Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 289.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 18 Май 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Oilaviy munosabatlar

Купить
2Oilaviy munosabatlar 3MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................ I BOB. OILAVIY MUNOSABATLAR TIZIMIDA BOLANING O`ZINI- O`ZI ANGLASHI MUAMMOSI ...................................................................... 1.1. Ong va o`zini-o`zi anglash, “Men” konsepsiyasi va “Men” obrazi fenomenining psixologiyada o`rganilishi ............................................................. 1.2 Oilaviy ijtimoiylashuv jarayonida bola o`zini-o`zi anglashini o`rganish masalasi 1.3. Bolaning o`zini anglashida ona shaxsining roli ............................................ II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA “MEN” KONSEPSIYASINING SHAKLLANISHIGA TA`SIR QILUVCHI IJTIMOIY PSIXOLOGIK OMILLARNI O`RGANISH 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolaning o`zi to`g`risidagi tasavvurlari shakllanishida referent guruh sifatida oilaning roli 2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning o`zini-o`zi anglashida ota-ona o`zaro munosabatlarining roli 2.3. Maktabgacha yoshdagi bolalarda “Men” konsepsiyasining rivojlanishi bilan er-xotin munosabatlarining o`zaro bog`liqligi III BOB. OILAVIY MUNOSABATLARNING O`ZIGA XOSLIGI VA BOLALARDA “MEN” KONSEPSIYASINING TUZILISHINI EMPIRIK JIHATDAN O`RGANISH ................................................................................. 3.1. Tadqiqot metodikalari 43.2. Ota-onalar va bolaning o`zini anglash diagnostikasi natijalari XULOSA .............................................................................................................. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI………………….…… 5KIRISH Inson uzining butun xayoti va faoliyati davomida ob`ektiv dunyoni bilib boradi. Bilish dunyoni inson ongida aks etishining murakkab jarayoni bo`lib, u bilmaslikdan bilishga, noani va to`la bo`lmagan bilimlardan ancha aniq va to`la bilimlarga tomon xarakat kilish sifatida soodir bo`ladi. Bilish tevarak-atrofdagi odamning narsa va xodisalarni xissiy idrok kilishdan boshlanadi. Tashki olamning sezgi, idrok va tasavvurning xosil bulishiga olib keladi, bular real borlikdagi narsalarni inson ongida aks ettiradi. Tevarak-atrofdagi olamga muvaffakiyatli ta`sir etish uchun bu olam rivojlanishining ob`ektiv konuniyatlarini bilish kerak. Fakat xissiy bilish yordamidagina bu konunlarning moxiyatini tushunish mumkin emas. Abstrakt tafakkur tabiat va jamiyat xayoti rivojlanishining ob`ektiv konunlarini bilishga xizmat kiladi. Abstrakt tafakkur xissiy bilish axborotlarini umumlashtirib, narsa va xodisalardagi xamma muxim bulmagan tasodifiy tomonlardan uzoklashadi xamda narsa va xodisalarning moxiyatiga kirib borib, ularning rivojlanishidagi umumiy konuniyatlarni ochib beradi. Umumlashtirish natijalari fan tushunchalari va konuniyatida ifodalanadi. Ularning xakikiyligi amaliyotda tikshiriladi, amaliyot bilimlarning xakikiyligini kursatuvchi oliy mezondir. Mavzuning dolzarbligi. Ta`kidlash joizki, oila ijtimoiy institut sifatida o`zining barcha vazifalarini bajargan taqdirdagina, mafkuraviy tarbiyaning kafolatli o`chog`iga aylanadi. Zero, har bir oilaning muqaddas vazifasi – qobiliyatli farzandlarni o`stirish, ularni jismoniy, intellektual va ma`naviy tomondan yetuk qilib, ota-onasiga, Vataniga sadoqatli insonlar qilib tarbiyalashdan iborat. Ya`ni, ham ma`naviy, ham jismoniy jihatdan sog`lom, 6barkamol inson faqat sog`lom oilada shakllanishi mumkin. Oiladagi sog`lom muhit va barqarorlik esa yaxlit jamiyat ma`naviy takomilining aslosidir. Sharqda bir necha asrlar oldin oila va uni tashkil etish, oilaviy munosabatlar, uning shaxs kamolotidagi o`rni va roli xususida Yusuf Xos Xojib, Kaykovus, Jaloliddin Davoniy, Muxammad Sodik Koshgariy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy kabi allomalarimiz ham o`z karashlarini bayon etib kelganlar. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida ijod qilgan o`zbek ma`rifatparvarlari Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriylarning asarlarida xalqimizning milliy qadriyatlari, turmush tarzi, oiladagi farzandlar tarbiyasi milliy ruhda ifodalangan. Mustaqil taraqqiyot yo`liga chiqqan O`zbekistonda ko`plab yangi sohalar qatori aholiga psixologik maslahatlar berish hamda oilaviy psixoterapiya sohasini rivojlantirishga xizmat qiladigan tadqiqotlarga bo`lgan muayyan ehtiyoj tobora ko`proq sezilmoqda. Zero, bunday xizmatlarga ehtiyoj bir tomondan oilaviy munosabatlarni muvofiqlashtirishga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, shu maskanda tarbiyalanayotgan bolalarning psixologik rivojlanishiga ota-onalar tomonidan ko`rsatiladigan e`tiborning samarasini belgilaydi. Bolaning psixik rivojlanishi uning ruhiyatiga ta`sir ko`rsatuvchi ob`ektiv va sub`ektiv omillarga, xususan, undagi o`zlikni anglash, o`ziga-o`zi beradigan baholar hamda munosabatlarning xarakteriga bog`liqdir. Bu, avvalo, inson shaxsining psixologik asoslarini shakllantiruvchi, uning emotsional, intellektual va ijtimoiy rivojlanishiga zamin yaratuvchi ontogenezning dastlabki bosqichlariga taalluqlidir. Bunda oiladagi munosabatlar, xususan, ota-onalar o`rtasidagi o`zaro 7munosabatlar, shuningdek, ota-ona va farzandlar o`rtasida o`rnatiladigan munosabatlarning tabiati katta rol o`ynaydi. Oila ijtimoiy guruhlarning eng kichigi bo`lib, bolada o`zi va o`zgalar to`g`risida shakllanadigan ijtimoiy tasavvurlarining dastlabki muhiti sifatida katta ijtimoiy ahamiyatga molik maskandir. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek, “Insonning eng sof va pokiza tuyg`ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag`rida shakllanadi. Bolaning xarakteri, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma`naviy mezon va qarashlar – yaxshilik va ezgulik, oliyjanoblik va mehr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir”. 1 Tadqiqotning dolzarbligi, shu nuqtai nazardan boladagi jamiyatda, insoniy munosabatlar tizimida munosib maqomga ega bo`lishini ta`minlaydigan eng dastlabki ijtimoiy tasavvurlar hamda o`zi va o`zgalar to`g`risidagi tushunchalarning shakllanishiga oiladagi ma`naviy-ruhiy munosabatlarning rolini aniq empirik ma`lumotlar bilan asoslashga bo`lgan davrning ehtiyojidan kelib chiqadi. Ko`plab psixologik tadqiqotlarda oila bola shaxsining shakllanishi va uning ijtimoiylashuviga ta`sir ko`rsatuvchi omil sifatida baholanadi. Lekin boladagi o`zi to`g`risidagi barcha tasavvurlarning shakllanishida u tarbiyalanayotgan oiladagi munosabatlarning xususiyatlari, oila tiplari va ota- onalik maqomlarining ular tomonidan qay darajada anglanishining bevosita roli alohida tadqiqot doirasida O`zbekiston sharoitida o`rganilmagan. Bu masala amaliy ahamiyatga molik bo`lib, “...inson o`z umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo`lgan davrda olar ekan”. 2 Demak, shu informatsiyalar orasida bolaning o`z “Men”ini to`g`ri 8shakllantiradigan va shu orqali uni ijtimoiy psixologik munosabatlarga ruhan tayyorlaydigan ma`lumotlarning manbai va ta`sir kuchini o`rganish yosh ota- onalar va oilashunoslar uchun o`ta dolzarb ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotning ishining maqsadi: maktabgacha yoshdagi bolaning o`zini- o`zi anglashi mazmuniga ta`sir ko`rsatuvchi oilaviy munosabatlar, xususan,ota-ona va farzandalar munosabatidagi ijtimoiy psixologik ta`sirlarva er bilan xotin o`rtasidagi hamda ota-ona bilan bola o`rtasidagi munosabatlarning o`zaro bog`liqligini tadqiq qilish. Tadqiqotning vazifalari: 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o`zini-o`zi anglashining psixologik xususiyatlari va “Men” konsepsiyasining shakllanganlik darajasini aniqlash uchun nazariy manbaalar bilan ishlash, ilmiy adabiyotlar taxlili.. 2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o`zini-o`zi anglashiga taalluqli bo`lgan asosiy psixologik komponentlarni vam ularga ta`sir etuvchi ijtimoiy psixologik omillarning xususiyatlarini aniqlash. 3. Oiladagi munosabatlarning sub`ektlari sifatidagi ota-onaning o`zlikni anglash xususiyatlariniidrok kilish, bola tarbiyasidagi burch tushunchasining psixologik mexanizzmlarining shakllanganlik darajasini, oilaviy munosabatlarning, ota va ona, ota-ona hamda bola munosabatlarining turli jihatlari o`rtasidagi psixologik bog`liqlikni aniqlash orqali “Men” obraziga tegishli ijtimoiy psixologik mexanizmlarni tadqiq qilish. 4. Oiladagi munosabatlar, er xotin o`rtasidagi kattalar va yoshlar o`rtasidagi, aka-uka, aka singil munosabatlariva ota va ona o`rtasidagi, ota-ona 9va bola o`rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari, bola “Men” konsepsiyasining mazmunidan kelib chiqib, ayrim alohida komponentlar o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni tajribalar asosida empirik jihatdan asoslash. Tadqiqot ishining ob`ekti : to`liq yosh oilalarning vakillari bo`lmish 35 nafar ona va 35 nafar ota hamda ularning maktabgacha yoshli farzandlari xizmat qildi. Tadqiqotda jami 90nafar respondentlarishtirok etdilar. Tadqiqot ishining bazasi Andijon shaxar maya bag`cha MFY yashovchi oilalar. Tadqiqot ishining predmeti: maktabgacha yoshdagi bola “Men” konsepsiyasining o`ziga xos ijtimoiy psixologik xususiyatlari va ularning rivojlanish darajasi, oiladagi munosabatlar xususiyatlarining o`zaro aloqasi hisoblanadi. 10I BOB.OILAVIY MUNOSABATLAR TIZIMIDA BOLANING O`ZINI- O`ZI ANGLASHI MUAMMOSI. 1.1. Ong va o`zini-o`zi anglash, “Men” konsepsiyasi va “Men” obrazi fenomenining psixologiyada o`rganilishi. Bugun oilaning benazir nufuzi, ulkan ijtimoiy ahamiyatga molikligi hech kimda shubha uyg`otmaydi. Zotan, oila chindan ham jamiyatning asosiy hujayrasi va ijtimoiy tayanchidir. Har bir oilaning baxtiyorligi va farovonligi pirovard natijada jamiyatning barqarorligi, gullab yashnashi hamda farovonligi shartidir. Oila nafaqat inson naslini davom ettirish omili sifatida, balki jamiyat a`zolarini, ayniqsa o`sib kelayotgan yosh avlodni milliy istiqlol g`oyasi asosida tarbiyalash maskani sifatida ham katta ahamiyatga ega. Inson shaxsini shakllantirishda oila, shubhasiz, dastlabki bosqich vazifasini o`taydi, ya`ni oilada odamlarning bir-birlari bilan o`zaro munosabatlariga ham, jamiyat va davlvtga nisbatan munosabatlariga asos solinadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan 1948 yil 10 dekabrda qabul qilingan “ Inson huquqlari umumjahon deklatsiyasining” 16-moddasida shunday deyiladi: “1. Balog`atga yetgan erkaklar va ayollar irqi, millati va diniga qarab biror bir cheklashlarsiz nikohdan o`tish va oila qurish huquqiga egadirlar. Ular nikohdan o`tayotganda ham nikohda bo`lgan vaqtda ham va nikoh bekor qilinayotganida ham bir xil huquqlardan foydalanadilar. 2. Nikoh, nikohdan o`tayotgan ikkala tomonning hohishi va batamom roziligi bilangina tuzilishi mumkin. 3. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy xo`jayrasidir va u jamiyat, davlat tomonidan muhofaza etilish huquqiga ega”. * 11Hozir yer yuzida 6,2 milliard kishi istiqomat qilmoqda. Ularning 43 foizi shaharlarda, qolganlari esa qishloqlarda yashashadi. * “Ijtimoiy fikr” jamoatchilik fikrini o`rganish markazi 1999 yildan buyon “Jamiyat va oila: ma`naviy va axloqiy olam” mavzuida so`rov o`tkazib keladi. Tadqiqotdan ko`zlangan maqsad O`zbekiston fuqarolarining oila va oilaviy munosabatlariga qarashi, milliy qadriyatlar va mahallaning oila hayotidagi o`rni, 12bu borada barqaror an`analarnitiklash, aholining huquqiy savodxonligi darajasini aniqlash va o`rganishdan iboratdir. So`rovda 10 ta viloyat, Qoraqalpog`iston va Toshkent shahri qamrab olindi. Unda erkaklar va ayollar, shahar va qishloq aholisi ishtirok etadi. 2002 yilgi so`rovda “Zamonaviy oila jamiyat hayotida qanday vazifani o`taydi?” degan savolga so`ralganlarning 47,5 foizi oila jamiyat va davlat asosi, deb javob berdi. So`rov ishtirokchilarining 21,2 foizi oila yosh avlodni tarbiyalash vazifasini bajaradi, degan fikr bildirdi. 11,2 foiz so`rov ishtirokchilarining fikricha, oila mamlakatda barqarorlik va xavfsizlikni mustahkamlashga ko`maklashadi. 7.9 foiz odamlar esa oila vazifasini nasl qoldirishda deb biladi Oilaning har bir inson hayotidagi ahamiyati haqida so`ralganlar quyidagi fikrlarni bildirdi: “u naslni davom ettirish, bolalar tug`ilishi va tarbiyasi uchun zarur”(63,2 foiz), “oila – inson qo`rg`oni, unga hayotda ishonch bag`ishlaydi” (28,8 foiz), “oila odam qariganida uni ta`minlash uchun zarur” (4,9 foiz). Ayni paytda so`ralgan poytaxtliklarning 52,2 foizi “oila ular uchun, avvalambor, hayotda ishonch bag`ishlovchi qo`rg`on ekanligini ko`proq ta`kidlashdi” 2003 yilgi so`rovda esa “Oilaning jamiyatdagi vazifasi nimadan iborat?” degan savolga so`ralganlarning aksariyati (70,5 foizi) oila hozirgi sharoitda, avvalo tarbiyaviy vazifalarni bajaradi, deb javob bergan. “Jamyatimizda inson ma`naviyatini shakllantirishga nimalar ko`proq ta`sir ko`rsatadi?” degan savolga so`rovda ishtirok etganlarning 77,1 foizi “oila”, deb javob bergan. Shuningdek, ushbu savolga boshqa ijtimoiy institutlar orasida mahalla (43,2 foiz), ijtimoiy muhit yaqin qarindosh va do`stlari (36,9 foiz) kabi javoblar olingan. Oila qurishning ahamiyati haqidagi savolga so`ralganlarning ko`pchiligi er-xotinning 13o`zaro muhabbati (52,6 foizi) va bir-biriga bo`lgan ishonchi (48,9 foizi) mustahkam oila qurishning muhim sharti, deb javob bergan. “Har uch kishidan biri(34,9 foizi) hayot qiyinchiliklariga chidash va undan qoniqish hosil qilish, 27,7 foizi esa farzandlar – oilaning mustahkamlanishiga yordam beradi, deb biladi. 14So`rovda ishtirok etganlarning har beshtasidan biri (20,5 foizi) uchun oilaning moddiy farovonligi muhim omil hisoblanadi.* Oilaviy hayotni tizimli tarzda tasavvur etib, uning psixologik xususiyatlarini o`rganishga jazm etgan olimlardan biri amerikalik tadqiqotchi Virjiniya Satir (1992, 2000) hisoblanadi. U oilaviy hayotni tavsiflash uchun quyidagi tushunchalarni ishlatadi: Oila energetikasi, oila tizimi, chegarasi va funksional xususiyatlari. Bu bilan u kelib chiqishi nuqtai nazaridan biologik hisoblangan ijtimoiy institutga texnologik metodologiyani tadbiq etishga urinadi. Bunday yondoshuv XX asr o`rtalariga xos bo`lib, u tufayli olim oilani tushunish borasida nafaqat yangi yo`nalishga asos soldi, balki uni davolash, bu boradagi tibbiy muammolarni ham o`rganishni boshlab berdi. nikoh tarixiga qiziqqan olimlardan biri qadimgi grek faylasufi Platon bo`lgan. Uning fikricha, barcha zamon va makonlarda patriarxal oila ijtimoiy munosabatlarning, jamiyat hayotining asosi bo`ladi, davlat esa ana shu kabi oilalarning birlashuvidan paydo bo`lgan. 1 Lekin Platonning o`zi o`z qarashlarini oxirigacha himoya qilib, fikrlarini yakunlay olmadi. “Ideal davlat” 2 deb nomlangan loyihasida u jamiyatda hamjihatlikni ta`minlash uchun ayollar, bolalar birlashmalari va sarmoyalarning umumiyligiga erishish lozim, degan fikrni ilgari surdi. Lekin ayni shu oxirgi fikr aslida yangi emas edi. Qadimgi grek tarixchi olimi Geradot o`zining mashhur “Tarixlar” deb nomlangan asarida ayollar birlashmalari bir qator qabilalar uchun o`ziga xos xususiyat ekanligini ta`kidlagan edi 3 Bu kabi ma`lumotlar antik davrga xos bo`lgan qator manbalarda o`z ifodasini topgan. Aristotel Platonning izdoshi sifatida uning “ideal davlat”ga oid fikrlarini 15rivojlantirib, ustozining patriarxal, ya`ni, erkak kishi yetakchi bo`lgan oila modelini yoqlab fikr bildirgan. Uning fikricha, oilalar birlashib, “turar-joylarni”, “turar-joylar” birlashib, yaxlit davlatni tashkil etadi. Platon va Aristotellarning shu kabi nuqtai nazarlari anchagina davrgacha hukmron bo`ldi va oila jamiyatning 16bo`lagi sifatida, o`ziga xos bo`linmas patriarxal institut sifatida idrok etildi. Fransuz ma`rifatparvari Jan-Jak Russo o`z davrida “Oila – eng qadimiy va asli tabiiy bo`lgan jamiyat bo`lagidir. Oila – kerak bo`lsa, jamiyat siyosiy qiyofasini belgilovchi obraz, bunda yetakchi, rahbar – go`yoki ota misoli, xalq esa – farzandlar kabidir” i deb yozgan edi. Bu aslida insoniyat tarixida uzoq vaqtgacha ustivor bo`lgan paternalizm tamoyilining yaqqol timsolidir (“patern” – ota, otalik, yetakchilik ma`nosini bildiradi). Shunday qilib, antik davrning faylasuflari ham, ulardan keyingi o`rta asr, hattoki, yangi davrga kelib ham ko`plab tadqiqotchilar va allomalar oila institutiga alohida ahamiyat berib, o`z asarlarida ijtimoiy munosabatlarning tabiati va namoyon bo`lishini aynan oilaviy munosabatlarning xarakteridan qidirish lozimligi fikrini yoqlab keldilar. Shu kabi fikrni nemis faylasuflari Kant va Gegelning mutloq g`oyaga aloqador asarlarida ham ko`rish mumkin. Ular avvalo “oila” va “nikoh” tushunchalari o`rtasida bevosita aloqa mavjudligini ta`kidlaydilar. Shu bois bo`lsa kerak, hanuzgacha shu ikki tushuncha ko`pincha sinonimlarday o`zrao bog`liqlikda ishlatiladi. Shunday bo`lsada, oilashunoslar bu ikki tushunchaning o`rtasida nafaqat farq borligini, balki ular aslida tarixan turli davrlarda paydo bo`lganligini ham isbot qila oldilar. Masalan, rus olimi A.G. Xarchevning kitoblarida bu ikki tushunchani farqlovchi jihatlar aniq belgilangan. Xususan, uning talqinida “nikoh – erkak va ayol o`rtasidagi tarixan o`zgaruvchan o`zaro munosabatlarni bildirib, shu orqali jamiyat ularning jinsiy hayotlarini tartibga soladi, o`zaro er-xotinlik munosabatlarini hamda farzandlari bilan shakllanadigan munosabatlarni, bu boradagi huquq va majburiyatlarni belgilaydi, yo`naltiradi” ii . Oila esa nikohga 17nisbatan murakkabroq tabiatli munosabatlarni ifodalaydi, chunki u nafaqat er va xotinlarning o`zaro munosabatlarini, balki ularning farzandlari, qarindosh-urug`lar, ikkalalari uchun yaqin bo`lgan insonlar munosabatlarini ham qamrab oladi. Oila va nikoh masalalariga tarixiy yondashuv shveysariyalik olim I.Baxoven (1815-1887) ishlarida, ayniqsa, uning “Onalik huquqi” kitobida yoritilgan. Undan 18tashqari, amerikalik tadqiqotchi L.Morgan (1818-1881)ning asarlarida ham oilaga nisbatan evolyutsion qarashlar bayon etilgan bo`lib, “Qadimgi jamiyat” kitobi buning yaqqol namunasi hisoblanadi. Bu asarlarda oila institutining bevosita jamiyat tarqqiyoti bilan bog`liqligi, jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning takomili oilaning mustahkamligiga bog`liq ekanligi g`oyasi o`z isbotini topgan. Bu o`zgarishlar tarix mobaynida turli jins vakillari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarga bog`liq tarzda kechishi ham ta`kidlangan. Shunday qilib, oilani ijtimoiy institut sifatida idrok etish va uni ilmiy jihatdan o`rganish an`analari tarixi XIX asrning o`rtalariga to`g`ri keladi. Ayni shu davrdan boshlab jahonning turli burchaklaridagi taniqli sotsiologlar va antropologlar (L.Morgan, M.Kovalevskiy, B.Malinovkiy, P.Sorokin, keyinchalik A.Xarchev, S.Golod va boshqalar.) oila muammolarini o`zlarining aniq tadqiqot mavzulari sifatida o`rgana boshladilar. Olimlarning ta`kidlashicha, oila institutining o`zi tabiati nuqtai nazaridan ancha konservativ, ya`ni o`zgarmas, turg`un tizim bo`lgani bois, jamiyat miqyosida ro`y beradigan o`zgarishlar oila doirasida taxminan 10-30- yillardan keyingina aks eta boshlaydi. Bundan tashqari, rus sotsiologi S.Golodning yozishicha, Yevropa xalqlari hayotida, oilaviy munosabatlarda kuzatiladigan barcha ijobiy jarayonlar monogam, patriarxal oilaning saqlanib qolingani sababli ro`y bergan bo`lsa, qolgan barcha salbiy holatlar aksincha, oilada ro`y berayotgan salbiy, yomon jarayonlardan kelib chiqadi. Bu kabi talqinlar tabiiyki, ko`plab tadqiqotchilarga oila va uning istiqbolini tushunishga, mazkur yo`nalishda jiddiy tadqiqotlar olib borishga xalaqit beradi. Shunga qaramay, oila institutida kuzatilayotgan har qanday o`zgarishlari odatda eng avvalo, ayolning – xotin-qizlarning jamiyat va oilada tutgan 19maqomlarining o`zgarib borayotganligi, ular malakalarining oshib borayotganligi va kasb-hunar, lavozim pog`onalarida erkaklardan qolishmaslikka intilayotganligi bilan izohlanadi. Qayd etilgan holat bevosita oila hayotida ro`y berayotgan turli xil o`zgarishlarga, ham salbiy, ham ijobiy hodisalarga sabab bo`lmoqda. Ikkala jins vakillari xaq-huquqlarining amalda tenglashib borayotganligi 20xotin-qizlarning erkaklar – yigitlar oldida o`zini tutishi va o`z navbatida yigitlarning qizlarga, erkaklarning ayoliga bo`lgan munosabatlari, xushomad qilishlarida o`z aksini topmoqda. Ayniqsa, Yevropa xalqlarida nikoh oldi sovchilik instituti yo`qolib, uning o`rniga o`z xohishi bilan o`ziga nikoh sheriginini tanlashi an`anasi barqarorlashdi. Lekin ayni holat saqlanib qolgan mamlakatlarda, jumladan, O`zbekistonda oila institutiga munosabat boshqacharoq, ya`ni an`analarga sodiqlik saqlanib qolgan. Sovchilikning ahamiyati shundaki, bunda o`rtada turganlar, kelin-kuyov oilasini tanigan, bilgan, surishtirgan odamlar bo`lgani sababli ham ular yosh oilaning mustahkam bo`lishidan juda manfaatdordirlar, shuning uchun haqiqiy o`zbekona mezonlar, “teng-tengi bilan” tamoyili asosida, sovchilar yordamida qurilgan nikohlar aksariyat holatlarda mustahkam bo`ladi. Shuni ta`kidlash lozimki, har bir davrda bo`lgani kabi hozir ham yoshlarning o`z ihtiyori bilan, bir-birlarini yoqtirib qolishlari oqibatida paydo bo`lgan oilalar mavjud. Yoshlarning ayrimlari o`z ixtiyori bilan qalliq tanlashni, yoqtirib, sevib turmush qurishni oldindan niyat qiladi. Shunisi borki, o`z ihtiyori bilan turmush o`rtog`i tanlashda ota-ona va oilasi manfaatlari, ularning istak-xohishlari deyarli inobatga olinmaydi. Odatda bu kabi yoshlar nikoh oldidan ota-otasining roziligini olmaydi, shu sababli, ko`pincha, bunday nikoh yengil-elpi qarorlar oqibati bo`lib, uzoqqa bormasligi mumkin. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi 2003 yilda o`tkazgan tadqiqot natijalariga ko`ra, ajralishib ketgan yosh oilalarning 90 foizidan ortig`i nikoh motivi-sababi sifatida “sevish-sevilish”ni ko`rsatganlar. Xotin-qizlarning iqtisodiy mustaqilligi tufayli XX1 asrga kelib ayolning oila 21va jamiyatda tutgan o`rni va maqomi keskin o`zgardi. Oxirgi paytlarda butun dunyoda matriarxat davridagi kabi oilaning yetakchisi, boshlig`i roliga ko`pincha ayol da`vogarlik qila boshlashi kuzatildi. Buning oqibatida erkak kishining oiladagi yetakchilik roli, oilada resurslarni boshqarish, qarorlar qabul qilish va farzandlarni jamiyat hayotiga jalb etishdagi maqomi sezilarli darajada pastladi. 22Ikkinchi tomondan, ayol-onaning oilasi va bola tarbiyasi uchun bo`sh vaqtining kamayib borayotganligi, reproduktiv mas`uliyatning jamiyatda lavozimlar pog`onasida yuqoriroq o`rin egallash istagiga nisbatan pastlab borayotganligi salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Shu sababli sanoati rivojlangan mamlakatlarda tug`ilishlar sonining kamayib borayotganligi, oqibatda aholi sonining keskin pasayishi kuzatilmoqda. Afsuski, bunday holatlar O`zbekistonning shahar hududlarida ham kuzatilmoqda. Oilaning tarbiyalovchi vazifasi oila a`zolaridan tashqari boshqa insonlarga, muassasalarga – enaga va guvernantkalarga, yoki davlat tomonidan to`la muhofazaga olingan tashkilotlar – Mehribonlik uylari, Muruvvat uylari va boshqalar zimmasiga yuklatilmoqda. Sobiq totalitar tuzum davrida ushbu vazifaning davlat zimmasida ekanligi, individual, oilaviy tarbiyaning gruppaviy tarbiya bilan, tarbiyalanuvchi shaxsiga e`tiborning keskin kamayishi bilan o`zgartirildi. Oqibatda hech kimga tegishli bo`lmagan, psixik va aqliy rivojlanishi o`rtamiyona bo`lgan bolalar paydo bo`ldi. Bu ochiq yoki yashirin onalik deprivatsiyasini keltirib chiqardi. 1.2 Oilaviy ijtimoiylashuv jarayonida bola o`zini-o`zi anglashini o`rganish masalasi . Xar qanday davrda ham jamiyat va davlat aholi sonining bir maromda o`sib borishi, muayyan an`analar va muqaddas udumlarning saqlanib, avloddan-avlodga yetkazilib turilishidan manfaatdor bo`lgan. Buyuk rus psixologi A.N.Leontev avlodlararo muloqotning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyatini o`rganib, ilk asarlaridan birida agar shunday muloqot bo`lmaganida, taraqqiyotning o`zi ham mutloq bo`lmas edi, deb ta`kidlagan. Bu vazifani bajarishda jamiyatning muhim 23bo`lagi bo`lmish oilaning roli kattadir. Demak, oila ijtimoiy institut sifatida eng avvalo tug`ilish orqali aholining ma`lum miqdorda muttasil o`sib borishi, odamlar o`rtasida migratsiya, ya`ni u yerdan bu yerga ko`chib turish yoki o`lim okibatida kamayib boradigan miqdorini to`ldirish vazifasini bajaradi. Chunki ijtimoiy hamda iqtisodiy rivojlanish uchun mehnat resurslari va ishchi kuchining yangilanib borishidan jamiyat ham, odamlar ham manfaatdordir. Bundan tashqari, har bir jamiyatning betakror qadriyatlari, o`lmas merosi, avloddan avlodga o`tib boradigan an`analari bo`ladi. Fuqarolik holatlari, madaniy o`sish, ma`naviy yuksalishga xizmat qiluvchi qadriyatlarning saqlanib kelayotganligi ham oila tufaylidir. Masalan, shunday oilalar sulolasi borki, ular asrlar osha u yoki bu muqaddas qadriyatlarni kasb-kori, turmush tarzi orqali saqlab keladi (rassomchilik, san`atshunoslik, hunarmandchilik, gulchilik, kulolchilik, ilmiy meroslar, agrar sohada va h-zo). Umuman odamlar jamiyatining saqlanib qolishida ham oila ayrim alohida olingan shaxs bilan yaxlit jamiyat o`rtasida o`ziga xos “bufer” – ko`prik rolini o`ynab kelmoqda. Zero, madaniy va ma`naviy qadriyatlarni saqlab, avloddan- avlodga yetkazishda davlat va jamiyatdagi ta`lim muassasalari, madaniyat o`choqlarining ham muayyan roli bor, lekin ularda o`zgarishlar tez-tez ro`y bergani sababli, ularning avlodlararo muqaddas sanalib kelinayotgan qadriyatlarni asrab- avaylashdagi roli oilachalik yuqori bo`lolmaydi. Shuning uchun davlat oilaning mustahkam va farovonligi, odamlarning unda tinchlik, xotirjamlikda yashashlaridan hamisha manfaatdor ekanligi sababli ham muayyan qonunlar va yuridik tizimni ushlab turadiki, ular orqali nafaqat nikohning o`zi, balki ota-ona va 24farzandlar o`rtasidagi munosabatlarni ham muvofiqlashtirib boradi. O`zbekistonda yosh oilalarga ko`rsatilayotgan muruvvatlar, bola tug`ilishi va katta bo`lishi uchun suyunchi puli, nafaqalarning belgilanishi, onalik va bolalikning ijtimoiy muhofaza qilinayotganligi, ota yoki ona farzand oldida o`z burchini bajarmagan taqdirda moddiy, ma`naviy, hatto, jinoiy sanksiyalar orqali jazolanishi ushbu noyob maskanni mustahkamlash, u orqali milliy va umuminsoniy qadriyatlarni keyingi avlodlar uchun saqlash vazifasini bardavom etishdan iboratdir. Tahlil etiladigan bo`lsa, odamlar o`rtasida ro`y beradigan ko`plab munosabatlar orasida faqat oilaviy munosabatlargina davlat tomonidan shunchalik ardoqlanadi, masalan, sevgi-muhabbat, do`st-yoronlik, odamlar urtasidagi oldi-sotti, tadbirkorlik. mehnat munosabatlariga davlat deyarli aralashmaydi. Demak, oilaning jamiyat oldidagi vazifalari deganda, uning avvalo oila a`zolarining muayyan ehtiyojlarini qondirish hamda shu orqali davlat va jamiyatning ehtiyoj va manfaatlariga xizmat qilish qobiliyati tushuniladi. Masalan, ota ishlab chikarish korxonasida ertadan kechgacha mehnat qilar ekan, bu bilan u nafaqat o`zining yeb-ichish, dam olish, turli xaridlarni amalga oshirishga yo`naltirilgan ehtiyojini qondiradi, balki oila a`zolarini, birinchi navbatda farzandlari, uy bekasi bo`lsa, turmush o`rtog`ining ehtiyojlarini, qolaversa, u yoki bu korxonadagi rentabellikning oshishi, iqtisodiy ko`rsatkichlarning yuqori bo`lishiga, shu orqali o`z Vatanida ushbu sohaning rivojlanishiga hissa qo`shadi. Mustaqillik yillarida jonajon yurtimiz O`zbekistonda oila, onalik va bolalikni ijtimoiy himoya qilish masalalari davlat siyosatining ustivor yo`nalishi sifatida e`tibor etildi. Mamlakatimiz Kostitutsiyasining 65-moddasida e`tirof etilganidek, bizda “Onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza etiladi”. Shuninggdek, Bosh 25qomusimizning 64-moddasida “ davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota- onalarining vasiyligidan mahrum bo`lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o`qitishni ta`minlaydi, bolalarga bag`ishlangan xayriya faoliyatlarini rag`batlantiradi”. Demak, O`zbekistonda oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish, ularning har tomonlama kamol topishi va farovonligi uchun shart- sharoitlar yaratish davlat tomonidan kafolatlanadi. Shu o`rinda oila borasida davlat siyosatining shu tarzda qonunan kafolatlangan, maqsadga yo`naltirilgan tarzda olib borilishi zarurati nimalarga asoslanadi, degan o`rinli savol paydo bo`ladi.Davlat tomonidan oila siyosati, uning bazasini mustahkamlash siyosatining olib borilmasligi ushbu noyob ijtimoiy instittutning boshqa ijtimoiy instittular qatoridan munosib o`rin ololmasligiga olib kelishi va buning oqibatisifatida oila va nikoh munosabatlari bo`hronga uchrashi, insonlar o`rtasidagi munosabatlarga zarba berilish, turli muammolar ko`payib, yosh avlod tarbiyasining dastlabki o`chog`ida ma`naviy inqirozlar kuzatilishi mumkin. mumkin. Shuning uchun muttasil taraqqiyot va xalq farovonligiga erishish yo`lidan sobit qadamlik bilan boradaigan jamiyat va undagi davlat tizimlari oilaning mustahkam va barqaror bo`lishidan, avlodlararo vorislik yo`qolib ketmasligidan manfaatdordir. Shunday qilib, Oila siyosati – bu davlat organlari, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari, NNT larining shaxs va jamiyat manfaatiga mos keladigan oila deb atalmish er-xotin va ularning ikki va undan ortiq farzandlaridan iborat ijtimoiy tuzilmani har tomonlama qo`llab-quvvatlash va himoya qilishga qaratilgan faoliyatidir. Bu oilaviy turmush tarzini barqarorlashtirish, har bir insonning o`z oilasi va shajarasi bo`lishi istagini ro`yobga chiqarish uchun aholini qo`llab- quvvatlash siyosatidir. Uning tom ma`nosi shundaki, davlat va jamiyat to`liq 26oilalarning imkon darajasida ko`p bo`lishidan, unda avlodalraro vorislik, shajaralarning bardavomligi, yoshlarning oila va nikohni qadriyat sifatida e`tirof etishidan yurt tinchligi, Vatan taraqqiyoti va xalq farovonligi ta`minlanishiga ishonchini bildiradi. E`tirof etish joizki, mustaqillik yillarida O`zbekistonda oila institutini amalda mustahkamlash borasida talay ijobiy ishlar amalga oshirildi. Eng avvalo oila va nikoh munosabatlarini takomillashtirishning qonuniy bazasi yaratildi. 1998 yilda qabul qilingan “Oila Kodeksi”da ushbu munosabatlarning barcha jabhalari reglamentatsiya qilingan. Bundan tashqari, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan boshqa qator Kodeks va qonunlarda ham bevosita oila a`zolarining, jumladan, xotin-qizlar va bolalarning manfaatlari himoya qilingan. Misol tariqasida quyidagilarni keltirish mumkin:  O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida oila a`zolarining mulkiy munosabatlari, ularning ulushlari, merosxo`rlik, vorislik huquqlari;  O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksida farzandi bor ayollarga tadbiq etiladigan imtiyozlar, fuqaro sifatida barcha oila a`zolarining mehnat qilish huquqlari;  O`zbekiston Respublikasining Uy-joy kodeksida mulk sifatida uy-joyga ega bo`lish huquqlari;  “Fuqarolarning davlat nafaqa ta`minoti to`g`risida”gi qonunda oilaning kattalari hamda mehnat yoki salomatligi tufayli nafaqaxo`r bo`lganlarning ijtimoiy himoyasi;  “Aholini ish bilan ta`minlash to`g`risida”gi Qonun (1998) da ko`p bolali, nogiron bolasi bor bo`lgan oilalarga beriladigan imtiyozlar, kvotalarni taqdim etish 27tartiblari va h-zo;  “Fuqarolar sog`lig`ini saqlash to`g`risida”gi Qonunda (1995 y.) oilada xotin-qizlarning salomatligi, jumladan, reproduktiv salomatlikning davlat tomonidan muhofaza etilishi tartiblari;  “Xotin-qizlarga beriladigan qo`shimcha imtiyozlar to`g`risida”gi Qonunda farzandi bor hamda og`ir mehnat sharoitida ishlaydigan ayollarga beriladigan imtiyoz va qo`shimcha imkoniyatlar borasidagi qoidalar o`z ifodasini topgan. Qonunlarning amaldagi ijrosi mustaqillik yillarida qabul qilingan va amaliyotga joriy etilgan O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Farmoyishlari, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining o`nlab qarorlari asosida ta`minlanadi, ularda aynan oilaning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini mustahkamlash, kam ta`minlangan oilalar sonining oila a`zolari bandligini ta`minlash, mehnat huquqlarining kafolatlanishi orqali kamaytirish choralari belgilangan. 1994 yildan buyon qabul qilinayotgan va amalda muvaffaqiyat bilan ijrosi ta`minlanayotgan Davlat dasturlarida ko`p bolali va kam ta`minlangan oilalar, onalik va bolalikning davlat tomonidan muhofaza etilishi o`z aksini topmoqda. Bularning eng muhimlari:  Prezidentimizning “O`zbekiston xotin-qizlar qo`mitasini qo`llab- quvvatlash borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risda”gi Farmoni (25 may 2004 y.) va Vazirlar Mahkamasining Farmon ijrosini ta`minlash bo`yicha 299-chi sonli qarori;  “Fuqarolarga xizmat ko`rsatish uchun birvaqtlik yordam pullari to`g`risida” Vazirlar Mahkamasining qarori(2002 yil); 28 “Oliy o`quv yurtlarida to`lov-kontrakt asosida tahsil olish uchun umumta`lim kreditlarini taqdim etish to`g`risida” Vazirlar Mahkamasining qarori (2001 yil);  “Bolalik oilalarni ijtimoiy qo`llab-quvvatlashni kuchaytirish bo`yicha chora-tadbirlar to`g`risida” Vazirlar Mahkamasining qarori (1996 yil);  “Ishlayotgan nafaqaxo`rlarga nafaqalarni to`lash to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori (1995);  “Kam ta`minlangan oilalarni ijtimoiy himoyalashni tashkil qilish masalalari haqida” Vazirlar Mahkamasining qarori (1994 yil);  “Yosh oilalarni moddiy va ma`naviy qo`llab-quvvatlashga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublika Prezidentining 2007 yil 18 maydagi Farmoni va boshqa o`nlab Farmon, normativ hujjatlar va qarorlarni keltirish mumkin. Yurtimizda oilani mustahkamlash borasidagi davlat siyosatining afzalligi shundaki, davlat oilaning o`ziga xos suveren tuzilma sifatida qadrlaydi, uning ichki ishlariga aralashmaydi, lekin u yoki bu sabablarga ko`ra, oilada ba`zi qiyinchiliklar paydo bo`lgan bo`lsa, mahalliy o`zini-o`zi boshqarish organlari, mahalla qo`mitalari, unda faoliyat yuritayotgan jamoatchilik komissiyalariga murojaat qilib orqali fuqarolar o`z manqaatlarini himoya qilishlari va davlatning madadiga erishishlari mumkin.Ikinchi tomondan, oila ikki oilaning, unda tarbiyalanayotgan ikki yoshning ixtiyoriy kelishuvi, tanlovidan hosil bo`lgan ittifoq bo`lgani uchun ham ushbu jarayonlarga ham aralashmaydi, chunki bu shaxsiy muammo. Lekin davlat fuqarolarning “erkin nikohlari”ga, xohlagan paytda xohlagan inson bilan o`zi bilganicha nikohga kirib yoki kirmay yashashiga befarq bo`la olmaydi. 291.3. Bolaning o`zini anglashida ona shaxsining roli Mamlakatimizdagi ijtimoiy-demografik ahvolning yana bir muhim xususiyati – jamiyatning asosi bo`lgan kuchli oila tizimidir. O`zbekistonda nikohdan o`tish darajasi yuqori va eng muhimi, oilalarning buzilishi dunyo bo`yicha eng past darajada. Oila bizning xalqimiz uchun millatning ko`p asrlik an`analari va ruhiyatiga mos bo`lgan g`oyat muhim hayotiy qadriyatlardan biridir. Respublikada mavjud oilalar soni bugungi kunda 5 milliondan ziyod bo`lib, ularning aksariyati bo`linmagan, ko`p avlodli, turli avlod vakilllari birga yashaydigan va birga xo`jalik yuritadigan xonadonlardir. Oilaning bunday o`zimizga xos bo`lgan shakli bolalarni tarbiyalash, ularni umuminsoniy ma`naviy qadriyatlardan, an`analardan bahramand qilish, shu bilan birga milliy an`analarimizning saqlanishi, bilim darajasini oshirish uchun qulay sharoitlar yaratdi. Xuddi ana shunday oilalarda odamlar bolalik chog`laridanoq mehnatsevarlikni, kattalarga hurmatni, bilim egallashga intilishni, tug`ilib o`sgan yurti, qishlog`i, shahri, yaxlit Vatanini sevishni o`rganadilar. O`zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy istiqboliga bevosita aloqador ilmiy tadqiqotlarni o`tkazishdan ko`zlangan asosiy maqsad – O`zbekiston Respublikasida huquqiy-demokratik davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurish jarayonlarida jamiyatning negizi hisoblangan oilalar borasidagi davlat siyosatining asosiy maqsadi, yo`nalishlari va tamoyillarini belgilash orqali oilaga yo`naltirilgan ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy-mafkuraviy, iqtisodiy faoliyatning dasturini va oila institutini milliy va umuminsoniy qadriyatlar muvofiqligida mustaqhkamlashning ilmiy asoslangan strategiyasini ishlab chiqishdan iboratdir. Respublikamizda 90-chi yillardayoq oilalarning ko`p bolalik shaklidan o`rtacha bolalik shakliga o`tish ro`y berayotganligi bashorat qilingan edi. Chunki 301998-1999 yillarda o`tkazilgan tadqiqotlarda shahar oilalarining 75-76, qishloq oilalarining 53-54 foizi oilada farzand tug`ilishini rejalashtirayotganligi to`g`risida ma`lumotga ega bo`lingan edi. Lekin muhtaram Prezidentimizning “Sog`lom avlod yili” davlat dasturi asosida “Sog`lom ona – sog`lom bola” ijtimoiy harakatini takmomillashtirishga qaratilgan Davlat dasturidagi chora-tadbirlarning belgilanganligi tufayli, ayni paytda oila va salomatlik sifatlari sog`lom tug`ilgan bola va uni dunyoga keltirgan onaning holatiga bog`liq ekanligini aholi tobora teranroq tushunib bormoqda va bu tushuncha aholining farzand ko`rishga nisbatan reproduktiv ustanovkalarida aks etmoqda. Oilalar miqdorining ortib borishi oxirgi yillarda asosan yosh oilalar va nuklear tipli, ya`ni, er-xotin va ularning farzandlari alohida yashaydigan oilalar hisobiga sodir bo`lmoqda. Mavjud oilalarning salkam 50 foizi – bu nuklear oilalar, bir xonadonda bir necha alohida oilalar istiqomat qiladigan patriarxal oilalar jami oilalarning salkam 23,5 foizini tashkil etadi. Nuklear, yosh oilalarning aksariyati 9 yildan kam bo`lgan turmush tajribasiga ega bo`lganlar bo`lib, sodir bo`layotgan nikohning barbod bo`lishi holatlari aynan shu kabi oilalarga to`g`ri kelmoqda. Ya`ni, ilmiy izlanishlardan olingan ma`lumotlarga ko`ra, 70 foizdan ortiq nikoh ajrimlari yosh oilaga to`g`ri keladi. Bundan tashqari, oila borasidagi yangi holat shuki, agar 90-chi yillarda migrantlar orasida ayollar ko`pchilikni tashkil etgan bo`lib, ular asosan turmushga chiqish oqibatida turar manzilini o`zgartirigan bo`lsa (jami migrantlarning 53%), oxiirgi yillarda aksincha erkaklarning mehnat migratsiyasi ko`lami ortib bormoqda va bu ham oilaning holati va sifatiga kuchli ta`sir etmoqda. Ushbu holat ham jiddiy tadqiqotlarni talab etadi. 31Ya`ni, O`zbekiston aholisi katta demografik salohiyatga va qulay tarkibga ega. O`tgan o`n yilliklarda tug`ilish darajasi nisbatan kamaydi, ammo mavjud ko`rsatkichlar ham bu salohiyat va tarkib muayyan davr oralig`idagina saqlanib qolishini ko`rsatadi. O`zbekiston aholisining 37 foizini 16 yoshgacha bo`lgan bolalar tashkil etadi, aholining umumiy tarkibida mehnatga yaroqli aholi ulushining nisbatan pastligi va O`zbekistondagi demografik vaziyatning boshqa xususiyatlari bozor munosabatlariga o`tish davrida aholini faol ijtimoiy muhofaza qilishni taqozo etadi. Shu bois, aholining ijtimoiy muhofazasi O`zbekiston siyosatining ustivor yo`nalishlaridan biridir va bu tizim izchil takomillashtirib borilmoqda. Bugungi kunda davlat ijtimoiy siyosatining muhim jabhalaridan biri aholi nufuzi, sifati masalasidir. Aholi sifati deganda, asosan aholi salomatligi darajasi, bolalar va onalar salomatligi darajasi, o`rtacha umr ko`rish darajasi, reproduktiv ustanovkalari, aholi ma`lumoti va ish bilan bandligi darajasi, milliy qadriyatlar va an`analar saqlanganligi kabi qator tavsiflar tushuniladi. Ya`ni, ta`kidlash joizki. mamlakatimiz ijtimoiy–iqtisodiy rivojlanishshini jadallashtirishning muhim sharti aholi sifatini oshirishdir. Bunga erishish uchun davlatimizda ko`plab ishlar amalga oshirilmoqda, lekin ularning samaradorligini oshirish ilmiy asoslangan milliy siyosat asosidagina ta`minlanishi mumkin. Bunda aniq ilmiy ma`lumotlar, jumladan, aholining tarkibi, stratifikatsion xususiyatlari, milliy tarkib albatta inobatga olinishi lozim. O`zbekiston aholisining milliy tarkibi aholi o`rtasida amalga oshiriladigan siyosatning tarkibiy qismi bo`lib, davlatimizdagi demografik vaziyatni ilmiy – asosli baholash va uning monitoringini olib borishga asoslanadi. Shunday qilib, mamlakat mustaqilligining 20 yili mobaynida amalga 32oshirilgan ishlar ana shu xalqning yaratuvchanlik yo`lida yagona g`oya atrofida birlashayotganligining isboti bo`lib, bu ishlarning ko`lami O`zbekistonning dunyo hamjamiyatidagi e`tirofiga sabab bo`ldi. Oliy Majlisning 9 sessiyasida yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek: “..yurtimizdagi o`zgarishlar va yangilanishlar jarayonining ko`lami kengayib, samaradorligi oshib borgan sari jamiyat hayotining barcha sohalarini erkinlashtirish va demokratlashtirish zarurati tobora ko`proq sezilmoqda”. iii Demokratik ko`nikma va fuqarolik fazilatlari tarbiyalanadigan muhim maskanlardan biri – oiladir. Oilaga doir bunday muammolarni o`rganish, ilmiy tadqiq qilish o`ta dolzarb xisoblanadi. Ayniqsa, muammolar yechimini topishda yurtimizdagi demografik vaziyat bilan bog`liq holda ish olib borish maqsadga muvofiqdir. Chunki mustaqillik yillaridagi mamlakatni modernizatsiya qilish jarayonlarida oila taraqqiyotining barcha jabhalarida o`zgarishlar kuzatilmoqda va o`z-o`zidan yangicha demografik vaziyat yuzaga kelmoqda. Prezidentimiz ta`kidlaganlaridek “Respublikadagi alohida demografik vaziyat o`z ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyot yo`lini tanlab olish zarurligini belgilab beruvchi g`oyat muhim xususiyatlardan biridir”. 33II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA “MEN” KONSEPSIYASINING SHAKLLANISHIGA TA`SIR QILUVCHI IJTIMOIY PSIXOLOGIK OMILLARNI O`RGANISH. 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolaning o`zi to`g`risidagi tasavvurlari shakllanishida referent guruh sifatida oilaning roli Ota-onalik munosabatlari va ota-ona bilan bola munosabatlari muammolari psixologik-pedagogik soxalarda turli omillar asosida tadqiq etiladi. Bu albatta, tabiiy jaraen,zero bola shaxsi shakllanishida bu omillarning o`rni beqiyos. Shaxs xususiyatlari shakllanishidagi omillardan biri bu bolaning rivojlanishidagi ijtimoiy vaziyat (L.S.Vыgotskiy) bo`lib, bola shaxsi rivojida kattalar munosabatidagi determinant muammolar alohida ahamiyat kasb etilishi qayd etilgan. Mazkur tadqiqotlarda A.A.Bodalev, A.Ya.Varga, V.V.Stolin, G.T.Xomentauskas, G.G.Filippova va ko`plab boshqa taniqli psixologlarning tadqiqot ishlari o`z o`rniga ega bo`lib, ularda kattalar (ota-ona, o`qituvchi, tarbiyachi)ning bola bo`lgan munosabati o`rganilgan. Bola bilan kattalarning munosabati o`rganilganda bolaga nisbatan bo`lgan turli xil xissietlar, munosabatlar jaraenidagi xulq stereotiplari, bola shaxsi, xarakteri va xatti-harakatlarini tushunish nazarda tutiladi. Bolaning emotsional farog`atiga kattalar munosabatining ta`siri o`rganilganda, psixologlar e`tibori kattalar va bolalar o`zaro aloqalarining bog`lanish xususiyatlariga yo`naltiriladi. Shunday bo`lsada, tan olish kerakki, kattalarning bolaga bo`lgan munosabatidagi asab-psixika statusi determinanti bugungi kunda yetarli darajada o`rganilmagan soxa xisoblanadi. Tadqiqotimizning metodologik asosi sifatida bolaning xissiy kechinmalari tahlil ko`rsatkichlari bo`lmish, bolaning rivojlanish konsepsiyasining asosiy 34g`oyalari tashkil qilgan. Ushbu xissiet va emotsiyalar bolaning atrof-muhitni shaxsiy anglash funksiyasini bajaradi (L.S.Vыgotskiy, A.V.Zaporojets, D.B.Elkonin, V.V.Zenkovskiy va boshq.). Qadriyatlar tizimi, ustanovkalar, emotsional munosabatlar xarakteri, bola tomonidan katalarning qabul qilinishi, xulq-atvorda namoen bo`ladigan katta bilan bolaning o`zaro munosabati – bola 35shaxsi rivojlanishida asosiy omillar xisoblanadi. A.N. Leontev (1977), A.R. Lurya (1980), D.B. Elkonin (1976) va ularnig izdoshlari o`tkazgan ko`plab tadqiqotlarda bolaning psixik rivojlanishi kattalar bilan bo`ladigan aloqaning emotsional xususiyatlariga bog`liqligini isbotlagan. E. Fromm esa, kattalarning bolaga bo`lgan munosabatida quyidagi xususiyatlarni: kattalarning bolaga nisbatan emotsional munosabatlari tizimida o`zgaruvchanlik va qarama-qarshilik alohida ifodalaydi. Boulbi, Eynsvortlarning bolaning kattalarga bog`lanib qolish nazariyasida, ikki qarama-qarshi tendensiya mavjud: bolani onadan (kattadan) chetlashtiruvchi - duneni faol tanish, o`rganish xissi hamda xavfsizlik va qulaylik xissini beruvchi kattalarga talpinish tendensiyalari; bunda bog`liqlik qanchalik kuchli bo`lsa, bolaning harakati ham shunchalik kuchli bo`ladi. Bunda bola kattaning munosabatidagi hayrixoxlik orqali o`zini anglay boshlaydi, bu anglash ichki qoniqishni yuzaga keltirib, u orqali bola atrof-muxitni anglay boshlaydi. Ikkinchi tomondan bolaning o`ziga bo`lgan munosabati va o`zi haqidagi tasavvurlari kattalarga bo`lgan munosabatlarni, birinchi galda, onga bo`lgan munosabatlarni ifoda etadi. Bu munosabatlar kattalar va bolalar o`rtasida o`zaro bog`liqliklarni ifodalashda, tadqiq etilishida muxim omillardan biri sanaladi. Maktabgacha yosh davrdan kichik maktab yoshi davriga o`tish vaqtida ota-onaning bolaga bo`lgan munosabatidagi qaysi omillar bolaning rivojlanishiga ta`sir etadi, hamda qanday xususiyatlar bunda tarkib topishi bugungi kunda yetarli darajada tadqiq etilmagan. Bog`cha yoshdagi bolaning rivojlanish xususiyatlarida ota-onalarning bola bo`lgan munosabatida xissiy emotsionallik omillarning qanday xususiyatlari determinant bo`lishini aniqlash va o`rganishdanpsixologiya sohasining dolzarb 36masalasiga ayyolangan. Shu maqsadda 6-10 yoshli asab-psixik statusga ega bo`lgan bolalarga ota-onalarining munosabatidagi psixologik jihatlari uning o`z- o`zini anglashda muxim hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan oiladagi ota-ona va farzandalar munosabatlarida xissiy kechinmalarning psixologik xususiyatlarni hamda bog`cha yoshidagi bolalalarning o`z-o`zini anglashda ijtimoiy ta`sirlarni 37tadqiq qilish asosiy vazifalardan biriga aylangan. Ota-onaning bola bilan o`zaro munosabatlaridagi emotsional xolat xususiyatlari bolaning asab-psixik statusini belgilab berishi ilgari surilgan. Ya`ni, bolani shundayligicha qabul qilish, emotsional jihatdan xotirjamlik bolaning asab xolatini konstruktivligiga, va aksincha bolani emotsional jihatdan qabul qilmaslik – bolaning asab psixikasida zo`riqishni yuzaga keltirib, xarakterida destruktiv omillarni kuchatirib yuborishi ilgari surilmoqda. O`rganilgan nazariy manbalardan kelib chiqqan xolda, bolaning o`ziga munosabati va o`z-o`zini anglash xususiyatining yoshga xosligshini aniqlash va o`rganish uchun quyidagi metodikalardan foydalanildi: "Uy. Daraxt. Inson" rasmli test qo`llanildi. Oilaviy xaetning turli vaziyatlariga bo`lgan munosabatni o`rganish maqsadida Ye.S.Shefer va R.K.Bellning PARI (parental attitude research instrument), metodikasi o`tkazildi. Ushbu metodikalarda ota-onaning bolaga bo`lgan munosabatini aks ettiruvchi shkalalaridan foydalandik xolos. Shuningdek, A.Ya.Varga i V.V.Stolinaning modifikatsiya qilingan (R.I.Sunnatova i Ye.Yu.Agzamovalar tomonidan modifikatsiya qilingan) test- so`rovnomasi ishlatildi. Olingan natijalarning matematik statistik tahlili Komogorov-Smirnov mezonlari) ko`pfaktorli dispersion tahlil, SPSS dasturdagi Ch.Spirmanning rang korrelyatsiyasidan foydalinildi. 2.2. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNINGO`ZINI- O`ZI ANGLASHIDA OTA-ONA O`ZARO MUNOSABATLARINING ROLI O`z-o`zini tarbiyalash o`z ichiga o`zini ongli ravishda boshqarishni oladi. Bu o`z-o`zini bilishni tashkil qilishni talab qiladi. Bu esa o`z navbatida o`zligini anglashni tashkil qiladi. O`zlikni anglashning takomillashuvi jarayonida insonning 38o`zi haqidagi tasavvur ham uning faoliyati natijalari, jamoadagi xolati, jamiyatning unga bo`lgan talablari bilan bog`liq ravishda o`zgarib boradi. Bunda o`zlikni anglashni shakllanganligining asosiy ko`rsatgichi bo`lib, o`z- o`zini xolisona baholashga xizmat qiladi. Agar, shaxs, o`smir o`z- o`zini xolis baxolay olsa, tarbiya o`z- o`zini tarbiyalashga aylanadi. Pedagogik ta`sir va talablar yuqori darajada qabul qilinadi. Agar shu narsa bo`lmasa, ko`p xollarda shaxs tubanlashuvi, yolg`on ideallar va yomon namunalar ta`sirida salbiy siftlarni o`zlashtirish, o`ziga singdirish ro`y beradi. O`zlikni bilishni boshqarish va o`z- o`zini baholashni shakllantirishga o`rgatish oson ish emas. Ko`pgina ilmiy manbalarda o`zlikni anglash “Insonning o`z bilimlari, ma`naviy qiyofasi va qiziqishlari, idealari va axloq motivlarini anglash, baholash, o`z-o`ziga arbob sifatida xis qiluvchi va fikrlovchi mavjudod sifatida yaxlit baho berishi” “Insonning o`zini ob`ektiv dunyodan ajratishi, o`zining borliq olamga munosabatini anglash va unga baxo berishi, o`zini shaxs sifatida anglashi. O`z xatti xarakatlari, fikrlari va xislari , istaklari va qiziqishlarini anglashidir deb ta`rif beriladi . Pedagog va psixologlar o`zlikni anglashga ta`rif berishda insonning o`z – o`zini jamiyat bilan munosabatlar tizimida anglashini bildiruvchi pedagogik – psixologik toifa sifatida tushinishdan kelib chiqadi . Shunda o`zlikni anglash, xatti - xarakatlarni taxlil qilish va baholash, axloqdagi yaxshi va yomon qirralarni farqlash, imkonini beradi, natijada o`z – o`zini holis, obe`ktiv baholashning shakllanishi uchun zarur sharoit yaratiladi . Katta o`smir yoshida o`zlikni anglashda sifatiy o`zgarish yuz beradi . Bu yoshda o`zining ichki dunyosini majmuaviy taxlil qilish, o`zlikni tizimli bilish, 39faoliyatning har xil turlarida o`z – o`zini kuzatish jarayonlari sodir bo`ladi . Agar kichik o`smir yoshida jamoa fikri xal qiluvchi axamiyatga ega bo`lsa, endi katta yoshdagi o`smirlar o`z shaxsini va o`zgalar shaxsini baholashda tashqi tanqidga nisbatan o`zining qarashiga ega bo`ladi. (S. Bodalev . Shkirman A . L .) Ibtidolar ibtidosi – o`zlikni bilishdir. Qurilishi jixatidan psixologlar shartli ravishda to`rt o`zaro bog`liq tomonlarni ( o`z – o`zini bilishi, o`z – o`ziga munosabat, o`z – o`zini xis qilish, o`z – o`ziga ta`sir), ularning har biri o`ziga turli imkoniyatlarni jo qiladi. Biroq o`z – o`zini bilish o`z –o`zini xis qilish va boshqalarning manbaidur . O`z –o`zini bilish o`zlikni anglashning bilish qirrasi sifatida o`zini yaxlit shaxs sifatida tushinish bilan bog`liq . Uning tarkibiga o`z –o`zini kuzatish, o`z – o`zini taxlil, o`z –o`zini tanqid, o`z – o`zini nazorat va baholash kiradi. Bularning hammasiga birgalikda kishining o`ziga shaxs sifatida ob`ektiv, xolis tavsif berishga yordam beradigan o`ziga xos usullar sifatida qaraladi. O`z shaxsini tushinish, o`zini kashf qilish o`z – o`zining takomillashtirishning maxsus maqsadi bo`lib qolishi mumkin. O`z – o`zini boshqarish, o`z –o`zini tarbiyalash, o`z –o`zini o`rganishsiz, bilishsiz o`zining manosini yo`qotadi: shu narsani qila olasanmi, shu narsaga intilishing o`zini oqlaydimi, buni bilmasdan turib istalgan narsaga erishib bo`lmaydi. Ayrim paytlarda o`z – o`zini boshqarishda o`z –o`zini bilish xal qiluvchi omil bo`lib qoladi . Masalan, o`z – o`zini baholash o`z – o`zining bilishning muxim vositasi sifatida insonni o`z xatti xarakatlarini mustaqil yo`naltirish va nazorat qilishga, o`zida ma`naviy sifatlarni tarbiyalashga, kamchiliklarni yengib o`tishga yo`naltiradi. Biroq o`z – o`zini baholash o`z –o`zini bilish jarayonini o`zicha taminlay olmaydi. O`z – o`zini baholash, o`z – o`zini 40kuzatish bo`lganda, ob`ektiv, xolis o`z –o`zini baholash esa, o`z navbatda, o`z – o`zini taxlil qilish, nazorat, tanqid bo`lgandagina mumkin bo`ladi. Shu sababli o`z – o`zining bilishning o`z – o`zini baholashga bo`lgan to`g`ridan – to`g`ri, bevosita yo`li yo`q, bunda ayniqsa, o`ziga nisbatan talabchan munosabat zarur . O`z – o`zini bilish yaxlit xolda o`z ustida ishlash mazmunini o`z –o`zini tarbiyalash dasturini belgilaydi. Ayni paytda, u shaxsning batafsil dasturini tuzish ,o`quvchilarda tarbiyalanayotgan tegishli maqsadlar, idiallarga erishish uchun zarurdir. Demak, o`z –o`zini bilish asosidagi o`zlikni anglash, umuman olganda, o`z – o`zini boshqarishga, tarbiyalashga olib borishi mumkin ekan. Lekin bunda o`z –o`ziga munosabatning rolini ham nazardan qochirmaslik kerak. Shuning uchun o`zlikni anglashni ng turli qirralari o`z –o`zini boshqarish va tarbiyalashga nima bera olishi mumkinligini ko`rib chiqamiz . 412.3 Maktabgacha yoshdagi bolalarda “Men” konsepsiyasining rivojlanishi bilan er-xotin munosabatlarining o`zaro bog`liqligi. Oilada bola tarbiyasining o`ziga xos qoidalari mavjud bo`lib ota- onalar ulardan o`rinli foydalanishlari lozim. xususan, ular quyidagicha: 1. oilada hissiy maslik, ruhiy xotirjamlik va iliq iqlim yaratish. 2. ota-ona obro`sini saqlash. 3. tarbiyada ota-ona, kattalar o`rtasida talabchanlik birligi. 4. bola shaxsini mehnatda tarbiyalash. 5. oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi. 6. bolani sevish va izzat qilish. 7. oilada qat`iy rejim va kun tartibi o`rnatish. 8. tarbiyada bolalarning yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish. 9. bola taraqqiyotini aniqlab berish. 10. bolada mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini hosil etish va boshqalar. Oilada bola tarbiyasi ikkiyoqlama ahamiyat kasb etib, faqat farzandlarga ruhiyat va ma`naviyat bilimidan saboq berish bilan qanoatlanib qolmasdan balki o`zlari ham tarbiya sehrlari, xususiyatlari, holatlari mohiyati va ma`nosi yuzasidan yangi-yangi ma`lumotlardan xabardor bo`lib turishlari kerak. Ba`zi ota-onlr farzandlari bilan kamroq muloqotda bo`lishi ulardan o`zlarini nariroq olib yurish bilan obro` orttirishni uylashadi. Ularning nazarida, go`yo farzand bilan qancha kam uchrashilsa, shuncha ko`proq obru qozonish mumkin. Bu mutloqo noto`g`ri tushuncha, ota-ona o`z farzandi bilan qancha kam muloqotda bo`lsa, ular o`rtasida begonalashish, loqayd bo`lish holatlari kelib chiqadi. Ayrim ota-onalar bola bilan faqat rasmiyatchilik orqali obro` orttirishga 42harakat qilishadi, xolos. Bunda ular qildan qiyiq qidirishadi. Bolaga tanbeh berishadi, uning barcha hatti harakatlarini cheklab qo`yishadi, bular bo`lmasga jerkib, siltab tashlashadi. Kuzatishlarimizga ko`ra, farzandlarga ortiqcha pand-nasihat qilaverish yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Chunonchi, ba`zi ota-onalar arzimagan mayda-chuyda masalabo`yicha ham uzundan-uzoq ugit-nasihat qiladilar, o`zlarining nasihatgo`yligini burch deb hisoblaydilar. Maydagaplik, ezmalik bilan o`g`il-qizlar o`rtasida obro` qozonib bo`lmaydi. O`zbek oilasida bola tarbiyasi haqida gapirganda, keyingi avlodlarga boy meros qoldirgan O`rta Osiyoning buyuk mutafakkirlarini eslash muhimdir. Ular hozirgi kunlarimizda ham o`z ahmiyatini yo`qotmagan tarbiya, shaxsni kamol toptirish, oilada bolani tarbiyalashning yo`llari haqida qimmatli fikrlarni bayon etganlar. Bir yigit Ibn Sinodan «Bola tarbiyasini qaysi» yoshdan boshlash kerak? – deb so`rabdi. Ibn Sino: «O`g`lingiz necha yoshda» deb savol beribdi va uning bir yarim oylik bo`ldi, degan javobini eshitgach «Siz bir yarim oy kechikibsiz?» - debdi. Bugungi kunda bolani haqiqatan tug`ilgan kunidan boshlab tarbiyalash kerakligiga hech kim shubha qilmaydi, bu bizning psixologlarimiz va pedagoglarimiz tomonidan isbotlangan. Abu Ali Ibn Sino oilaviy tarbiyaning umumiy asoslarini bayon etishga harakat qilgan. «Aga oila tarbiya usullaridan to`g`ri foydalansa, - deb yozgan edi olim, - o`z hayotida baxtga erishadi». Buning uchun tarbiyaning to`g`ri metodlari bayon etilgan «Tadbiri manzil» kitobida aks etgan. Ibn Sino oilada bolani tarbiyalash, ahvolidan qat`i nazar, ota-onaning asosiy 43burchi deb hisoblangan, o`z qusurlarini bartaraf qilgan kishigina boshqalarni tarbiyalashi mumkinligini ta`kiflagan. Ibn Sino bolani tarbiyalash omillarini tahlil qilib, ulardan eng to`g`risi – bolalar bilan birga bo`lish va ijobiy misollardan foydalanib, alohida0alohida suhbatlashish, uning izzat nafsiga tegmaslik, deb o`qtirgan. Ibn Sino tarbiyada otaning rolini ifodalashga kata ahamiyat bergan. «Ro`zg`orshunoslik» kitobida «Otaning bolalarga munosabati» degan bob bor. Unda olim jumladan: «Onalar o`z tabiatlariga ko`ra yumshoq ko`ngildirlar va o`zlarining erkalashlari bilan bolaning xarakterini buzadilar», - deydi. Ibn Sinoning fikricha, oilada asosiy tarbiyachi ota bo`lishi, u maqsadga erishmoq uchun bolani ba`zan jazolashi, ba`zan rag`batlantirish, vaqti-vaqti bilan maqtashi, ba`zan tanbeh berish, vaqtida qo`rqitib qo`yish, hatto jismoniy jazolashi lozim. Oilada bola tarbiyasi to`g`risida Alisher Navoiy ajoyib fikrlari bor. Navoiyning fikriga ko`ra, eng muhimi bolalarni sevish, «Bolaga, degan edi ulug` shoir, - kichikligidan boshlab yoshini hisobga olgan holda axloqiy tarbiya bermoq zarur». taniqli shoir va pedagog Abdulla Avloniy oilada bolalar tarbiyasi to`g`risida muhim ahamiyatga ega bo`lgan ajoyib fikrlarni bayon qilgan. O`zining «Yashnagan o`lka va ahloq» degan kitobida yozganidek, bolaning sog`lig`i va baxti avvalo uning yaxshi tarbiyalanishiga, badanining tozaligiga, e`tiqod hosil qilishiga, yaxshi xulqqa ega bo`lishiga, uni g`ayriaxloqiy xatti-harakatlardan ogohlantirilishiga bog`liq. Bolani tarbiyalashni tug`ilgan kunidanoq boshlash zarurligi quyoshday ravshan va aniq, uning organizmini mustahkamlash, aqliy qobiliyatini donishmandlik nuri bilan yoritish, uni 44axloqiy kamol toptirish, xotirasini mashqlantirish kerak. Bola tarbiyasi bilan birinchi navbatda ota-onalar shug`ullanishi lozim. «Bolalarni tarbiyalash – onaning burchi va otaning muqaddas majburiyati». Mashhur pedagog Hamza Hakimzoda Niyoziy oila tarbiyasi masalasini, ota- onalar bilan bolalar o`rtasidagi o`zaro munosabat masalasini yangicha tahlil qildi. U birinchi navbatda tan jazosini qo`llashga qarshi chiqdi, uning fikricha, tan jazosi bola ruhini razil yoki yovuz va qaysar qilib qo`yadi. Hamza oila tarbiyasida bolalar bilan ko`proq bog`langan onalarning rolini yoritishga kata ahamiyat beradi. Ona o`z bolasiga mehr-muhabbat va mohirlik Bilan ta`sir ko`rsatib borishi zururligini o`qtiradi. Bolalar va yoshlarga ishontirish vositasi bilan burch tuyg`usini singdirish lozim, deb hisoblaydi. 45III BOB. OILAVIY MUNOSABATLARNING O`ZIGA XOSLIGI VA BOLALARDA “MEN” KONSEPSIYASINING TUZILISHINI EMPIRIK JIHATDAN O`RGANISH 3.1 Tadqiqot metodikalari. Tadqiqotlar msaktabgacha ta`lim muassasalari va umumta`lim maktablarining boshlang`ich sinflarida o`tkazildi. maktabgacha yoshdagi bolalarning o`zini-o`zi anglashini eksperimental o`rganishga bag`ishlangan metodikalarni qo`llashning mezonlari to`g`risida so`z yuritilgan. Bunda o`zini-o`zi va oila a`zolarini baholash usuli sifatida Dembo-Rubinshteyn tomonidan taklif etilgan shkalali usul; maktabgacha yoshdagi bolaning o`zini-o`zi baholashining shakllanish xususiyatlarini o`rganishga yo`naltirilgan V.G.Shurning “Zinachalar” proektiv metodikasi, Ye.I.Zaxarovaning “Ota-onalar munosabati” so`rovnomasi, ota-ona va bola munosabatlaridagi jinsiy identifikatsiyaning xususiyatini ochish uchun G.Filippovaning “Men va mening bolam” proektiv metodikasi, R.F.Belyauskaytening “Oilaning kinetik rasmi” (OKR) metodikasi hamda bolaning o`zi to`g`risidagi tasavvurlarini aniqlashga mo`ljallangan “Kel, tanishamiz!” va “Sen kimsan?” so`rovnomasining muallif tomonidan ishlab chiqilgan variantidan foydalanish tartibi va mohiyati sharhlab o`tilgan. Chunki tadqiqotda ushbu metodikalar ijtimoiy psixologik g`oyani isbotlash uchun qo`llanilgan. Bobning “Ota-onalar va bolaning o`zini anglash diagnostikasi natijalari” deb nomlanuvchi paragrafi ota-onalarning o`ziga va farzandiga bo`lgan munosabatlarini bilish va baholash xususiyatlarini tadqiq etish natijalariga bag`ishlangan bo`lib, ota-onalarning o`zini-o`zi baholashi hamda farzandlariga bergan bahosi 1-jadvalda keltirilgan. Natijalarga ko`ra, ota-onalarning o`ziga-o`zi 46va bolalariga munosabati bahosida o`ziga xos ma`lumotlar olingan. 473.1.1-jadval Ota-onalarning o`ziga-o`zi va bolalariga munosabatlari Onaning o`zini- o`zi baholashi Otaning o`zini- o`zi baholashi Onaning bolasiga bahosi Otaning bolasiga bahosi X 6,55 6,11 8,00 7,81 σ 2,04 1,88 1,49 1,71 t 2,84* -0,128 Izoh: *p<0.01 Ota-onalarning o`zini va farzandlarini baholashidagi farqlarni topish maqsadida amalga oshirilgan miqdoriy tahlillarda keskin tafovutlanuvchi holat deyarli uchratilmadi. Onaning o`ziga bahosi 6,55 ball, otaning bahosi esa 6,11 ballni tashkil etgan sharoitda farzandlariga berilgan baholarida ham nisbiy tenglik o`rin olganligining guvohi bo`ldik: onaning bolasiga bergan bahosi 8,00 ball va otaning farzandiga bergan bahosi 7,81 balni tashkil etadi. Natijalarda farqli munosabatning aks etmaganligini ota-ona o`z farzandiga munosabati orqali tarbiyaviy ta`siri, o`zining orzu-niyatlarini ko`rishga harakat qilishi, farzandiga beriladigan baho uning o`ziga beriladigan bahoning yana bir ko`rinishi ekanligi bilan izohlanadi. Ota-onaning farzandiga bergan bahosida ota-onaning o`z shaxsiga bergan bahosi (“Men”iga), oilaviy muhitiga (qadriyatlariga) va faoliyat natijalari (farzandini tarbiyalashga ko`rsata olgan ta`siri)ga qaratilgan deb xulosalash mumkin. “Ota-ona – bola” munosabatlari tizimidagi baholashlarning ichki bog`lanishlarini o`rganish statistik tahlilimizda ham o`z aksini topdi (2- jadval). 483.1.2-jadval Ota-onalarning o`zini-o`zi va bolalariga munosabatlarining interkorrelyatsiyasi Ota-onalarningo`zini-o`zi baholashi va bolaning baholari Onanin g o`zini-o`zi baholas hi Otanin g o`zini-o`zi baholas hi Onanin g bolasiga bahosi Otanin g bolasiga bahosi 1 . Onaning o`zini-o`zi baholashi 1 0,451* * 0,580* * 0,487* * 2 . Otaning o`zini-o`zi baholashi 1 0,355* * 0,362* * 3 . Onaning bolasiga bahosi 1 0,368* * 4 . Otaning bolasiga bahosi 1 Izoh: **p<0.01 Ota-onalarning o`zini va farzandini baholashidagi ichki korrelyatsiya deyarli yaqqol ijobiy bog`lanishdagi koeffitsientlarda ifodalandi. Onaning o`zini-o`zi baholashi boshqa ko`rsatkichlar bilan (r=0,451, r=0,580, r=0,487; p<0.01 ); otaning o`zini-o`zi baholashi ham (r=0,355, r=0,362, p<0.01); onaning farzandiga bergan bahosi ham (r=0,580, r=0,355, p<0.01); otaning farzandiga bergan bahosida ham ((r=0,487, r=0,362, r=0,368; p<0.01) ijobiy ichki korrelyatsion bog`liqlik kuzatildi. Natijalarimiz bunday tus olishining o`ziga xos psixologik sabablari bo`lishi tabiiy, ya`ni oilaning bola ijtimoiylashuviga ta`sir ko`rsatuvchi institut ekanligi ota-onaning ta`siri orqali o`zini anglashiga, dastlabki ijtimoiy tajribalarni o`zlashtirishiga olib kelishi bilan bog`liq. 49Shuningdek, tadqiqotning yana bir maqsadi maktabgacha bo`lgan yoshdagi bolaning o`zini baholashi, uning uchun ahamiyatga ega bo`lgan boshqa shaxslar baholashi bilan bog`liq holda shakllanish xususiyatlarini o`rganishiga e`tibor qaratilgan bo`lib, buni o`rganishda Dembo-Rubinshteyn shkalasida baholashning verbal omillari bilan tig`iz darajada bog`liq bo`lgan variantidan foydalanilgan. Bunda biz tomonimizdan o`zini baholashda fikrning asoslanishiga, baholash mulohazalarining chuqurligi va turli-tumanligiga e`tibor qaratildi (3-jadval). 3.1.3. jadvalO`zini-o`zi baholash natijalari sabat pog`onasi X σ t Bolaning o`z “Men”iga munosabati Men- hozirda 4,87 0,41 2,12 Men-ilgari 4,60 0,73 1,75 Boshqalarning bola “Men”iga munosabati Ona 4,81 0,39 1,75 Ota 4,85 0,35 0,71 Bolaning o`zini u yoki bu pog`onaga joylashtirishi asoslarini aniqlash natijasida qiziqarli ma`lumotlar aniqlandi. Masalan, o`zini beshinchi pog`onaga joylashtirgan bolalar o`z tanlovini izohlash uchun quyidagi dalillardan foydalandi: “Men yaxshiman”, “Men quloq solaman”, “Men chiroyliman”, “Men baxtliman” va hokazo. O`zini “juda ham yaxshi” deb hisoblamaydigan qolgan kam sonli bolalar “Chunki mening qo`limdan doim ham hamma narsa kelavermaydi”, “Men hali hamma narsani qila olmayman”, “Men eng chiroyli emasman”, “Ba`zida men quloq solaman, ba`zida esa – yo`q” deb aytishgan. Shuni qayd etib o`tish kerakki, “yaxshi” tushunchasi bolalar uchun 50%dan ortiq holatlarda “quloq soluvchan” 50tushunchasi bilan (keyingi “Sen kimsan?” eksperimentidagi kabi), “baxtli” atamasi esa “quvnoq” atamasi bilan bir xil ma`noni anglatadi. Bolalarning o`zi uchun ahamiyatga ega bo`lgan kattalar tomonidan baholanishi ko`proq differensiyalangan bo`lib, har bir bola o`z ota-onalarini ularga nisbatan o`ziga xos munosabatda, deb hisoblashadi, onaning bahosi bola uchun o`z bahosidan biroz pastroq ahamiyat kasb etadi. Onaning baholashi va pog`onani tanlash motivatsiyasi bola tomonidan bashorat qilinganda, bolaning onaga munosabatini namoyish etadi: “Onam meni dunyoda hammadan ko`proq yaxshi ko`radi”, “Onam menga doim sen eng aqllisan deb aytadi” , – 4-5 pog`ona, “Ba`zida men onamga quloq solaman, ba`zida esa – yo`q” - 3 pog`ona. 51Shuningdek, bolaning o`zini-o`zi anglashida o`zining va boshqalarning bahosidagi “Men”iga uni ruhiy rivojlanishining uch davri orqali tahlil etildi va bolaning “O`tmishdagi Men”, “Hozirgi (real) Men”i va “Kelajak Men”lari orasidagi o`zaro bog`liqlik va tafovutlar aniqlandi. Natijalarda qayd etilishicha, bola “Men”ining ikki davri, ya`ni “Hozirgi” va “O`tmish Men”i o`rtasida o`zaro muvofiqlikni ta`minlagan. Bola ushbu davrlarda ijtimoiy muhit ta`sirida, shaxsi shakllanishida har xil o`zining yoshiga xos emotsional va xulqiy jihatlarga oid ham ijobiy, ham salbiy ta`sirlarni boshdan kechirgan. Bu esa bolaning baxt va baxtsizlik, yaxshi va yomon, salomatlik yoki kasallikga aloqador munosabatlarini individual tarzda ifodalay olishidan hamda o`zini anglashiga imkon beruvchi taassurotlar manbaiga egaligidan dalolat beradi. Ammo bolaning “Kelajak Men”i bilan bog`liq tasavvurlarida aniqlik yetishmayotganligini, maktabgacha tarbiya muhitida bolada o`zining kelajak tasavvurlari reallikdan ancha uzoq bo`lishi qayd etilgan. Bunday tassavvurlar maktabgacha yoshdagi bolalarning kelajagi to`g`risida aniq timsollarni ifodalab berolmasligi, “Men – timsoli”ni baholay olmasligi oqibatidir. Hattoki, ota-onalar ham farzandlarining kelajagi bilan bog`liq holatlarni, ular to`g`risida yaqqol tasavvurni aks ettira olmasliklari kuzatildi. Korrelyatsiya tahlilidagi natijalar ham bolaning o`zini-o`zi baholashida “Hozirgi Men” “Ilgarigi Men”i bilan (r=0,680, p<0.01) mos kelganligi, bolaning o`zini-o`zi anglashida “Men”ning ikki ko`rinishi bog`lanishga ega ekanligidan dalolat beradi. Bolalarning bu natijalari boshqalarning munosabatlari (ota-ona)da ham tasdiqlandi, ya`ni “Hozirgi Men” bilan ona munosabatida (r=0,636, p<0.01), ota munosabati bilan (r=0,613, p<0.01) hamda “O`tmish Men” bilan ona munosabatida (r=0,445, 52p<0.05), ota munosabati bilan (r=0,474, p<0.05) hosil qilingan korrelyatsiya bog`liqliklari bir-birini mantiqan taqozo etganligining guvohi bo`lamiz. O`z navbatida ona bilan otaning farzandga bildirgan munosabatlari ham o`zaro bog`liqlikka ega ekanligini tasdiqladi (ona munosabatida (r=0,636, p<0.01), ota munosabati bilan (r=0,617, p<0.01). 533.4.4-jadval O`zini-o`zi baholash natijalari orasidagi korrelyatsiya koeffitsientlari Men- hozirda Men-ilgari Ona Ota Men- hozirda 1 0,680** 0,636** 0,613** Men-ilgari 1 0,445* 0,471* Ona 1 0,617** Ota 1 Izoh: *p<0.05, **p<0.01 Ma`lumotlar tahlili shuni ko`rsatmoqdaki, ushbu yoshdagi barcha bolalarda o`ziga yuqori baho berish rivojlangan bo`lib, ko`rib chiqilgan o`zini baholashning individual ko`rinishlari uning shakllanish jarayoni aslida murakkab ekanligini hamda bolaning o`z “Men”ini baholashi bilan ota-onalarning o`zlarini real baholari o`rtasida muayyan aloqa borligini ko`rsatadi. Bola o`zini-o`zi anglashiga aloqador bo`lgan muhim ijtimoiy psixologik omil bu – shaxs ijtimoiy makonining tasavvur etishi hamda undagi huquq va majburiyatlarning aniq tasavvurlarda aks etishidir. Masalan, biz o`rgangan bog`cha yoshidagi bolalarning bir qismigina o`z huquq va majburiyatlarini ularga ota- onalari bergan imkoniyatlar bilan bog`lab tavsiflashlarini aniqladik. Biz bu toifa javoblarni shartli ravishda uch guruhga taqsimlab, burch-huquq tizimida o`zini anglashning quyidagi darajalarini ajratdik: 1) yuqori daraja – majburiyatlar va huquqlar aniq belgilangan va ularning ro`yxati 3 tadan 7 tagacha nomdan iborat bo`lib, ular faqatgina axloqiy me`yorlar, maishiy, gigienik talablar, xulq-atvor qoidalari bilangina cheklanib qolmaydi. Masalan, “Rasm chizishi, narsa yasashi lozim”, “Ona bilan birga 54o`rinni yig`ish va almashtirish”, “Onaga idish-tovoq yuvish va artishga yordamlashish”, “Jo`ja va Mushukchani boqish”, “Matematika bilan shug`ullanish lozim”, “Kitob o`qish kerak”, “Xushmuomala bo`lish”, “Yaxshi bola bo`lish, quloq solish”. Huquqlar: “Ona bilan teatrga, ota bilan attraksionlarga, buvi bilan sirkka borish”, “Televizorda multfilm tomosha qilish”, “Kompyuterda ishlash va o`yin o`ynash” 55kabi . 2) o`rtacha – majburiyatlar ham, huquqlar ham aniqlangan bo`lsa-da, yetarli darajada aniqlik bilan yozib qo`yilmagan, ro`yxat kam sonli, odatda 3 ta jumladan ham kam, faqat axloqiy me`yorlar, xulq-atvor, gigiena va maishiy qoidalar bilan cheklangan: “Ota-onaga quloq solish”, “Urishmaslik”, “To`polon qilmaslik”, “O`yinchoqlarni sindirmaslik”. Huquqlar: “Konstruktor o`ynash”, “Sayr qilish” kabi . 3) past – javoblar oddiy bo`lib, faqat majburiyatlar, asosiy qoida va me`yorlarga rioya qilish sanab o`tiladi, ro`yxatga u yoki bu tavsifnomani kiritishning biron-bir aniq izohi bo`lmaydi, majburiyat va huquqlar aralashib ketgan: Majburiyatlar: “Ovqat yeyish kerak”, “Uxlash”, “Quloq solish” . Huquqlar: “O`ynash”, “Ovqat yeyish” . Shunday qilib, maktabgacha bo`lgan yoshdagi bolaning o`zini anglashida aks ettirilgan shaxs ijtimoiy makonini belgilashi lozim bo`lgan savollar majmui sinovda ishtirok etayotganlarning yarmini huquq va majburiyatlar kabi asosiy jihatlar haqida tushunchalarning hali to`la shakllanmaganligini ko`rsatdi. 563.2 Ota-onalar va bolaning o`zini anglash diagnostikasi natijalari. Tadqiqot natijalarida onaning farzandi bilan identifikatsiyalashuvi bolaning o`zini anglashida yetakchi o`rin tutadi, degan xulosani asoslashimizga sabab bo`luvchi asoslar yetarli, ya`ni ona doimiy ravishda farzandining tuyg`u va kechinmalarini his etishiga, uning jins jihatidan o`zini anglashida ham belgilovchi o`ringa ega ekanligini aytib o`tish joiz. Chunki onaning bola bilan identifikatsiyalashuvi umumiy holatdagi identifikatsiyalashuvda (r=0,438, p<0.05), umumiy jinsiy rol bilan identifikatsiyalashuvda (r=0,467, p<0.05), onaning jinsiy rol bo`yicha identifikatsiyalashuvida (r=0,708, p<0.01), bolaning jins-rol bo`yicha identifikatsiyalashuvida (r=0,846, p<0.01); shuningdek, onaning jins-rol bo`yicha identifikatsiyalashuvi bilan bolaning jins-rol bo`yicha identifikatsiyalashuvini kuzatishimizga (r=0,538, p<0.05) to`g`ri keldi. Bundan ko`rinadiki, ona ta`siri farzandning tarbiyasi, ijtimoiylashuvi va o`zini anglashida yetakchi omillardan biri sifatida gavdalanadi. Shuni ham e`tirof etish mumkinki, tajribada qatnashgan onalarning 60 foizi o`zlarini farzandlari bilan identifikatsiya qilinishini yuqori baholagan bo`lsalar, otalar bu jihatdan ham onalardan biroz past ko`rsatkichlarni – 40 foizni ko`rsatdi. O`zlarini past identifikatsiyada baholagan otalarga nisbatan shunday toifali onalar atigi 10 foizni, ya`ni bir kishini tashkil etdi. Endi jinsiy rollar nuqtai nazaridan bir-birlarini identifikatsiya qilishda onalar bilan farzandlarning baholari o`rtasida keskin farq yo`q: farzandlarning 43 foizi va onalarning 33 foizi bu mavqeda bir-birlarini yuqori baholagan bo`lsalar, past baholovchilar teppa-teng chiqdi (3 nafardan). Ko`p holatlarda onaning bahosi bilan farzandning bahosi bir-biriga yaqin, masalan, past baholaganlar past yoki o`rtacha, yuqorilar yuqori va hokazo. Demak, 57umuman olganda, onalarning farzandlar bilan identifikatsiyasi otalarnikiga nisbatan tahlil qilinganda ancha yaqin va o`xshashdir. Shunday qilib, maktabgacha bo`lgan yoshda yosh bo`yicha aynan bir xillik jarayoni umuman olganda yakunlanish bosqichiga yaqinlashgan, ya`ni o`z yoshiga 58oid tasavvurlarning shakllanganlik darajasi o`rtachadan baland; ijtimoiy jihatdan o`zining jamiyatdagi o`rnini anglash endi shakllanayotgan, ya`ni yaqin o`rab turgan ijtimoiy muhit to`g`risidagi tushuncha va tasavvurlarining shakllanganlik darajasi o`rtachadan past; bolaning o`z jinsi bilan bog`liq rollar to`g`risidagi tasavvurlarining shakllanganlik darajasi pastdan yuqorigacha bir xilda taqsimlanadi. Nominativ tasavvurlar, ya`ni o`z ismi, uning ma`nosi atrofidagi tasavvurlar ham mavjud bo`lib, ular shu yosh uchun yuqori darajada shakllangan; qadriyatlar identifikatsiyasi esa endi rivojlanish bosqichida ekanligi ma`lum bo`ldi. Ushbu fikrlarning identifikatsion tasavvurlar nuqtai nazaridan olingan va biz tomonimizdan umumlashtirilgan ma`lumotlar quyidagi 8 -jadvalda keltirilgan. 3.1.8-jadval Bolalarning “Men” konsepsiyasiga oid tarkibiy qismlarining shakllanishi bo`yicha taqsimlash “Men” konsepsiyasi “Men” konsepsiyasi komponentlarining shakllanganlik Nomina tiv Yoshg a Jinsiy Ijtimoiy Qadriy atli Past 0 0 43,3 50 96,7 O`rta 0 50 36,7 46,7 3,3 Yuqori 100 50 20 3,3 0 “Maktabgacha yoshdagi bolalarning “Men” konsepsiyasi shakllanishiga ta`sir etuvchi oiladagi shaxslararo munosabatlarni o`rganish natijalari” deb nomlanuvchi paragrafda maktabgacha yoshda bo`lgan bolaning “Men” konsepsiyasi shakllanishiga ta`sir etuvchi oiladagi ota-onalarning o`zaro er-xotin hamda ota-ona sifatidagi munosabatlarining o`ziga xosliklarini o`rganishga harakat qilindi. 59Ota-onalarda o`tkazilgan so`rov natijalari savollar javoblar 1 2 3 a 49 83% 13 22% 10 16,9% b 4 6,7% 13 22% 3 5% v 2 3,3% 23 38,9% 17 28,8% g 4 6,7% 5 8,4% 3 5% d 5 8,4% 11 18,6% e 0 j 15 25,4% i 0 Tadqiqotimiz oilaning bola “Men”ini shakllantiruvchi muhim sotsium – ijtimoiy muhitga aylanib, o`zining ushbu muhitga aloqadorligini anglash, baholashga imkon berdi. Tadqiqot davomida shunga ishonch hosil qildikki, maktabgacha bo`lgan yoshdagi bolada o`ziga nisbatan munosabat ota-ona bilan muloqoti ta`siri ostida shakllanishi isbotlandi. Ya`ni bolalardan olingan ma`lumotlardan shu narsa ma`lum bo`lmoqdaki, ulardagi aksariyat belgi va 60xislatlar, avvalo, onasining ta`sirida shakllanishi, bu yoshda o`zini baholashga salbiy ta`sir ko`rsatuvchi yagona omil bu – ota-ona, xususan, onaning farzandiga bo`lgan munosabatining yaxshi emasligi (xususiy hollarda), yetarli darajada ota- ona mehridan bahra olmagan bolalargina maktabgacha bo`lgan yoshdagi bolalikdayoq o`z imkoniyat va qobiliyatlarini beqaror, o`ta tanqidiy baholashlari; 61maktabgacha bo`lgan katta yoshdagi bolalarda oilaviy qadriyatlar va ular ta`sirida shakllanadigan “Men” konsepsiyasining pastligi aniqlandi. Sinaluvchilarni maktabgacha ta`limning 5-7 yoshli (15 nafar) tarbiyalanuvchilari, 7-10 yoshli boshlang`ich sinf o`quvchilari (15 nafar) tashkil etdi. Jami qatnashganlar bolalar soni 30 nafar, ota-onalar soni 46 nafarni tashkil etdi. Tadqiqotda shuningdek, 17 nafar boshlang`ich ta`lim o`qituvchilari, 12 nafar pedagogika va psixologiya ta`lim muassasasi xodimlari ham ishtirok etishdi .Tadqiqotda jami 30 nafar respondent qatnashdi. Tadqiqotning birinchi bosqichida biz maktabgacha va boshlag`ich ta`lim bolalarining ruxiy xolat xususiyatlarini tadqiq etdik. R. Bens, S. Kaufman, B. Gudinaf, S.R. Reynolds, G. Xomentauskas, R.F. Belyauskaytelarning tadqiqotlariga asoslanib, bolaning o`zini yaxshi xis etishi, o`ziga va atrofdagilarga samimiy munosabati, o`ziga ishonch xisslarini konstruktiv asab psixika statusi sifatida qabul qililishni lozim topdik,zero aynan shu psixik xolatlar bolaning shaxsiy rivojlanishiga asos soladi. Destruktiv asab-psixika statusi esa, aksincha boning shaxsiy rivojlanishiga to`sqinlik qilib, quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi: xavotirlik, qo`rquv, to`laqonli emaslik xissi, nizolarga moyillik va asabiylik.Bolaning asab-psixik statusi xususiyatlarini aniqlash va o`rganish maqsadida "Uy. Daraxt. Inson" (UDI) rasmli testdan foydalandik. Rasmli testlar orqali bolaning ichki dunesini bilib olish imkoniyati juda keng, zero bola rasm chizish faoliyati orqali o`z ichki kechinmalarini, atrof-muxitga bo`lgan munosabatini to`laroq bayon eta oladi. Tayyorlov guruhidagi maktabgacha ta`lim muassasasi tariyalanuvchilari va boshlang`ich ta`limning o`quvchilaridan iborat ikkala gurux natijalari statistik 62taxlildan so`ng, “UDI” testi bo`yicha o`rta ko`rsatkichlarning normal xolatini ifoda etishdi. Bu xolatni Kolmogorov-Smirnovlarning taqsimot tengligi mezoni isbotladi (r -qiymati 0,620 va 0,623ga teng) hamda mediana va o`rta qiymat ko`rsatkichlari tengligi o`rta nisbatda bo`ldi. Mazkur ko`rsatkichlar sinalmalarning reprezentativligini ifodalaydi hamda turli emotsional xolatda bo`lgan bolalarni aniqlash imkoniyatini beradi. Buning uchun biz protsentil usulidan foydalandik. Ushbu usul 24% dan 74% gacha bo`lgan o`tra ko`rsatkichlar qiymatini ifodalaydi. Demak, bizda «konstruktiv A-PS» ( 24% dan kam) va «destruktiv A-PS» ( 74%dan yuqori) ko`rsatkichlarga ega bo`lgan ikki guruh xosil bo`ldi, ya`ni yuqori ball ko`rsatkichi ruhiy xolat samaradorligiga teskari proporsionalligini ifoda etdi. Asab–psixika statusi komponentlaridan aynan simptomokomplekslarni ko`rib chiqsak. Dispersion tahlilga ko`ra maxsus simptomokomplekslarning guruxlararo dispersiya ballari guruh ichidagi qiymatdan yuqori ( 0,033 nisbatda F- qiymati 3,32). Bu shundan dalolat beradiki, simptomokomplekslar tizimli yaxlit strukturaga ega. “UDI” metodikasi natijalarining dispersion taxlili orqali tayyorlov guruhi tarbiyalanuvchilari va kichik maktab yoshi o`quvchi bollarning asab-psixika statusida yesh davrlari xususiyatlari aniqlandi. F- qiymatning yosh davrga ta`sirida 13,71 r=0,009 o`rtacha ko`rsatkichi tayyorlov guruhidagi bolalarda va kichik maktab yoshi o`quvchilarida destruktivlik darajasi statistik jihatdan xar xil ekanini ifodalaydi. «Simptomokompleks yosh nisbati» dagi F-qiymatning 9,84 r=0,004 ko`rsatkichi bolaning asab-psixika statusiga uning yoshi ta`sir etishidan dalolat bermoqda. Ko`rsatilgan farqlar o`rta qiymat hisobida ifodalangan, ya`ni: tayyorlov guruhidagi tarbiyalanuvchilar 63destruktivlikning o`rta darajasi N-PS 6,17ga ega; kichik maktab yoshi o`quvchilari esa – 3,93ni ifodalaoqda. Boshqacha qilib aytganda, “destruktiv” guruhidagi kichik maktab yoshi o`quvchilari tayyorlov guruhidagi tarbiyalanuvchilariga nisbatan yaxshirok emotsional xolatga ega. 64UMUMIY XULOSALAR Xulosa sifatida shuni ta`kidlash joizki, kattalar (ota-onalar, tarbiyachilar va o`qituvchilar) ning bolaga bo`lgan munosabatida muxabbat, qadrlash, mas`uliyat xissi qanchalik yuqori bo`lmasin, bolaning shundayligicha qabul qilish xissi o`zining intergralligi bilan ajralib turibdi, bu esa o`z navbatida bolaning ijtimoiylashuv jaraenining muammolariga hamda asab-psixika statusi destruktivligiga zamin yaratadi. Oilaviy munosabatlarda ma`naviy ehtiyojga asoslangan aloqalardan biri- muloqot qilish jarayoni muhim hisoblanib, shaxs shakllanishida kata rol o`ynaydigan namuna va taqlid singari shu darajada hal qiluvchi vazifani ado etadi. Chunki, kishi o`zaro shaxslararo munosabatlar jarayoniga kirishishi bilangina atrof-muhitda sodir bo`layotgan voqeiliklardan xabardor bo`lib, ular o`rtasida axborot ayirboshlash yuzaga keladi. Aslini olganda ham kishilar o`z farzandlariga muloqot tarzida o`qtirib o`rgatadigan har qanday ilmiy, ijtimoiy tajribalari, malaka va bilimlari ham ijtimoiy-taraqqiyotning mahsuli sifatida kishilik Birinchidan, shaxs ijtimoiylashuvi jarayonida uning o`zi to`g`risidagi ijtimoiy tasavvurlari tizimining shakllanishida oila omilining roli shundaki, bunda asosiy shakllantiruvchi mexanizm rolini, eng avvalo, oiladagi ma`naviy-ruhiy muhit, uni tashkil etuvchi ota-ona va yaqinlarning o`zaro munosabatlaridan tashqari ota- onaning farzandga bo`lgan munosabatlari, bola ongida shakllantiriladigan kognitiv fikr – tushuncha va g`oyalar katta rol o`ynaydi. Bu o`rinda tadqiqotimiz ota- onalarning o`zlari hamda o`z farzandlari haqidagi baholari, ya`ni ijtimoiy tasavvurlari turlicha bo`lishi, lekin onalarning baholari otalarnikidan yuqoriroq 65ekanligini ko`rsatdi. Ikkinchidan, ota-onaning o`zaro munosabatlari ta`sirida maktabgacha yoshdagi bola ijtimoiy tasavvurlari tizimida shakllangan “Men” konsepsiyasi besh tarkibiy qismdan iborat bo`lib, unga qadriyatlar konsepsiyasi, nominatsiyalar konsepsiyasi, yosh konsepsiyasi, ijtimoiy muhit konsepsiyasi hamda jins konsepsiyalari kiradi va ular o`ziga xos ierarxik tuzilmaga egadir. Taraqqiyotning har bir bosqichida ushbu bosqichning yetakchi faoliyati va omillariga bog`liq tarzda uning u yoki bu komponenti yetakchi bo`ladi. Biz o`rgangan toifada nominatsiya, jinsga oid konsepsiyalar qadriyatlar konsepsiyasiga nisbatan rivojlanganligi ma`lum bo`ldi. Uchinchidan, maktabgacha yoshdagi taraqqiyot bosqichida jinsiy o`zlikni anglash konsepsiyasi, ya`ni shaxsning qaysi jins vakili ekanligiga oid tasavvurlar ustuvor bo`lgani uchun ham ota-ona va ular o`rtasidagi jinslararo munosabatlar o`zlikni anglash jarayonining bosh yo`nalishi bo`lib hisoblanadi. Yosh nuklear oilalarda otaning ustuvorligi tan olinsa-da, jinsiy o`zlikni anglashda bola uchun onaning hissiy yaqinligi ta`sirchandir. To`rtinchidan, maktabgacha yoshdagi bola “Men” konsepsiyasining tuzilishi, uning ayrim unsurlari, ularning o`zaro nisbati va ontogenezning turli bosqichlaridagi mazmuni, shuningdek, ularning shakllanishiga ta`sir ko`rsatuvchi oilaviy munosabatlar bilan o`zaro aloqasi, avvalo, oiladagi munosabatlar va ota- onaning o`zlikni anglash darajasi bilan belgilanadi. Nuklear oilalarda erning ham, xotinning ham o`ziga nisbatan munosabatlari darajasi yuqori, aksariyatida o`rtachadan yuqori bo`lgani sababli, ularning bolaga ko`rsatadigan ta`siri ham sezilarlidir. 66Beshinchidan, o`zini baholashning shakllanishi murakkab jarayon bo`lib, u bolaning o`z “Men”ini baholashi va ota-onaning real bahosi o`rtasidagi aloqani namoyish qilib, bolaning istiqboldagi psixik rivojlanishini bashorat qilishga imkon beruvchi mexanizmdir. Bunda bolaning ota-onasidan kutayotgan baho tizimi, ota va ona beradigan baholar o`rtasidagi farq boladagi adekvat yoki noadekvat bahosi uchun ijtimoiy psixologik turtkidirki, tadqiqotimiz ushbu jarayonda onalar bahosining ancha adekvatligi va farzandlarning ham ular ta`sirida bo`lishini isbotladi. 67FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI. 1 Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida». 2 Karimov I.A. «Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori» Toshkent, «O`zbekiston», 1997 y. 283 b. 3 Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda» Toshkent, «O`zbekiston», 2000 y. 5 b. 4 Karimov I.A. «O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li» Toshkent, «O`zbekiston», 1992 y. 80 b. Karimov I.A. «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir» «O`zbekiston» nashriyoti, 1995 y. Avloniy A. «Turkiy guliston yohud axloq» Toshkent, «O`qituvchi», 1992 y. 11-14 b. Axatova D. «Abdurauf Fitratning oilaviy munosabatlarga oil qarashlari» «Xalq ta`limi» jurnali Toshkent, 2006 y. 4-son, 62-65 b. Ahliddinov R. «O`zbek oilasi fazilatlari» «Xalq ta`limi» jurnali. Toshkent 1998 y. 1-son, 51-56 b. Zunnunov A. «pedagogika nazariyasi» Toshkent, «Aloqasi» 2006 y. Inomova O. «Farzand-nihol, ota-ona bog`bon» Toshkent, «O`qituvchi» 1994 y. Ibragimov X. «Ekologik ta`lim-tarbiyada bolalar bog`chasining oila bilan hamkorligi» «Xalq ta`limi» jurnali. Toshkent, 2004 y. 2-son, 59 b. Inomova M. «Oilaviy tarbiyani takomillashtirishning nazariy asoslari» «Xalq ta`limi» jurnali. Toshkent, 1998 y, 3-son, 12-19 b. Inomova O. «Oila tarbiyasida milliy xususiyatlarni hisobga olish» 68«Xalq ta`limi» jurnali. Toshkent, 2004 y, 5-son, 56-58 b. Kaykovus K. «Qobusnoma» Toshkent; 1992 y, 82-87 b. Lutfullaev N. «Oilaning tarbiyaviy ahamiyati» «Xalq ta`limi» jurnali. Toshkent; 2005 y. 2 son. 44-48 b.

Oilaviy munosabatlar


 

MUNDARIJA

KIRISH....................................................................................................... 

I BOB.     OILAVIY MUNOSABATLAR TIZIMIDA BOLANING O`ZINI-

O`ZI ANGLASHI MUAMMOSI................................................................ 

1.1.   Ong   va   o`zini-o`zi   anglash,  “Men” konsepsiyasi va “Men” obrazifenomenining psixologiyada o`rganilishi........................................................ 

1.2  Oilaviy ijtimoiylashuv jarayonida bola o`zini-o`zi anglashini o`rganish masalasi

1.3. Bolaningo`zini anglashida ona shaxsining roli........................................ 

  1. BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA “MEN” KONSEPSIYASINING SHAKLLANISHIGA TA`SIR QILUVCHI IJTIMOIY PSIXOLOGIK OMILLARNI O`RGANISH
    1. Maktabgacha yoshdagibolaning o`zi to`g`risidagi tasavvurlari shakllanishida referent guruh sifatida oilaningroli
    2. Maktabgacha yoshdagibolalarning o`zini-o`zi anglashida ota-ona o`zaro munosabatlarining roli
    3. Maktabgacha yoshdagibolalarda “Men” konsepsiyasining rivojlanishi bilan er-xotin munosabatlarining o`zarobog`liqligi
  2. BOB. OILAVIY MUNOSABATLARNING O`ZIGA XOSLIGI VA BOLALARDA “MEN”KONSEPSIYASINING TUZILISHINI EMPIRIK
    1. Tadqiqot metodikalari

JIHATDAN O`RGANISH.......................................................................... 

  1. Ota-onalar va bolaning o`zinianglash diagnostikasi natijalari

XULOSA..................................................................................................... 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI………………….……


 

KIRISH

Inson uzining butun xayoti va faoliyati davomida ob`ektiv dunyoni bilib boradi. Bilish dunyoni inson ongida aks etishining murakkab jarayoni bo`lib, u bilmaslikdan bilishga, noani va to`la bo`lmagan bilimlardan ancha aniq va to`la bilimlarga tomon xarakat kilish sifatida soodir bo`ladi. Bilish tevarak-atrofdagi odamning narsa va xodisalarni xissiy idrok kilishdan boshlanadi. Tashki olamning sezgi, idrok va tasavvurning xosil bulishiga olib keladi, bular real borlikdagi narsalarni insonongida aks ettiradi. Tevarak-atrofdagi olamga muvaffakiyatli ta`sir etish uchun bu olam rivojlanishining ob`ektivkonuniyatlarini bilish kerak.Fakat xissiy bilish yordamidagina bu konunlarning moxiyatini tushunish mumkin emas. Abstrakt tafakkur tabiat va jamiyat xayoti rivojlanishining ob`ektiv konunlarini bilishga xizmat kiladi. Abstrakt tafakkur xissiy bilish axborotlarini umumlashtirib, narsa va xodisalardagi xamma muxim bulmagantasodifiy tomonlardan uzoklashadi xamda narsa va xodisalarning moxiyatiga kirib borib, ularningrivojlanishidagi umumiy konuniyatlarni ochib beradi. Umumlashtirish natijalari fan tushunchalari va konuniyatida ifodalanadi. Ularning xakikiyligi amaliyotda tikshiriladi, amaliyot bilimlarning xakikiyligini kursatuvchi oliy mezondir.

Mavzuning dolzarbligi. Ta`kidlash joizki, oila ijtimoiy institutsifatida o`zining barcha vazifalarini bajargantaqdirdagina, mafkuraviy tarbiyaning kafolatli o`chog`iga aylanadi.Zero, har bir oilaningmuqaddas vazifasi – qobiliyatli farzandlarni o`stirish, ularni jismoniy,intellektual va ma`naviytomondan yetuk qilib, ota-onasiga, Vataniga sadoqatli insonlar qilib tarbiyalashdan iborat. Ya`ni,ham ma`naviy, ham jismoniy jihatdansog`lom, barkamol insonfaqat sog`lom oilada shakllanishi mumkin. Oiladagi sog`lom muhit va barqarorlik esa yaxlit jamiyat ma`naviy takomilining aslosidir.

Sharqda bir necha asrlar oldin oila va uni tashkil etish, oilaviy munosabatlar, uning shaxs kamolotidagi o`rni va roli xususida Yusuf Xos Xojib, Kaykovus, Jaloliddin Davoniy, Muxammad Sodik Koshgariy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy kabi allomalarimiz ham o`z karashlarini bayon etib kelganlar.

XIX asrning oxiri XX asrningboshlarida ijod qilgan o`zbek ma`rifatparvarlari Abdurauf Fitrat, AbdullaAvloniy, Abdulla Qodiriylarning asarlarida xalqimizning milliy qadriyatlari, turmushtarzi, oiladagi farzandlar tarbiyasi milliy ruhda ifodalangan.

Mustaqil taraqqiyot yo`liga chiqqan O`zbekistonda ko`plab yangi sohalar qatori aholiga psixologik maslahatlar berish hamda oilaviy psixoterapiya sohasini rivojlantirishga xizmat qiladigan tadqiqotlarga bo`lgan muayyan ehtiyoj tobora ko`proqsezilmoqda. Zero, bunday xizmatlarga ehtiyojbir tomondan oilaviy munosabatlarni muvofiqlashtirishga xizmat qilsa, ikkinchitomondan, shu maskandatarbiyalanayotgan bolalarning psixologik rivojlanishiga ota-onalar tomonidan ko`rsatiladigan e`tiborning samarasini belgilaydi. Bolaning psixik rivojlanishi uning ruhiyatiga ta`sir ko`rsatuvchi ob`ektivva sub`ektiv omillarga, xususan, undagi o`zliknianglash, o`ziga-o`zi beradiganbaholar hamda munosabatlarning xarakteriga bog`liqdir. Bu, avvalo, inson shaxsining psixologik asoslarini shakllantiruvchi, uning emotsional, intellektual va ijtimoiyrivojlanishiga zamin yaratuvchi ontogenezning dastlabki bosqichlariga taalluqlidir. Bunda oiladagi munosabatlar, xususan, ota-onalar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar, shuningdek, ota-ona va farzandlar o`rtasida o`rnatiladigan munosabatlarning tabiati katta rol o`ynaydi. Oila ijtimoiy guruhlarning eng kichigi bo`lib, bolada o`zi va o`zgalarto`g`risida shakllanadigan ijtimoiytasavvurlarining dastlabki muhiti sifatida katta ijtimoiy ahamiyatga molik maskandir. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek, “Insonning eng sof va pokiza tuyg`ulari, ilk hayotiytushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag`rida shakllanadi. Bolaning xarakteri, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma`naviy mezon va qarashlar – yaxshilik va ezgulik, oliyjanoblik va mehr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir”.1 Tadqiqotning dolzarbligi, shu nuqtai nazardanboladagi jamiyatda, insoniymunosabatlar tizimida munosibmaqomga ega bo`lishini ta`minlaydigan eng dastlabkiijtimoiy tasavvurlar hamda o`zi va o`zgalar to`g`risidagi tushunchalarning shakllanishiga oiladagi ma`naviy-ruhiy munosabatlarning rolini aniq empirikma`lumotlar bilan asoslashga bo`lgan davrning ehtiyojidan kelib chiqadi.

Ko`plab psixologik tadqiqotlarda oila bola shaxsining shakllanishi va uning ijtimoiylashuviga ta`sir ko`rsatuvchi omil sifatida baholanadi. Lekin boladagi o`zi to`g`risidagi barcha tasavvurlarning shakllanishida u tarbiyalanayotgan oiladagi munosabatlarning xususiyatlari, oila tiplari va ota-onalik maqomlarining ular  tomonidan qay darajada anglanishining bevosita roli alohida tadqiqot doirasida O`zbekiston sharoitida o`rganilmagan. Bu masala amaliyahamiyatga molik bo`lib,“...inson o`z umri davomida oladiganbarcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo`lgandavrda olar ekan”.2 Demak, shu informatsiyalar orasida bolaning o`z “Men”ini to`g`rishakllantiradigan va shu orqali uni ijtimoiy psixologik munosabatlarga ruhan tayyorlaydigan ma`lumotlarning manbai va ta`sir kuchini o`rganish yosh ota-onalar va oilashunoslar uchun o`ta dolzarb ahamiyat kasb etadi.

Tadqiqotning ishining maqsadi: maktabgacha yoshdagi bolaning o`zini- o`zi anglashi mazmuniga ta`sirko`rsatuvchi oilaviy munosabatlar, xususan,ota-ona va farzandalar munosabatidagi ijtimoiy psixologik ta`sirlarva er bilan xotin o`rtasidagi hamda ota-ona bilan bola o`rtasidagi munosabatlarning o`zaro bog`liqligini tadqiq qilish.

Tadqiqotning vazifalari:

  1. Maktabgacha yoshdagibolalarda o`zini-o`zi anglashining psixologik xususiyatlari va “Men” konsepsiyasining shakllanganlik darajasini aniqlash uchun nazariymanbaalar bilan ishlash, ilmiy adabiyotlar taxlili..
  2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o`zini-o`zi anglashiga taalluqli bo`lgan asosiy psixologik komponentlarni vam ularga ta`sir etuvchi ijtimoiy psixologik omillarning xususiyatlarini aniqlash.
  3. Oiladagi munosabatlarning sub`ektlari sifatidagi ota-onaning o`zlikni anglash xususiyatlariniidrok kilish,bola tarbiyasidagi burch tushunchasining psixologik mexanizzmlarining shakllanganlik darajasini, oilaviy munosabatlarning,

ota va ona, ota-onahamda bola munosabatlarining turli jihatlari o`rtasidagi psixologik bog`liqlikni aniqlash orqali “Men” obraziga tegishli ijtimoiy psixologik mexanizmlarni tadqiq qilish.

  1. Oiladagi munosabatlar, er xotin o`rtasidagi kattalar va yoshlar o`rtasidagi, aka-uka, aka singil munosabatlariva ota va ona o`rtasidagi, ota-onava bola o`rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari, bola “Men” konsepsiyasining mazmunidan kelib chiqib,ayrim alohida komponentlar o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni tajribalar asosida empirik jihatdan asoslash.

Tadqiqot ishining ob`ekti: to`liq yosh oilalarning vakillari bo`lmish 35nafar ona va 35 nafar ota hamda ularning maktabgacha yoshli farzandlari xizmat qildi. Tadqiqotda jami 90nafar respondentlarishtirok etdilar.

Tadqiqot ishining bazasi Andijon shaxar maya bag`cha MFY yashovchi oilalar.

Tadqiqot ishiningpredmeti: maktabgacha yoshdagi bola “Men” konsepsiyasining o`ziga xos ijtimoiypsixologik xususiyatlari va ularning rivojlanish darajasi, oiladagi munosabatlar xususiyatlarining o`zaro aloqasihisoblanadi.


 

Купить