’zg’or ishlarini olib boradigan,
mehmondo’st uy bekasi darajasiga yetkazish baxtli turmushning kafolatidir.

O’zbekiston Respublikasida nikohni uning ijtimoiy mohiyati va maqsadiga to’la
hamda oilani mustahkamlash ehtiyojini, yosh avlodning axloqi va sihat-
salomatligini hisobga olib, bir qator shartlarga rioya qilgan holda tuzish zarurligi
belgilandi. Bu talablar nikohdan olish shartlari deb yuritiladi. Ular quyidagilardan
iborat: Nikoh tuzish ixtiyoriydir. “Nikoh tuzish uchun bo’lajak er-xotin o’z
roziligini erkin ifoda etish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Nikoh tuzishga majbur
qilish taqiqlanadi”. (Oila kodeksining 14-moddasi). Biz qurayotgan adolatli
fuqarolik jamiyatda nikoh erkak bilan ayol o’rtasidagi tenglik va o’zaro xohish
asosida tuzilgan erkin ittifoq bo lib, maqsadi oila qurish, farzand ko’rish, ulami
jamiyatning munosib kishilari qilib tarbiyalashdan iborat. Nikohlanuvchilaming
o’zaro roziligi nikoh tuzishning muhim shartlaridan biridir. Nikohni о ’zaro rozilik
asosida tuzish sharti uning ixtiyoriylik va tenglik tamoyili asosida vujudga
kelganligini ta’minlash bilan birga, oilaning barqaror va mustahkam bo’lishiga
ham imkoniyat yaratadi. Nikohning erkin tuzilishi uchun berilgan rozilik chinakam
bo’lishi, u qo’rqitish, zo’rlash, aldash yoki nikohlanuvchilaming biri yoxud har
ikkisiga ruhan ta’sir etilgan holatda berilgan bo’lmasligi lozim. Tajribada zo’rlash,
qo’rqitish yoki aldash kabi xatti-harakatlar ko’proq tor va huquqiy madaniyatning
pastligi oqibatidan kelib chiqadi. Nikohga kiruvchilaming, ko’p hollarda qizlaming
roziligini olmay, oldindan fotiha qilish, qalin olish hollari, yoshlami sevmagan
kishilariga turmushga chiqishga majbur qilib, ularning baxtiga zomin bo’lish
buning misolidir. Bunday xatti-harakatlar ko’pincha mulohazalari tor, turli xil
salbiy qarashlar ongida chuqur o’mashib qolgan shaxslar orasida uchraydi.
Zo’rlash, qo’rqitish, aldash kim tomonidan sodir etilgan bo’lmasin, bari bir,
nikohning haqiqiy emas deb topilishiga sabab boladi. Nikohga kirishning o’zaro
rozilik asosida bo’lishi shartining buzilishi uning haqiqiy emas deb topilishigagina
emas, balki g’ayriqonuniy xatti-harakat sodir etib nikohga kirishga zo’rlagan,
aldagan va qo’rqitgan shaxslami jinoiy javobgarlikka tortishga ham asos bo’ladi.
Bu javobgarlik 0’zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksi 136-
moddasida quyidagicha belgilangan: “Ayolni erga tegishga yoki nikohda yashashni
davom ettirishga majbur qilish yoxud ayolning erkiga xilof ravishda u bilan

nikohda bo’lish uchun o’g’irlash, shuningdek, ayolning erga tegishiga to’sqinlik
qilish- eng kam oylik ish haqining yigirma besh baravarigacha miqdorda jarima
yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan yoki uch
yilgacha ozodlikdan mahrum etish bilan jazolanadi.” Agar nikohga kiruvchilardan
biri nikohni haqiqiy emas deb topishga asos bo’la olmaydigan boshqa biror holatni
(masalan, kasali yoki oldingi turmushdan bolasi borligini) yashirsa, bunday holat
nikohni haqiqiy emas deb topishga asos bo’lmasa-da, ammo nikohdan ajratish
vaqtida sud tomonidan hisobga olinishi mumkin. Nikoh tuzishning navbatdagi
sharti amaldagi qonunda nikoh yoshining belgilanishidir. “Nikoh yoshi erkaklar
uchun o’n sakkiz yosh, ayollar uchun o’n yetti yosh etib belgilanadi. Uzrli sabablar
bo’lganida, alohida hollarda nikohga kirishni xohlovchilaming iltimosiga ko’ra
nikoh daviat ro’yxatidan o’tkaziladigan joydagi tuman, shahar hokimi nikoh
yoshini k о ’pi bilan bir yilga kamaytirishi mumkin”. (Oila kodeksining 15-
moddasi). Oila kodeksi loyihasi matbuotda e’lon qilinganida nikoh yoshi masalasi
bo’yicha juda ko’p fikr-mulohazalar va takliflar bo’ldi. Asosan nikoh yoshini
erkaklar uchun 20 yosh, ayollar uchun qat’iy ravishda 18 yosh etib belgilash
to’g’risida takliflar bo’ldi. Sababi: birinchidan, 17-18 yoshdagi yigit va qizlaming
ko’pchiligi fiziologik va jismoniy jihatdan to’liq rivojlanib yetilmagan bo’lsalar,
tibbiy mutaxassislaming ko’rsatishicha, ikkinchidan, respublikamizning “Ta’lim
to’g’risida”gi qonunida ko’rsatilganidek, bu yoshlar umumiy ta’limdan so’ng 3
yillik akademik litsey yoki kasb-hunar kollejida o’qishlari va ma’lum sohalar
bo’yicha bilim, hunar va kasb egallab, ishlab chiqarish jarayoni uchun mutaxassis
bo’lib chiqishlari kerak. Xuddi 17-18 yoshlik davr o’g’il-qizlarining akademik
litsey yoki kasb-hunar kollejida o’qiyotgan vaqtiga to’g’ri keladi. Qiziq, 17-18
yoshda turmushga chiqqan qizlar homilador holda akademik litsey yoki kasb-hunar
kolleji partalarida o’tirib bilim oladilarmi yoki farzand ko’rish bilan
shug’ullanadilarmi?! Shuningdek, 17-18 yoshdagilar oila qurish uchun ham tayyor
emaslar, ma’lum kasb-hunar egallashlari zarur. Mustaqil hayot kechirish uchun
tayyorlanishlari kerak. Bunga yana bir asos shuki, o’n sakkiz yoshga kirgan
yigitlaming oilani boqishi uchun qo’lida bir hunari bo’lmasa, bu yoshda u

o’qiyotgan bo’Isa, u qanday qilib oilasini boqadi. Hayotda xotini-yu, bolalarini
ota-onasi boqayotgan yigitlar ko’p bo’Isa ham, ammo o’z oilasini o’zi mustaqil
boqqani ma’qul. Mutaxassislaming fikricha, mo’tadil onalik davri 19 yoshdan
boshlanadi. Birinchi bola ona 19-26 yoshga to’lganda tug’ilsa, maqsadga
muvofiqdir. Tibbiyot xulosasi shuki, qizlar faqat 18 yoshdan keyin turmushga
chiqishlari lozim. Shundagina barkamol onadan sog’lom bola tug’iladi. Qonunda
nikoh yoshining erkaklar uchun 18 yosh, ayollar uchun 17 yosh etib belgilanishi bu
hali mukammal yosh faqat nikoh tuzish uchun bo’lgan huquq, Necha yoshdan
nikohga o ‘tishlikni ulaming o’zlari hal qiladiiar. Nikoh huquqiy munosabati tabiiy
jarayon bo’lganligi uchun yangi qonun ilgari amalda bo’lgan nikoh yoshini, ya’ni
erkaklar uchun 18 yosh, ayollar uchun 17 yoshni saqlab qoldi. Oila kodeksida faqat
necha yoshdan boshlab nikohga kirish mumkinligi belgilangan, ammo necha
yoshdan boshlab nikoh tuzish mumkin emasligi belgilanmagan. Shunga ko’ra,
nikohdan o’tuvchilarning yoshlaridagi, katta farq nikoh tuzishga monelik qilmaydi.
Bizning mamlakatimizda nikohdan o’tuvchilaming yoshlari o’rtasidagi katta farq
kamayib borayotgani sezilmoqda. Amaldagi qonunchilikka muvofiq. nikoh
munosabatida bo’lgan ayollar bola tarbiyalash huquq va majburiyatlariga ega
bo’ladi, bunday holda ular, garchi voyaga yetmagan (18 yoshga to’lmagan)
bo’lsalar ham, qonun bo’yicha muomala layoqatiga to’liq ega bo’ ladilar,
0’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 22-moddasiga binoan, voyaga
yetgunga qadar turmush qurgan shaxs qonuniy asosda nikohdan o’tgan vaqtdan
e’tiboran to’la hajmda muomala layoqatiga ega bo’ladi. Nikoh tuzish natijasida ega
bo’lingan muomala layoqati 18 yoshga to’lmasdan turib nikohdan ajralgan
taqdirda ham to’la saqlanib qoladi. Sud nikohni haqiqiy emas deb topganida
voyaga yetmagan er (xotin) sud belgilagan paytdan boshlab muomala layoqatini
to’la yo’qotganligi haqida qaror qabul qilishi mumkin. Amaldagi oila qonunlarida
belgilangan nikoh yoshiga rioya qilmasdan g’ayriqonuniy ravishda nikoh
munosabatida bo’lish turli huquqiy oqibatlami keltirib chiqarishi mumkin. Bunday
nikoh haqiqiy bo’lmagan nikoh deb topilib, oila qonunlarida belgilangan tegishli
shaxsiy va mulkiy huquqiy oqibatlami keltirib chiqarmaydi.

3. Ota-onaning farzandlar oldidagi majburiyati
Ota-onaning farzandlar oldidagi burchining konstitutsiyaviy darajada
mustahkamlanishi yosh avlodga bo’lgan e’tiborni ko’rsatadi. Ota-ona farzand
ko’rgach, uni voyaga yetkazishi, tarbiyalashi shart. Tarbiyasiz, yetarli ta’minotsiz
farzand jamiyatda o’z o’rnini topishi u yoqda tursin, jamiyat uchun xavfli shaxsga
aylanadi.
Konstitutsiyaning 64-moddasida: «Ota-onalar o’z farzandlarini voyaga
yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar», - deb belgilangan.
Bundan kelib chiqadiki, majburiyat ikki narsani hal qilishga qaratilgan, birinchisi,
farzandlarni boqish, ikkinchisi, tarbiyalash.
Farzandni boqish deganda, voyaga yetguncha barcha moddiy ehtiyojlarini
qondirish, yashashi uchun eng zarur imkoniyatlarni yaratish tushuniladi. Bu -
ovqatlantirish, kiyintirish, bolalarni yashashi uchun zarur jihozlar bilan ta’minlash,
o’qitish, o’qish va bilim olishi uchun zarur o’quv qurollari va jihozlar bilan
ta’minlashdir. Bunda har bir ota-ona o’z moddiy imkoniyatlaridan kelib chiqib,
tegishli sharoitlarni yaratadi.
Ota-onaning muhim va mashaqqatli majburiyati bolani tarbiyalashdir.
Maktabgacha bola to’la ota-ona ixtiyorida bo’ladi. Ayrim bolalar maktabgacha
tarbiya muassasalarida bo’lishi ham mumkin. Bola maktabgacha ota-ona ixtiyorida
bo’lganda, bolaning tarbiyasiga faqat ota-ona javobgar. Shu davrdan boshlab
bolada atrofdagi va oiladagi hodisa, voqealarga munosabat shakllana boshlaydi.
Shuning uchun bola ongida faqat ijobiy qarashlar shakllanishi uchun ota-ona katta
ishlar olib borishi, barcha yaxshi ishlar, odatlar, xislatlar, voqealar haqida bolaga
tushunchalar berishi, televizordagi bolalar uchun ko’rsatuvlarga ularni jalb qilishi
juda ham muhim. Bola tarbiyasida ularni tabiatga, o’simlik va hayvonlarga yaxshi
munosabatda bo’lish ruhida tarbiyalash alohida rol o’ynaydi.
Tarbiya natijasida o’simlik va hayvonot dunyosiga do’stlik ruhini vujudga
keltirish zarur. Bola tarbiyasi natijasida ularning bir-biriga, kattalarga hurmati,
mahalla, vatanga hurmatining boshlang’ich asoslari vujudga keladi.

Bola tarbiyasida, eng muhimi, nafaqat tushuntirish, o’rgatish, balki shaxsiy
o’rnak ko’rsatishdir. Bola uchun ota-onaning yurish-turishidan o’rnak olish, ularga
taqlid hissi juda kuchli. Ana shu narsadan to’g’ri foydalanish zarur. Bolani boqish
va voyaga yetkazish majburiyatida bolalarni o’qitish, o’qishi uchun zarur
sharoitlarni yaratish, bolaning qobiliyatiga qarab bilim berishni amalga oshirish,
o’quv dargohidagi ishlarini kuzatib turish muhim hisoblanadi.
Oila buzilib, ota-ona ajrashgan holda ham ota-ona majburiyati bekor
bo’lmaydi. Bola kim bilan qolishidan qat’iy nazar ikkala tomon ham bola uchun
g’amxo’rlik qilishi shart. Bu ixtiyoriylik asosida bo’lmasa, majburiy tarzda aliment
undirish bilan amalga oshiriladi.
Bola voyaga yetguniga qadar barcha ehtiyojlarini imkoniyat darajasida
qondirgan ota-onalar majburiyatni ado etgan hisoblanadi. Otalik, onalik
majburiyatlarini bajarmaganlar qonun asosida ota-onalik huquqidan mahrum
qilinadi.
Voyaga yetmaganlarning huquqlarini himoya qilishda 2020-yil 25-
fevraldagi «Bola huquqlari kafolatlari to’g’risida»gi Qonun muhim ahamiyatga
ega.
Keyingi paytlarda mamlakatimizga turli diniy oqimlarning kirib kelishi va
ularning hurujlari, narkomaniya kasofatining paydo bo’lishi ulardan
farzandlarimizni saqlash choralarini kengroq ko’rishni taqozo etmoqda. Bu esa,
yana tarbiyaga e’tiborni kuchaytirish, barcha kuchni unga sarflashni, bu ishda
maktab, mahalla hamkorligini o’rnatish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
4. Ota-onasizlarga davlat g ‘amxo’rligi
Davlat ota-onalarga farzandlarini voyaga yetguncha boqish, tarbiyalash
majburiyatini yuklash bilan birga, ota-onasiz bolalarni boqishni, tarbiya qilishni,
o’qitishni o’z zimmasiga oladi. Bu Konstitutsiyadagi: «Davlat va jamiyat yetim
bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo’lgan bolalarni
boqish,tarbiyalash va o’qitishni ta’minlaydi, bolalarga bag’ishlangan xayriya

faoliyatlarini rag’batlantiradi», - degan qoida asosida amalga oshiriladi (64-
modda). 7
Voyaga yetgunga qadar davlat va jamiyat qaramog’ida bo’ladigan, ularning
yordamiga muhtoj bolalar deganda, yetim bolalarni (ota-onasi vafot etgan
bolalarni), ota-onaning vasiyligidan mahrum bo’lgan (ota-onalari tashlab ketgan
yoki ota-onalik huquqidan tegishli tartibda mahrum qilinganlar) bolalarni nazarda
tutamiz. Bunday yordamga muhtoj bolalarni davlat turli tadbirlar belgilab,
muntazam ravishda ular hayotda o’z o’rinlarini topishi uchun zarur sharoit yaratib
beradi. 8
Bola ota-onasiz bo’Isa, «Mehribonlik» uylariga, maxsus muassasalarga
joylashtiriladi. Turli sabablarga ko’ra bolalarning ota-onasidan tarbiya olish
imkoniyati bo’lmasa, bola oilalarga farzandlikka beriladi yoki unga voyaga
yetgunicha vasiylik hamda homiylik belgilanadi.
Mamlakatimizda ko’plab «Mehribonlik» uylari mavjud bo’lib, ularda yetim
bolalar voyaga yetgunlariga qadar davlat tomonidan yaratilgan imkoniyatlardan
foydalanib, kelajak hayotga tayyorgarlik ko’rishadi. Hozirgi kunda ko’plab oilalar
yetim bolalarni asrab olib, ularning tarbiyasi bilan shug’ullanmoqda.
Bunday tajriba, ya’ni ota-onasiz yetim bolalarni o’z oilasiga olib
farzandlaridek tarbiyalash, topganini baravar baham ko’rish xalqimiz
ma’naviyatiga xos bo’lib, urf-odatga aylangan.
Ikkinchi jahon urushi davrida urush natijasida ota-onasidan ajragan ko’plab
bolalar 0 ‘zbekistonda o’z oilalarini topgan. Ayniqsa, oddiy temirchi Sh.
Shomahmudov 14 nafar yetim bolani tarbiyalab, jahon ahlining tahsiniga sazovor
bo’lgan.
0 ‘sha davrdagi yetim bolalarni boquvchi oilalarga davlat e’tibori bilan
hozirgi kundagi yetim bolalarni tarbiyalovchi oilalarga davlat e’tibori butunlay
boshqacha. Hozir yetim bolalarni boquvchi oilalar davlat va jamiyat tomonidan
doimiy ko’mak olib turadi.
7
8
Info@daryo.uz

Mamlakatimiz aholisi soniga nisbatan boshqa mamlakatlarga qaraganda
«Mehribonlik» uylari kamligi, bizda ota-onasizlar ko’plab oilalarda tarbiya olishi
bilan xarakterlanadi.
Ota-onasiz, yetim bolalarga jamiyat va davlat g’amxo’rligini amalga
oshirishda turli jamg’armalar ham katta rol o’ynaydi. Bunday jamg’armalar
0’zbekistonda yetarlicha. Bular jumlasiga «Mehr-shavqat va salomatlik»,
«Sog’lom avlod uchun» jamg’armalari kiradi. Davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlanuvchi bu tashkilotlar jamiyat nomidan yetim-yesirlarni boqish,
tarbiyalash, o’qitish ishlariga katta yordam bermoqda.
Konstitutsiyaga asosan, dunyoga kelgan farzand ota-onasining nasl-
nasabidan va fuqarolik holatidan qat’iy nazar qonun oldida tengdirlar.
Konstitutsiyaning «Onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi», -
degan 65-moddasi qoidalari, farzandlarga teng huquqlilik va teng imkoniyat
bo’lishini nazarda tutadi hamda har qanday holda onalik va bolalikning davlat
tomonidan himoyaga olinishini ko’rsatuvchi yana bir muhim huquqiy asosdir.
Ota-onasizlar jamiyat va davlatning ko’magi ostida hayotda o’z o’rnini
topmoqda. Davlat yetim-yesirlarga faqat umumiy ta’lim olishda imtiyoz va
imkoniyatlar yaratibgina qolmasdan, ularni ta’limning boshqa bosqichlarida
qo’llab-quvvatlamoqda. 0’quv yurtlariga o’quvchi qabul qilishda ota-onasizlarga
tegishli hujjatlar asosida imtiyozlar berilgan. Ana shu imtiyozdan foydalanib,
ko’plab ota-onasizlar o’zlari uchun zarur kasblarga ega bo’lmoqda. Ular o’quv
muassasalari tomonidan iqtisodiy jihatdan qo’llab-quvvatlanmoqda.
2006-yilning «Homiylar va shifokorlar yili» deb e’lon qilinishi, u bo’yicha
qabul qilingan hujjatlar va belgilangan tadbirlar ota-onasiz bolalarni boqish,
tarbiyalash, o’qitish uchun katta imkoniyatlar yaratishni nazarda tutgan edi. Bu
ham davlat va jamiyatning o’z vazifasiga jiddiy qarashini ko’rsatmoqda.
Bozor munosabati natijasida mamlakatimizda mulkdorlar ko’payib
bormoqda, ular ham o’z mablag’larining ma’lum qismini ixtiyoriy ravishda ota-
onasiz bolalarning tarbiyasiga sarflamoqda.

2.1. Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlarning ota-ona
oldidagi majburiyati
Voyaga yetgan farzandlarning ota-ona oldida ko’plab majburiyatlari bo’lib,
bu majburiyatlar ota-onaga g’amxo’rlik qilishni nazarda tutadi. Bu burch nafaqat
Konstitutsiyaviy burch, u xalqimiz qon-qoniga singgan, axloqiy qoidalarga mos
urf-odatimiz hamdir.
Azaldan ota-onaga g’amxo’rlik qilingan, ularni ranjitgan farzandlar
qoraiangan, qarg’ishga qolgan, ulardan hamma yuz o’girib, yakkalab qo’ygan. Ana
shu axloqiy qoida Konstitutsiyada qoida sifatida mustahkamlangach, endi noqobil
farzandlarni nafaqat qoralash, qarg’ash, yakkalab qo’yish emas, qonun yo’li bilan
jazolash imkoni tug’ildi.
Konstitutsiyaning 66-moddasida: «Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli
farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amxo’rlik qilishga majburdirlar», - degan qoida
belgilandi.
Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o’z ota-onalariga ular
birgalikda yashaydimi, alohida yashaydimi (qayerda yashashidan qat’iy nazar),
bundan qat’iy nazar, g ‘amxo’rlik qilishga majbur.
Farzandning ota-onaga g ‘amxo’rligi nimalardan iborat? Eng avvalo, ota-
onaning normal yashashi uchun to’liq imkoniyat yaratish. Bu turar-joy bilan, oziq-
ovqat (egulik), kiyim-bosh bilan ta’minlash. Ota-onalarning sog’lig’i haqida
g’amxo’rlik qilish, ularni tibbiy xizmatga muhtojligida tibbiy xizmatdan
foydalanishini ta’minlash.
Iqtisodiy tomondan g’amxo’rlikning o’zigina ota-ona ehtiyojini
qondirmaydi, unga qo’shimcha ravishda ma’naviy jihatdan ham ota-ona qo’llab-
quvvatlanishi kerak.
Farzandlar ota-ona ehtiyojini ixtiyoriy ravishda qondirmasa, unda ularga
majburlov choralari qo’llaniladi. Moddiy majburlov choralari bu farzandlardan ota-
ona hisobiga majburiy to’lov (aliment) undirishdir.

Mehnatga layoqatli, iqtisodiy imkoniyatlari yetarli, turar-joy masalasida
qiyinchiligi yo’q farzandlarning ota-onalarini qariyalar uyiga joylashtirishi
xalqimizda eng yomon uyat ish, oriyatsizlik deb qoralanadi.
Afsuski, xalqimiz ma’naviyatiga xos bo’lmagan shunday holatlar ahyon-
ahyonda bizda ham uchrab turadi. Shuning uchun yoshlarga ta’lim-tarbiya
berishda, farzandlarning ota-ona oldidagi burchining faqat huquqiy jihatiga emas,
uning ma’naviy va axloqiy jihatiga ham e’tibor berilib, xalqimizning uzoq yillar
davomida to’plagan eng yaxshi hislatlariga tayanish zarur. Farzandlarning ota-ona
oldida majburiyatini bajarmasligiga faqat yuridik javobgarlik bilan ta’sir qilmay,
bu inson xususiyatiga xos bo’lmagan holat. Eng tuban insonlargina shunday qilishi
mumkinligini, ota-onasini xoru zor qilgan insonlarning ikki dunyoda ham yuzi
qora bo’lishi va eng muhimi, hayvondan farqi bo’lmasligi o’quvchilarga
yetkazilishi kerak.
Oila munosabatlarining konstitutsiyaviy asosda hal qilinishi,
Konstitutsiyada unga alohida bob ajratilishi, bizda oilaga bo’lgan jiddiy
munosabatning isbotidir. Oilani mustahkamlash bu jamiyatni mustahkamlash va
rivojlantirish ekanligi davlatning oilaga bo’lgan munosabatini belgilovchi asosiy
holatdir. Inson o’z salomatligini saqlashga harakat qilganidek, jamiyat ham oilani
mustahkamlashga harakat qiladi, chunki jamiyat sog’lig’i oila sog’lomligiga
bog’liq. Oilalar sog’lom bo’lsa, jamiyat ham sog’lom bo’ladi.
Shuni alohida qayd etish kerakki, farzandlarni ota-ona oldidagi burchini
konstitutsiyaviy darajada mustahkamlanishi 0 ‘zbekistonga xos xususiyatdir.
2.2. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyada oila va inson qadri masalalari
Ma lumki, Konstitutsiyaning 14-bobi maxsus oilaga bag ishlangan. Uningʼ ʻ
76,77,78,79,80-moddalari oila maskanining jamiyat va davlat muhofazasida
ekanligi, oila tuzishda tomonlar ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligi, ota-
onalarning farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga
majburliklari, onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinishi, voyaga
yetgan va mehnatga layoqatli farzandlarning ota-onalari haqida g amxo rlik
ʻ ʻ
qilishlari yuzasidan majburiyatlari aniq ko rsatib berilgan.
ʻ

Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning 76-moddasiga ko’ra, oila davlatning
asosiy bo’g’ini hamda u jamiyat va davlat muhofazasida ekanligini saqlab qolgan
holda, nikoh O’zbekiston xalqining an’anaviy oilaviy qadriyatlariga,
nikohlanuvchilarning ixtiyoriy roziligiga va teng huquqliligiga asoslanishi
belgilanmoqda.
Shu o’rinda, davlat oilaning to’laqonli rivojlanishi uchun nafaqat ijtimoiy,
iqtisodiy, huquqiy, balki davr talabidan kelib chiqqan holda boshqa shart-sharoitlar
yaratishni ham o’z zimmasiga olmoqda. Masalan, 2022-yil yilda tariximizda ilk
bor pensiya va ijtimoiy nafaqalar miqdori minimal iste’mol xarajatlaridan kam
bo’lmagan darajaga olib chiqildi. Misol uchun, 2017-yilda kam ta’minlangan 500
ming oila ijtimoiy yordam olgan bo’lsa, bugunga kelib 2 milliondan ortiq oilalarga
ko’mak berilmoqda. Ajratilayotgan mablag’lar esa, 7 barobar ko’paytirilib, yiliga
11 trillion so’mga yetdi.
Ilk marotaba 78-moddada O’bekiston xalqini millatidan qat’I nazar,
O’bekiston Respublikasining fuqarolari tashkil etishini inobatga olib, Respublikada
yashovchi barcha fuqarolarning an’anaviy oilaviy qadriyatlarini hurmat qilishi
e’tirof etilmoqda.
Shu nuqtai nazardan,O’bekiston xalqining an’anaviy oilaviy qadriyatlari
deganda fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarga,shu jumladan Oila kodeksiga
zid bo’lmagan an’analari tushuniladi.Amaldagi konstitutsiyaning 63-moddasida
oila jamiyatning asosiy bo’g’ini hamda jamiyat va davlat muhofazasida
bo’lishi,nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligiga asoslanishi
belgilangani bilan respublikada yashovchi barcha fuqarolarning an’anaviy oilaviy
qadriyatlarni hurmat qilishi e’tirof etilmagan.O’zbekistonda istiqomat qilayotgan
barcha xalqlarning an’anaviy oilaviy qadriyatlari “bir jinsli”shaxslarning nikoh
qurishiga mutlaq yo’l qo’ymaydi.Aynan shu nuqtai nazardan
olinganda,O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to’g’risida”gi konstitutsiyaviy
qonunning 76-moddasida belgilanayotgan normada “erkak va ayol” so’zlari tushib
qolgani yo’q.chunki u amaldagi Konstitutsiyaning tegishli moddasida ham
qo’llanilmagan. Davlat va jamiyat bolalarda hamda yoshlarda milliy va

umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlikni, buyuk ajdodlarmizning boy ma’naviy
merosidan faxrlanish tuyg’usini shakllantirish to’g’risida g’amxo’rlik qiladi.
Asosiy Qomusimizga taklif etilayotgan yuqoridagi ustuvor jihatlar inson
omili, oilani muhofaza qilish va mustahkamlashning e tiborli masalalari inobatgaʼ
olinganligi barcha islohotlar inson uchun ekanligini yaqqol ko rsatadi.
ʻ
Darhaqiqat, O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga kiritilish taklif
ʻ
etilgan mazkur normalar ijtimoiylashuv maskani hisoblangan oila muhitidagi
vazifalarni birgalikda amalga oshirilishida davlatning e tiboridan tashqarida
ʼ
emasligini ko rsatadi.Shu o rinda o z fikrimizni bildirmoqchi edik: dunyo
ʻ ʻ ʻ
tajribasidan ko rinadiki, hech qaysi davlatning Qomusi inson shaxsiga, uning
ʻ
qadriga nisbatan bunchalik e tiborlilik bilan yondashmagan.O zbekiston
ʼ ʻ
Respublikasi Konstitutsiyasining yangi tahririga kiritilgan takliflarda
ko ryapmizki, inson shaxsining go daklik davridan tortib, to qarilik davrigacha,
ʻ ʻ
oila davrasidan tortib to faoliyat muhitigacha barcha jihatlarga ahamiyat
berilgan.Ma lumki, jamiki ne matlar orasida eng ulug i — insondir. Inson omiliga
ʼ ʼ ʻ
nisbatan yuksak ishonch, umid baxsh etgan Konstitutsiyaning uzoq yillarga eng
zarur, eng insonparvar hujjat bo lib qolishi, shubhasiz. Zero, Konstitutsiya har
ʻ
qanday davlatning yuzi, uning obro -e tibori hisoblanadi. U davlatni davlat,
ʻ ʼ
millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan Qomusdir.

Xulosa
Xulosa o’rnida aytishimiz mumkinki, oila jamiyatning asosiy bo’g’ini
ekanligi va uning ahamiyati, o’rnini aniq belgilab olish maqsadida konstitutsiyada
alohida oila bobi kiritilgan. Konstitutsiyaning 63-moddasini bu tarzda
o zgartirilishi oilaning jamiyatdagi asosiy vazifasidan kelib chiqadi. Chunkiʻ
oilagina jamiyatning kichik guruhi sifatida – “Oila – (ikki kishidan, erkak va ayol)
dan iborat bo lib, keyinchalik reproduktiv vazifa — insoniyatning ko payishini
ʻ ʻ
tabiiy ravishda amalga oshiradi. Nikoh shubhasiz, milliy qadriyatlarimizga
asoslanib, FXDYO (fuqarolik holatlarini qayd etish...) orqali rasmiylashtirilishi,
nikohning tartibli bo lishini taqozo etadi. Shu o rinda aytish kerakki, aynan oila
ʻ ʻ
mamlakatning fuqarolari uchun eng yaqin maskan bo lganligi, uning hayotida
ʻ
ruhiy quvvat berishi, o z faoliyati (mehnati)dan topayotgan mablag larini shu
ʻ ʻ
kichik maskanga sarflash orqali maqsadli va zavqli yashashiga erishishi, hatto umri
uzun bo lishini ta minlashi hayotda tasdiqlangan. Shu o rinda bir statistik
ʻ ʼ ʻ
ma lumotni keltiramiz: insonning yolg iz yashashi va oilada yashashi uning umri,
ʼ ʻ
hayoti sifatiga ta siri ilmiy tadqiq etilganda oilasiz yashaydiganlarning umri oilada
ʼ
yashaydiganlarning umri davomiyligidan 25 foizga qisqa bo lishi tasdiqlangan.
ʻ
Chunki oilada yashash insonni hayotda maqsadi paydo bo lishiga, o zining
ʻ ʻ
keraklilik hissi bilan yashashiga, ayniqsa, tug ilgan farzandi uchun o z oldiga
ʻ ʻ
yangi-yangi niyatlarni shakllantirishiga ta sir qiladi. Bu psixologik yondashuv
ʼ
bora-bora daxldorlik hissidan boshlab, mehr, muhabbat, g amxo rlik, harakat qilish
ʻ ʻ
va boshqa qadriyatlarni yuzaga keltiradi. Ayniqsa, oilaning “jamiyat va davlatning
alohida muhofazasi ostida bo ladi” normasining qayd etilishi mamlakat
ʻ
fuqarolarining ertangi kunlariga ishonchini yanada mustahkamlaydi.
Mazkur “Davlat oilaning to laqonli rivojlanishi uchun zarur bo lgan
ʻ ʻ
ijtimoiy va iqtisodiy shart-sharoitlarni yaratadi” formulirovka har bir oila qurgan
yoki oila bo lib yashayotgan fuqarolarda mamlakati va o z davlati uchun bebaho
ʻ ʻ
kapital sifatida – inson omili sifatida o zini “kimsasiz sahroda emas”, balki o z
ʻ ʻ
Vataniga suyanishi mumkinligiga ishonchni shakllantiradi.

Ushbu “Davlat ko p bolali oilalarga qonunga muvofiq imtiyozlar vaʻ
ijtimoiy kafolatlar berilishini ta minlaydi” fikrning berilishi ham yuqorida qayd
ʼ
etilgan mushohadalarning mantiqiy davomi deb qabul qilinadi, albatta.
E tiborga molik tomoni shundaki, Konstitutsiyaning tahriridagi varianti 64-
ʼ
moddada ota-onalar zimmasiga yuklatilgan vazifalar ularning o rnini bosuvchi
ʻ
shaxslar zimmasiga ham yuklatilmoqda. Bu vazifalar qatoriga bolalarni voyaga
yetgunga qadar boqish va tarbiyalashdan tashqari, ularning ta limi, sog lom va
ʼ ʻ
to laqonli kamol topishi haqida qayg urish ham qo shilmoqda.
ʻ ʻ ʻ
Mazkur tahrirda berilgan qo shimchalarda bizning milliy va insoniy
ʻ
qadriyatlarimizning inobatga olinganligi, oila maskanidagi asosiy tarbiyachilar ota-
onalardan tashqari, ularning o rnini bosuvchi shaxslarning ham mas ulligi
ʻ ʼ
kiritilgan. Shu va shu kabi o’zgartirishlardan ko’rishimiz mumkinki,oila
jamiyatning tayanchidir,kichik-kichik guruhlar ya’ni oilalar jamiyatni tashkil
etadi.Oilaning rivoji,taraqqiyoti jamiyatning rivojiga kata ta’sir ko’rsatadi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning “Farzandlarimiz bizdan ko’ra
kuchli, bilimli, dono va albatta, baxtli bo’lishlari shart” 9
degan g’oyasi
xalqimiz qalbida hamisha nish urgan azaliy orzu-umidlardan suv ichgan.
9
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T,;
Ma’naviyat,2008

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I. Rahbariy adabiyotlar
1.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008
2.Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent:
O’zbekiston, 2011. – B. 142, 144.
3. Mirziyoyev Sh. ―Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va
kelajagi farovon bo’ladi-T.: O’zbekiston. 2018.
II. Me’yoriy-huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasining «Normativ huquqiy hujjatlar to’g’risida»gi
Qonuni. 2000 yil 14 dekabr.
2. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O zbekiston 2023ʻ
3. O’zbekiston Respublikasining “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq
hamda imkoniyatlar kafolatlari to’g’risida”gi Qonuni .
4. “Ayollarga va oilaviy vazifalarni bajarish bilan mashg’ul shaxslarga
beriladigan qo’shimcha kafolatlar”
5. O’zbekiston Respublikasining Oila Kodeksi-01.09.1998
III. Internet saytlari
1.www.ziyonet.uz. O’zbekiston Respublikasi elektron kutubxonasi
2. www.uza.uz. O’zbekiston milliy matbuot agentligi.
3. www.gov.uz. O’zbekiston Respublikasi xukumat portali.
4. www.lex.uz Milliy ma lumotlar bazasi
ʼ

Oila, bolalar va yoshlar

Купить