Информация о документе

Цена 16000UZS
Размер 248.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Январь 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Baxtiyor

Дата регистрации 03 Май 2024

1 Продаж

Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatish uslublaridan foydalanishni takomillashtirish masalasi

Купить
“ Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ” fanidan KURS ISHI Mavzu: Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatish uslublaridan foydalanishni takomillashtirish masalasi Ilmiy rahbar: _____________________________________ - 2024 1 MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………….…..……..…3 I Bob: Oila va mahallada g'oyaviy tasir ko'rsatishning dolzarbligi 1.1. Oila va mahallada g'oyaviy ta`sir ko'rsatishning ustuvor yo`nalishlari …….….……….……….………………..……………….………6 1.2. Oila va mahalla g`oyaviy tarbiya maskani ……………….……………10 II Bob: G'oyaviy tarbiya va g'oyaviy tasir ko'rsatishning bog'liqligi 2.1. Oila va mahallaning g`oyaviy tarbiyasida axloqiy madaniyatning namoyon bo`lish xususiyatlari…………………………………………….....17 2.2. Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatishda milliy g'oya va ma'naviy merosdan foydalanish . ……………………….…............................................23 III. Xulosa…………………………………….….…………………….29 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………...……................31 2 Kirish Mavuning dolzabrligi . O‘zbek xalqida azal-azaldan shakllanib kelgan, hayotimizda chuqur o‘rin egallab, oliy qadriyatlar darajasida e’tirof etiluvchi ijtimoiy institutlar sifatida mahalla va oila alohida ajralib turadi. Insonlarni birlashtirib turuvchi, jamiyatning asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan oila hamda fuqarolar o‘zini o‘zi boshqaruvining sharqona ko‘rinishi hisoblanuvchi mahallada ma’naviy muhitning barqarorligi, sog‘lom munosabatlar tizimining shakllangani hamda farovonligi butun jamiyatning taraqqiyotini, buguni va ertasini belgilab beradi. So‘nggi yillarda yurtimizda mahalla va oila institutlarini mustahkamlash, ijtimoiy nufuzini yanada oshirish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash masalasiga davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralib, ushbu sohada tizimli islohotlar amalga oshirilmoqda. Buning natijasida tegishli normativ- huquqiy hujjatlar qabul qilinib, amaliyotga tatbiq etilmoqda. “O‘zbekiston Respublikasida oila institutini 2030-yilgacha yanada mustahkamlash konsepsiyasi” loyihasida oila va farovon oila tushunchalariga quyidagicha ta’rif berib o‘tildi: Oila – murakkab ijtimoiy-madaniy hodisa hisoblanib, ijtimoiy hayotning abadiyligi, avlodlarning davomiyligi va tarbiyaning uzluksizligini ta’minlaydigan, kelajak avlod, qadriyatlar tizimiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadigan ijtimoiy makon hisoblanadi. Oila erkak va ayol o‘rtasidagi rasmiy nikohga asoslangan, ota-ona va farzandlar o‘rtasidagi munosabatlardan tashkil topgan ijtimoiy institut hisoblanadi. Farovon oila – er-xotinning bir-biri va bolalariga nisbatan o‘zaro majburiyatlarini to‘liq va aniq anglagan holda bajariladigan, jamiyatda o‘rnatilgan axloqiy me’yor va qoidalari qo‘llab-quvvatlanadigan, o‘zini moddiy jihatdan ta’minlay oladigan, insoniyat madaniyatini kelajak avlodga yetkazib beradigan va uni rivojlantiradigan birlamchi ijtimoiy guruh sanaladi. Farovon oila tushunchasi oila a’zolarining yetarli darajada qondiradigan ish, daromad, uy-joyga ega bo‘lishi hamda reproduktiv, tibbiy, ta’lim, maishiy, madaniy ehtiyojlarining qondirilishi, sog‘lom turmush tarzini yuritishga asoslanishi bilan tavsiflanadi. Oilada tinchlik, oila 3 a’zolarining bir-biriga o‘zaro mehr-oqibatli va murosali bo‘lishi, hurmat hamda e’tiborni saqlab qolishi, shuningdek, kelajak avlodni tarbiya qilishda oiladagi sog‘lom muhitni asrashi birlamchi zarurat hisoblanadi. Oilalarda sog‘lom muhitning ta’minlanishiga va oila a’zolarining bir-birlariga o‘zaro ijobiy his- tuyg‘ulari asosidagi munosabatiga to‘sqinlik qiluvchi omillar mavjudki, ularni bartaraf etishda zamonaviy usullarni qo‘llash zarurati ortmoqda. Mamlakatning bugungi rivojlanish bosqichida zamonaviy tendensiyalar va globallashuv jarayonlarining jadallashuvida oila institutining ustuvor mavqeyi va muqaddas o‘rnini mustahkamlash maqsadida oila instituti bilan bog‘liq muammolarni tizimli bartaraf etish va bu boradagi milliy qonunchilikni takomillashitirishning ahamiyati tobora ortib, baxtli va farovon oila bugungi jamiyatimizning bosh g‘oyalaridan biriga aylanib bormoqda. Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy sohada islohatlarning amalga oshirilishi kelajagi buyuk davlatimizning yoshlarini har tomonlama yetuk, jismonan baquvvat, raqobatbardosh, intellektual salohiyatli bo’lgan barkamol avlod tarbiyasi oldiga muhim vazifalarni qo’ymoqda. Bu, avvalo, kelajak avlodni ma’naviy – axloqiy jihatdan har tomonlama tarbiyalashni, ularda bilim, keng dunyoqarash va e’tiqodga ega bo’lishni talab etadi. Chunki, mamlakatimiz kelajagi va istiqboli ana shu avlod tarbiyasiga har tomonlama bog’liq. Shaxs dunyoqarashining shakllanishida ma’naviy-axloqiy tarbiya ham muhim o’ringa ega bo’lib, uni samarali tashkil etish o’quvchida ma’naviy-axloqiy ongni shakllantirishga yordam beradi. Axloqiy tarbiya muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur bo’lgan xulq-atvor qoidalari, mezonlarini o’quvchilar ongiga singdirish ularda axloqiy ong, axloqiy faoliyat ko’nikmalari hamda axloqiy madaniyatni shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon bo’lib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri sanaladi. Kurs ishi ning obyekti. Mazkur ishning obyektini inson kamolotida va g`oyaviy tarbiyada oila va mahallaning o`rni, hayotning turli jabhalarini tartibga solishda 4 g`oyaviy tarbiya shakllarining roli va komil inson tarbiyasida ularning ahamiyati kabi masalalar tashkil etadi. Kurs ishining predmeti. Mazkur kurs ishining predmetini komil inssoni tarbiyalashda va oil ava mahalla tarbiyasida go`yaviy ta`sirning o’rni qanchalar muhim ekanligini o’rganish kabi kabi masalalar tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi: Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatish uslublaridan foydalanishni takomillashtirish masalasi mavzusini tadqiq etishdan ko’zlangan maqsad samarali g`oyaviy tarbiya va ta`sirning birinchi navbatda jamiyatda, ayniqsa yosh oilalarda farzand tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etishi, axloqiy va shaxsiy rivojlanishdagi muammolarga yechim topishdagi ahamiyatini ko’rsatib berish tadqiqotning asosiy maqsadi hisoblanadi. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, har biri ikki paragrafdan iborat ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 I Bob: Oila va mahallada g'oyaviy tasir ko'rsatishning dolzarbligi 1.1. Oila va mahallada g'oyaviy ta`sir ko'rsatishning ustuvor yo`nalishlari XX asrning 50-yillaridan boshlab jamiyatda yuzaga kelgan global ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy o'zgarishlar natijasida odamlar ma'lumotlilik darajasining o'sishi, ayollarning xalq xo'jaligining turli sohalarida faol ishtirok etishi, mehnat faoliyati ta'sirida oila sharoitida er-xotin munosabatlarining o'zgarishi, o'z navbatida, oila-nikoh munosabatlariga ta'sir ko'rsatdi. Ya'ni, bu davrga kelib nikoh odamlarning o'z mulki va mavqeini keyingi avlodga o'tkazish maqsadidagi sa'y-harakatlari majmui bo'lmay qoldi. Shuningdek, ayollar iqtisodiy mustaqilligining ta'minlanishi bilan nikoh qachonlardir bo'lganidek iqtisodiy sheriklik zaruriyatining natijasi hisoblanmay qoldi. M.N. Shmelevaning fikricha, «Hayotiy yo'l nazariyasi, jamiyatning bir bo'lagi bo'lmish oila o'z rivojlanishining turli bosqichlarini o'tishida harakat strategiyalarining o'zgarishi, tashqi tarixiy sharoitlarga bevosita bog'liq bo'lgan holda ikki xil o'ringa ega bo'lgan: bir tomondan, u «individlarning ijtimoiy o'zgarishlarga adaptatsiyasini osonlashtiruvchi vositachi, boshqa tomondan esa, uning o'zi o'sha o'zgarishlarni keltirib chiqaruvchi omil bo'lgan» 1 . Bugungi kunda esa, oilada jismonan sog'lom, ma'nan barkamol, axloqan pok va yuksak madaniyatli insonni voyaga yetkazish ustuvor ahamiyat kasb etadi. Buning uchun esa, avvalo oila tarbiyasiga va farzandlarga go`yaviy ta`sir ko`rsatishga alohida e'tibor berish zarur. Oila tarbiyasi 1 Shmeleva M.N. Razvitie vnutrennix svyazey v sovremennoy gorodskoy sem`e russkix Sentral`noy Rossii.: Sb. Sem`ya. Traditsii i sovremennost`. –M., 1990. – S. 223. 6 deganda, bola rivojlanishi uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratishga yo'naltirilgan, uni ijtimoiy hayotga tayyorlashga, har tamonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishga qaratilgan faoliyat tushuniladi 2 . Sharq axloqshunosligidan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, oila tarbiyasi bolaning tug'ilgan kunidanoq boshlanadi, uning to'la mustaqil, individual va o'ziga xos bo'lgunicha uzluksiz davom etadi. Oilaviy tarbiyaning asosiy namunaviy shakli bu er-xotinning o'zaro izzat-hurmati, xushmuomala va shirinso'zligi, bir-biriga yordam berishi va hamjihatligidir. Bu bolalar tarbiyasida ham muhim ahamiyatga ega. Chunki, farzand aytilgan nasihatni esidan chiqarishi mumkin, lekin ko'rganini hech qachon esdan chiqarmaydi. Tarbiyaning bu jihatiga e'tibor berish lozim. Ko'pchilik olimlarning ta'kidlashicha, oila tarbiyasi mazkur oilaning mustahkamligini saqlashda, undagi munosabatlarni aniq maqsadlarga qaratish va yo'naltirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur olimlarning fikricha, oila qurishdan maqsad bolalar tarbiyasi bilan bog'langan bo'lsa, er-xotinning shaxs sifatida yanada rivojlanib borishini asoslasa hamda oila uchun zaruriy narsalarni, uyning shinam va orastaligini ta'minlashga qaratilgan bo'lsagina, oilaviy munosabatlar yanada mustahkamlanadi 3 . Oila tarbiyasi asosan ota-onalar va oilaning yoshi katta a'zolari tomonidan amalga oshiriladi. Oila tarbiyasida muvaffaqiyatga erishish ko'p jihatdan oilada ham ota, ham onaning bo'lishi, ularning birdamlik va tenglikka erishishi, kuch-g'ayratlarini birlashtirishiga bog'liqdir. Shu nuqtai nazardan, I.A. Karimov «Oilaviy tarbiya masalasida xatoga yo'l qo'ymaslik uchun avvalo har qaysi xonadondagi ma'naviy iqlimni o'zaro hurmat, axloq-odob, insoniy munosabatlar asosiga qurish ayni muddao bo'lur edi. Bu haqda gapirganda, men mumtoz yozuvchimiz Abdulla Qodiriyning «O'tkan kunlar» asaridagi qahramonlarning o'zaro muomala va muloqotlari, ularning hatto kichik farzandlarini ham «siz»lab gaplashishi misolida ota-bobolarimizning oila ma'naviyatiga qanchalik katta e'tibor berganiga ishonch hosil qilaman» deb yozgan 2 Ma'naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug'ati Q. Nazarov. – Toshkent: 2009. 456-bet. 3 Vasil`eva N. Sem`ya kak filosofskaya problema: Sb. Sila pervogo vzglyada. – M., 1998. Savinov L.I. Sem`ya i obshestvo : istoriya, sovremennost` 7 edi 4 . Ma'naviyat, axloq-odob va ma'rifat-madaniy merosning tarkibiy qismlari bo'lib, ularda xalqimizning daholik qudrati, dunyoqarashi, ma'naviy-ruhiy qiyofasi, ezgulik, yaxshilik haqidagi qarashlari o'z ifodasini topgan bo'ladi. Binobarin, madaniyat, ma'naviyat, axloq, ma'rifat, meros g'oyat keng qamrovli tushunchalar bo'lib, unda tarixan tarkib topgan muayyan xalqning ko'p asrlar davomida to'plagan moddiy va ma'naviy boyliklari, tili, so'z san'ati, qadriyatlari, boy tarixi, tarixiy yodgorliklari, an'ana va rasm-rusumlari umumlashgan, mujassamlashgan bo'ladi. Madaniyat, ma'naviyat, axloq, ma'rifat oila tarbiyasining asosi, negiz toshidir. Madaniyat tushunchasi keng ma'noni anglatadi. Oila tarbiyasi ma'naviy-madaniy faoliyat tizimida mavjuddir. «Agar madaniyat inson zotining sifatiy ta'riflanishi bo'lsa, ma'naviyat uning o'z-o'zini yaratish va o'zgartirish faoliyatining mazmunidir. Bas, shunday ekan, insonning faoliyati va ongi orqali madaniyat bir butunlikni tashkil etadi va madaniyat – voqelik, ma'naviyat esa, mohiyat ko'rinishini oladi. Ma'naviyat madaniyatda «moddiylashadi», mujassamlashadi, to'planadi va avloddan-avlodga uzatiladi» 5 . A. Erkaevning fikriga qo'shilgan holda shuni ta'kidlash lozimki, agar ma'naviyat madaniyatda moddiylashsa, oila tarbiyasi esa, ma'naviy faoliyatda moddiylashadi 6 . Oila tarbiyasida ruhiy-ma'naviy kechinmalar hissiyotlar, orzu-umidga to'lgan bo'ladi. Shu jihatdan olganda, oila tarbiyasi ham milliy-ma'naviy merosning uzviy bir qismi bo'lib, mohiyatan jamiyatning eng mukammal, ayni paytda boy ijtimoiy mazmunga ega bo'lgan o'ziga xos bo'g'ini yoki tarixiy birligini ifodalaydi. «Oila haqida gap ketadigan bo'lsa, u hayot tarzimizning davom etishini ta'minlaydigan, muqaddas an'analarimizni kelgusi avlodga yetkazadigan ma'naviy-ma'rifiy tarbiya maskani ekanini ta'kidlash joizdir. Haqiqatan ham, oila har qanday davlat ichidagi o'ziga xos «davlat», birinchi betakror, muayyan qonun-qoida va shart-sharoitlar oqibati natijasida vujudga keluvchi shunday ijtimoiy «tashkilot»ki, unda ijtimoiy hayot, avlodlar davomiyligi ta'minlanadi, urf-odatlarimiz, xotira muqaddasligi va nihoyat, 4 Karimov I. A. Yuksak ma'naviyat- yengilmaskuch. T., Ma'naviyat, 2008. 52- b. 5 1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent, Ma'naviyat, 2008. 55-bet. 6 Erkaev A. Ma'naviyat – millat ishonchi. – Toshkent: Ma'naviyat, 1997, 43-b. 8 etnik madaniyat saqlab kelinadi, ayni chog'da rivojlantiriladi, avloddan-avlodga o'tib boyitilgan tajriba yangi an'analar bilan boyib, kelgusi avlodlarga uzatiladi. Shuning uchun ham, ilmiy adabiyotda keng iste'molda bo'lgan «oila tarbiyasi», «oila dunyosi», «oila madaniyati», «oila ma'naviyati», «oilaviy muhit», «oila axloqi» (etikasi), «oila butunligi» kabi tushunchalarning har biri o'ziga xos ma'no mazmunga ega bo'lib, milliy-madaniy qadriyatlar ichida alohida o'rin egallovchi oila (oilaviy hayot) fenomenini ta'riflashda muhim ahamiyat kasb etadi. Oila tarbiyasi – bu umumiy ijtimoiy tarbiya jarayonining shunday bosqichiki, u insonning keyinchalik butun umri davomida oladigan ma'rifat va hayot saboqlari uchun asos, zamin, poydevor vazifasini o'taydi. Oila tarbiyasi ota-ona va farzandlar, shuningdek, bir necha avlodga mansub shaxslarning o'zaro qon- qarindoshchilik munosabatlari asosiga quriluvchi o'ziga xos betakror ma'naviy- ruhiy jarayondir. Oila tarbiyasi – ijtimoiy tarbiyaning bir turi bo'lib, oilaning barcha a'zolari unda faol ishtirok etadilar, bir-birlariga o'z bilim, tajribalarini o'rgatadilar. Oila tarbiyasi bir umr davom etadigan jarayondir. Oilada shakllanadigan farzandlik, aka-uka, opa-singillik mehrini boshqa biror ijtimoiy muassasa bajara olmaydi. Bu hissiyotlar o'z-o'zicha yuksak axloqiy boylik bo'lgani holda shaxsning ijtimoiy aloqalarida, jamiyat axloqini o'zlashtirishda mustahkam zamin bo'lib xizmat qiladi. Er-xotinning mehr-muhabbati, oila a'zolarining tengligi, do'stligi, o'zaro hurmatiga asoslangan milliy oilaviy munosabatlar yoshlarda erkak va ayol munosabatining axloqiy me'yorlarini shakllantirishda, ularda bo'lajak oilaviy turmushga zarur amaliy malaka va xislatlarni tarbiyalashda muhim maktab bo'lib xizmat qiladi 7 .Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, oila tarbiyasining quyidagi yo'nalishlari: iqtisodiy bilimlar berish; xo'jalik yuritishni tashkil etish; axloqiy talablar, normalar, qoidalarni o'rganish va o`rgatish, eng yuksak axloqiy fazilatlarni shakllantirish; kasb-hunar o'rgatish; mehnatni to'g'ri, qiziqarli, moddiy va ma'naviy foydali etib tashkil etish; nozik estetik didni san'atning barcha turlari orqali shakllantirish, uyni, uy jihozlarini zamonaviy dizayn qonunlariga asoslanib qurish 7 I.Sh. Alqarov, R.Mamatquliva, H.D Norqulov Shaxs va oila tarbiyasining pedagogikasi Toshkent – 2009, 18-19-betlar 9 va bezash; huquqiy bilimlarga ega bo'lish, oilada adolatga, teng huquqlilikka, mustaqillikka erishish; diniy ta'lim berish, Qur'onni, islomning axloqiy asosi bo'lgan hadislarni o'rganish; jismoniy tarbiya, sog'lom turmush tarzini barpo etish; farzandlarni oila qurishga tayyorlash, jinsiy tarbiya, er va xotin burch-vazifalarini o'rgatish; tibbiy bilimlar olish, shaxsiy gigiyenaga rioya etish, uyning, uy jihozlarining sanitariya holatiga ahamiyat berish, birinchi tibbiy yordam ko'rsatishni bilish, xalq tabobatini o'rganish; nafs tarbiyasi, barcha narsalarda: ovqatlanish, kiyinish, axloq-odobda me'yor bo'lishi zarurligiga erishish; ruhiy emotsional tarbiya, doimo ruhiy tetiklikka, faollikka, teranlikka, o'zini idora etishga, jahlni jilovlay bilish, o'zini ortiqcha urintirmay sokinlik va muloyimlikka, boshqalarga yomon ta'sir o'tkazmaslikka o'rgatish kabilarni ko'rsatish mumkin. Bu yo'nalishlardan kelib chiqqan holda oila tarbiyasining quyidagi usullarini ko'rsatish mumkin: muloqot; o'rnak bo'lish; kuzatish va nazorat; to'g'ri, adolatli baholash; tanbeh berish; oila kutubxonasi tashkil etish, unda axloq-odobga bag'ishlangan boy ajdodlarimiz yozib qoldirgan merosni, nodir kitoblarni yig'ish; oilaviy kitob, jurnallar o'qish, tahlil etish; dunyoqarashni shakllantiradigan va rivojlantiradigan dolzarb voqealarga, oila, oilaviy munosabatlarga axloq-odobga bag'ishlangan ko'rsatuvlarni televizor orqali ko'rish, ularni barcha oila a'zolari bilan birgalikda tahlil qilish; oilaviy teatrlarga borib spektakllar tomosha qilish; muzeylarga borish; muqaddas qadamjolarni, o'tgan yaqin qarindosh-urug'larning qabrlarini ziyorat qilish; oilaning yaqin qarindosh-urug'lari holidan xabar olish; uyda farzandlarga o'zlarini qayerda qanday tutish kerakligini mashqlar orqali o'rgatish, chiroyli qarash, ya'ni nigohni o'rgatish; mahallada o'tkaziladigan to'y-marosimlarda faol ishtirok etish; kam ta'minlangan, ko'p farzandli, boquvchisini yo'qotgan, muhtoj insonlarga moddiy va ma'naviy yordam ko'rsatish, bu jarayonda bolalarning faol ishtirok etishiga katta ahamiyat berish; dam olishni qiziqarli, foydali tashkil etish, tabiat qo'ynida, dala hovlida, sihatgohlarda oila a'zolarining birga dam olishlari; boshqa din, millat vakillariga nisbatan bag'rikenglik, ular bilan do'stlashish. Oila tarbiyasining o'ziga xosligi oilaning hamisha betakror, boshqa oilalar turmush tarziga o'xshamaydigan individual xususiyatlaridan kelib chiqadi. Odatda jamiyat 10 oilalardan tarkib topadi. Lekin, oila shunchaki oddiy ittifoq emas, tirik vujudlar ittifoqidir. Har bir tirik vujud esa, o'zi bir olam. Yer yuzida 8 milliarddan ortiq odam yashasa, ularning har biri o'ziga xos fe'l-atvorga ega, bir odam ikkinchisidan nimasi bilandir farq qiladi, bir inson ikkinchi bir insonni hech qachon takrorlamaydi. Insonlarki betakror ekan, oilalarning bir-biriga o'xshamasligi o'z- o'zidan ayondir. Er va xotin – ikki tirik vujudning, ikki olamning o'zaro ittifoqidan paydo bo'lgan uchinchi bir olam – bu oiladir. Ittifoq iborasida, shubhasiz, ahillik, totuvlik degan ma'nolar ham mavjud. Agar oila chindan-da tinch-totuv, ahil bo'lsa, oilaviy turmush mustahkamlanib boraveradi. Aks holda, er va xotin bir-biriga adovatli raqiblarga aylanadi, farzandlar taqdiri qiyinlashadi, qarindosh-urug'chilik munosabatlariga putur yetadi. Natijada jamiyatga moddiy va ma'naviy zarar yetadi. Bundan kelib chiqadiki, oila faqat er va xotinning o'zidan iborat emas. Oila – er- xotin, ularning farzandlari, eng yaqin tug'ishganlari, qon-qarindoshlik ipi bilan bog'langan kishilardan iborat guruh, boshqacha aytganda, xonadondir. Binobarin, oila ma'lum xohish-istak, maqsad asosida birlashgan odamlarning tabiiy, iqtisodiy, huquqiy, ma'naviy munosabatlariga asoslangan ijtimoiy birligidir 8 . Oilaning vazifalari: iqtisodiy-xo'jalik, reproduktiv (naslning davom ettirilishi), tarbiyaviy (mehnat, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, g'oyaviy, jismoniy, aqliy, ruhiy, jinsiy, axloqiy, estetik, diniy), nazorat etish, oila a'zolarining mavqeini, hurmatini, or- nomusini, sha'nini himoya etish, dam olishni, bo'sh vaqtni unumli tashkil etish, yosh avlodni oila qurishga tayyorlash, yordam berish, ruhiy-emotsional, muloqot (kommunikativ), qari bobolar-momolar, ota-onalar haqida g'amxo'rlik. Bizning fikrimizcha, ayrim tadqiqotlarda oilaning funksiyalarini klassifikatsiya etishda uning muhim bo'lgan talaygina funksiyalariga: nazorat etish, oila a'zolarining mavqeini, hurmatini, or-nomusini, sha'nini himoya etish hamda qariyalar haqida g'amxo'rlik qilish, ularni avaylab-asrash, parvarish etishga ahamiyat berilmagan. Masalan, B. Shoumarov va Sh.Shoumarovlarning «Muhabbat va oila» asarlarida oilaning quyidagi funksiyalari: reproduktiv iqtisodiy – xo'jalik, tarbiya, 8 Vatan tuyg'usi. – Toshkent: O'zbekiston, 1996, 82-b. 11 kommunikativ, dam olishni to'g'ri tashkil etish ko'rsatilgan, xolos 9 . N. Saydaliyevaning tadqiqotida oilaning an'anaviy funksiyalari: reproduktiv, tarbiyaviy, xo'jalik yuritish, iqtisodiy, nazorat qilish, o'z mavqeiga ega bo'lish, dam olishni to'g'ri tashkil etish, emotsional, yoshlarni jinsiy hayotga tayyorlashlarga bo'lingan 10 . Hozirgi davrda oila o'zining muhim funksiyasi, qariyalar haqida g'amxo'rlik qilish, ularni avaylab-asrash, parvarish etishni unutib qo'ymoqda yoki yetarli darajada e'tibor bermayapti. Oilaning bu vazifasini bajarishi oila tarbiyasini yuksaltirishga yordam beradi. Bolgariyalik faylasuf, siyosiy arbob P. Kubadinskiy aytganidek: «Bir necha avlod birga yashaydigan oilalarda qarilik boy, qiziqarli, ishonchli va foydali kechadi. Qari insonning ish qobiliyati susayadi, ayrim paytlarda ishga qobiliyatsiz bo'lib qolishi mumkin. Uyda farzandlar va nabiralar bo'lsa, qariyalarga doimo ish topiladi. Bu davrda qariyalar hayotining sermahsul davri, bosib o'tgan hayotlarini analiz qiladilar, shaxsiy tajribalarini o'z ildizidan bo'lgan avlodga yetkazadilar» 11 . Keksalarga e'tiborni susaytirib, parvarishlashdan voz kechib, ularni qariyalar uyiga topshirish yoki ularning holidan xabar olmaslik – insonparvarlikka zid narsa bo'lib, oila tarbiyasini yuksaltiradigan sub'ektiv omilni inkor etishdir. Faqatgina oila tarbiyasida milliy va umuminsoniy axloqiy madaniyat elementlarini shakllantirib va rivojlantiribgina bu fojianing oldini olish yoki bartaraf etish mumkin. Oila funksiyalarining «xilma-xilligining o'ziyoq oila tarbiyasining murakkabligidan dalolat beradi. Bu tarbiyada, avvalo, ota-onaga xos ma'naviy xususiyatlar, qarindosh-urug'chilik, qo'ni-qo'shnichilik omillari ham borki, ularsiz oila tarbiyasini to'la-to'kis tasavvur etib bo'lmaydi. Oila tarbiyasini oilaviy munosabatlar shakllantiradi. O'z navbatida, oilaviy munosabatlar jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy, ma'naviy munosabatlar bilan 9 Shoumarov B.B., Shoumarov SH.B. «Muhabbat va oila». – Toshkent: Ibn Sinonomidagi nashriyot matbaa birlashmasi, 1994, 31–47-betlar. 10 Saydalimeva N. Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashning ijtimoiy-falsafiy muammolari: Falsafa fan nom.dis. avtoref. – Toshkent: O'zMU, 2005, 12–13-betlar. 11 Kubadinski P. Dolg semeyniy i obshestvenniy. Per. s bolg. – Moskva «Yuridicheskaya literatura», 1988, 122-b. 12 belgilanadi va ular ta'sirida o'zgarib boraveradi» 12 . Binobarin, «Oila dunyosi» bir qator ruhiy, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy, axloqiy rishtalar bilan uzviy bog'langan yaxlit «dunyo» bo'lib, bunda butun boshli tarix, millat, davlat o'z ifodasini topgan bo'ladi. Dunyoga kelib ilk bor ko'z ochgan yangi vujud birinchi marta ushbu murakkab olam bilan oilada tanishadi, binobarin, uning uchun dunyoda eng zukko, yetuk, bilimdon inson ota va onasi hisoblanadi, uning uchun eng obod, fayzli, issiq va ko'rkam xonadon u tavallud topgan uydir. Shu sababli, yosh avlodning emin-erkin, barkamol bo'lib tarbiya topishida ota-onaning tutgan o'rni, ijtimoiy roli, tadbirkorligi, sog'-salomatligi, ma'naviy-axloqiy qiyofasi, el- yurt va Vatanga mehr-muhabbati, sadoqati g'oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Shu ma'noda, «oila dunyosi» atamasi, ko'rib turganimizdek, o'ziga xos betakror, individual falsafiy ma'no-mazmunni ham ifodalaydi. Chunki, qiyosan qaraganda «oila dunyosi» bilan uzviy bog'liqlikda bo'lgan «mahalla dunyosi», «ko'cha dunyosi», «shahar yoki qishloq dunyosi» kabi ramziy «dunyo»lar ham mavjud bo'lib, chindan ham ular ibtidosida «oila dunyosi» turadi. Irsiyat orqali o'tgan belgi-xususiyatlardan tashqari, bola xarakterida oilaviy jarayonda yuz bergan barcha xatti-harakat va holat, munosabatlar o'chmas iz qoldiradi. Keyinchalik xarakterning yetakchi yoki bosh xususiyatiga aylangan fazilat yoki odat-qiliqlar oilaviy munosabatlardan oziqlanadi. Shu ma'noda, oila tarbiyasi har jihatdan ijobiy, maqtovga sazovor bo'la olmaganidek, har jihatdan salbiy yoki yaroqsiz ham bo'lmasligi tabiiydir. Har holda, oila tarbiyasida yetakchi ijobiy xususiyatlar ustuvor bo'lsa, ayrim juz'iy kamchiliklarni, nuqsonlarni bilintirmay turadi. «Har to'kisda bir ayb», deydi dono xalqimiz va ushbu maqol bilan hamma narsa hamisha birday yaxshi bo'lmasligi uqtiriladi. Oilaviy tarbiyaning tugal maqsadi – boladan komil insonni yetishtirishdir. Buni amalga oshirish jismoniy, iqtisodiy, mehnat, siyosiy, huquqiy, g'oyaviy, aqliy, ruhiy, jinsiy, axloqiy, estetik, diniy tarbiyani o'z ichiga oladi. Jismoniy, ma'naviy-axloqiy va ruhiy qonuniyatlarni yaxshi bilmay turib, ko'zlangan maqsadga erishib bo'lmaydi, zero, bola mana shular asosida 12 Vatan tuyg'usi. – Toshkent: O'zbekiston, 1996, 82-b. 13 rivojlanadi. Bu qonunlarning tabiiy va ijtimoiy sabablarini tushunmaslik kutilgan maqsadning yuzaga chiqmasligiga sabab bo'ladi. Inomova aytganidek, «Milliy axloq, milliy tarbiya natijasida tarkib topadi. Milliy tarbiya negizida oilaviy tarbiya yotadi» 13 . 2.1 Oila va mahalla g`oyaviy tarbiya maskani Oila va mahalla har tomonlama bir-birlari bilan bog‘liq. Zotan, mahalla oilalardan tashkil topadi. Farzandlar oila bag'rida kamol topganlari kabi oila ham mahalla ichida ravnaq topadi, nurli kelajak sari intiladi. Kerak bo‘lsa, mahalla oilaning eng yaqin maslahatchisi, tayanchidir. Sharq xalqlari, chunonchi, o‘zbek xalqi xuddi shu narsani biladi, teran ma’no-mazmunini yaxshi tushunadi. Darhaqiqat, sharq xalqlari uchun muhim xususiyat xursandchilik kunlari ham, boshiga ish tushgan onlarda ham bir-biriga hamdard va hamnafas bo‘lishdir. Insonlar o‘rtasidagi bunday birlik va hamjihatlikning muhim vositasi - mahalladir. Mahalla haqida gap ketganda, yurtboshimiz I.A.Karimovning bergan bahosi diqqatga sazovordir. «Ma’lumki, asrlar moboynida mahallalarda ko‘pdan-ko‘p hayotiy muammolar o‘z yechimini topib keladi. To‘y-ma’rakalar ham, hayit-u hasharlar ham mahalla ahlisiz o‘tmaydi. Mahallalarda siyosiy, iqtisodiy va boshqa masalalarga doir jamoatchilik fikri shakllanadi. Bu esa xalqimizning turmush tarzi, ota-bobolarimizdan bizga meros bo‘lib kelayotgan tafakkur tarzidir. Binobarin, hayotning o'zi mahallalarni rivojlantirish va ularni qo‘llab-quwatlashni taqozo etmoqda. Mamlakatimizda ko‘p qirrali islohotlar amalga oshayotgan bir paytda mahalla jamiyat uchun ishonchli tayanch va ta’sirchan kuch bo‘lib xizmat qilishi lozim» 14 . Darhaqiqat, mahalla o‘zbeklaming tarixan shakllangan yagona maqsad bilan yashab, faoliyat ko‘rsatadigan makoni hisoblanadi. U o‘zbek xalqining turmush tarzi, ruhiyati, ijtimoiy hayotining o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi, milliy an’analarini, urf-odatlarini, axloqiy-ma’naviy qadriyatlarini 13 Inomova M.O. Oilada bolalarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlardan foydalanishning pedagogik asoslari (mustaqil hayot bo'sag'asidagi yoshlar. – Toshkent, 1998. 279-bet. 14 I.A.Karimov O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. Toshkent, “O`zbekiston”, 1999, 12-13-bet. 14 avloddan-avlodga yetkazuvchi muqaddas maskan bo‘lib kelgan. Mahalla insonlaming millati, yoshi, jinsi, dini, irqi, tili e’tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, ularni ezgulik yo‘lida jipslashtiruvchi va birlashtiruvchi katta oila hisoblanadi. Bu oila insonlaming bir-biriga bo‘lgan o‘zaro hurmati, muhabbati, mustahkam do‘stligi asosida yashaydi, faoliyat ko‘rsatadi. Mahalla katta mamlakatning ichidagi kichik bir mamlakatdir, katta davlat ichra kichik davlatdir. Shuning uchun uni boshqaruv tizimi bo‘lgani kabi, uning o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ma’rifiy faoliyat mexanizmi ham asrlar davomida shakllangan. Mahallada ommaviy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, madaniy, sport, tashkiliy tadbirlar o‘tkaziladi. Mahalla - ma’naviy-axloqiy qadriyatlar, an’analar maskani, chunki qadimdan bayramlar, hayit kunlari, to‘y- tantanalarda qo‘ni-qo‘shnilar, bemorlar, yolg‘iz keksalarni sovg‘a-salomlar bilan yo‘qlash an’ana tusiga aylanib qolgan. Hashar yo`li bilan qarindosh-urug‘larga, qo‘ni-qo‘shnilarga uy-joy binolari qurish, yetishtirgan dehqonchilik mahsulotlarini yig‘ib-terib olish va ulardan qo‘ni-qo‘shnilarga, ulashish, ko‘chalar, hovlilar, mahalla hududini, qabristonlar va atrof-muhitni obodonlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish va toza-ozoda saqlash, sport maydonchalari tashkil etish, yo’llar, ko‘priklar qurish va ta’mirlash, madaniy yodgorliklami avaylab-asrash mahallada yashayotgan har bir fuqaroning burchi hisoblanadi. Mahallada o‘tayotgan har bir tantana yoki marosim uchun mahalla ahlining katta-yu, kichigi birday mas’ul. Bunday tadbirlarda katta-yu kichikka, hurmat va ehtirom ko‘rsatiladi. Chunki, mahallaning barcha a’zosi yagona, mustahkam bitta oila hisoblanadi. Mahalla yoshlami kasb-hunarga yo‘llovchi, ishsizlami ish bilan ta’minlovchi muhim makondir. Mahalla - tarbiya o‘chog‘i. Mahallada o‘sayotgan har bir yigit-qizning axloq-odobi uchun butun mahalla ahli mas’uldir. Shuning uchun ham «Bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona», «Bir bola tarbiyasiga yetti mahalla ota-ona» kabi naqllar bejiz paydo bo‘lmagan. Yoshlaming har bir xatti-harakati barchaning diqqat markazida bo‘ladi. Mahalladoshlaming har bir yosh taqdiriga javobgarligi, ularni nazorat qilishi barkamol insonni tarbiyalab yetishtirishning negizidir. Xulq-odobi yaxshi, har tomonlama namunali farzand mahallaning 15 obro‘sidir, noqobil, axloqan nomaqbul farzand esa mahalla uchun qora dog‘dir. Mahallaning tartib-qoidasi, qadriyatlariga barchaning amal qilishi shartdir. Kimda- kim bularga rioya etmasa, hurmat qilmasa u mahalladagi o‘tadigan tadbirlardan, to‘y-ma’rakalardan chetlatiladi, taklif etilmaydi. Agarda kibr-u havo bilan qo‘ni- qo‘shni, mahalla ahli an’analarini oyoq osti qilsa yoki bepisandlik bilan munosabatda bo‘lsa, amaldagi qonunlarga xilof ish tutsa, u mahalladan chiqarib yuboriladi. Bu esa mahalla qonunida eng oliy jazodir. Bu jazo ota-onaning noqobil farzandni «oq qilish» bilan tengdir. Mahalla erkin fikrlilik asosida rivojlanadi. Shuningdek, to‘y-marosimlarda yoshlami el xizmatiga jalb etish: mehmonlarga choy tashish, ovqat eltish, ovqat tanavvul qilib bo‘lgandan so‘ng, idish-tovoqlami olishga o‘rgatish nihoyatda muhimdir. Shu ishlarni bajarish davomida yoshlar nimaga e’tibor berish, qanday muomala-munosabatda bo‘lish kerakligini o‘rgatish muhimdir. Bu har bir ota-onaning, qolaversa, mahalla oqsoqollarining murabbiylik burchidir. Bunday mahallada tarbiyalanayotgan yoshlar, birinchidan, mehnatsevarlik odobini, ikkichidan, xushmuomalalik odobini, uchinchidan, jamoaga hurmat odobini egallaydilar. Shunday qilib, mahalla Sharq xalqlari uchun muhim qadriyat bo‘lib, uning sha’ni, gullab-yashnashi, taraqqiyoti uchun butun kuch va imkoniyatni safarbar etish barchaning kelajak avlod, millat oldidagi burchi va vazifasidir. Biz uchun oilamiz ko‘z ochib ko‘rgan dargoh bo‘lsa, mahallamiz muqaddas Vatanimiz ichidagi mo‘jaz vatandir. Zotan, mahalla oilalardan tashkil topadi. Farzandlar oila bag‘rida kamol topgani kabi oila ham mahalla ko‘z oldida barpo bo‘ladi, uning ichida ravnaq topadi. Mahalla oilaning eng yaqin maslahatchisi, ishonchli tayanchidir. Xursandchilik kunlari ham, boshga ish tushgan onlarda ham bir-biriga hamdard va hamnafas bo‘lish mahalladoshlarning qadimdan kelayotgan o‘lmas xususiyati. Zero, o‘zbek mahallasi shunday bir dargohki, unda insonlar bir-biri bilan opa-singil, aka-uka, quda-anda, do‘st-birodar bo‘lib ketadi. Odamlar o‘zaro quvonch va g‘amlarga sherik, farzand tarbiyasida mas’ul, yutuqlar ham kamchiliklar ham mahalla ahliga baravar bo‘lib tushadi. Zero, xalqimiz “Otang-mahalla, onang-mahalla” degan naqlni bilib aytgan. Darhaqiqat, mahalla o‘zbeklarning tarixan shakllangan, yagona maqsad bilan 16 yashab, faoliyat ko‘rsatuvchi, xalqning turmush tarzi, ruhiyati, ijtimoiy hayotining o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi ijtimoiy institutdir. Mahalla milliy an’analarimiz, urf-odatlarimiz, axloqiy-ma’naviy qadriyatlarimizni avloddan avlodga sog‘-omon yetkazuvchi muqaddas maskan bo‘lib kelyapti. Insonlarning millati, dini, irqi, tili, ijtimoiy kelib chiqishdan qat’iy nazar, ularni ezgulik yo‘lida jipslashtiruvchi katta oila hisoblangan o‘zbek mahallasi barchaning bir-biriga o‘zaro hurmati, muhabbati, mustahkam do‘stligi asosida yashaydi, faoliyat ko‘rsatadi. Oila — mafkuraviy tarbiyaning eng muhim ijtimoiy omillaridan biridir. Chunki oila — jamiyat negizi bo‘lib, ko‘p asrlik mustahkam va ma’naviy tayanchlarga ega. Milliy mafkuramizga xos bo‘lgan ilk tushunchalar, avvalo, oila muhitida singadi. Bu jarayon bobolar o‘giti, ota ibrati, ona mehri orqali amalga oshadi. Oiladagi sog‘lom muhit — sog‘lom mafkurani shakllantirish manbaidir. Jamiyatda har bir oilaning mustahkamligi, farovonligini, o‘zaro hurmat va ahilligini ta’minlash — milliy mafkurada ko‘zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishda tayanch bo‘ladi. O‘zini o‘zi boshqarishning milliy modeli bo‘lgan mahalla xalqimizning azaliy udumlari, urf-odatlari va an’analariga tayangan holda, ulkan tarbiyaviy vazifani bajaradi. Keksalarning pand-nasihati, kattalarning shaxsiy ibrati, jamoaning hamjihatligi misolida kishilar ongiga ezgulik g‘oyalari singdirib boriladi. Mahalla — avvalo, sog‘lom ijtimoiy muhit maskanidir. Bu yerda kuchli ta’sirga ega bo‘lgan jamoatchilik fikri mahalla ahlining xulq-atvori, o‘zaro munosabatlarini adolat va ma’naviy mezonlar asosida tartibga solib turadi. Shu ma’noda mahallani demokratiya darsxonasi, deb ham atash mumkin. Mahallada keng jamoatchilik o‘rtasida mafkuraviy ishlarni samarali yo‘lga qo‘yish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Ayniqsa, milliy qadriyatlar, mehr-oqibat, el-yurt sha’ni uchun kurash kabi fazilatlarni kamol toptirishda mahallaning o‘rni beqiyos 15 . Oila va mahallaning g`oyaviy ta`sir ko`rsatish va g`oyaviy tarbiyani amalga oshirish maskani ekanligiga yana bir dalil shuki, bu to`g`risida xalqimizda juda ko`plab maqollar mavjud. Bugungi kunda hayotda ko`plab muammolarga duch kelamiz. Bulardan eng avvali bu - inson xarakteridir. Inson xarakteri 15 B.Namozov Milliy g‘oya targ‘ibot texnologiyalari, Buxoro - Durdona, 2022, 54-55-betlar 17 qayerdan va qanday shakllanadi? Albatta bu oiladan boshlanadi. Oila – bu juda nozik muassasa. Bu farzand dunyoga kelganidan, ota-onaning bir-biriga bo`lgan munosabatidan boshlanadi. Ota-onaning bosayotgan har bir qadami bolaning ongiga o`rnashib qoladi. Ba`zi otalar farzandlari sigareta chekishiga o`rganib qolganidan shikoyat qilishadi. Hurmatli Otalar, o`zingiz uyda sigareta chekasizmi? O`zingiz uyda sigareta chekib turib, qanday qilib farzandingizga sigareta chekma deb ayta olasiz? Ba`zida ota-onalar farzandlari ularni hurmat qilmayotganidan shikoyat qilishadi. Hurmatli ota-onalar, sizlar bir-birlaringizni chin dildan hurmat qilasizlarmi? Axir, har bir bola ota onasidan, aka-opasidan o`rnak oladi. Bir so`z bilan aytganda oiladagi muhit unga ta`sir qiladi. Oilada tanqid, yolg`on, g`azab, masxara, janjal, notinchlikni ko`rib o`sgan farzand- yolg`on gapirishni, janjallashishni, g`azablanishni va boshqalarga ozor berishni o`rganadilar. Ota bobolarimiz ham “Qush uyasida ko`rganini qiladi” deb bejiz aytishmagan. Shu bois, bizning oiladagi rolimiz juda ham muhimdir. Qiz bola ham ayollik jozibasi nima ekanligini, dunyoga kelganidan boshlab onadan o`rganadi. Ona uydagi ayollik rolini chiroyli kiyinib, nazokat bilan amalga oshirishi, turmush o`rtog`i va farzandlariga qilayotgan muomalasi bilan o`z qiziga o`rnak bo`ladi. Ana o`shanda qiz voyaga etib, oila qurganda o`z vazifasini chiroyli bajaradi. Oilada dalda, maqtov, ishonch, halollik, mehr va xavfsizlikni ko`rib o`sgan farzarzand sabr qilishni, o`zini va boshqalarni xurmat qilishni, o`ziga bo`lgan ishonchni va boshqalarni yaxshi ko`rib ularni xurmat qilishni o`rganadi. Oilaviy muammolarda ko`p hollarda “qars ikki qo`ldan chiqadi”. Oila mustahkam qo`rg`onga aylanishi uchun oilada ikki taraf ham bir yoqadan bosh chiqarishi yaxshiroqdir. Er-xotinning do`stona munosabati, ahilligi va mehr-oqibati farzandlarimizga ham o`tadi. Oila - jamiyatning tayanchi. Farzandlarimiz ongida el-u yurtga, Vatanga muhabbat tuyg ulari oilada, yashab turgan mahalladaʻ shakllanadi. Mamlakatning ertangi kuni, tinch va obod bo lishi eng oldin mana shu ʻ kichik jamiyatda o sib-unayotgan bolalarga bog liq. Qaysi oilada, qaysi mahallada ʻ ʻ tarbiya yaxshi yo lga qo yilar ekan, o sha oila, o sha mahalla gullab-yashnaydi. ʻ ʻ ʻ ʻ Farzand tarbiyasini qachondan boshlamoq kerak?, degan savol ko pchilikni ʻ 18 o ylantiradi. Ko pchilik olimlar unga turlicha javob berib kelganlar. Xususan, Ibnʻ ʻ Sino bola tarbiyasi bilan uning tug ilishidan avvalroq, ona qornidan boshlaboq ʻ shug ullanish lozim, deb javob bergan. Oila, odob-axloq va ta lim-tarbiyaga e tibor ʻ ʼ ʼ qon-qonimizga singib ketgan burchlarimizdandir. “Bir bolaga yetti qo shni ota- ʻ ona” degan ibratli maqol ham aynan xalqimizga xos. Mana shu maqolning o zi ʻ ham farzand tarbiyasi, oilaparvarlik biz uchun qanchalik ahamiyatli ekanini bildiradi. Mahalla ahli, ayniqsa keksalar ko chada nopok ish qilayotgan bola ʻ oldidan hech qachon beparvo o tib ketmagan, shu zahotiyoq tanbeh berib to g ri ʻ ʻ ʻ yo lga chaqirgan. Oiladagi muhit ota-ona o z ma suliyatlarini his qilishi bilan ʻ ʻ ʼ barqaror bo ladi. Bolalarning odobli bo lib ulg ayishi uchun ota-ona bilan bir ʻ ʻ ʻ qatorda mahalla-ko`y ham katta ibrat maktabidir. “Qush uyasida ko rganini ʻ qiladi”, deb bejiz aytmagan xalqimiz. XXI asrda turli hayot tarzlari va g oyalar ʻ raqobatga kirishdi. Bunda muvaffaqiyatga erishish uchun har bir davlat o zligini ʻ saqlagan holda diniy va milliy qadriyatlarini boshqalarga anglatishni asos qilgan mafkuraga ega bo lishi lozim. Aks holda, o zlikni yo qotish, bebaho qadriyatlardan ʻ ʻ ʻ voz kechish kishini taraqqiyotdan ajratib, uni tobe, mustaqil fikri yo q manqurtga ʻ aylantirib qo yadi. Hozirgi kunda g arazli maqsadlarni amalga oshirish uchun ʻ ʻ zimdan olib borilayotgan fitnalar ba zi millatlarning o zligini yo qotishga ʼ ʻ ʻ qaratilganini sezish mumkin. Bunda e tibor hududlarini egallash emas, balki, inson ʼ ongini egallashga yo naltirilgan. Bugungi kunda oilaviy tarbiyaning qiyinlashuvi ʻ shundaki, birinchidan, jamiyat taraqqiy etib borgani sari har tomonlama yetuk insonni shakllantirish talablari ortib boraveradi. Bu esa oilada bolaga estetik, axloqiy tarbiya berish sifati va ko lamini oshirish talabini qo yadi. Ikkinchidan, ʻ ʻ yoshlarning qalbi va ongida sog lom hayot tarzi, milliy va umuminsoniy ʻ qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg usini shakllantirishda, har jihatdan barkamol ʻ etib tarbiyalashda buyuk mutafakkir ajdodlarimiz merosi katta ahamiyat kasb etadi. Zero, hayotning asl mazmun-mohiyatini anglab yetishga o z umri va salohiyatini ʻ bag ishlagan allomalarimizning asarlarida sog lom avlod tarbiyasi bilan bog liq ʻ ʻ ʻ masalalarga alohida o rin berilgan. Yosh avlod yetuk va komil shaxs bo lib voyaga ʻ ʻ yetishi uchun yana bir muhim omil hayot tarziga aylanishi zarur. U ham bo lsa ʻ 19 “kitobxonlik”. Buning uchun yurtimizda barcha sharoitlar yaratilgan. Ommaviy, ilmiy kutubxonalar, “E-book” tarzidagi kitob-kafe do konlari va boshqalar yaqqolʻ misolidir. Ota-ona farzandiga vaqtni unumli o tkazishni o rgatishida vosita sifatida ʻ ʻ foydalanishi mumkin bo lgan usullardan yana biri zamonaviy axborot ʻ texnologiyalaridan oqilona foydalanishdir. Ota-ona bolada estetik tarbiya, go zal ʻ manzaralardan zavq olish hissini shakllantirish uchun uni o zi bilan birga ʻ tabiatdagi manzarali joylarga, muzeylarga olib borishi va shu bilan birga uning qalbida go zallik latofatini singdirishi muhim ʻ 16 . 16 https://paxtachi.uz/en/node/3281 20 II Bob: Islom ma`naviyati 2.1. Oila va mahallaning g`oyaviy tarbiyasida axloqiy madaniyatning namoyon bo`lish xususiyatlari Bugungi kunda milliy g'oya masalasi ham oilada kechuvchi g'oyaviy-tarbiya jarayonlarda o'ziga xos ravishda namoyon bo'lmoqda. Chunki, aynan milliy g'oyani shaxs ongiga singdirish avvalo oiladan boshlanadi va bunda oila, sulola mafkurasi, bobolar o'giti, otaning shaxsiy ibrati, onaning mehri orqali insondan-insonga, avloddan-avlodga o'tadi, bolaning ong va shuurida muhrlanib boradi. Shu nuqtai nazardan qaraganda axloqiy, g'oyaviy-tarbiyaviy jihatdan sog'lom bo'lgan oila negizidagi jamiyat va davlat mustahkam bo'ladi. Bunday oilada barkamol shaxs voyaga yetadi, uning his-tuyg'ulari, tushuncha va dunyoqarashida milliy g'oya keng tarqaladi. O'zbekiston milliy istiqlolga erishgach, oilada milliy axloqiy fazilatlarni kamol toptirishga alohida e'tibor berila boshlandi. Prezidentimiz ta'kidlaganidek, oilaga e'tiborimizni tubdan o'zgartirishga imkoniyat tug'ilib, boy berilgan vaqtimizni sarhisob etish, o'zbek oilasiga xos fazilatlarni tiklash davri boshlandi. 1998-yilning «Oila yili» deb e'lon qilinishi va hozirgi davrda yosh oilalarga g'amxo'rlik qilish to'g'risidagi hukumatimiz qaror va tadbirlarini fikrimizning yaqqol isboti deyish mumkin. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy hujayrasini tashkil etadi. Jamiyat katta-kichik oilalardan iborat. Bu oilalar qanchalik mustahkam bo'lsa, jamiyat ham shunchalik mustaham bo'ladi. Darhaqiqat, ota-ona va farzandlar orasidagi axloqiy muhitning buzilishlari salbiy sifatlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Ayni shu ma'noda, oilada bolalarning yoshligidan boshlab yaxshi sifatlarini shakllantirib borishga jiddiy e'tibor berish lozim, hayotiy masalalarni xal qilishda ota-onaning bilimi, ma'naviyati, o'zini 21 tutishi, yurish-turishi katta ahamiyatga egadir. Oilada va mahallada yuksak g'oyaviy-tarbiyaviy bilimlarni oshirish orqali bolalarning Vatan tuyg'usi bilan yashash fazilatini, milliy mas'uliyatini shakllantirish mumkin. Ayni shu ma'noda oilaviy mas'uliyat odamning har bir amali, faoliyati mahsulini to'liq tasavvur qilgan holda, uning o'zi va oilasi uchun nima naf keltirishini anglay olish qobiliyatidir. Mas'uliyatni his qilgan odam o'z ishini doimo puxta rejalashtirib, uning oqibatlarini oldindan tasavvur qila oladi va zarur natijaga erishish uchun butun kuchi va salohiyatini safarbar etishga qodir bo'ladi. Bunga erishishning eng qulay yo'li – avvalo ota-onalarning g'oyaviy bilimlarini oshirish, ularda sog'lom tafakkur va yangi ilmiy dunyoqarashni shakllantirishdir. Bu esa, ota-onalardan farzandlarning el-yurt oldidagi ma'naviy burchini to'g'ri anglashi, oilaviy munosabatlar doirasida milliy urf-odat va an'analarimizni turmushga singdirishi orqali bolalar ongida milliy g'oyaga mehr-muhabbat uyg'otish, ularni mustaqil fikrlaydigan kishilar qilib tarbiyalashini taqozo etadi. Odatda inson hayot evolyutsiyasining tirik tabiat dunyosini inson madaniyati va tarixi dunyosidan ajratib turadigan chegarasi deb tushuniladi. Bizning birortamiz uchun inson hayot tarzida tabiat zarur sharoit bo'lganini uqtirish shart bo'lmasa kerak. Inson ham xuddi boshqa barcha jonivorlar singari o'ziga qulay bo'lgan atrof tabiat muhitida unga kerakli havo, oziq-ovqat, suv, issiqlik, xom ashyo, energiya va axborot bo'lgan sharoitlardagina yashashi mumkin. Biroq, boshqa barcha tirik mavjudotlardan farqli ravishda inson o'zi uchun sun'iy dunyosini – madaniyat dunyosini yaratish imkoniga egadir. Aynan madaniyat dunyosigina odam bilan tabiat munosabatida vosita bo'lib xizmat qiladi. Uzoq vaqtlar oralig'ida odamlar tabiiy yashash muhitida bo'lganlari holda sun'iy muhitni yaratib keldilar, bu muhit ularning turmush tarzlarini sezilarli o'zgartirib yubordi. Hozir insonning inson bo'lish uchun bosib o'tgan uzundan-uzoq madaniy- tarixiy yo'lini tasavvur qilish mushkul ishdir. Shunchaki odamlar buni o'ylab ham o'tirmaydilar. Tug'ilgan har bir inson dastlab o'z oila a'zolari munosabatlari ichida bo'ladi, o'z tilini, muomala ko'nikmalari, qaror topgan an'analarni o'rgangachgina, o'z jamiyati bilan madaniy aloqalarga kirishadi. O'zining butun hayoti davomida har bir inson moslashadi, o'qiydi, o'rganadi, mehnat qiladi, atrofidagilarga o'z 22 ta'sirini o'tkazadi va o'z madaniyati dunyosini yaratadi. Madaniyat va jamiyatning turli-tuman dunyolari bilan duch kelib, ularning ta'sirini sezadi va o'zgaradi. Biroq insonlardan birortasi o'z hayotining mazmuni to'g'risida o'ylab ko'rganda ham o'zini avval o'tgan va kelgusi avlodlar bilan bog'lovchi bir bo'g'in sifatida ko'rishi qiyin. Alohida inson umrining qisqa muddatliligi bir-birining o'rnini oluvchi o'zaro bog'langan avlodlarning madaniy-tarixiy birligi bo'lgan insoniyat hayoti bilan taqqoslashni qiyinlashtiradi. Har qanday insonning olamda alohida yashashi sodda bo'lib ko'rinsa-da, aslida uning tana va psixik tuzilishi, hayot tarzining evolyutsiyasidan tortib to uning xulq-odobi nihoyatda uzoq muddatli va murakkabligini kuzatish mumkin. Ayni shu ma'noda, hozirgi vaqtda insonning hayotiy evolyutsiya bilan bir qatorda uning axloqiy madaniyatini hisobga olmaydigan inson haqidagi ta'limotni ko'rsatish qiyin. Axloqiy madaniyat strukturasi xususida gapirishdan oldin etika fanining axloq, axloqiy madaniyat kategoriyalariga ta'rif bersak. Axloq – ijtimoiy ongning bir formasi bo'lib, axloqiy me'yorlar, qonun-qoidalar yig'indisi. Axloqiy madaniyat – insonning axloq qonunlarini, qoidalarini, me'yorlarini, fazilatlarini bilishi, egallashi va ularga boshqa insonlar bilan bo'lgan munosabatlarda rioya etish darajasi. Axloqiy madaniyatni amaliy axloq deyish mumkin. Oilada shakllangan o'ziga xos axloqiy madaniyat unda muayyan milliy qadriyatlar tizimining shakllanishida muhim asos bo'lib xizmat qiladi. Zero, xalqimiz juda qadim zamonlardanoq oilani muqaddas hisoblab kelgan. Oilaviy munosabatlarga asos bo'lgan odob-axloq me'yorlari hozirgi diniy me'yorlar kelib chiqmasidan oldinroq shakllangan. Oilaviy tarbiya hozir mavjud bo'lgan axloqiy qarashlarning amaliy jihatdan namoyon bo'lishi hamdir. Oiladagi axloqiy madaniyat er va xotin o'rtasidagi munosabatnigina ifodalab qolmasdan, balki bolalar uchun ham ular yetuk inson sifatida shakllanishining muhim ma'naviy omillaridan hisoblanadi. Binobarin, ma'naviy boy, axloqan pok va jismonan sog'lom farzandlarni tarbiyalab, voyaga yetkazish aynan oila va mahallada axloqiy madaniyatni qaror toptirish orqali amalga oshiriladi. Yuksak axloqiy madaniyatga egalik kishida ezgulik, yaxshilik, yaratuvchanlik, fidoyilik, sadoqat, mardlik kabi insoniy fazilatlarning 23 shakllanishiga yordam beradi. Sho'rolar davridagi oiladagi milliy-axloqiy fazilatlarning roli kamsitilib, asosan G'arb turmush tarzi, tarbiya usullari targ'ib qilinishi oqibatida o'z zaminidan uzilgan milliy-axloqiy tarbiya jarayonida ma'naviy bo'shliq yuzaga keldi. Oqibatda oilaviy munosabatlardagi nomutanosibliklar, ayrim ota-onalarning o'zbekona milliy-axloqiy qadriyatlaridan chekinishi, oilaviy janjal, mojarolar farzand tarbiyasiga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Vaholanki, o'zbek oilasi o'zining an'ana va tarixiga binoan farzandlarini o'ziga xos farosat va nafosat sarchashmalaridan bahramand qilib tarbiyalab kelganlar. Masalan, Abdulla Qodiriyning «O'tkan kunlar» romanidagi asosiy qahramonlarning xatti-harakatlari, gap-so'zlari, muomala madaniyatidagi nazokat, mehr-oqibatlilik, mehmondo'stlik, iymonlilik, e'tiqodlilik, mehnatsevarlik kabi insoniy fazilatlarni o'zbekona milliy insof, rahm-shafqat kabi xislatlar oilada shakllanadi. Oila yoshlarning axloqli-odobli, rostgo'y, mehnatsevar, halol va samimiy bo'lib voyaga yetishlari uchun zamin tayyorlaydi. «Rostgo'ylik kishi o'z xatti-harakatida sodir bo'lgan ishlarni ko'rgan, bilgan va eshitganlarini boshqalarga gapirib berganda, yolg'on aralashtirmay, aynan o'zini so'zlab berish odatidir. Rostgo'y kishi yolg'on gapni gapirishni o'zi uchun uyat deb biladi» 17 . Oila tarbiyasi bolaning kelajakda kim bo'lib yetishishida muhim o'rin tutadi. Demak, bola oilada jamiyatning, millatning qiyofasini ko'radi, bo'lajak fuqaroning tabiati, dunyoqarashi va milliy axloqiy qiyofasi oilada shakllanadi, hamda shu asosda kamol topib boradi. Bola uchun oiladagi sog'lom ijtimoiy-ruhiy muhit umuminsoniy va milliy axloqiy qadriyatlar manbaidir. Oiladagi axloqiy madaniyat har bir oila a'zosining ma'naviy qiyofasi orqali bir-birini tushunishga bo'lgan intilishi orqali shakllanadi. Oiladagi axloqiy madaniyat uning shonu sharafi, g'ururi, burch va vazifalarini ko'rsatib beruvchi mezondir. Oilada pokiza nasl-nasab tuyg'usi va u bilan faxrlanish – pirovard oqibatida vatanparvarlik, xalqparvarlik iftixorini yuzaga keltiradi. Oilada o'zaro xurmat qat'iy intizom asosida barcha a'zolarning o'z burch va vazifalarini ado etishlari, bir-birlariga nisbatan ezgulik va 17 G. Tuychiyeva H. Norqulov Oila psixologiyasi yo‘nalishi bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua T, 2021, 170-171-bet 24 mehr-oqibat ko'rsatishlari muhim mezonlardan biri hisoblanadi. Milliy axloqiy madaniyat o'zbek oilalarida o'z shaxsiy farovonligidan ko'ra oila sha'nining baland tutilishi, qarindosh-urug'lari va yaqin odamlariga, qo'niqo'shnilariga g'amxo'rlik qilishning birinchi o'ringa qo'yilishi – oliy darajadagi qadriyat bo'lib, oilani tashqi muhit bilan bog'lashga va mustahkamligini ta'minlashiga xizmat qiladi. Axloqiy madaniyatni qaror toptirishda intizom masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. Oila intizomi – jamiyat va davlat intizomining negizidir. Chunki, oilada intizom tuyg'usi shakllangan kishi davlat va jamiyat ishida ham shu tuyg'u sohibi sifatida xizmat qiladi, davlat qonunlariga chap berishini xayoliga ham keltirmaydi, har bir ishni o'z joyida va o'z vaqtida belgilab, tartib asosida bajaradi. Bunday intizom va tartib bugun xalq va millatning sharafiga aylanadi. Oilaning har bir a'zosiga xos axloq va shu asosdagi ichki intizom madaniyati, o'z burchi va mas'uliyatini anglashi bilan birga, ular oilaviy muhitda o'z o'rnini belgilay olishi, oilaviy munosabatlarini hurmat qila bilishi, oila iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda ish yuritishi, oila manfaatdorligini ta'minlashga intilishi, oila sha'nini sharaflash kabi xislatlarning shakllanishiga yordam beradi. Oila axloqiy madaniyati qanchalik boy, teran va chuqur bo'lsa – jamiyat ham shu qadar boy bo'ladi. U yoki bu xalqning millat sifatidagi o'ziga xosligi ham shu milliy axloqiy madaniyatida jilolanib turadi. Oila axloqiy madaniyati – jamiyatning muhim ijtimoiy instituti bo'lgan oilaning to'laqonli va mukammal faoliyat yuritishi uchun er va xotin, ota-ona va farzandlar o'rtasida birgalikda hayot kechirish va zarur munosabatlar o'rnatishdagi axloqiy ko'nikmalarining o'ziga xos majmuasi sifatida namoyon bo'ladi. Oila axloqiy madaniyati uning tarbiyaviy xususiyati, undagi munosabatlarning bevositaligi va mustahkamligini umumiy muhitning emotsionalligi bilan uyg'unlikda ekanligi bilan shartlanadi. Faqat oilada farzandlar kattalardan malaka, bilimlarni o'zlashtiradilar, kattalar esa, o'z hayotlarida bosib o'tgan yo'llarini farzandlari orqali qayta barpo etadilar. Oilaviy muhit o'ziga xos, unikal bo'lib, uning har bir a'zosi yangi avlodda mustahkam va barqaror sog'lom oilani barpo etishga mas'uldir. Oila axloqiy madaniyati er-xotin, oila a'zolari o'rtasidagi munosabatlarni, insonlarning ma'naviy hayotini borligicha o'z ichiga 25 oladi, oila a'zolarini bir-biri bilan va oilani jamiyat bilan bog'lovchi rishtalarni mustahkam qiladi, shu bilan birga, oilada vujudga keladigan muammolarni hal etishning optimal va samarali yo'llarini tanlashga yordam beradi. Shuningdek, jamiyatdagi iqtisodiy omillarning ta'siri, moddiy qiyinchiliklarga bardoshlilik yoki moddiy ta'minlanganlik oila madaniyatining darajasiga bog'liq. Biroq, M.O. Inomova ta'kidlaganidek, «iqtisodiy munosa-batlar oilaviy hayotda asosiy masala bo'lib qolmasdan, balki ma'naviy yaqinlik, o'zaro ma'naviy axloqiy aloqalarsiz oilaviy hayot mazmunli va to'laqonli bo'la olmaydi» 18 . Oila axloqiy madaniyati oilaning to'laqonli va barkamol rivojlanishi va faoliyat yuritishini belgilab beruvchi axloqiy fazilatlarning birligi, oila a'zolari ichki dunyosining uyg'un tarzda namoyon bo'lishidir. Oila axloqiy madaniyati jamiyatning asosiy ijtimoiy vazifalaridan biri bo'lgan sog'lom avlodni tarbiyalash, oilaning faoliyati bilan chambarchas bog'liqdir. Jismonan sog'lom, ma'nan kuchli va aqlan yetuk sog'lom avlodni yaratish – oilaning eng asosiy ijtimoiy vazifalaridan biridir. Oila ijtimoiy institut va birlamchi ijtimoiy guruh sifatida shaxsning rivojlanishida, ijtimoiylashuvida, ularda axloqiy xususiyatlarning shakllanishida muhim ahamiyatga egadir. Chunki, aynan oila axloqiy qadriyatlar, e'tiqod, xatti-harakat, ijtimoiy me'yorlarning singdirilishi agentidir. Oilaning ma'naviy-axloqiy rivojlanishi, uning yo'nalishlari farzandlarning ma'naviy kamol topishida namoyon bo'ladi. Chunki, oilada shaxs ma'naviyati, uning axloqiy fazilatlariga bolalikda oilada asos solinadi, keyin bu tushunchalar tarbiya va ma'rifat tizimida rivojlanadi va to'liq shakllanadi. Oila axloqiy madaniyati jamiyat a'zolarining axloqiy jihatdan barkamol rivojlanishiga asos bo'lishi bilan birga, ularning jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy hayotining turli sohalarida faol ishtirokini ta'minlaydi. Bizning fikrimizcha, axloqiy madaniyatning: shaxsiy axloqiy madaniyat; milliy axloqiy madaniyat; mintaqaviy axloqiy madaniyat; umuminsoniy axloqiy madaniyat; diniy axloqiy madaniyat; turli tabaqalar axloqiy madaniyati; oila axloqiy madaniyati; ayollar axloqiy madaniyati; erkaklar axloqiy madaniyati; 18 Inomova M.O. Oilada bolalarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlardan foydalanishning pedagogik asoslari (mustaqil hayot bo'sag'asidagi yoshlar. – Toshkent, 1998. 29- bet. 26 insonning yoshiga munosib axloqiy madaniyat; kasb-hunarga munosib axloqiy madaniyat kabi turlari mavjud.Axloqiy madaniyatning tarkibiga quyidagi elementlar: axloq to'g'risidagi ilg'or qarashlar, nazariyalar; milliy axloqiy urf- odatlar; shaxsning eng yuksak axloqiy fazilatlari; muomala odobi; kiyinish odobi; mehmondo'stlik va ovqatlanish odobi; kasbiy odob; etiket kiradi. Birinchi bobda axloq to'g'risidagi nazariyalar oila tarbiyasi bilan bog'lab tahlil etilgani bois biz milliy axloqiy urf-odatlar haqida fikr yuritamiz. Axloqiy madaniyatning muhim elementlaridan biri milliy axloqiy urf-odatlardir. Axloqiy urf-odatlar qadimda paydo bo'lib, avloddan-avlodga o'tib, boyib, rivojlanib boradi. Ularni saqlash, davom ettirishda oila tarbiyasi muhim rol` o'ynaydi. Milliy urf-odatlardan biri – keksalarni hurmat qilish, parvarishlash, ularga moddiy, ma'naviy shart-sharoitlar yaratib berish. Davlat tomonidan keksa avlodga g'amxo'rlik qilib pensiyalar, imtiyozlar, unvonlar, davolanish, dam olish uchun sihatgohlar, shifoxonalar, poliklinikalar, jamg'armalar, tashkil etilmoqda. Lekin oilada keksalarga mehr, muhabbat, g'amxo'rlik qilish ular uchun eng kattabaxt. M. Mont aytganidek: «Qariganda orttiriladiganeng yaxshi boylik – bu yaqin kishilarning muhabbatiga sazovor bo'lishdir» 19 Ota-onani e'zozlash, xotin-qizlarni izzat-hurmat qilish, mehmondo'stlik, birdamlik, o'zaro yordam, bolajonlik, hamdardlik, va'daga vafo qilish axloqiy urf-odatlardir. 2.2 Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatishda milliy g'oya va ma'naviy merosdan foydalanish Ko‘p asrlik milliy va diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash, dunyo ilm-fani va madaniyati rivojiga ulkan hissa qo‘shgan ajdodlarimizning bebaho merosini o‘rganish, uning asosida yoshlarni komil inson etib tarbiyalash jamiyatda barqaror ijtimoiy-ma’naviy muhitni ta’minlashning muhim shartlaridan biri hisoblanadi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda tashkil etilgan Islom sivilizatsiyasi markazi, Islom akademiyasi, Mir Arab oliy madrasasi, Imom Buxoriy va Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari boy ilmiy-tarixiy merosimizni o‘rganish va 19 Tafakkur gulshani. – T: G'. G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, 1989, 433-b. 27 targ‘ib qilishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, dunyoda ro‘y berayotgan voqea- hodisalar va ijtimoiy-siyosiy vaziyatning tahlili diniy-ma’rifiy sohadagi faoliyat samaradorligini oshirishni va malakali kadrlar tayyorlashning yaxlit tizimini yaratishni taqozo etmoqda. Xalqimizga azal-azaldan xos bo‘lgan ma’rifatparvarlik, bag‘rikenglik, mehr-muruvvat, bunyodkorlik kabi ezgu fazilatlar va qadriyatlarimizni keng targ‘ib qilish, jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhit barqarorligini ta’minlashda diniy-ma’rifiy soha vakillarining o‘rni va ishtirokini oshirish, yosh avlodni milliy ma’naviy qadriyatlarimizga mos ravishda tarbiyalash, ular ongida kichik maktab yoshidan boshlab Hadis ilmi saboqlari asosida insoniy fazilatlarni shakllantirish, ularni vatanparvarlik kabi tushunchalarni singdirish muhim vazifa hisoblanadi. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev o‘zlarining Yangi yil munosabati bilan O‘zbekiston xalqiga yo‘llagan tabrigi «Inson qadrini ulug‘lash - yurtimizda yashayotgan har bir odamning huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarini ta’minlash demakdir. Bu borada jamiyatimiz asosi bo‘lgan mahalla hal qiluvchi o‘rin tutadi», deb ta’kidlaganlar. Inson va jamiyatning mavjudligini ta’minlaydigan qadriyatlar milliy tarbiya tufayli, ajdodlardan asta-sekin tadrijiy ravishda avlodlarga o‘tadi. Milliy tarbiya atamasi keng va tor ma’nolarda ishlatiladi. Keng ma’noda, u inson shaxsini shakllantirishga, uning ishlab chiqarish va ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy hayotda faol ishtirokini ta’minlashga qaratilgan barcha ma’naviy ta’sirlar, tadbirlar, harakatlar, intilishlar yig‘indisini anglatadi. Bunday tushunishda milliy tarbiya. faqat oila, maktab, bolalar va yoshlar tashkilotlarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarni emas, balki butun ijtimoiy tuzum, uning yetakchi g‘oyalari, adabiyot, san’at, kino, radio, TV, OAV va boshqalarni ham o‘z ichiga oladi. Shuningdek, keng ma’nodagi milliy tarbiya tarkibiga bu sohada ta’lim va ma’lumot olish ham kiradi. Tor ma’noda, milliy tarbiya muayyan shaxsning ma’naviy rivoji, dunyoqarashi, axloqiy qiyofasi, estetik didi o‘stirilishiga yo‘naltirilgan pedagogic faoliyatni anglatadi. Buni oila va tarbiyaviy muassasalar hamda jamoat tashkilotlari amalga oshiradilar. Bizga ma’lumki, har qanday tarbiya ta’lim bilan chambarchas bog‘liq holdagina mavjud bo‘ladi. Chunki, ta’lim va ma’lumot olish jarayonida shaxsning faqat bilimi 28 ko‘payibgina qolmay, balki ma’naviy-axloqiy sifatlari qaror topishi ham tezlashadi. Ana shu sababdan ham ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo‘lmish ilm-u ma’rifat, ta’lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilganlar. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov ta’kidlagani kabi, “Ta’lim-tarbiya-ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya’ni, xalq ma’naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta’lim-tarbiya tizimini va shu asosda ongni o‘zgartirmasdan turib, ma’naviyatni rivojlantirib bo‘lmaydi. Shu bois bu sohada yuzaki, rasmiy yondashuvlarga, puxta o‘ylanmagan ishlarga mutlaqo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Maktab, ta’lim-tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida bo‘lishi asosiy qonunimizda belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga, bu keng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo‘llab-quvvatlashini talab qiladigan umummilliy masaladir… Bu haqda fikr yuritganda, men Abdulla Avloniyning «Tarbiya biz uchun yo hayot-yo mamot, yo najot-yo halokat, yo saodat-yo falokat masalasidir» degan chuqur ma’noli so‘zlarini eslayman. Buyuk ma’rifatparvar bobomizning bu so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi”. Istiqlol yillarida mamlakatimizda milliy tarbiyani amalga oshiradigan o‘quv muassasalari va umumta’lim maktablarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlashga e’tiborni kuchaytirish eng muhim va jiddiy masalaga aylandi. Shu maqsadda yurtimizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi amalga oshirilmoqda, uning uzviy va mantiqiy davomi bo‘lmish 2004-2009-yillarda Maktab ta’limini rivojlantirish umummilliy davlat dasturi qabul qilindi. Unga muvofiq, yurtimizda mavjud bo‘lgan o‘n mingga yaqin umumta’lim maktabining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ta’lim jarayonining mazmunini tubdan takomillashtirish, o‘qituvchilarning mehnatini moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish bo‘yicha katta ishlar qilinmoqda. So‘nggi yillarda ta’lim-tarbiya sohasida amalga oshirgan, ko‘lami va mohiyatiga ko‘ra ulkan ishlarimiz biz ko‘zlagan ezgu niyatlarimizga erishish, hech kimdan kam bo‘lmaydigan hayot barpo etish, yoshlarimiz, butun xalqimizning ma’naviy 29 yuksalishi yo‘lida mustahkam zamin yaratdi, desak, hech qanday xato bo‘lmaydi. Yuqorida oilada bola tarbiyasi yuzasidan berilgan nasihatlardan hozirgi tarbiyachilar o‘z tajribalarida foydalansalar va bugungi yangi ilmiy qarashlar bilan bog‘lab yondashsalar, shak-shubhasiz yaxshi natija olish mumkin. Demak, oilada inson tarbiyasi, uning hayotda o‘z o‘rnini aniqlashi, shaxsni yashashga o‘rgatish jamiyat faoliyatining muhim sohalaridan bo‘lib kelgan. Tarbiyaning ijtimoiy vazifasi shaxsni biror bir faoliyatga o‘rgatishdan iborat. Tarbiyaning umumiy yo‘nalishlari qadim zamonda vujudga kelgan va rivojlangan. Tarbiyaning umumiy tamoyillar asosida olib borilishi o‘ziga xos xarakterga ega. Shunday ekan, ota- onalar ham butun davlatimiz bilan birgalikda oilada farzandlarini tarbiyalashda milliy qadriyatlarimiz tarbiya jarayonida samaradorlik omili ekanligini anglab, uni yangi shakl va metodlar bilan bog‘lab qo‘llasalar, farzandlar qalbi, psixologiyasidagi tushunchalarni hozirgi davr tushunchalari bilan hamohang bog‘lab borsalar, ayni muddao bo‘ladi. O‘zbek xalqi o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid ulkan ma’naviy merosini yaratib, insoniyatning ko‘plab avlodlarini insonparvarlik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik, mardlik, odoblik kabi umuminsoniy qadriyatlar va yaxshi fazilatlar ruhida tarbiyalab kelmoqda. Ayniqsa, xalq tomonidan yaratilgan qomusiy ahamiyatga ega bo‘lgan «Pandnoma»lar, xalq og‘zaki ijodining turli janrlarida yaratilgan, xalqimiz yuragiga yaqin bo‘lgan buyuk allomalar Abu Rayhon Beruniy, Al-Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Imom al-Buxoriy, At-Termiziy, Amir Temur, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy, Bahovuddin Naqshband, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo Ulug‘bek, Sa’diy, Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Ahmad Donish, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy kabi o‘nlab buyuk shoir va mutafakkirlar qoldirgan nodir va durdona asarlarida ko‘p e’tibor berilayapti. Bu mutafakkirlarning, maktab va oilada bolani xushxulq, axloqiy va har tomonlama kamol topgan qilib tarbiyalash haqidagi qarashlari o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ular yoshlarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashga, ilmni puxta egallashlariga alohida e’tibor bilan qarab, mehnat bilan topilgan boylik baxt keltirishini, ilmli kishi xor bo‘lmasligini aytib o‘tadilar. Buyuk mutafakkirlar o‘zlarining ijodlarida o‘quvchi-yoshlarni odobli bo‘lishga, halol mehnat qilishga, 30 ota-onaga mehribon bo‘lishga, halol mehnat bilan yashashga da’vat etadilar. Abu Ali ibn Sino o‘zining pedagogik qarashlarida jamoadan, jamiyatdan ajralib tarbiya topgan bolaning baxtsiz bo‘lib qolishi, inson oilada dunyoga kelgani bilan jamiyatga aloqadordirligini ta’kidlaydi. Al-Farobiy fikricha: «Insonning va jamiyatning g‘alabaga erishuvi, yaxshilikni qo‘lga kiritishi, axloqiy va aqliy yo‘nalishga erishuvi inson va jamoaning o‘z qo‘lidadir». Tabiiy boshlang‘ich tarbiya ta’siri ostida kamol topib, insonga aylanishgina kifoya qilmaydi, chunki u inson bo‘lib, insoniy kamolotga erishuvi uchun so‘zlash qobiliyati va kasb-hunarga muhtojdir 20 . Milliy maktablarimizda ta’lim-tarbiya olayotgan o‘quvchilarni yuqorida ko‘rsatilganlardek qilib tarbiyalash uchun avlod-ajdodlarimiz yaratgan boy ilmiy-madaniy merosimizni keng va har tomonlama o‘rganishimiz, tarbiyaviy soatlar o‘tish jarayonida maktab o‘quvchilarini ulardan bahramand etishimiz lozim. Jamiyatda yoshlar tarbiyasi muammolari har doim kunning birinchi darajali mavzularidan biri bo`lib kelgan. Ayni paytda, dunyoda globallashuv jarayoni tezlashmoqda. Dunyo xalqlari, davlatlar o`rtasida o`zaro aloqalar kuchaymoqda. O`zbekiston ham undan chetda turgani yo`q. Turli xalqlarga xos bo`lgan qadriyatlar O`zbekiston yoshlari hayotiga ham ta`sir ko`rsatmoqda. Bunday muhit xalqaro axborot tizimi, internet, OAV, reklama, turli xil kino ko`rsatuvlari bilan bog`liq asarlar yoshlar ma`naviy hayotiga ta`sir ko`rsatishi, turli xil qadriyatlarning kirib kelishiga sharoit hozirlaydi. Uning qaysi jihatlaridan foydalanish yoki foydalanmaslikni yoshlar yaxshi bilishlari lozim. Qadriyatlarni bir-biridan farqlash, milliy qadriyatlarni yo`qotmagan holda munosabatda bo`lishlari muhimdir. Ijtimoiy hayotda, ayrim yoshlarning xatti-harakatlarida milliy qadriyatlarimizga mutlaqo to`g`ri kelmaydigan holatlarni kuzatish mumkin. Ayrim yoshlarning diniy ekstremizm, aqidaparastlik g`oyalarining tarafdori bo`lib sodir etgan qilmishlari bilan milliy qadriyatlarimiz o`rtasida o`zaro to`g`ri kelmaydigan holatlarni kuzatish mumkin. Aksariyat yoshlarimiz esa milliy va umuminsoniy qadriyatlarga nisbatan o`zlarining to`g`ri munosabatlarini shakllantirgan. Bugun 20 Dilova N.G'. (2018). Buyuk ajdodlarimizning ta'limotlarida mujassamlashgan o'qituvchi bilan o'quvchilar hamkorligining pedagogik xususiyatlari. Zamonaviy ta'lim. ?3, 63-68 b. 31 jahon axborot maydonida yoshlarni milliy qadriyatlarga qarshi tarbiyalashga urinish kuchaymoqda. Bunday harakatlar yoshlarni o`z xalqi, vatani va milliy qadriyatlarga nibatan bepisand ruhda tarbiyalashga qaratilgan bo`lib, ularda ko`proq g`arbona qadriyatlarga moyillikni uyg`otishga bo`lgan yashirin maqsadlar mujassam bo`ladi. Yoshlar dunyoqarashida milliy-ma`naviy qadriyatlarni mustahkamlashdan ko`zlangan maqsad ularni faqat o`z qadriyatlariga tayanib yashashga o`rgatish emas, balki shu umumbashariy qadriyatlarni ham o`zlashtirib, mamlakatning o`ziga hos taraqqiyoti unga bog`liqligini hisobga olib yashashga, ishlashga da`vat etishdir. Xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, birinchidan, oila tarbiyasining manbalari muayyan xalqning asrlar davomida to'plagan milliy-madaniy qadriyatlariga mansub bo'lib, tarixiy ildizlari juda olislarga tutashadi. Oila tarbiyasining ilmiy-nazariy va metodologik asoslari esa, mustaqillik davri falsafiy tafakkurining mahsuli sifatida maydonga kelgan milliy istiqlol g'oyasi hamda milliy va umuminsoniy madaniyat tamoyillarining uyg'unligida tajassum topadi. Ikkinchidan, milliy qadriyatlarga, axloqqa asoslangan o'zbek oilalarida o'z shaxsiy farovonligidan ko'ra oila sha'nining baland tutilishi, qarindosh-urug'lari va yaqin odamlariga, qo'ni-qo'shnilariga g'amxo'rlik qilishning birinchi o'ringa qo'yilishi – oliy darajadagi maqsad bo'lib, oilani tashqi muhit bilan bog'lashga va mustahkamligining ta'minlanishiga xizmat qiladi. Uchinchidan, oilaning har bir a'zosiga xos axloqiy madaniyat, har bir insonni o'z burchi va mas'uliyatini anglashga undashi, oilaviy muhitda o'z o'rnini belgilay olishi, o'z oilaviy munosabatlarini hurmat qila bilishga erishishiga olib keladi. To'rtinchidan, milliy madaniy meros namunalari bo'lgan xalq og'zaki ijodi, xalq pedagogikasi, adabiyot, san'at, ilm fan, madaniyat, texnika va texnologiya yutuqlari asosida oilaviy ta'lim- tarbiyani olib borish oilada sog'lom ma'naviy-axloqiy muhitni qaror toptirishga olib keladi.Mazkur bobning masalalarini ilmiy-nazariy jihatdan tadqiq etish 32 quyidagilarni tasdiqlaydi: - oila tarbiyasi jamiyatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish sharoitida inson omilini shakllantirishning eng muhim shartlaridan biri bo'lib qoladi, chunki inson demokratik qadriyatlarga amal qilgan, oila tarbiyasidan chinakamiga saboq olgan taqdirdagina, uning yaratuvchisi va himoyachisiga aylanadi;- ikkinchidan, oila tarbiyasi, eng avvalo, umummilliy madaniyatning ajralmas bir qismi bo'lib, xalqimizning daholik qudrati, dunyoqarashi, ma'naviy-ruhiy qiyofasi, ezgulik va yaxshilik haqidagi qarashlarini o'zida mujassam etgan madaniyat, ma'naviyat, axloq, ma'rifat kabi tushunchalar tarkibiga kiradi, binobarin, ular oila tarbiyasining asosi, negiz toshidir;- uchinchidan, «oila tarbiyasi» – bu umumiy ijtimoiy tarbiya jarayonining shunday bosqichiki, u insonning keyinchalik butun hayoti davomida oladigan umr saboqlari uchun asos, poydevor vazifasini o'taydi;- to'rtinchidan, «oila tarbiyasi», «oila dunyosi» atamalari ko'p qirrali tushunchalar bo'lib, ular orqali oilaning o'ziga xos, betakror ma'naviy muhitligi hamda o'z qonuniyatlariga ega bo'lgan tarbiya o'chog'i ekani ta'kidlanadi.Xullas, oila tarbiyasi har qancha o'ziga xos, betakror bo'lmasin, u, asosan, yagona manbadan oziqlanib, o'sibo'zgarib, boyib boradi. Bu manba milliy-madaniy merosdir. Binobarin, avvalo aytib o'tilganidek, oila tarbiyasi milliy madaniy merosning uzviy bir qismi bo'lib, unda shu millat asrlar davomida to'plab qo'lga kiritgan barcha madaniy boyliklar sintezi mujassamlashgan bo'ladi. Tabiiyki, oila jamiyatdan ayri holda voqe bo'lolmaydi. Har qanday oila jamiyat tarkibida, jamiyat ichida yashaydi. Shunga ko'ra, oilaviy munosabatlar jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, mafkuraviy, ma'naviy-ma'rifiy munosabatlar bilan belgilanadi hamda ular ta'sirida o'sib o'zgarib, takomillashib boraveradi. Mustahkam ma naviy immunitetli, o zining fikrlarini ravon ayta oladigan, yuqoriʼ ʻ marralarga erishuvchan avlodni tarbiyalash uchun ota-ona, oila muhiti juda katta ahamiyat kasb etadi. Hech kimga sir emas, insonning qalbi va ongini egallash, ayniqsa, yoshlarning ma naviy dunyosini zaharlashga qaratilgan turli xavf-xatarlar ʼ ham kuchayib borayotgan bugungi kunda o zining kimligini, qanday bebaho meros ʻ vorislari ekanini teran anglab, ona yurtga muhabbat va sadoqat hissi bilan yashaydigan, imon-e tiqodi mustahkam yosh avlodgina muqaddas zaminimizni yot ʼ 33 va begona ta sirlardan, balo-qazolardan saqlashga, Vatanimizni har tomonlamaʼ ravnaq toptirishga qodir bo ladi. ʻ Xulosa qilib aytganda, milliy tarbiya har qanday jamiyat va mamlakat hayotida halqiluvchi ahamiyat kasb etadi. Chunki, uning o‘sishi va taraqqiyoti uchun moddiy va ma’naviy boyliklar ishlab chiqarish to‘xtovsiz ravishda yuksalib borishi lozim. Buning uchun yosh avlod ushbu boyliklarni yaratishda o‘z ajdodlaridan yuqoriroq darajaga ko‘tarilmog‘i darkor. Yoshlarni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalashda zamonaviy meditsina, pedagogika, psixologiya fanlari tavsiyalarini har qaysi oilada joriy qilish ayniqsa zarur. Har bir oila, ota-ona, eng avvalo, bola timsolida shaxsni ko‘rishi, uning uchun shaxsga tegishli barcha huquq va erkinliklar ta’minlashi borasida o‘zining mas’ul ekanligini doimo his etib turishi nihoyatda muhim. Milliy tarbiyada milliy g‘oyaga, milliy g‘ururni yuksaltirishga xizmat qiladigan timsollar, ramzlarning har biri – katta bir darslik, kuchli tarbiya vositasi hisoblanadi. Bundan tashqari, buyuk ajdodlar tavallud sanalarini nishonlash ham ma’naviy va tarixiy ahamiyatga ega. Bunday marosimlarni o‘tkazish orqali yoshlar yangi qadriyatlar asosida tarbiyalanadilar, ular qalbiga tarixni anglash va qadrlash, o‘tmishga hurmat bilan yondashish, ularni asrab-avaylash, shu xalqqa mansubligi bilan g‘ururlanish tuyg‘ulari singdiriladi. Umuman olganda, yoshlarningetnik qiyofasi millatning bugungi milliy tarbiyasi, mentaliteti, madaniyatining o‘zaro dialektik munosabati vositasida shakllanadi. Ma’naviy jihatdan yaxshi tarbiya olgan shaxs o‘z aqli, o‘z tafakkuri, o‘z mehnati, o‘z mas’uliyati bilan ongli ravishda, ozod va hur fikrli inson bo‘lib yashaydi. Markaziy Osiyoda yashab, ijod qilgan qomusiy olimlar, buyuk ajdodlarimiz, XIX asr va XX asr mutafakkirlari va pedagoglarining ta’lim- tarbiya xususida aytgan nazariy fikrlari, pedagogik nazariyalari hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Zamonaviy pedagogikada ulardan foydalanish o‘z samarasini beradi 21 . 21 "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 865-bet 34 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent, Ma'naviyat, 2008. 55-bet. 2. I.A.Karimov O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. Toshkent, “O`zbekiston”, 1999, 12-13-bet. 3. Vatan tuyg'usi. – Toshkent: O'zbekiston, 1996, 82-b. 4. Shoumarov B.B., Shoumarov SH.B. «Muhabbat va oila». – Toshkent: Ibn Sinonomidagi nashriyot matbaa birlashmasi, 1994, 31–47-betlar. 5. Saydalimeva N. Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashning ijtimoiy-falsafiy muammolari: Falsafa fan nom.dis. avtoref. – Toshkent: O'zMU, 2005, 12– 13-betlar. 6. Inomova M.O. Oilada bolalarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlardan foydalanishning pedagogik asoslari (mustaqil hayot bo'sag'asidagi yoshlar. – Toshkent, 1998. 279-bet. 7. I.Sh. Alqarov, R.Mamatquliva, H.D Norqulov Shaxs va oila tarbiyasining pedagogikasi Toshkent – 2009, 18-19-betlar 8. Kubadinski P. Dolg semeyniy i obshestvenniy. Per. s bolg. – Moskva «Yuridicheskaya literatura», 1988, 122-b. 35 9. B.Namozov Milliy g‘oya targ‘ibot texnologiyalari, Buxoro - Durdona, 2022 54-55-betlar 10. G. Tuychiyeva H. Norqulov Oila psixologiyasi yo‘nalishi bo‘yicha o‘quv- uslubiy majmua T, 2021, 170-171-bet 11. Tafakkur gulshani. – T: G'. G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, 1989, 433-b. 12. Dilova N.G'. (2018). Buyuk ajdodlarimizning ta'limotlarida mujassamlashgan o'qituvchi bilan o'quvchilar hamkorligining pedagogik xususiyatlari. Zamonaviy ta'lim.63-68 b. 13. "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 865-bet 14. Shmeleva M.N. Razvitie vnutrennix svyazey v sovremennoy gorodskoy sem`e russkix Sentral`noy Rossii.: Sb. Sem`ya. Traditsii i sovremennost`. – M., 1990. – S. 223. 15. Ma'naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug'ati Q. Nazarov. – Toshkent: 2009. 456-bet. 16. Vasil`eva N. Sem`ya kak filosofskaya problema: Sb. Sila pervogo vzglyada. – M., 1998. Savinov L.I. Sem`ya i obshestvo : istoriya, sovremennost` 17. Erkaev A. Ma'naviyat – millat ishonchi. – Toshkent: Ma'naviyat, 1997, 43- b. 36 37

Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi fanidan kurs ishi

Купить