Oila kodeksi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	62.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Oila kodeksi

Sotib olish

Reja:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I bob. Oila tushunchasi. Oila huquqi tushuncha .......................................................................................... 4
1.1. Oila tushunchasi. Oila a’zolarining majburiyatlari ............................................................................. 4
1.2. Oila huquqi. Uning manbalari va prinsiplari .................................................................................... 12
II Bob. Oila kodeksida bola huquqlari ........................................................................................................ 28
2.1. Oila kodeksida bolaning ta’minlanishi. ............................................................................................... 28
Xulosa ........................................................................................................................................................ 39
Foydalanolgan adabiyotlar ........................................................................................................................ 41

Kirish
Jamiyatdagi har qanday qusur va kamchiliklarning ildizini aksar hollarda
oilalardagi ijtimoiy-ma’naviy muhitdan izlash nechog’li o’zini oqlagani kabi
kuchli, barqaror hamda farovon davlat tizimi negizini ham, avvalo, mustahkam
oilalar tashkil etishini bugun tobora chuqur anglab yetmoqdamiz. Shu ma’noda,
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev milliy va ma’naviy qadriyatlarimizdan kelib
chiqqan holda oila institutini rivojlantirish, bu sohada yillar davomida e’tibordan
chetda qolib kelgan bo’shliq hamda muammolar yechimi yuzasidan tegishli davlat
organlari va jamoat tashkilotlari oldiga dolzarb vazifalarni qo’yayotgani bejiz
emas.
Ko’plab ijtimoiy og’riqlarga sabab bo’luvchi erta nikohlarning
jamiyatimizda kuzatilayotgani, har yili ajralishlar soni 10-11 foiz oshib
borayotgani, ayollar jinoyatchiligi, voyaga yetmaganlar nazoratsizligi hamda
huquqbuzarligi ko’p uchrayotgani, afsuski, ayni haqiqatdir. Bunday noxush
manzaralarga uzil-kesil chek qo’yish va ularning oldini olish uchun, albatta, oilalar
bilan ishlash tizimiga hayotiy, samarador mexanizmlarni joriy qilish zamon
talabiga aylandi. Binobarin, davlatimiz rahbarining 2018 yil 2 fevraldagi “Xotin-
qizlarni qo’llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni zamirida ham,
asosan, ana shu maqsadlar o’z ifodasini topgan.
Mazkur Farmon bilan “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot markazining yagona
tizim sifatida Vazirlar Mahkamasining huzurida tashkil etilgani bugungi shiddatkor
globallashuv jarayonida axborotlashgan oila jamiyatning asosiy bo’g’ini sifatida
muhofaza qilish hamda mustahkamlashga muhtoj ekani va har qanday davlatning
istiqboli oila mustahkamligi bilan chambarchas bog’liqligini yaqqol tasdiqlab
turibdi.
Ta’kidlash joiz, ayni vaqtga qadar oilalarni alohida ijtimoiy institut sifatida
monitoring qiluvchi hamda bu boradagi yagona siyosatni amalga oshiruvchi davlat
organi mavjud emas edi. Oilalar bilan ishlagan tashkilotlar tarqoq ravishda faoliyat
yuritardi. Masalan, mahalla instituti faqatgina mahalla kesimida, xotin-qizlar

qo’mitasi ayollar masalasida, sog’liqni saqlash tizimi ona va bola salomatligi
yo’nalishida hamda shu kabi boshqa qator tashkilotlar ham o’z ob’ekti tizimida
davlatimizning oila siyosatida ishtirok etib kelardi xolos.
Mutlaqo yangidan shakllantirilgan Markazning asosiy vazifasi esa davlat
hamda jamoat tashkilotlari, parlament, siyosiy partiyalar, ommaviy axborot
vositalari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini O’zbekiston oilalarini
mustahkamlash yagona g’oyasi atrofida birlashtirish, bu borada samarali davlat
siyosatini yuritish, mamlakatda faqat sog’lom oila sog’lom jamiyat ustuni bo’lishi
to’g’risidagi tushunchani aholi ongiga singdirishdan iboratdir.
Biz ushbu maqsadlar yo’lida yetakchi olimlar hamda mutaxassislarni,
lozim bo’lsa, xorijiy ekspertlarni Markaz faoliyatiga keng jalb qilamiz. Barcha
darajadagi oilalar rivojiga tegishli masala va muammolarni ilmiy usullarda, amaliy
tadqiqot olib borish orqali tahliliy yondashgan holda hal etish niyatidamiz. Albatta,
bugungi zamondagi turli tahdidlar sharoitida oilalardagi qiyinchiliklar
ko’rsatkichlari aniq masshtabini aniqlash, ularni har bir hudud kesimida,
hududning o’zigagina xos geografik, etnik-ijtimoiy, tarixiy, madaniy-ma’rifiy
xususiyatlaridan kelib chiqib, har taraflama o’rganish talab qilinadi. Oila
mustahkamligiga erishish, zamonaviy namunali oila modelini shakllantirish uchun,
birinchi navbatda, barcha sohadagi ilmiy ishlanmalar holatini inventarizatsiyadan
o’tkazish hamda istiqbolda amalga oshirish lozim bo’lgan fundamental amaliy va
innovatsion ilmiy ishlar rejasini ishlab chiqish nihoyatda muhim ahamiyat kasb
etadi. Bu borada O’zbekiston ilm-fanida muayyan yutuqlar bor, albatta. Ko’pgina
davlat hamda nodavlat, xalqaro tashkilotlar grantlari orqali dolzarb loyihalar
hayotga tatbiq qilinayotgan bo’lsa-da, oldinda bajariladigan izlanishlar ko’lami
hali juda katta. Ayniqsa, demografiya yo’nalishi bo’yicha ilmiy ishlar va
mutaxassislarning yetarli emasligi, oilaviy psixologlarning deyarli yo’qligi,
shaxslararo munosabatlar, oilaviy tadbirkorlik, ijtimoiy xizmat sohasidagi
ziddiyatlar, ularni bartaraf etishning ilmiy yechimlarini topish masalalarida tizimli
faoliyatni yo’lga qo’yishimiz zarur. Shu paytgacha oila sohasida olib borilgan

ilmiy ishlar aynan hududlardagi muammoli masalalar bilan uyg’un emas, shu
sababli aksariyat tadqiqotlar o’zini oqlamagan, ya’ni real hayotga joriy qilinmagan.
I bob. Oila tushunchasi. Oila huquqi tushuncha
1.1. Oila tushunchasi. Oila a’zolarining majburiyatlari
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi 1994 yildan
boshlab, har yili 15 may kunini Xalqaro Oila kuni sifatida nishonlashga qaror qildi.
1993 yildan buyon Venada, Qohirada, Kopengagenda va Pekinda hamda qator
boshqa Xalqaro anjumanlar kun tartibiga oila masalasi ataylab kiritilishida ham
ma'no bor. Har yili belgilanayotgan va amalga oshirilayotgan xayrli ishlarning
barchasida oila va uning mustahkamligi muammosi umuminsoniy vazifa ekanligi
e'tirof etilmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan 1948 yil 10 dekabrda qabul
qilingan "Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi"ning 16-moddasida shunday
deyiladi:
"1. Balog’atga yetgan erkaklar va ayollar irqi, millati va diniga qarab biror
bir cheklashsiz nikohdan o’tish va oila qurish huquqiga egadirlar. Ular nikohdan
o’tayotganda ham, nikohda bo’lgan vaqtda ham va nikoh bekor qilinayotganida
ham bir xil huquqlardan foydalanadilar.
2.Nikoh, nikohdan o’tayotgan ikkala tomonning xohishi va batamom
roziligi bilangina tuzilishi mumkin.
3.Oila jamiyatning tabiiy va asosiy xujayrasidir va u jamiyat, davlat
tomonidan muhofaza etilish huquqiga egadir" 1
Olia jamiyatning o’ziga xos ijtimoiy muassasasidir. Oilaning bu hususiyati
birinchi galda uning jamiyat manfatlari bilan bog’liqligida hamda ijtimoiy
vazifalarda ifodalanadi.
Oila jamiyatning tabiiy va asosiy xujayrasidir. U qancha mustahkam bo’lsa,
jamiyat ham shuncha mustahkam va tez rivojlanadi. Jamiyatimiz asosi-oila moddiy
va ijtimoiy jihatdan mustahkamlanmoqda.
Oila a'zolari o’rtasidagi munosabatlar ahloq-odob va huquqiy qoidalar bilan
tartibga solinadi.
1
Inson huquqlari to‘g‘risida xalqaro bill. –T.: Adolat, 1992, 14-bet

Oila huquqi huquqning mustaqil sohasi bo’lib, nikoh, qon-qarindoshlik,
bolalarning nasl-nasabini belgilash, ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan
bolalarni joylashtirish shakllaridan kelib chiqadigan munosabatlarni huquqiy
tartibga soladi.
Oila huquqini predmeti bo’lib, oila a'zolari o’rtasidagi shaxsiy va mulkiy
munosabatlar hisoblanadi.
Shaxsiy munosabatlarga, er-xotinning familiyasi, bolalar tarbiyasi, oila
turmushi masalalarini hal qilishi, mashg’ulot turi, kasb va turar-joy tanlash
huquqlari kiradi.
Mulkiy munosabatlarga esa, er va xotinning nikoh davomida orttirgan
umumiy mulklari, shuningdek nikoh qayd etilgunga qadar, bo’lajak er-xotinning
umumiy mablag’lari hisobiga olingan mol-mulklari, agar qonun yoki nikoh
shartnomasida boshqacha holat ko’rsatilmagan bo’lsa, ularning birgalikdagi
umumiy mulki hisoblanadi.
Ota-ona hamda bolalarning mulkiy huquq va majburiyatlari, oila
a'zolarining va boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari kiradi.
Huquqiy-demokratik davlat, erkin adolatli fuqarolik jamiyatida mulkiy
bo’lmagan nomulkiy shaxsiy munosabatlar asosiy belgilovchi, mulkiy
munosabatlar esa bo’ysunuvchi hosila xarakterga ega. Oilaviy munosabatlar
yig’indisida mulkiy bo’lmagan shaxsiy munosabatlarni ustun bo’lishligining
sababi, avvalo naslni davom ettirish va bolalarni tarbiyalash bilan bog’liqdir.
Shunday qilib, oila huquqi nikoh tuzish tartibi va shartlari, nikohning
tugatilishi, nikohning haqiqiy emasligi, oilada er va xotin o’rtasida, ota-ona bilan
bolalar o’rtasida, oilaning boshqa a'zolari o’rtasida kelib chiqadigan shaxsiy va
mulkiy munosabatlarni, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik, bolalarni oilaga
tarbiyaga olish tufayli kelib chiqadigan munosabatlarni, fuqarolik holati
dalolatnomalarini qayd etish tartiblarini belgilaydigan huquqiy normalar
yig’indisidan iborat.
Ijtimoiy ma’noda oila kishilarning nikohga, qarindoshlikga,bolalarni
tarbiyalash uchun qa’bul qilishga,umumiy hayot maqsad,o’zaro g’amxo’rlikga

asoslangan ittifoqdan iboratdir oilaviy ittifoqda kishilar o’rtasida
axloqiy,pisixalogik,jismoniy va maishiy xo’jolik aloqalari yuz berib ular hayotda
va oila maqsadlarda umumiylikni vujudga keltiradi.Oilaviy ittifoq mahsus va shu
bilan birga murakkab ijtimoiy munosabatlardan tashkil topadi. Odatda, oilaning
vujudga kelishi nikoh asasida bo’ladi, shu bois oilada bola tug’ilmagan bo’lsa ham
nikoh munosabating o’zi yoq oilani tashkil etadi. Oilada er-hotin bilan bir qatorda
bolalarning ham bo’lishi tipik oilani vujudga keltiradi. Ota-onani va bolalar har
taraflama jipislashgan oila birligini hosil qiladi. Ular o’rtasida juda yaqin oilaviy
munosabatlar bo’ladi. Bu shaxslar oilaning yadrosini tashkil etadi. O’zining
ijtimoyi mazmuniga qarab oila, odatda, uch o’zaro aloqadagi ijtimoyi guruh, uning
asasi sifatida nikoh, nikohning natijasi sifatida farzandlardan tashkil topadi. Tipik
oilaviy munosabatlardan tashkari bolali yolg’iz ona va uning farzandi boshqa
qarindoshlar o’rtasidagi munosabatlar, ayrim holarda esa tug’ishmaganlar
o’rtasidagi (farzandlikka olganlar) munosabatlar ham oilaviy munosabatlarni
tashkil etadi.
Huquqiy ma’noda oila-yuridik alaqadir. Oilaviy munosabatlardagi yuridik
harakter huquqiy no’rmalar bilan oila a’zolarining hulqiga ta’sir etadi, oilani
jamiyat hohlagan asasida rivojlantirishga yordam beradi. Yuridik faqat sifatida
qilgan nikoh va yaqin qarindoshlik oilaviy-huquqiy munosabatlarning vujudga
kelishida muhim huquqiy asas bo’ladi. Maxsus huquqiy adabiyotda huquqshunos
olimlar tamonidan oilaga tariff berilgan. Inson parvar huquqiy davlatdagi oilaga
quydagicha tariff berish mumkin: Oila jamiyatning tabiiy va asasiy bo’g’ini bo’lib
yuridik ma’noda nikoh, qarindoshlik, farzandlika olish yoki boshqa shakillarda
bolalarda doimiy tarbiyaga oilishga kelib chiqqan tegishli huquq va majburiyatlar
bilan bog’langan shaxslar doirasidan iborat. Milliy mustaqillik mafkurasiga,
umuminsoniy qadiriyatlar va sharqona an’analariga asaslangan oilaviy
munosabatlarni rivojlantirib uni mustahkamlashga qaratilgan fuqorolar ittifoqida
iborat.
Oilaviy munosabatlar aksariyat hollarda axloqiy no’rmalar bilan tartibga
solinadi. Oilaviy-huquqiy munosabatlar nikoh va oila doirasidagina aniq ijtimoyi

munosabatlarni nikoh va oila qonunchilik nuqtayiy nazardan tadbiq etishdir.
Oilaviy-huquqiy munosabatlar davomli huquqiy munosabatlar hisoblanadi. Bu
hususiyat huquqiy munosabatning maqsadlari bilan belgilanadi. Nikohdan maqsad
oila qurish bo’lib, u er-hotinning butun umri davomida birga yashashga
mo’ljallanadi. Ota-onalik huquqiy munosabati bolalarning tarbiyasi va taminotiga
qaratilad. Oilaviy huquqiy munosabatlar ko’pincha muddatsiz bo’ladi. Er-
hotinning huquq va majburiyatlari nikohdan ajralish holatini hisobga olmaganda
butun umr davom etadi. Ayni paytda shunday oilaviy huquqiy munosabatlar ham
mavjudkiy, ular ma’lum muddat bilan cheklanadi, biroq belgilangan davirgacha
albbatda davom etadi. Masalan, ota-onalarning o’z bolalarini tarbiyalash
majburiyatlari farzand 18 yoshga to’lgunga qadar davom etadi. Qonunchilik,
oilaviy-huquqiy munosabatlarni huquqiy munosabatlarning mahsus turi deb
hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasining Oila Kodeksi bilan huquqiy jihatdan tartibga
solinadigan munosabatlar ikki turga bo’linadi:shaxsiy va mulkiy munosabatlar.
Shaxsiy munosabatlar- qiz bilan nikohga kirayatgan familiya tanlash, turmush
davrida esa kasb, mashg’ulot va turar-joy tanlash huquqlari, shuningdek, bolalarni
farzandlikka olish, vasiylik va homiylik masalalari yuzasida kelib chiqadigan
munosabatlardan iborat. Bu sohada qonunlar oilaviy munosabatlarda er-hotinning
huquqiy tengligi, bolalarni to’g’ri tarbiyalash, oilada to’g’ri sharoit yaratish
kabilardan iborat. Mulkiy munosabatlar- er-hotinning shaxsiy va umumiy mulk
huquqidan, aliment majburiyatlardan kelib chiqadigan, ota-onalari bilan bolalari
shuningdek, boshqa qarindosh-urug’larning bir-biriga moddiy ta’minot berish
majburiyatlaridan, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik masalalaridan kelib
chiqadigan mulkiy harakterga ega bo’lgan munosabatlardan iborat.
Oila huquqining vazifalari Oila kodeksining 1-moddasida belgilangan
bo’lib bular quydagilardan iborat:
Oilani yanada mustahkamlash:

Ayol bilan erkakning ixtiyoriy nikohlanib tuzgan ittifoqiga moddiy
manfaatlarni ko’zlashda holi bo’lgan, oila a’zolarining hammasi bir-biri bilan
do’st, inoq bo’lib, bir-birini hurmatlashga asoslangan oilaviy munosabatlar kirish:
Oilada bolalar tarbiyasini ijtimoyi tarbiya bilan uzviy ravishda qo’shib olib
brogan holda ularni Vatanga sodiqlik, vatanparvarlik, ruhida tarbiyalash, ularni
mehnatsevar va insonparvar qilib tayyorlash:
Ona-bola manfaatlarini butun choralar bilan muhofaza qilish hamda har bir
bolaning baxtiyor yoshligini ta’minlash;
Oilaviy munosabatlarda o’tmishning zararli sartiklarini va urf -odatlarini
tamomila yo’qotish;
Oila oldida masuliyat hissini tarbiyalash;
Biron-bir shaxsning oila masalalariga o’zboshimchalik bilan aralashishiga
yo’l qo’ymaslik;
Oila a’zolari o’z huquqlarini to’sqinliksiz amalga oshirishni hamda bu
huquqlarning himoya qilinishini ta’minlash.
Demak, Oila kodeksi vazifalarining har biri oilaviy munosabatlarning
qonun bilan tartibga solish zarur ekanligini ifodalash bilan birga oilaviy
munosabatda qatnashuvchilarning huquq va majburiyatlarini belgilashda ham
ahamiyatga egadir. Oilaviy munosabatlarga oid axloqiy normalar huquq normalari
bilan chambarchas bog’liqdir. Oila kodeksining asosiy vazifalaridan yana biri
fuqorolarning oila oldidagi burchalarini his qilish ruxida tarbiyalash. Bunday
vazifaning bajarlishi er-hotin, ota-onalar bilan bolalar, shuningdek, qarindosh-
urug’lar o’rtasidagi munosabatlarni yaxshi va to’g’ri amalga oshirilshda katta ro’l
o’ynaydi.
Oila huquqining asosiy prinsplari quydagilardan iborat:
- ixtiyorlik va tenglik;
- yakka nikohlik;
- fuqaroviy oila;
- nikohdan ixtiyoriy ajralish;
- ayol bilan erkakning teng huquqligi.

Oila huquqi fani quydagi tizimdan iborat:
- oilaviy huquq. Uning pridmeti, prinsplari va tartibi;
- “nikoh va oila” tushunchasi;
- nikohdan o’tish va ajralish shartlari;
- amaldagi haqiqiy er-hotinlik munosabatlari;
- ota-onalar ham boshqa shaxslarning aliment huquqi va majburiyatlari;
- farzandlikka olish, vasiylik va xomiylik.
Oilada bolalar tarbiyasi borasida otan-bobolarimizdan, momolarimizdan
qolgan, ming yillik xayot sinovlaridan o’tgan yaxshi udum va odatlar mavjud.
Hozirgi vaqtda aholi o’rtasida kishilarni oilaviy hayotga, nikohdan o’tish
tayyorlash borasida tegilshli tibbiy-tarbiyaviy ishlar amalga oshiriladi. Hayotni
nikoh va oilasiz tasavvur qilish mushkul. shu bois jamiyatda oila obrosini, uning
nufuzini mustahkamlash lozim. Oilaning iktisodiy, ijtimoiy, demografik,
psixologik va boshqa muommolarni ko’rib chiqish davr talabidir.
O’zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 1-bolimida mujasam topgan
umumiy qoidalar OK ning boshqa bo’limlarida moddalarning mohiyatini va
mazmunini belgilash, ularni talqin qilish va amaliyotda qo’llash, shuningdek,
kelajakda oila qonuni hujjatlarini takomillashtirish uchun ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Ushbu qoidalar avvalgi Nikoh va oila kodeksidan ma’lum darajada farq
qiladi. Ular tegishli tizimga solinib, ikkita: ‘’Asosiy qoidalar” va “Oilaviy
huquqlarni amalga oshirish va himoya qilish” kabi boblarga bo’linadi. Ushbu
boblarda oilaviy munosabatlarga nisbatdan fuqorolik qonun hujatlarning
qo’shimcha ravishda qo’llanishi, oila to’g’irisidagi va fuqorolik qonun
hujatlarining o’xshashlik bo’yicha qo’llanishi, oilaviy munosabatlarda mahaliy urf-
odat va an’analarning, halqaro shartnomalarning qo’llanishi, oilaviy huquqlarni
amamlga oshirish va himoya qilish haqidagi qoidalar birinchi marta nazarda
tutiladi. Avvalgi Nikoh va oila kodeksidagi satsiyalistik jamiyatda oilaning
ahamiyatiga bsg’ishlangan kirish qismiga o’rniga hozirgi siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitda oilaviy munosabatlarni huquqiy tartibga solishning asosiy
maqsadi va tamoillari OKning 1-moddasida atroflicha ifodalaniladi. Shu birga oila

qonun hujatlari vositasida tartibga solinadigan munosabatlarning doirasi qator
aniqliklar kiritish yo’ili bilan diyarli saqlab qolinadi.
1-modda. Oila to’g’risidagi qonun hujatlari hamda ularning vazifalari.
Oila to’g’risidagi qonun hujatlari Ushbu kodeksdan hamda unga muvofiq
qabul qilinadigan boshqa qonun hujjatlardan iborat.
Oila to’g’risidagi qonun hujjatlarining vazifalari oilanini
mustahkamlashdan, oilaviy munosabatlarni o’zaro muhabbat, ishonch va hurmat
hamjihatlik, bir-birga yordam berish hamda oila oldida uning barcha a’zolaring
mas’uligi hissi asosida qurishdan biron-bir shaxsning oila masalalariga
o’zboshimchalik bilan aralashishiga yo’l qo’ymaslikdan, oila a’zolari o’zi
huquqlarini to’sqinsizlik amalga oshirishini hamda bu huquqlarning himoya
qilishni taminlashdan iboratdir.
1. Sharxlanayotgan 1-moddadan uning nomidan ayon bo’lishicha, ikkita
masala, yani oila to’g’risidagi qonun hujjatlariga va unlearning vazifalariga
bag’ishlangan qoidalar nazarda tutilgan. Oila haqidagi qonun hujjatlari mazkur
Kodeksning 5-moddasi (ushbu modda shrxlkariga qaralsin) doirasida belgilangan
munosabatlarni tartibga solishga bag'ishlangan qonun hujjatlaring tizimidan iborat.
Oilaviy munosabatlar ushbu tizimga kirmagan qon hujjatlari bilan ham tartibga
solinishi mumkin (OK 6-9-moddalari sharxlariga qaralsin). Oila kodeksi va boshqa
qonun hujjatlari, o’z navbatida O’zbekiston Respublikasida Konstitutsiyasi
qoidalariga zid kelmasligi shart. Konstitutsiyaning 16-moddasiga muvofiq (birorta
qonun yoki boshqa narmativ-huquqiy hujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga
zid kelishi mumkin emas).
Oila to’g’risidagi qonun hujjatlari bn tartibga solinadigan, doirasi
belgilangan munosabatlar (OK 5-moddasi ) O’zbekiston Respublikasi
Prizidentining Farmonlari, O’zbekiston Respublikasi hukumati tamonidan qobul
qilingan qarorlar bilan ham hal qilinishi mumkin. O’zbekiston Pespublikasi
Konsitutisuyasining 94-moddasiga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Prizidenti
Konsitutsiyaga va qonunlarga, yani Oila kodeksiga asoslanib majburiy kuchga ega
bo’lgan farmonlar, qarorlar va farmoishlar chiqaradi. O’zbekiston Respublikasi

Konstutsiyasining 98-moddasiga muvofiq Vazirlar Mahkamasi amaldagi
qonunlariga, yani Oila kodeksiga ham muvofiq O’zbekiston Respublikasi
hududida barcha tashkilotlar,mansabdor shaxslar va fuqorolar tomonidan
bajarilishi majburiy bo’lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
2.Sharxlanayotgan mazkur moddaning ikkinchi qismida Nikoh va oila
kodeksidan farqli o’laroq O’zbekistonda oila munosabatlarini huquqiy tartibga
solishning vazifalarini va mohiyatini,ma’nosini,shuningdek O’zbekiston
Respublikasi Konstutsiyasining ikkinchi bo’limida inson va fuqorolarning asosiy
huquqlarini,erkinliklari va burchlari to’g’risida qoidalar bilan bevosita yoki
bilvosita uzviy bog’langan.Ushbu vazifalar va tamoillarning har biri oilaviy
munosabatlarning ma’lum sohasiga ta’luqli bo’lib,ommaviy munosabatlarni qunun
yordamida tartibga solishning,axloq nazaridan qanchalik zarur ekanligini
ko’rsatish bilan birga munosabat ishtirokchilarning muayyan huquq va
majburiyatlarini belgilashda muhim ahamiyatga egadir.Huquqiy davlatda oilaviy
munosabatlarga oid axloqiy normalar huquqiy normalar bilan bog’liqdir. Huquqiy
normalarni muyyan munosabatlarga tadbiq qilishi, umumiy insoniy talablarini
amalga oshirishni taminlasa,axloqiy normalar esa,o’z navbatida,qonunlarni
buzmasdan to’g’ri amalga oshirish qonun talablariga og’ishmay roiya qilish uchun
zarur hissiyotlarni tug’diradi.
Adolat va tenglik qaror topgan demokratik jamiyatni oilaviy munosabat
yuksak ideallar-muhabbat,do’stlik,biridarlik,o’zaro hurmat-izzat tamoillari asosida
tuzilishi muqarrar.Nikohning ozod bo’lishi,er va hotinning nikohga o’tishning
erkin bo’lishi oila munosabatlarining mustahkam va abadiy bo’lishi uchun
kerakdir.
Oilaviy munosabatlarni huquqiy tartibga solishdan asosiy maqsad oilaning
mustahkam bo’lishida munosabatlarni o’zaro mahabbat, ishonch,hurmat va
hamjihatlik zamirida,barcha a’zolarning mas’ulliga hissi asosida qurishdan
iborat.Ushbu maqsad oila kodeksining va boshqa qonun hujjatlarning asosiy
g’oyasi bo’lib hisoblanadi.Ushbu g’oya Oila Kodeksining barcha istitutlari;nikoh
tuzish va uni bekor qilish;er-hotinning,ota-ona va bolalarning huquq va

majburiyatlariga bag’ishlangan qoidalarining hususiyatini belgilovchi mezon
hisoblanadi.
3.Oila qonunlarinig muhim vazifalaridan va maqsadlaridan biri-
Fuqorolarning oila oldidagi mas’ulyatlarini his qilish ruhida tarbiyalashdan
iborat.Bu vazifa va maqsadini amalga oshirishda boshqa faktlar bilan birga er va
hotin, ota-onalar bilan bolalar hamda boshqa qarindosh-urug’lar o’rtasidagi
qonunlar bilan belgilangan majburiyatlar va ularni bekam-ko’st bajarish muhim
o’rin egallaydi.
1.2. Oila huquqi. Uning manbalari va prinsiplari
Oila to’g’risidagi qonunlar davlat tomobnida izga solinishi talab etiladigan
munisabatlarni tartibga solib turadi.Bu munosabatlar nikoh tuzish tartibi va
shartnomalarni belgilaydi; oilada er-hotin o’rtasida ota-onalar (farzandlikga
oluvchilar) bolalar, oilaning boshqa a’zolari o’rtasida paydo bo’ladigan shaxsiy va
mulkiy munosabatlarni tartibga solib turadi; boshqalarning bolalarni o’ziga farzand
qilib olish;vasiylikga olish; homiylik qilsh; bolalarni o’z tarbiyasiga olish
munosabati bilan vujudga keladigan munosabatlarni tartibga solib turadi; nikohni
bekor qilish tartibi shartlarini belgilaydi; fuqorolik holati to’g’risidagi hujjatlarni
ro’yhatdan o’tkazish qoidalarini belgilaydi.
Oila huquqi mohiyatini ochib berishda faqat uning tushunchasi, predmetini
o’ziga xos xususiyati va shu bilan birga uning eng muhim tamoyillarini ham
inobatga olish lozim, chunki uning tamoyillari bu huquq sohasining o’ziga xos
xususiyatlarini aks ettiradi.
Oila huquqi tamoyillari deganda, ushbu huquq sohasining mohiyatini
aniqlab beradigan hamda huquqiy mustahkamlanganligi sababli umummajburiy
ahamiyatga ega bo’lgan asosiy negiz, rahbariy qoidalar tushuniladi.
Oila huquqi tamoyillarini hisobga olmasdan uning normalarini to’g’ri
sharhlab va qo’llab bo’lmaydi. Oila huquqi tamoyillari nafaqat huquqni qo’llash
amaliyoti uchun, balki shu bilan birga amaldagi oila qonunchiligining mohiyatini
anglash hamda uning keyingi takomillashtirilishi uchun ham muhim ahamiyatga
ega.

Oila davlat himoyasida.
Oila davlat himoyasida deyilganda avvalo vujudga kelgan oilalarni saqlab
qolish va ularni mustahkamlashga qaratilingan davlat tomonidan ko’rilgan tadbir
choralarni tushuniladi.
Davlatning oila xususidagi g’amxo’rligi avvalombor hukumat yuritayotgan
kuchli ijtimoiy siyosatda namoyon bo’lmoqda. Davlat rahbarligida amalga
oshirilayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma'naviy islohiy chora-tadbirlarning
bosh maqsadi inson, oila manfaatlarini qanoatlantirishdan iborat.
Oilaning davlat muhofazasida ekanligi Respublikamiz Prezidentining
farmonlarida o’z ifodasini topmoqda.
Jahonning bir guruh tadqiqotchi olimlari tomonidan respublikada oilani,
onalik va bolalikni himoya qilish borasida qilinayotgan ishlar o’rganib chiqildi.
Natijalar chet ellardagi ahvol bilan taqqoslaganda, biror bir mamlakat Prezidenti
elni, oilalarni ijtimoiy himoyalash borasida bizning Yurtboshimiz kabi ko’p qaror
va farmonlar qabul qilinganligi ma'lum bo’ldi.
Oila jamiyat muhofazasida
Jamiyat tomonidan oila muhofaza qilinadi deyilganda, mamlakatda mavjud
bo’lgan jamiyatlar va jamg’armalar tomonidan nodavlat notijorat tashkilotlarni
oilaga ham moddiy, ham ma'naviy yordam berishlari tushuniladi. Bu qoida
mustaqil Respublikaning Konstitutsiyasida belgilangan yangi qoidadir.
Mamlakatimizda jamoat tashkilotlari har xil jamg’armalar hisobidan oilani
mustahkamlash, bolalar manfaatini himoya qilish uchun turli moddiy va ma'naviy
yordam ko’rsatib kelmoqda.
Mamlakatdagi jamoat tashkilotlar tarkibiga kasaba uyushmalari,
jamg’armalar, yoshlar va xotin-qizlar harakatlari, kasbiy assotsiatsiyalar, klublar va
boshqalar kiradi. Hozirgi paytda mamlakatimizda respublika va xalqaro
ahamiyatga molik 220dan oshiq jamoat birlashmalari faoliyat ko’rsatmoqda.
Jumladan, 4 ta siyosiy partiya, 2 ta harakat, 46 jamiyat, 5 ta qo’mita, 24
assotsiatsiya, 18 ta tarmoq kasaba uyushmalari, 35 ta jamg’arma, 15
utsyushma, 32 ta federatsiya, 31 ta boshqa tashkilotlar mavjud. Shuningdek,

respublikamizda hisob ro’yxatiga olingan 1500 viloyat, 20 dan ortiq xorijiy
davlatlarning jamoat tashkilotlari mavjud 15 .
Jamoat tashkilotlari o’z maqsad va vazifalariga muvofiq ravishda
respublikada o’tkazilayotgan keng ko’lamli islohotlarga munosib hissa qo’shib
oilalarni mustahkamlashga ko’maklashmoqda. Masalan, ekologiya va salomatlik
sohasida "Ekosan", ehtiyojmand kishilarga va nogironlarga ijtimoiy yordam
ko’rsatishda "Navro’z" jamg’armalari, nogironlar jamiyatlari, onalik va bolalikni
muhofaza qilish, xotin-qizlarning jamiyat hayotidagi faolligini oshirishda Xotin-
qizlar qo’mitalari, mehnatkashlarning kasbiy va boshqa qonuniy manfaatlarini
ifoda etishda kasaba uyushmalari, iste'dodli yoshlarni qo’llab-quvvatlashda
"Ulug’bek, "Umid" jamg’armalari faoliyatini alohida ta'kidlab o’tish mumkin.
Oila huquqining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
Oilani jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish huquqi
Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida
bo’lish huquqiga ega
Oila huquqi boshqa huquq sohalaridan farq qiluvchi hususiyatlarga
qaramay fuqorolik huquqi bilan chambarchast bog’liqligini sezish mumkin. Bu
farqlar quyidagilardan iborat:
-Oilaviy munosabatlar fuqorolik huquqiga xos bo’lmagan yuridik
faktlardan (nikoh, qarndoshlik, onalik, otalik, farzandlikga olish va boshqalardan
vujudga keladi;)
-Oilaviy munosabatlar fuqorolik huquqidan farqli o’laroq, ko’proq shaxsiy-
huquqiy mohiyatga ega.
-Oliaviy huquq subektlaring huquq va majburiyatlari
begonalashtirilmaydigan, yangi boshqalarga topshirib bo’lmaydigan huquq va
majburiyatlardan iborat.
Oila huquqi predmeti-oilaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan
munosabatlarni tashkil etadi.

Nikoh,qarindoshlik,bolalarni oilaga tarbiyaga olish kabilardan yuzaga
keladigan ijtimoiy munosabatlardan iborat bo’lib oila huquqi inson va
fuqorolarning fuqorolik huquqining normalari bilan tartibga solinadi.
Oila huquqining manbalari: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi:
-O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksi (1998-yil 30-aprelda №607-1sonli
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolangan va 1998-yil 1-
sentabrdan boshlab kuchga kiritilgan);
O’zbekiston Respublikasining fuqorolik kodeksi.
-O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qa’bul qilingan oila
huquqiga oid qonunlar;
-O’zbekiston Respublikasi Prezidentinig oila huquqiga oid farmon va
farmoyishlar qarorlar:
-O’zbekiston Respublikasi hukumatning normative huquqiy hujjatlari;
-Xalqaro huquq normalari kabilar hisoblanadi.
Oila- jamiyatning tabiiy va asosiy bo’g’inidir. Har bir oila, har bir fuqoro
tinch-hotirjam va tokin-sochin yashasa, davlatimiz obod, boy bo’ladi, gullab
yashaydi.
Davlatimizni harakatda bir oila deb tushunish mumkin. Bundan o’zaro
hurmat va tartib-intizom bo’lmasa,oiling barcha a’zolaro o’z burchlarini ado etmas,
bir-birida nisbatan mehr-oqibat ba ezgulik ko’rsatmasa, hotirjam va munosib
tarizda yashash mumkin emas. Oila o’zinig ko’p arslik mustahkam va ma’naviy
tayanchlarga ega bo’lib, turmush vijdon qonunlari asosida quriladi. Oilada
kishilarning talab-ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. Xalqimizning aksaryat
qismi o’zining shaxsiy farovonligidan jo’ra oilasining omon-esonligi to’g’risida
g’amxo’rlik qilishni birinchi o’ringa qo’yadi. Bu esa oily darajadagi qadriyat,
inson qalbining gavharidir.
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi 1992-yil 2-iyul
qonunida ham oiladagi ta’lim masalasiga alohida e’tibor berilgan. Uning 16-
moddasida qayd etilganidek, ota-onalar va oilaning boshqa a’zolari shaxsning

jismoniy, ma’naviy kamoloti va aql zakovato rivojlanishiga g’amxo’rlik qilshlari
lozim.
Ota-onalar va ularning o’rnini bosuvchilar bolaning ma’lumotini oilada
oilsh uchun imkoniyat yaratib berishga haqlidir. Bunday hollarda o’quvchilar ota-
onalar yoki ularni o’rnini bosuvchi shaxslar bilan ta’lim muassasasi Ta’lim
boshqaruvchi tegishli idoralar o’rtasida shartnoma tuzilib, unda bola, oila va
jamiyatning manfatlarini hisobga olgan holda tomonlarnong huquqiy, iqtisodiy va
boshqa majburiyatlarina belgilab qo’yiladi.
Oilada ta’lim olayotgaqn shaxslar tegishli atstatsitadan o’tkach ta’limning
istalgan bosqichidan boshlab ta’lim muassasasida o’qishni davom ettirishga
haqlidir.
Davlat oiladagi ta’limga yordam ko’rsatsadi. Tegishli davlat muassasalari
tomonidan qonunlarda belgilangan tartibda metodik deagnostik maslahat
yordamlari beriladi. Qonunlarda belgilangan hollarda va tartibda oilaga
koppensiyatsiya to’lanishi mumkin. Mamlakatimizda qa’bul qilingan ko’pchilik
qonunchilik hujatlarida oila, farzand tarbiyasi masalalariga katta etibor beriladi.
Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining “O’zbekiston
Respublikasida yoshlariga oid davlat siyosatining asoslari to’g’risida”gi 1991-yil
20-noyabr 16-moddasida fuqorolar va yosh oilalarga ijtimoiy omtiozlar
chunonchi:yakka tartibga uy qurush uchun yer ajratish, uy joy sotib olish,uy joy
qurush, kopirativlarga a’zo bo’lish uchun pay badallari to’lash, ro’zg’or buyumlari
(shu jumladan chorvo mollari), uzoq muddat foydalanadigan kundalik uy jihojlari
sotib olish, tijorat sosida amal qiladigan o’quv yurtlarida ta’lom olish uchun hqa
to’lash va boshqa maqsadlarga amal qiladigan uzoq muddatli kreditlar beriladi.
Yoshlarga kreditlar banklar tomonidan kam foiz sharti bilan belgilab “O’zbekiston
Respublikasida qonunlarida belgilangan imtiyozli tartibda tuziladi.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasinig 63-moddasida
takidlanganidek, ”Oila jamiyatning asosoy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat
muhofazasida bo’lish huququga ega”. Asosiy qonunimizda belgilangan ijtimoiy
tuzum yangi jamiyat bilan oila o’rtasida uzviy aloqodorlik mavjud. O’zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan barcha prinsiplar va qoidalar, oila
hayoti oilaviy munosabatlari ularni tartibga spladigan boshqa nornativ huquqiy
hujjatlar Oila Kodeksining mazmuni va tabiatini o’rganishda katta ahamiyatga ega.
Oilaning davlat muhofazasida bo’lishi haqidagi qoida Inson huquqlari umumjahon
deklaratsiyasida keltirilganidek, davlatlar zimmasiga yuklatilgan muhim
vazifalardan biri hisoblanib keng ma’noga ega bunda oilani jamiyatninh tabiiy va
asosiy quyi bo’g’ini sifatida ulug’lanadi.Bolalarga ta’lim tarbiya berish,onalar va
mehnatga layoqatsiz oila a’zolariga zarur moddiy imtiyozlar yarating hamda oilani
mustahkamlash borasida muhim bo’lgan boshqa masalalar nazarda tutiladi.
Oila huquqi- Fuqorolik huquqi fanining ajralmas qismi hisoblanib,u asosan
erkak va ayol o’rtasida nikoh tuzish tartibi va shartlari,er-hotinning mulkiy va
mulkiy bo’lmagan shaxsiy munosabatlaridan kelib chiqadigan huquq va
majburiyatlari nikohning tugatilishi va uning haqiqiy hisablanmaslik oqibatlari,
asoslari va tartibi, qon-qarindoshlik va farzandlarning nasl-nasabini belgilash
qoidalari, ota-onalar hamda farzandlarning shaxsiy va no’mulkiy va mulkiy huquq
hamda majburiyatlari farzandlikga olish,vasiylik va homiylik belgilash qoidalari va
shu kabi boshqa bir munosabatlarni tartibga soladi.
Oila huquqining asosiy manbai hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Oila
Kodeksi O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998-yil 30-aprel qarori bilan
qa’bul qilindi va 1998-yil 1-sentabrdan kuchga kiritildi. O’zbekiston Respublikasi
Oila Kodeksi 8-bo’lim, 30-bob, 238ta moddadan iborat. O’zbekiston Respublikasi
Oila Kodeksiga O’zbekiston Qonunchiligi uchun yangilik bo’lgan nikoh
shartnomasi, qon-qarindosnlik va bolalarning nasl-nasabini belgilash,alimentlar
to’lash to’g’risida kelishish bolalarning oiladagi huquqlari va ota-onalarni moddiy
taminlash to’g’risidagi majburiyatlar hamda ota-onalarning voyaga yetmagan
farzandlarini moddiy ta’minlash majburiyatlari,ota-ona qamrog’dan mahrum
bo’lgan bolalarning huquq va manfatlarini himoya qilish va shunga o’xsgasg
muhim yangi qoidalar kiritilgan.
O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksing qa’bul qilishni bilan oila
munosabatlarining huququy tartibga solinishi O’zbekiston Respublikasining

Konstitrusiyasi va boshqa qonunlari, yangi fuqorolik kodeksi bilan
muvofiqlashtirildi shuningdek, Oila Kodeksi O’zbekiston Respublikasi Oily
Majlisi tomonidan ratifikatsiya qilingan BMTning “Bola huquqlari to’g’risida”gi
BMT Konvensiyasi ba boshqa xalqaro huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan
qoidalar bilan boyitiladi. Shu bilan birga Oila kodeksining chet el fuqorolari
ishtirokida vujudga keladigan oila munosabatlarini tartibga solish bag’ishlangan
qoidalari O’zbekiston Respublikasi qo’shilgan yoki rativikatsiya qilgan xalqaro
bitimlar va konvensiyalar hisobga olingan holda ishlab chiqildi.
Oilaning jamiyat oldidagi asosiy vazifalaridan biri-farzand ko’rish va
tarbiyalash g’oyat muhimdir. Aholi soni ma'lum muayyan ko’rsatkichda bo’lib
turishi uchun har 100 oilaga 260 ta bola to’g’ri kelishi kerak. Aniqrog’i, 100
oiladan 60 tasi 3 tadan 40 tasida 2 tadan bola bo’lishi lozim. Demografik olimlar
hisoblariga ko’ra, agar har bir oila bittadan farzand ko’rsa, sakkizinchi avlodga
kelib, ya'ni 200 yildan keyin bu xalq millat tariqasida yo’q bo’lib ketishi mumkin
ekan
O’zbekiston dunyoda aholisining soni juda tez ko’payib borayotgan
mamlakatlar qatoriga kiradi. Oila erkak va ayolning nikohdan o’tib, bir yostiqqa
bosh qo’ygan kunidan boshlanadi. Uning eng muhim vazifasi naslni davom
ettirish, shuningdek otabobolarining eng yaxshi an'ana va udumlarini davom
ettirish, turmushni mustahkamlashdan iboratdir. Oila jamiyatning boshlang’ich
hujayrasini tashkil etib, unda aholini ko’payishi va yosh avlodni tarbiyalash
vazifalari bajariladi.
Uning muhim ijtimoiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Birinchidan, u jamiyatning demokratik hujayrasini tashkil etib odamlar shu
muqaddas koshonada tug’ilib o’sib jamiyat tarkibini tashkil etadi.
Ikkinchidan, oila muhim bo’g’in bo’lib unda biz mehnat jarayonida sarf
qilgan kuchlarimizni tiklaymiz.
Uchinchidan, oila muhim tarbiya o’chog’i.
Va oxiri to’rtinchidan, nodir ruhiy muhitdir.

Olimlarning fikricha, odamlar hayotining birdan-bir to’g’ri yo’li oilaviy
hayot ekan. Yolg’iz bo’lib yashash har xil palakatlarga va fojialarga olib kelar
ekan.
Shuning uchun Amerika Qo’shma Shtatlarida qariyalar yolg’iz uyda
qoldirilmasdan ularni bolalari bo’laturib qariyalar uylariga joylashtiriladi. Italiyalik
mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, hozirgi paytda har besh
ovrupolikning biri uyqusizlikdan azob chekarkan. Buning asosiy sababi
yolg’izlikdir.
Ko’pchilik odamlar oilaviy hayotda yashaydilar, oila-oila bo’lib
yashashlikni o’zlariga ma'qul deb hisoblaydilar.
Buyuk Britaniyada yolg’iz onalar va yolg’iz qariyalar soni esa yildan yilga
ko’paymoqda. Ayni paytda mamlakatning 15 foiz aholisi yolg’izlikda umr
kechiradi
Islom yakkalikni, bevalikni yoqtirmas. Bu ham o’z yo’lida biz
bilibbilmagan bir donolik va donishmandlikdir
Oila jamiyat va davlat muhofazasida:
a) Oila jamiyat himoyasida. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy hujayrasini
tashkil etadi. Jamiyat kattakichik oilalardan iborat. Bu oilalar qanchalik
mustahkam bo’lsa, jamiyat ham shunchalik mustaham bo’ladi. Biz qurayotgan
adolatli fuqarolik jamiyatida oila o’ziga xos ijtimoiy birlashmani tashkil etadi.
Oilaning bu xususiyati birinchi galda uning jamiyat manfaatlari bilan bog’liqligida
hamda ijtimoiy vazifalarda ifodalangan.
Mamlakatda har bir oila va har insonning turmush farovonligini, fuqarolar
totuvligini mustahkamlashga qaratilgan dasturiy maqsadlarga asoslanib ish olib
borilmoqda. Bu adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirishni maqsad qilgan
ekanmiz, jamoat birlashmalari, notijorat va nodavlat tashkilotlari, jumladan,
fondlarning ahamiyati, oilani muhofazasi oshib boraveradi. Jamiyat hayotida
nodavlat va jamoat tashkilotlarining o’rni va ahamiyatini kuchaytirish, ya'ni
"Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari" tamoyilini hayotga joriy etish demakdir.
Rasmiy ma'lumotlarga qaraganda, ayni paytda mamlakatimizda ikki yarim

mingdan ziyod jamoat birlashmalari, notijorat va nodavlat tashkilotlari faoliyat
ko’rsatayapti. 40 ga yaqin fondlar bor. Bugungi kunda respublikamizda o’n
mingtaga yaqin mahalla va qishloq fuqarolari yig’inlari oilalar bilan jamoatchilik
asosida katta tashkiliy va ommaviy ishlarni olib bormoqdalar, oilalarni saqlab
qolish va ularni mustahkamlashga, voyaga yetmagan bolalar manfaatlarini himoya
qilishga o’z hissalarini qo’shib kelmoqdalar.
b) Oila davlat muhofazasida Davlat tomonidan oilaga kun sayin
g’amxo’rlik qilish, unga har taraflama moddiy yordam berish insonparvar
demokratik huquqiy davlatning muhim vazifalaridan biridir. O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi 65-moddasini 2-qismi va Oila kodeksini 4-moddasini
1-qismiga binoan Oila, onalik, otalik va bolalik davlat himoyasida.
Mamlakatimizda oilani davlat muhofazasida bo’lishini O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi Oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish majmui
kotibiyati olib boradi.
O’tgan vaqt davomida respublikamizda ayollar va o’sib kelayotgan yosh
avlod sog’lig’ini mustahkamlashga yo’naltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirilishi
natijasida sog’lom oilani shakllantirish, tug’ish yoshidagi ayollarni
sog’lomlashtirish ishlari o’zining ijobiy samarasini berdi. Ikkinchi chaqiriq
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi sessiyasi kun tartibida "Oila va
ayollar muammolari komissiyasi" tashkil etildi. Ushbu komissiya oila va ayollar
muammolari bo’yicha davr talablariga javob beradigan oilani saqlash va
mustahkamlashga, yangi avlodni tarbiyalashga qaratilgan yangi qonunlar
loyihalarini tayyorlash vazifalarini o’z oldiga qo’yadi. Oilaning davlat
muhofazasida ekanligi Respublikamiz prezidentining farmonlarida o’z aksini
topmoqda. Prezidentning birinchi farmoni 1990 yil 3 mayda qabul qilingan bo’lib,
"Ko’p bolali onalarga nafaqa miqdorini ko’paytirish to’g’risida" deb nomlangan12.
Unda ko’p bolali onalarning moddiy ahvolini, yosh avlodning o’sish sharoitlarini
yaxshilash maqsadida onalarga to’lanadigan oylik nafaqa ikki martaga
ko’paytirildi. Mazkur Farmon o’zbek xalqining bolajonlik tabiatini ko’rsatadi.

Hozircha oila haqida alohida fan yo’q, oilaning turli qirralarini o’rganish
bilan esa, o’ndan ortiq fanlar shug’ullanadi, bular: etnografiya, aholishunoslik,
demografiya, ijtimoiy geografiya, sotsiologiya, iqtisodiyot fanlari bilan statistika,
psixologiya, oila pedagogikasi, tibbiyot, huquqshunoslik hamda boshqalardan
iborat.
Etnografiya-nikoh-oila munosabatlarini xalqlar turmush tarzining bir
tabaqasi sifatida o’rganadi.
Aholishunoslik-demokrafiya aholining hamda uning asosiy bo’g’ini
bo’lmish oilaning turli xil muammolari, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va tarixiy
jarayonlar asosida o’rganadi.
Ijtimoiy geografiya-tadqiqotlarida aholi va oilaning hududiy tafovutlari
kompleks tahlil qilinadi.
Sotsiologiya-inson hayotining ijtimoiy jihatlarini, kishilik jamiyatining
barcha ijtimoiy munosabatlarni o’rganadi.
Iqtisodiyot fani bilan statistika oila budjetini, oila ishlab chiqarish (agar u
mavjud bo’lsa) va oilaviy iste'molni, mehnat taqsimotini hamda oiladagi
xo’jalikiqtisodiy munosabatlarni to’dqiq etish bilan shug’ullanadi.
Psixologiyaning vazifasi asosan nikoh-oila munosabatlarida namoyon
bo’ladigan hissiyot, tasavvur, urf-odatlarni, shuningdek bu psixologik (ruhiy)
hodisalarning ijtimoiy va tabiat manbalarini o’rganishdan iborat.
Oila pedagogikasining maqsadi-oilaning bolalarga ko’rsatadigan ta'sirini,
oiladagi tarbiya qonuniyatlari va vositalarini, ota yoki onaning bolaga ta'sirini, oila
bilan boshqa xil tarbiya muassasalarining o’zaro munosabatlarini aniqlashdir.
Tibbiyot fani-nikohning fiziologik jihatlarini va uning oqibatlarini,
shuningdek oilaning oila a'zolari sog’lig’iga ta'sirini tatbiq etadi.
Huquqshunoslik oila to’g’risidagi qonunlarni va oilaning ijtimoiy hayotga
munosabatini o’rganib, mavjud yoki jamiyat uchun maqsadga muvofiq bo’lgan
huquqiy qoidalarni asoslab beradi.
Hozirgi davrda oilani turli fanlar tomonidan har tomonlama ilmiy tadqiq
qilish lozim. Fikrimizcha, oilaning o’ziga xos xususiyatlarini ayniqsa oilaparvarlik,

serfarzandlik, farzandlar tomonidan ota-onalarni hurmat qilishlik, oila a'zolari
o’rtasidagi inoqlikka katta e'tibor berish lozim. Bu borada dastlabki ishlar
qilinmoqda. Mustaqillik yillarida bunga asos solindi. 1991 yildan boshlab,
O’zbekiston xotin-qizlar qo’mitasi, Bolalar jamg’armasi va "Sog’lom avlod
uchun", Xalqaro xayriya jamg’armasi organi "Oila va jamiyat" haftalik ro’znomasi
chiqa boshladi. Haftanoma oila, buva va buvi, ota va ona, o’g’il-qiz, nevara-evara,
chevara, dubora masalalariga juda katta ahamiyat bermoqda.
Oila ayni vaqtda jamiyatning, avvalo, uning jamiyat manfaatlari bilan
chambarchas bog’liq ekanligida hamda ijtimoiy vazifalarida yaqqol aks etadi.
Barcha fuqarolar-jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi,
e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqyeidan qat'iy nazar qonun oldida tengligi.
Oila huquqida barcha fuqarolar millati, irqidan qat'iy nazar teng ekanligi
ifodalangan "...barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo’lib, jinsi, irqi,
millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqyeidan
qat'iy nazar, qonun oldida tengdirlar (O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 18-
modda). Bu xalqlar do’stligidan kelib chiqadigan o’zgarmas qoida bo’lib oila
huquqida o’z ifodasini topib odamlarni har xil millatga tegishli ekanligi yoki irqiga
mansubligi oilaviy munosabatlarda hyech qanday ahamiyatga ega emasligini
anglatadi.
Nikoh tuzish uchun fuqarolarni har xil millatga, dinga e'tiqod
etishligi to’siq bo’lolmaydi.
Bolalarni farzandlikka olishda farzandlikka olishda farzandlikka
oluvchilarni bolalardan boshqa millatga tegishli ekanligi ham monelik qilolmaydi.
Hayotimizda nikoh, farzandlikka olish tufayli fuqarolarning bir oilaga
birlashganligini ko’plab uchratish mumkin.
Hamma oilaviy munosabatlarda ayol bilan erkak teng huquqlidirlar.
Amaldagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 46-moddasiga
binoan, xotin-qizlar va erkaklar teng huquqlidirlar. Bu tamoyil konstitutsion
qoidaga aylandi.

Jamiyatda ayol bilan erkakning teng huquqliligi mamlakatimizda erishilgan
jinsidan qat'iy nazar fuqarolarni siyosiy tengligiga asoslanid.
Bu tamoyil Oila kodeksining 2-moddasida quyidagicha ifodalangan: oila
munosabatlarni tartibga solish erkak va ayolning ixtiyoriy ravishda nikohlanib
tuzgan ittifoqi, er va xotinning shaxsiy hamda mulkiy huquqlari tengligi, ichki
oilaviy masalalarning o’zaro kelishuv yo’li bilan hal qilinishi, oilada bolalar
tarbiyasi, ularning farovon hayot kechirishi va kamoloti haqida g’amxo’rlik qilish,
voyaga yetmagan va mehnatga layoqatsiz oila a'zolarining huquq va manfaatlarini
himoya qilish ustuvorligi tamoyillari asosida amalga oshiriladi.
Oilaviy munosabatlarda ishtirok etuvchilarni ma'naviy va moddiy qo’llab-
quvvatlash hamda ularning o’zaro bir-biriga g’amxo’rlik qilishi.
Bu tamoyil oilaviy munosabatlarning mazmunidan kelib chiqib ular
moddiy hisob-kitoblardan holi bo’lgan bir-biriga muhabbat, hurmat kabi
hissiyotlarga asoslanadi.
Er va xotin, ota-ona va bolalar, bobo-buvi va nabiralar, aka-ukalar va opa-
singillar, farzandlikka olganlar va farzandlikka olinganlar va hokazolar o’rtasidagi
munosabatlar-avvalo nikoh, qon-qarindoshlik yoki oilaviy rishtalar bilan bog’liq
bo’lgan shaxslar o’rtasidagi shaxsiy munosabatlardir.
Oilaviy munosabat ishtirokchilarining bir-biriga munosabati umum ahloqiy
tamoyilga va ma'naviy me'yorlar bilan tartibga solinadi. Bu esa huquqiy
demokratik davlatni muvaffaqiyat bilan qurayotgan jamiyat a'zolariga xosdir.
Oila a'zolari o’rtasidagi munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi mana
shu tamoyillarga tayanadi va ularga to’la mos keladi. Ba'zi hollarda qonun oila
a'zolarining o’z yaqinlariga g’amxo’rlik qilish majburiyatini yuklaydi. Oila
kodeksining 109-moddasiga binoan voyaga yetgan, mehnatga layoqatli bolalar
mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj o’z ota-onasiga ta'minot berishlari va ular
to’g’risida g’amxo’rlik qilishlari shart.
Amaldagi qonunda oila a'zolarining aliment to’lash to’g’risidagi kelishuv
tartibi e'tirof etiladi va ushbu tartib jamiyatda o’rnatilgan fuqarolarning o’zaro
munosabatlari qurilishiga oid ahloqiy mezonlarga mos keladi.

Zarur hollarda oila a'zosi moddiy ta'minotni sudning hal qiluv qaroriga
asosan undiriladi.
Ko’p hollarda oila a'zolarining bir-biriga aliment ta'minoti davlat va
ijtimoiy fondlardan olinadigan mablag’larga qo’shimchadir. Bu fondlarning
ko’payishi va ular orqali fuqarolar ehtiyojlarining yanada ko’proq qondirilishi
bilan aliment majburiyatlari jamiyatda o’z ahamiyatini yo’qota boradi.
davlat tomonidan onalik, otalik va bolalikni muhofaza etish va ularning
manfaatlarini har taraflama himoya qilish.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 65-moddasini 2-qismi va
Oila kodeksining 4-moddasi 1-qismiga binoan oila, onalik, otalik va bolalik davlat
himoyasidadir.
Insonni dunyoga kelishligi juda katta bahtdir. U muomala layoqatiga to’lib
mustaqil ravishda o’z xohishi bilan nikoh munosabatiga kirib oilasida bolalar
tug’ilsa unga berilgan eng ulug’ nom, unvon bu onalik, otalik va bolalikdir.
Onalik. Demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyatida
onalikni himoya etishga alohida ahamiyat beriladi. Chunki ayolning asosiy vazifasi
insoniyat zanjirini bardavom ettirish, onalik ham jamiyat hayotidagi muhim bir ish
bo’lib qoladi. Onalikni boshqa hyech bir vazifa bilan almashtirilishi mumkin emas.
Ayol kishi uchun dunyoda onalik baxtidan buyukroq baxt yo’q. Ona
bo’lish, farzand ko’rish, alla aytish ayol uchun baxtdir.
Otalik. Oila huquqining tamoyili bo’lgan "Onalik va bolalikni muhofaza
qilinishi" jumlasi yoniga amaldagi Oila kodeksiga "Otalik" degan so’z ham
qo’shildi. Bu mustaqillik sharofati tufayli bo’ldi. Chunki to’liq ma'noda "Oilaning,
onalik, otalik va bolalikning muhofaza qilinishi" bilan belgilanadi.
Xotinni homiladorlik davri bo’lajak ota uchun ham jiddiy sinovdir. Bu
davrda er bo’lajak ona va bola to’g’risida g’amxo’rlik qilishi, xotinning eson-
omon qutulib olishga tayyorlanib borishi uchun yaxshi shart-sharoit yaratib
berishda qo’lidan kelgancha harakat qilishi lozim. Unga tegishlicha ruhiy-iqtisodiy
muhitning yaratilishi homiladorlikning sog’lom kechishini ta'minlaydi.
Otalikning davlat tomonidan himoya qilish kafolati sifatida oilasida har bir

bola tug’ilganda erkaklarga ish haqi saqlangan holda bir haftalik ta'til
berilsa maqsadga muvofiq bo’ladi, chunki oilada bolani dunyoga kelishida erkak
ham ayol bilan teng ishtirok etib u ham imtyozli huquqqa ega bo’lishi belgilansa
to’g’ri bo’ladi.
Bolalik. Bola, ota-onaning quvonchi, faxri, baxti, er-xotinni bir-biriga
payvand qiladigan ham farzanddir.
Bolaga mehr-muhabbat tuyg’usi onalarda juda kuchli bo’ladi. Ona o’z
bolasini tug’ilmasidan ancha avval sevishga va unga jonini ham berishga qodir zot.
Bola paydo bo’lganidan tug’ilgunga qadar onasi hisobiga oziqlanadi, rivojlanadi.
"Ona o’z jonidan jon, o’z tanidan tan ado etadi", deb bejiz aytishmagan.
Aholisining yarmidan ko’prog’ini 18 yoshgacha bo’lgan voyaga yetmagan
bolalar tashkil etadigan respublikada bolalar huquqlarini ta'minlash alohida
ahamiyatga ega.
Ixtiyoriy va erkin nikoh.
Nikoh tuzish ixtiyoriydir.
Nikoh tuzish uchun bo’lajak er-xotin o’z roziligini erkin ifoda etish
qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Nikoh tuzishga majbur qilish ta'qiqlanadi (Oila
koyedksining 14-moddasi).
Jamiyatda nikoh erkak bilan ayol o’rtasidagi tenglik va o’zaro xohish
asosida tuzilgan erkin ittifoq va ahdnoma bo’lib, maqsadi oila qurish, farzandlarni
jamiyatning munosib kishilari qilib tarbiyalashdan iborat. Nikoh tuzishning muhim
shartlaridan biri nikohlanuvchilarning ixtiyoriy va erkin ittifoqidir.
Nikohga kirishning o’zaro rozilik sharti buzilishi faqat uning haqiqiy emas,
deb tanilishigagina emas, balki g’ayriqonuniy hatti-harakat sodir etib nikohga
kirishga zo’rlagan, aldagan va qo’rqitgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishga
ham asos bo’ladi.
Faqat yakka nikohlikni tan olish va uni mustahkamlash uchun yordam
berish
ochiq adolatli huquqiy jamiyatda fuqaro faqat bir nikohda bo’lishi mumkin.

Yakka nikohlik tamoyili bizning mamlakatda mavjud bo’lgan yuksak
istiqlol mafkurasi me'yorlaridan kelib chiqadi. Bunday qoida jamiyat
taraqqiyotining hozirgi bosqichidagi oila munosabatlarining talablariga to’la javob
beradi.
Amaldagi qonunda belgilangan yakka nikohlik hayotda mavjud bo’lgan
haqiqat bilan muvofiq bo’lib odamlar xulq-atvoridagi qoidalarga mos keladi.
Bu qoidaning buzilishi faqat nikohni haqiqiy emas deb hisoblashdan
tashqari qonunni buzgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishga ham asos
bo’ladi.
Davlat tartibi asosida nikohdan erkin ajralish
Davlat nazorati asosida nikohdan erkin ajralish (Oila kodeksining 37-
moddasi).
Nikohdan ajralish er-xotinning shaxsiy huquqi, ammo nikohdan ajralish
ijtimoiy manfaatga ta'sir etishligini, oilani buzilishligini hisobga olib davlat
nikohdan ajralish tartibi va asoslarini belgilaydi, bunda er-xotinlarga yordam berib,
o’ylamasdan qabul qilingan qarorni oldini olishni nazarda tutadi.
Amaldagi qonunchilik nikohdan erkin ajralish davlat tartibini belgilab
yetarli darajada shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarni himoya qilishni ta'minlaydi.
Bolalarni mustaqillik va milliy istiqlol mafkurasi g’oyasi asosida
tarbiyalash.
Mustaqillik va milliy istiqlol mafkurasi hamma zamonlarda ham eng
dolzarb siyosiy-ijtimoiy masala, har qanday jamiyatni sog’lom, ezgu maqsadlar
sari birlashtirib, uning o’z maqsadlariga erishish uchun ma'naviy-ruhiy kuch-
quvvat beradigan poydevor bo’lib kelgan.
Chunki, mafkura-jamiyatda yashaydigan odamlarning hayot mazmunini,
ularning intilishlarini o’zida mujassamlashtiradi.
Bolalar o’z taraqqiyot yo’lini, ertangi kun ufqlarini o’zining milliy g’oyasi,
milliy mafkurasi orqali belgilab olishga intilishlari lozim.
"Oila-mafkuraviy tarbiyaning eng muhim ijtimoiy omillaridan biridir.
Chunki oila-jamiyat negizi bo’lib, ko’p asrlik mustahkam ma'naviy tayanchlarga

ega. Milliy mafkuramizga xos bo’lgan ilk tushunchalar, avvalo, oila muhitida
singadi. Bu jarayon bobolar o’giti, ota ibrati, ona mehri orqali amalga oshadi.
Oiladagi sog’lom muhit-sog’lom mafkurani shakllantirish manbaidir.
Jamiyatda har bir oilaning mustahkamligi, farovonligini, o’zaro hurmat va ahillikni
ta'minlash-milliy mafkurada ko’zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishda
tayanch bo’ladi"

II Bob. Oila kodeksida bola huquqlari
Oila kodeksi (OK) - oilaviyhuquqiy munosabatlarni tartibga solib, oila
a zolari (ya ni, er-xotinlar, ota-onalar, bolalar, shuningdek, farzandlikka oluvchilarʼ ʼ
va farzandlikka olinuvchilar va oilaning boshqa a zolari) o rtasidagi shaxsiy va
ʼ ʻ
mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi va mustahkamlovchi qonun hujjati.
Huquqning alohida tarmog i hisoblangan oila huquqining maxsus manbaidir.
ʻ
O zbekiston Respublikasining amaldagi OK O zbekiston Respublikasi Oliy
ʻ ʻ
Majlisining 1998-yil 30-apreldagi qarori bilan tasdiqlanib, ushbu yilning 1-
sentabrdan amalga kiritildi. E tiborli-si, OK mamlakatimizda "Oila yili" deb e lon
ʼ ʼ
qilingan yilda qabul qilindi. Kodeks 8 bo lim, 30 bob, 238 moddadan iborat.
ʻ
Amaldagi OK bir qator oilaviy huquqiy munosabatlarni yan-gicha hal etgan.
Chunonchi, milliy ne-gizlarga asoslanganligi (quda-andachilik,
qarindoshurugchilik, bobo-buvilar va nabiralar o rtasidagi munosabatlarning
ʻ
yangicha talqini), umuminsoniy qadriyatlar aks etganligi (nikoh shart-nomasi
institutining kiritilishi, nikohlanuvchi shaxslarning tibbiy ko rikdan o tkazilishi)
ʻ ʻ
kabi holler
2.1. Oila kodeksida bolaning ta’minlanishi .
Qarorda belgilanishicha, 1998-yil 1-sentyabrdan amalda bo’lgan
O’zbekiston Respublikasining Oila kodeksi oilani mustahkamlash, voyaga
yetmagan bolalar va mehnatga layoqatsiz oila a’zolarining manfaatlarini
qo’riqlashlashning ustunligini nazarda tutadi. Bolalar tarbiyasi bilan bog’liq
bo’lgan nizolarning sudlar tomonidan to’g’ri hal etilishi ota-onalarning va bolalar
huquqlarining muhofazasini, ota-onalarning bolalarini tarbiyalashdagi
mas’uliyatlari shorilishini ta’minlashga imkoniyat tug’diradi, ota-onalarning
bolalari manfaatlariga zid bo’lgan huquqlaridan foydalanishlariga barham beradi,
voyaga yetmaganlar qonunbuzarliklarining oldini olish choralaridan biri bo’lib
hisoblanadi.
Ma'lumki, farzand tarbiyasi har bir ota-ona, qolaversa, jamiyat zimmasidagi
o’ta sharafli va ayni paytda mas'uliyatli vazifalardan biri sanaladi. Lekin hayotda
o’z farzandini tarbiyalash va ta'minlashdan bosh tortuvchi ota-onalar ham uchrab

turadi. Mamlakatimizda joriy yilning o’tgan 6 oyida ajrashib yashayotgan va
voyaga yetmagan farzandining ta'minoti bilan ixtiyoriy shug’ullanmagan 17 ming
nafardan ziyod fuqarodan sud qarorlari asosida aliment undirilganligi bu fikrning
tasdig’idir.
Voyaga yetmagan farzand qachon imkoni bo’lsa, otam yoki onam aliment
to’lasa, keyin yeb-ichaman, deb kutib turolmaydi. Shuningdek, o’z vaqtida moddiy
ta'minlash bolaning sog’lom voya¬ga yetishida muhim omil hisoblanadi.
Shuning uchun ota yoki ona farzandini moddiy ta'minlashdan bosh tortsa,
manfaatdor to¬mon aliment undirish haqida o’z vaqtida sudga murojaat qilishi
lozim. O’z navbatida, buning uchun tegishli qonun talablarini va o’rnatilgan
tartibni bilish taqozo etiladi.
Bu haqda so’z borganda, Oila kodeksining 14-bobida ota-ona hamda
bolalarning aliment huquqi va majburiyatlari mustahkamlanganini ta'kidlash zarur.
Ushbu kodeksning 96-moddasiga ko’ra, ota-ona voyaga yetmagan bolalariga
ta'minot berishi shart. Voyaga yetmagan bolalariga ta'minot berish majbu¬riya¬tini
ixtiyoriy ravishda bajarmagan ota yoki onadan aliment sudning hal qiluv qaroriga
yoki sud buyrug’iga asosan undiriladi.
Voyaga yetmagan bolalarga aliment to’lash haqida ota-ona o’rtasida
kelishuv bo’lmaganda yoki aliment ixtiyoriy ravishda to’lanmaganda va ota-
onadan birortasi ham aliment undirish to’g’risida sudga da'vo yoxud ariza bilan
murojaat qilmagan hollarda, vasiylik va homiylik organlari voyaga yetmagan
bolaning ta'minoti uchun ota yoki onadan qonunda belgilangan miqdorda aliment
undirish to’g’risida da'vo qo’zg’atishga haqlidir.
Oila kodeksining 97-moddasida voyaga yetmagan bolalariga hamda voya-
ga yetgan, mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga ta'minot berishda ota-
ona majburiyatlarining tengligi belgilangan. Qonun talabiga ko’ra, ota-ona voyaga
yetmagan bolalariga ta'minot berish uchun aliment to’lash tartibini o’zaro
kelishgan holda belgilashga haqlidirlar.

Qonun talabiga binoan, agar voyaga yetmagan bolalariga ta'minot berish
haqida ota-ona o’rtasida kelishuv bo’lmasa, ularning ta'minoti uchun sud
tomonidan ota-onaning har oydagi ish haqi va (yoki) boshqa daromadining:
bir bola uchun — to’rtdan bir qis mi;
ikki bola uchun — uchdan bir qis mi;
uch va undan ortiq bola uchun - yarmisi miqdorida aliment undiriladi.
Har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori eng kam ish haqining 75
foizi, ya'ni ayni paytda 138 225 so’mdan kam bo’lmagan miqdorda belgilandi.
Qonun normasida voyaga yetmagan bo lalarga undirilayotgan aliment miq -
dori taraflarning moddiy yoki oilaviy ahvolini va boshqa e'tiborga loyiq holatlarni
hisobga olgan holda sud tomonidan kamaytirilishi yoki ko’paytirilishi mumkinligi
belgilangan.
Bu holatda ham kamaytirilgan yoki ko’paytirilgan aliment miqdori foiz da
emas, balki ota-onaning har oydagi ish haqi, boshqa daromadlarining muayyan
qismida, ya'ni bola sonidan kelib chiqqan holda, yuqoridagi tartib asosida
undirilishini e'tiborda tutish darkor.
Har bir bola oilada yashash va tarbiyalanish, o’z ota-onasini bilish, ota-
onasining g’amxo’rligidan foydalanish va ota-onasi bilan birga yashash huquqiga
ega (bola manfaatiga zid bo’lmagan hollarda).
Bola o’z ota-onasi tomonidan tarbiyalanishi, o’z manfaatlari ta’minlanishi,
har taraflama kamol topishi, insoniy qadr-qimmatlari hurmat qilinishi huquqiga
ega.
Bolaning ota-onasi bo’lmaganda yoki bola ota-ona qaramog’idan mahrum
bo’lgan boshqa hollarda, uning oilada tarbiyalanish huquqi vasiylik va homiylik
organi tomonidan ta’minlanadi.
Bola otasi, onasi, bobosi, buvisi, aka-ukalari, opa-singillari va boshqa
qarindoshlari bilan ko’rishish huquqiga ega.
Ota-ona nikohdan ajralganda yoki ota-ona alohida yashagan holda bola
ularning har biri bilan ko’rishish huquqiga ega.

Favqulodda vaziyatlarga tushib qolgan bola (ushlab turish, qamoqqa olish,
davolash muassasasida bo’lish va boshqa hollarda) o’z ota-onasi va boshqa
qarindoshlari bilan qonunda belgilangan tartibda ko’rishish huquqiga ega.
Bola o’z huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish huquqiga ega.
Bolaning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uning ota-
onasi (ularning o’rnini bosuvchi shaxslar), vasiylik va homiylik organi, prokuror
va sud tomonidan amalga oshiriladi.
Voyaga etmagan bola qonunga muvofiq to’la muomala layoqatiga ega deb
e’tirof etilsa (emansipatsiya), u o’z huquq va majburiyatlarini, shu jumladan
himoya huquqini mustaqil amalga oshirishga haqlidir.
Bola ota-ona va ota-onaning o’rnini bosuvchi shaxslar tomonidan
qilinadigan suiiste’molliklardan himoyalanish huquqiga ega.
Bolaning huquq va qonuniy manfaatlari buzilganda ularning himoya
qilinishini so’rab vasiylik va homiylik organiga, 14 yoshga to’lgandan keyin esa,
mustaqil ravishda sudga murojaat qilish huquqiga ega.
Bolaga ism ota-onaning kelishuviga asosida, ota ismi otasining ismiga
ko’ra beriladi.
Bolaning familiyasi ota-onaning familiyasiga qarab belgilanadi. Ota-ona
turli familiyalarda bo’lganda ota-onaning kelishuviga binoan bolaga otasining yoki
onasining familiyasi beriladi. Ota-onaning xohishiga ko’ra, bolaga ota yoki ona
tomonidan milliy an’analarga ko’ra boboning ismi bo’yicha familiya berilishi
mumkin.
Ota-ona o’rtasida bolaning ismi va (yoki) familiyasi bo’yicha kelishuv
bo’lmaganda, kelib chiqqan nizo vasiylik va homiylik organi tomonidan hal etiladi.
16 yoshdan oshgan tibbiy muassasadan tashqarida va tibbiy yordamsiz
tug’ilgan bolaga nisbatan tibbiyot muassasasi tomonidan tug’ilganlik haqidagi
ma’lumotnoma rasmiylashtirilmagan shaxslarning tug’ilganligini qayd etish
sudning hal qiluv qarori asosida amalga oshiriladi.
Agar bola 16 va undan katta yoshda bo’lsa va unga nisbatan tibbiyot
muassasasi tomonidan rasmiylashtirilgan tug’ilganlik haqidagi tibbiy

ma’lumotnoma mavjud bo’lsa, uning tug’ilishi ota-ona yoki ulardan biri va voyaga
etgan bolaning arizasiga ko’ra qayd etiladi.
Bola 16 yoshga to’lguncha ota-onaning birgalikdagi arizasiga
binoan, 16 yoshga to’lgach o’z arizasiga binoan ismini, unga berilgan familiyani
FHDYo organi orqali o’zgartirishga haqli.
Agar ota-ona alohida yashasa va bola bilan birga yashovchi ota (ona)
bolaga o’z familiyasini berishni xohlasa, vasiylik va homiylik organi bu masalani
bolaning manfaatlarini va ona (ota)ning fikrini hisobga olgan holda hal qiladi. Ota
yoki onaning turgan joyini aniqlash mumkin bo’lmaganda, ular ota-onalik
huquqidan mahrum qilinganda, muomalaga layoqatsiz deb topilganda, shuningdek
ota yoki ona bolaga ta’minot berish va uni tarbiyalash majburiyatlarini bajarishdan
uzrsiz sabablarga ko’ra bo’yin tovlagan hollarda ota yoki onaning fikrini hisobga
olish shart emas.
Agar bola o’zaro nikohda bo’lmagan shaxslardan tug’ilgan va unga
nisbatan otalik belgilanmagan bo’lsa, vasiylik va homiylik organi bolaning
manfaatlarini e’tiborga olib, uning familiyasini onaning murojaat qilgan davridagi
familiyasiga almashtirish uchun ruxsat berishga haqli.
10 yoshga to’lgan bolaning ismi yoki familiyasini o’zgartirishga faqat
uning roziligi bilan yo’l qo’yiladi.
Familiya, ism va ota ismini o’zgartirish tartibi bilan batafsil tanishing.
Ko’ngilochar-interaktiv o’yinlar, mantiqiy topshiriqlar, testlar bolalar
huquqiy bilimlarining oshishiga imkon beradigan.
Voyaga yetmagan bolalariga ta'minot berish uchun aliment to’lash tartibi
va shakli haqida ota-ona o’rtasidagi kelishuv qonunda belgilangan qoidalarga va
bolaning manfaatlariga zid bo’lmasligi kerak.
Bundan tashqari Oila kodeksning qator normalarida aliment qat'iy
summada belgilanishi nazarda tutilgan. Masalan, ota-onaning voyaga yetgan
bolalariga aliment to’lashi, aliment to’lashi shart bo’lgan ota-onaning ish haqi va
(yoki) boshqa daromadi doimo bir xilda bo’lmay, o’zgarib tursa yoxud

daromadining bir qismini natura tarzida oladigan bo’lsa, voyaga yetgan, mehnatga
layoqatli bolalarning ota-onasiga ta'minot berishi holatlari shu jumlaga kiradi.
Oila kodeksining 144-moddasi 2-qismiga muvofiq, qat'iy summada
undirilayotgan alimentlarni indeksatsiya qilish maqsadida alimentning miqdori sud
tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining muayyan
qismiga mos ravishda pul bilan to’lanadigan qat'iy summada belgilanadi.
Sud alimentni qat'iy summada undirish haqida qaror qabul qilar ekan, hal
qiluv qarorining xulosa qismida shu summa muayyan miqdorda emas, balki eng
kam oylik ish haqi ning muayyan qismiga mos ravishda undirilishini ko’rsatishi
lozim.
Sodda qilib aytganda, sudning hal qiluv qarori xulosa qismida
undiriladigan qat'iy summa 200.000 so’m (yoki 300.000 so’m) miqdorida deb
emas, balki eng kam oylik ish ha qi ning 1,5 baravari (yoki 2 baravari) miqdorida
deb qayd etilishi kerak.
Oila kodeksining 136-moddasiga muvofiq, ali ment sudga murojaat etil gan
paytdan boshlab un diriladi.
Agar ta'minot uchun mablag’ olish choralari sudga murojaat qilingunga
qadar ko’rilganligi, ammo aliment to’lashi shart bo’lgan shaxsning uni to’lashdan
bosh tortgani oqibatida aliment olinmaganligi sud tomonidan aniqlansa, o’tgan
davr uchun aliment sudga murojaat etilgan payt dan boshlab uch yillik muddat
doira sida undirib olinishi mumkin.
Sud hal qiluv qarorining xulosa qis mida aliment qaysi sanadan undirilishi
ko’rsatilishi shart.
Qonun talabi bo’yicha, voyaga yetmagan bolalar huquqini o’z vaqtida hi -
moya qilish maqsadida aliment undirish to’g’risidagi sud buyrug’i yoki hal qiluv
qarorlari darhol ij roga qaratiladi.
Amaldagi fuqarolik protsessual qonunchilik talabiga ko’ra, qonuniy
nikohdan tug’ilgan voyaga yetmagan farzand ta'minoti uchun aliment undirish
haqidagi talab soddalashtirilgan tartibda, ariza beruvchi va javobgarni
chaqirmasdan, sud buyrug’i chiqarish orqali 3 kunlik muddatda ko’ rib chiqiladi.

Bunda arizaga nikoh guvoxnomasi yoki nikoxdan ajrashganlik haqidagi
guvohnoma, farzand tug’ilganligi haqidagi guvohnoma nusxalari, shuningdek,
yashash va agar javobgarning ish joyi aniq bo’lsa, ish haqi to’g’risida
ma'lumotnoma ilova qilinishi kifoya.
Endilikda voyaga yetmagan bolalar ta'minoti bo’yicha aliment undirish
uchun arizalarni uydan chiqmasdan, fuqarolik ishlari bo’yicha tegishli sudlarga
elektron ravishda yuborish imkoniyati mavjud.
Ushbu jarayonni O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi, AQSh Xalqaro
taraqqiyot agentligi (USAID) va BMT Taraqqiyot dasturining "O’zbekistonda
qonun ustuvorligi yo’lida hamkorlik" qo’shma loyihasi doirasida ish lab chiqilib,
ayni paytda samarali tatbiq etib kelinayotgan E-SUD milliy elektron sudlov
axborot tizimi or qali tez va qulay tarzda amalga oshirish mumkin. Buning uchun
quyidagi oddiy harakatlarni bajarish kifoya:
1) internet-brauzer or qali v3. esud. uz saytiga kirish;
2) ro’yxatdan o’tish;
3) login va parolni terib, o’z "shaxsiy kabineti"ga kirish;
4) "yangi ariza" menyusiga kirib, ko’rilayotgan ish turi (sud buyrug’i) ni
tanlash;
5) arizani topshirmoqchi bo’lgan sudni tanlash;
6) talablar turkumidan "voyaga yetmagan bolalar ta' minoti uchun aliment
undirish"ni tanlash;
7) qarzdor haqidagi ma' lumotlarni to’liq va aniq kiritish;
8) talab turiga ko’ra, te gishli ma'lumotlarni ki ritish;
9) to’langan davlat boji miqdorini ko’rsatish;
10) ariza va unga ilova qilingan hujjatlarning, shu jumladan, davlat boji
to’langanligini tasdiqlovchi hujjatning elektron nus xasini axborot tizimiga yuklash;
11) "Saqlash va jo’natish" tugmasini bosish lozim.
Murojaat qabul qilin gan ligi haqidagi ma'lumotni va uch kun ichida natijasi
bo’ yicha sud qarorini elektron shakl da olish, ya'ni sudga kel masdan turib, voyaga
yet magan farzand ta'minoti uchun aliment undirish mum kin.

2018 yilning birinchi yarmida E-SUD tizimi orqali kelib tushgan aliment
undirishga oid 15 ming 528 ta elektron ariza ijobiy hal etilgan. Bu, o’z navbatida,
shuncha miqdordagi voyaga yetmagan, ta'minotga muhtoj bolalarning moddiy
ta'minot olish bo’yicha huquqlari o’z vaqtida tiklanganini anglatadi.
Shu o’rinda voyaga yetmagan bolalar huquqini himoya qilish borasida
amaldagi qonunchilikka qator o’zgartish va qo’shimchalar kiritilganini ta'kidlash
maqsadga muvofiqdir. Xususan, endilikda alimentni bola voyaga yetgunga qa dar
ko’char va ko’ch mas mulk yoki bosh qa qimmatli narsalar berish orqali bir yo’la
oldindan to’lash mumkin.
Voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni, shuningdek,
moddiy yordamga muhtoj ota-onani moddiy ta'minlashdan bo’yin tovlash holatlari
uchun ko’riladigan sudlov choralari kuchaytirildi.
Ya'ni sud hal qiluv qarori yoki sud buyrug’iga binoan undirilishi lozim
bo’lgan mablag’ni jami ikki oy dan ortiq muddat mobaynida to’lamaslik — 15
sutka muddatga ma'muriy qamoqqa olish yoki ma'muriy qamoq qo’llanilishi
mumkin bo’l magan shaxslarga eng kam ish haqi ning 20 baravarigacha miqdorda
jarima solishga sabab bo’ladi.
Yosh avlodni erkin, demokratik, insonparvarlik tamoyillari asosida komil
inson ruhida o’stirish, ularning nafaqat o’z huquq va erkinliklarini yaxshi
biluvchi, balki ularni amalga oshira oladigan hamda o’z burch va majburiyatlarini
ham ongli ravishda bajaruvchi inson sifatida jamiyatning t ng huquqli va faolɟ
suby kti qilib tarbiyalash fuqarolik jamiyatiga asoslangan d mokratik, huquqiy
ɟ ɟ
davlatni qurishni o’z oldiga maqsad qilib olgan har bir d mokratik davlatlar kabi,
ɟ
O’zb kiston uchun ham muhim va dolzarb masala hisoblanadi.
ɟ
“Azal-azaldan har qaysi ota-ona o’z bolasining sog’lom va barkamol,
aqlzakovatli, baxtli bo’lishini istaydi. Shunday farzandni voyaga yetkazish, uning
hayotda munosib o’rin egallashiga erishish – ota-onaning eng ulug’, eng muqaddas
orzusi, d sak, ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz. ... Ayni vaqtda bugungi shiddatli
ɟ
zamon, hayotning o’zi yosh avlod tarbiyasi borasida oldimizga yangi-yangi, o’ta
muhim va dolzarb vazifalarni qo’ymoqda. Yosh avlod tartiyasi O’zb kiston uchun
ɟ

yana shunisi bilan ham hayot-mamot masalasi hisoblanadiki, mamlakatimiz
aholisining 40%ni 18 yoshgacha bo’lgan bolalar, 60%ni 30 yoshgacha bo’lgan
yoshlar tashkil etadi. Shu sababli, inson huquqlari va erkinliklari sohasidagi davlat
siyosatining ustuvor yo’nalishi bolalar va yoshlarning jismoniy, int ll ktual vaɟ ɟ
ma’naviy rivojlanishi uchun qulay va eng Ushbu harakat ma'muriy jazo qo’l -
lanilganidan keyin sodir etilsa, ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki bir yilgacha
ozodlikdan mahrum etish jazosi qo’llaniladi.
Bu harakat ilgari hukm qilingan jinoyatiga o’xshash jinoyat sodir etgan,
ya'ni muqaddam voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy
ta'minlashdan bo’yin tovlagan shaxs, xavfli retsidivist tomonidan sodir etilgan
bo’lsa, ikki yil dan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki uch yilgacha ozodlikdan
marhum qilish bilan bog’liq jazo belgilanadi.
Oila kodeksining 99-moddasiga binoan "Agar voyaga yetmagan
bolalariga ta'minot berish haqida ota-ona o'rtasida kelishuv bo'lmasa, ularning
ta'minoti uchun aliment sud tomonidan, ota-onaning har oydagi ish haqidan, bir
bola uchun to'rtdan bir qismi, ikki bola uchun uchdan bir qismi, uch va undan ortiq
bola uchun — yarmisi miqdorida undiriladi".
Oila Kodeksidagi muhim yangiliklardan biri ota-ona favqulodda holatlar
(bolaning shikastlanishi, kasal bo'lishi va boshqalar) tufayli kelib chiqqan,
bolaning ta'minoti uchun zarar bo'lgan qo'shimcha xarajatlarda ishtirok etishi shart.
Uch oydan ortiq muddat mobaynida aliment to'lamaslik eng kam oylik
ish haqining 50 haravarigacha miqdo rida jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish
ishlari yoki olti oygacha qamoq bilan jazolanadi.
Nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organida
ro'yxatdan o'tkazilgan vaqtidan boshlab nikoh tuzuvchilar er-xotin hisoblanadilar
va shu paytdan boshlab ular o'rtasida er-xotinlik huquqiy va majburiyatlari kelib
chiqadi. Endi ular o'rtasidagi munosabatlar axloq-odob qoidalari bilangina emas,
balki qonunlar, huquqiy qoidalar bi lan ham tartibga solinadi.
Bunda xotin-qizlar siyosiy malakalarda erkaklar bilan teng huquqqa
ega bo'lganlaridek, oilada ham barcha shaxsiy va mulkiy masalalarda erkaklar

bilan teng huquqlardan foydalanadilar hamda babharavar majburiyatlarga
egadirlar.
Bu qoida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 46-moddasida
mustahkamlab qo'yilgan.
Bolalar tarbiyasi bilan bog’liq bo’lgan nizolarni ko’rishda sudlarning
e’tibori bunday nizolarni o’z vaqtida va to’g’ri hal qilish bolalar va oila
manfaatlari himoyasining muhimkafolatlaridan biri hisoblanishini nazarda tutgan
holda qonunlarga qat’iy rioya etish zarurligiga qaratishini, bolalar tarbiyasi bilan
bog’liq; bo’lgan: bolaning boshqa-boshqa turgan ota-onadan qaysi biri bilan birga
yashashi bolasidan alohida turadigan ota yoki onaning bolasining tabiyasida
ishtirok etishga qarshilikni bartaraf etish; boshqa shaxslarning tarbiyasida bo’lgan
bolalarni ota-onasiga qaytarish; ona-onalik huquqidan mahrum etish va ota-onalik
huquqini tiklash; ota-onalikhuquqidan mahrum etmasdan bolalarini olish(ota-
onalik huqiqini saqlash); bolaning ota-onalik huquqi cheklangan ota-ona bilan
ko’rishishi; ota-onalik huquqi cheklanishini bekor qilish; farzandlikka olishni
bekor qilish yoki uni haqiqiy emas deb topish to’g’risidagi va boshqa nizolar bilan
sudda ko’rilish lozimligini uqtiradi.
Yana bir muhim jihat: agar shaxs ali ment majburiyatlari bo’yicha
qarzdorlikni to’liq to’lagan bo’lsa, u javobgarlikdan ozod qilinadi.
Alohida qayd etish k rakki, aholida bola huquqlariga oid huquqiyɟ
madaniyatini shakllantirishda hukumat tomonidan qabul qilingan quyidagi dasturiy
hujjatlar ham muhim ahamiyatga ega. Har yili qabul qilinadigan davlat dasturlarida
yoshlar muammosi doimo diqqat marqazida bo’lmoqda. Ayniqsa, 2008-yilni
“Yoshlar yili”, 2010-yilni “Barkamol avlod yili”, 2014-yilni “Sog’lom bola yili”
deb e’lon qilinishi bolalar, yoshlar va ularning tarbiyasi davlat siyosatining bosh
masalasi ekanligini ko’rsatib b rdi. Ayniqsa, bu borada mamlakat miqyosida
ɟ
amalga oshirilayotgan turli tadbirlar yoshlarning huquqiy madaniyatini, ularning
huquq va erkinliklarini samarali amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda

Xulosa qilib aytganda, mamlakatda bugungi kunda aholining bola
huquqlari oid huquqiy madaniyatini rivojlantirish bo’yicha huquqiy asos va
institutsional tizim yaratildi va u takomillashtirib borilmoqda. Ammo, qonunlarni
ishlashi, ular P xanizmlarining samaradorligi birinchi o’rinda, aholining huquqiyɟ
madaniyatining qay darajada ekanligiga bog’liqdir. Uni esa, bu boradagi ta’limsiz
erishib bo’lmaydi. Shuning uchun ham, mamlakatda inson huquqlari sohasidagi
ta’limni rivojlantirish bilan bir qatorda, uning aholisining katta qismini tashkil
etuvchi bolalarning huquqlarini ham maxsus o’qitish bugungi kunning dolzarb
masalasiga aylanmoqda.
Mazkur yo’nalishda, bolalarning huquqiy madaniyatini yanada
yuksaltirishda, aholining bola huquqlariga oid huquqiy bilimlarini oshirishda,
quyidagilarga e’tiborni yanada kuchaytirish maqsadga muvofiqdir: birinchidan,
bola huquqlariga oid ta’lim va tarbiyaning nazariy jihatlarini kuchaytirish bilan bir
qatorda, uning amaliy samaradorligini yanada oshirish; ikkinchidan, bolalar ta’lim
va tarbiyasini amalga oshiruvchi muassasalar o’quv dasturlarida bola huquqlariga
oid O’zbekiston R spublikasi qo’shilgan xalqaro normalarga, umuminsoniy
ɟ
qadriyatlarga, ilg’or horijiy tajribaga va albatta, mamlakatda tarixan shakllangan
milliy an’analarga, qadriyatlarga e’tiborni kuchaytirish; uchinchidan, bola
huquqlarini o’qitishda zamonaviy axborot va p dagogik t xnologiyalarni
ɟ ɟ
qo’llashning samaradorligini oshirish; to’rtinchidan, bola huquqlariga oid
tadqiqotchilikni, ayniqsa, ularning o’zlarining hamda aholining bola huquqlariga
oid huquqiy madaniyatini o’rganishga qaratilgan ilmiy va sotsiologik tadqiqotlarni
yanada kuchaytirish.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, ma'muriy huquqbuzarlik uchun javobgarlik va
jinoiy javobgarlik haqidagi amaldagi qonunchilikka kiritilgan ushbu qo’shimcha va
o’zgartishlardan ko’z langan maqsad, bir tomondan, voya ga yetmaganlar va
mehnatga layoqatsiz shaxslarning moddiy ta'minot olish huquqlarini to’la himoya
qilish bo’lsa, ikkinchi tomondan, ularning moddiy ta'minotiga javobgar
shaxslarning mas'uliyatini oshirish sifatida namoyon bo’ladi.
Ma’lumki, davlatlarning bola huquqlariga oid xalqaro hamkorligi turli
shakllarda ifodalanadi: ya’ni davlatlar bolaning qanday huquq va erkinliklari
hurmat qilinishi va amal qilinishi lozimligi bo’yicha yagona univ rsal standartlarɟ
ishlab chiqadilar; davlatlar xalqaro k lishuvlar bo’yicha majburiyatlar olishida,
ɟ
o’zining milliy tartibini o’rnatishi doirasida ushbu standartlarga rioya qiladilar;
davlatlar o’zlariga olgan majburiyatlariga rioya qilishlarini nazorat qilish bo’yicha
maxsus nazorat m xanizmini tuzadilar.
ɟ
Demak, bola huquqlarini himoya qilish bo’yicha xalqaro hamkorlik nafaqat
davlatlar tomonidan, balki shu bilan birga, xalqaro hukumatlararo tashkilotlar va
xalqaro nohukumat tashkilotlar doirasida ham amalga oshiriladi. Xalqaro
hukumatlararo tashkilotlarga Birlashgan Millatlar Tashkiloti, uning ixtisoslashgan
tashkilotlari kabi univ rsal tashkilotlarni hamda Yevropa K ngashi, Yevropada
ɟ ɟ
avfsizlik va hamkorlik tashkiloti, MDH kabi mintaqaviy xalqaro tashkilotlarni
iritishimiz mumkin. Bola huquqlariga oid xalqaro nohukumat tashkilotlariga alqaro
Qizil Xoch Qo’mitasi, Save children, SOS Kinderdorf kabi xalqaro ohukumat
tashkilotlarni misol qilish mumkin. olalarning huquq va erkinliklari amalga
oshishini nazorat qiluvchi uassasalar vazifasi, vakolati hamda ish yuritish shakliga
qarab bir n cha guruhga bo’linishi mumkin. Avvalo, ular xalqaro muassasalarga va
ɟ
har bir mamlakatda tashkil qilinadigan, ya’ni milliy muassasalarga bo’linadi.
Xalqaro tashkilotlarning faoliyati shunday tashkilotga a’zo bo’lgan hamma
mamlakatlarga tatbiq etilsa, alohida mamlakatlarda tashkil qilinadigan
muassasalarning faoliyati faqat shu mamlakat doirasida amalga oshiriladi. Inson
huquqlari, shuningd k, bola huquqlari va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlariga
ɟ

rioya etilishini nazorat qiluvchi muassasalar tashkil etilishiga qarab, davlat
muassasalariga hamda nodavlat muassasalariga bo’linadi. Davlat muassasalari
davlat organlari tizimida tashkil qilinib, davlatning nazorat funksiyasini bajaradi va
aksariyat hollarda majburiy qarorlar qabul qilsa, nodavlat muassasalari davlat
rganlari tizimiga kirmaydi hamda ularning qarorlari tavsiya etuvchi xarakterga ega
bo’ladi. D mak, inson huquq va erkinliklari ayrim mamlakatlarda, davlatɟ
muassasalari va shu mamlakatda tashkil qilinadigan milliy davlat muassasalari
tomonidangina emas, balki xalqaro tashkilotlar tomonidan ham nazorat qilinadi.
Sababi, inson hamma yerda t ng tug’iladi va u eng oliy qadriyat
ɟ
hisoblanadi. Har bir kishi millati, irqiga qarab biron-bir kamsitishga uchramasligi
yoki boshqa kishilarga nisbatan h ch qanday imtiyozga ega bo’lmasligi k rak. Shu
ɟ ɟ
asnoda, hamma yerda inson huquq va erkinliklari bir xilda bo’lishini ta’minlash
maqsadida ularning amalga oshishini nazorat qiluvchi xalqaro tashkilotlarning
mavjud bo’lishiga zarurat tug’iladi

Foydalanolgan adabiyotlar
1. Bola huquqlari. / Yuridik oliy o’quv yurtlari uchun darslik // Prof.
G’.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI nashriyoti, 2008. – 240 b t.ɟ
2. Bolalarni himoya qilish. Parlam nt a’zolari uchun qo’llanma. T.:
ɟ
YUNISEF, Inson huquqlari bo’yicha O’zb kiston R spublikasi Milliy markazi,
ɟ ɟ
2006
3. Bola huquqlari monitoringi. O’quv-uslubiy qo’llanma /Mas’ul muharrir
A. X. Saidov. –T.: Inson huquqlari bo’yiyaa O’zb kiston R spublikasi Milliy
ɟ ɟ
markazi, 2011.
4. “Bola huquqlarining kafolatlari to’g’risida”gi O’zb kiston R spublikasi
ɟ ɟ
Qonuniga sharhlar» / Mas’ul muharrir A. X. Saidov – Toshk nt: Inson huquqlari
ɟ
bo’yicha O’zb kiston R spublikasi Milliy markazi, 2008 – 135 b
ɟ ɟ
5. Za ita prav r E nka. (sotsialn i yuridich skiye asp kt ) M.: Rossiyskiy
ɳ ɟ ɟ ɵɟ ɟ ɟ ɵ
blagotvorit ln y fond «N t alkogolizmu i narkomanii» («NAN»), 1999.
ɟ ɵ ɟ
6. Inson huquqlari umumjahon d klaratsiyasi va O’zb kistonda inson
ɟ ɟ
huquqlarini himoya qilish milliy tizimi /Mualliflar jamoasi: A. Saidov, F.
Bakayeva, K. Arslanova va boshq. Mas’ul muharrir A. X. Saidov. –T.:
“O’zbekiston”, 2010

Oila kodeksi

Sotib olish