Информация о документе

Цена 60000UZS
Размер 403.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Социология

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

33 Продаж

Oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda qadriyatlar omilining sotsiologik tahlili

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FAKULTETI SOTSIOLOGIYA YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN BITIRUV MALAKAVIY ISHI MAVZU: OILAVIY MUNOSABATLARNI MUSTAHKAMLASHDA QADRIYATLAR OMILINING SOTSIOLOGIK TAHLILI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….3 I.BOB. OILAVIY MUNOSABATLARNI MUSTAHKAMLASHDA QADRIYATLARNING SOTSIOLOGIK TAHLILINING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI. 1.1. Qadriyatlar tushunchasining mazmun-mohiyati……………………………6 1.2. Oila ijtimoiy institut sifatida……………………………………………….14 1.3. Oila institutining shakllanishida qadriyatlarning o‘rni……………………..23 I bob bo’yicha xulosa……………………………………………………………32 II.BOB.O‘ZBEKISTONDA OILAVIY MUNOSABATLARNI MUSTAHKAMLASHNING HUQUQIY-MADANIY ASOSLARI 2.1. Oila institutining huquqiy asosi………………………………………………33 2.2. Yosh oilalarda qadriyatiy mo‘ljallarning xilma-xilligi sabablari……………..38 2.3. Oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda milliy, diniy va moddiy qadriyatlarning empirik tahlili…………………………………………………….47 II bob bo’yicha xulosa……………………………………………………………. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ILOVALAR Kirish Bitiruv malakaviy ishi mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Bugungi kundagi zamonaviy jamiyat sharoitida ijtimoiy hayotning muhim bo‘g‘ini bo‘lgan oila institutining transformatsiyaga uchrashi tabiiy jarayon hisoblanadi. Bu ma’noda O‘zbekistonda oilaviy muammolarning sotsiologik tahlili, zamonaviy oilaviy munosabatlar rivojida milliy - mental omillar ta’siri tadqiq etilgan. Mamlakatimizda so‘nggi yillarda oila mustahkamligini ta’minlash, ajrishishlarning oldini olish, turli ko‘rinishdagi oilaviy-maishiy tazyiq va zo‘ravonliklarning oldini olishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Oilaviy munosabatlarni tartibga solish majburiy tarzda normativ - huquqiy xarakterga ega. Nikohni yuridik jihatdan rasmiylashtirish nafaqat er-xotinga, balki ularning ixtiyoriy ittifoqini qayd etadigan davlatga ham qator mas’uliyatlarni yuklaydi. Shu bois, oilaviy munosabatlarning mustahkamligi muammosi nafaqat jamoat fikri bilan, balki davlat siyosati darajasida amalga oshiril ishi lozim. Shuning uchun Oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda qadriyatlar omilining sotsilogik tahlil qilish muammosi o‘ziga xos dolzarb masalalardan biri sanaladi. Bitiruv malakaviy ishining ob’ektini oilalar mustaxkamligini ta’minlashda qadriyatlar omili tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti oilalar mustaxkamligini ta’minlashda qadriyatlar omilining institutsional, ma’daniy hamda ijtimoiy xususiyatlari tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. O‘zbekistonda oilaviy munosabatlarning mustahkamligida qadriyatlarning ta’sir omillarini aniqlab, ularning ijtimoiy foydali hususiyatlarini takomillashtirish bo‘yicha nazariy taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: -oila va nikoh muammolarining sotsiologik tadqiq etilishidagi zamonaviy nazariy yondashuvlar va konseptual g‘oyalarni tahlil qilish - oila institutining shakllantirishda milliy, diniy, moddiy qadriyatlarning ahamiyatini ko‘rsatish -yosh oilalarda qadriyatiy mo‘ljallarning xilma-xilligini tahlil etish - oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda qadriyatlar ahamyatini empirik tadqiq etish - tadqiqotlar natijasida olingan ma’lumotlar asosida ilmiy xulosa va tavsiyalar berish; Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilarda namoyon bo’ladi: Mazkur tadqiqot doirasida oilalarning shakllanishida milliy, diniy, moddiy qadriyatlarning ahamiyati ilmiy nazariy xulosalarga tayangan holda ochib berilgan. Yosh oilalar qadriyat arentatsiyalarining xilma-xilligi oilaviy munosabatlarni mustahkamligiga to’siq bo’lishi ilmiy asoslangan. Oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda qadriyatlarning ahamiyati empiric tadqiqotlar asosida ko’rsatilgan. Bitiruv malakaviy ishining adabiyotlar tahlili. G‘arb mutafakkirlari va faylasuflari oilani sotsiomadaniy hodisa va jamiyatni ijtimoiylashuviga xizmat qiluvchi asosiy omil sifatida ko‘rsatganlar. Ushbu yo‘nalish Platon, Aristotel, F.Bekon, T.Gobbs, I.Kant va boshqalarning asarlarida o‘z aksini topgan. M.Veber, E.Dyurkgeym, O.Kont, M.Mid, T.Parsons, P.Sorokin va boshqalar oila-jamiyat munosabatlaridagi o‘zaro ta’sir va o‘zaro manfaatli bog‘liqlik muammolarini chuqur tahlil etib, oila shakllarini turkumlaganlar. XIX asr oxirlariga kelib R.Xill, Ch.Kuli, F.Le-Ple va boshqa olimlar oilaning qarindosh-urug‘chilik munosabatlari doirasidan «er-xotinlik» oilasi darajasigacha torayib borishi qonuniyatlarini o‘rganganlar. Oila «sotsial guruhlar» ga mansublik nuqtayi nazaridan «alohida xususiyatli birlamchi guruh» sifatida ta’riflanib «nuklear oila» g‘oyasining shakllanishiga asos bo‘ldi. Ushbu nazariy yondashuv U.Djeyms, F.Znaneskiy, U.Tomas, Z.Freydlar tomonidan takomillashtirilgan. Ular shaxs va oila o‘rtasidagi o‘zaro aloqa birlamchi, shaxslararo munosabatlar muammolarni tahlil etishgan. Oilaning o‘ziga xosligi xususida E.Giddensning ilmiy hissasini alohida ko‘rsatish joiz. Uning tadqiqotlarida oila instituti turli shakllarining tarixiy dinamikasi, avlodlararo qadriyatli, sotsio-madaniy vorislikni ta’minlanishidagi roli, nikoh istiqbollari va rivojlanish tendensiyalari, oilaviy-nikoh munosabatlarining an’anaviy va muqobil shakllarining nisbatining nazariy-metodologik asoslari yaratilgan. O‘zbekistonda amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar ichida o‘zbeklarning oilaviy hayoti, etnik xususiyatlari, an’anaviy turmush tarzining madaniy tavsiflari, ma’naviy-ma’rifiy xususiyatlariga doir ilmiy ishlarni alohida ko‘rsatish lozim. Xususan, O.B.Atamirzaev, Z.X.Arifxanova, M.X.Ganieva, I.M.Jabborov, O.Bo‘riev, O‘.Qayumov, N.M.Latipova, A.F.Monogarova, Q.Nasriddinov, F.M.Otaxo‘jaev, Z.Rasulova, Sh.M.Sodikova, R.A.Ubaydullaeva, R.A.Umurzakova, I.Shoymardonov, M.Xolmatovalarning ilmiy tadqiqotlarida o‘zbek oilasi tarixi, oilaviy va jamoaviy turmushning o‘ziga xosliklari, urfodat va marosimlar, an’anaviy oila shakllari borasida keng qamrovli ma’lumotlar jamlangan. Nikoh va oilaning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari G‘.B.Shoumarov, N.X.Lutfullaeva, M.M.Umarovalar oila va nikoh munosabatlarining huquqiy jihatlari F.M.Otaxo‘jaevlar tomonidan tadqiq etilgan. Ushbu tadqiqotchilarning ilmiy izlanishlari ob’ekti sifatida oila barqarorligi, uning butunligi va mustahkamligi omillari, er-xotin munosabatlari muammolari olingan. Bitiruv malakaviy ishining usullari . Tadqiqotda tarixiylik, mantiqiylik, tizimlilik, o‘zaro aloqadorlik ilmiy-tadqiqot tamoyillaridan kelib chiqqan holda qiyosiy tahlil, anketa, kuzatish kabi tadqiqot usullaridan foydalanilgan. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur bitiruv malakaviy ishda bayon etilgan materiallardan mavzuga oid qo’llanmalar, maqolalar, kurs ishlari tayyorlashda foydalanish tavsiya qilinadi. Shuningdek undan sotsiologiya va ijtimoiy ish fanlariga oid darslik va o‘quv qo‘llanmalar tayyorlashda ham keng foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 paragrafni o’z ichiga olgan 2ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. I.BOB. OILAVIY MUNOSABATLARNI MUSTAHKAMLAS H DA QADRI- Y A TLARNING SOTSIOLOGIK TAHLILINING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI. 1.1 . Qadriyatlar tushunchasining mazmun-mohiyati. Qadriyat tushunchasi inson sotsial hayotining asosiy omillaridan biri bo‘lib, uni boshqa tushunchalar orqali ta’riflash adekvat mazmun ifoda etmaganligi tufayli, inson uchun qadr-qiymatga ega ma’nolari bilan izohlash mumkin. Rus sotsiologi V.P.Tugarinov qadriyat tushunchasining mazmunini ehtiyoj, manfaat, qiymat kategoriyalari bilan aloqadorlikda ochib beradi” 1 . Oila mustahkamligi muammosini o’rganishda qadriyatlar tizimini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. F.Znaneskiyga ko‘ra, qadriyat tushunchasi narsa fenomen tushunchasidan farqlanadi. Qadriyat su’bektiv bo‘lib, u inson uchun biror ahamiyat kasb etadi. 2 T.Parsonsning ta’rifiga ko‘ra, qadriyat normativ standart bo‘lib, u individning xususiy holatlarini qamrab olgan holda, sotsial muhit bilan shartlangan hulq-atvor tizimi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘z navbatida me’yor individ va jamoa uchun belgilangan hulq-atvor modeli hisoblanadi”. 3 Qadriyatlar tizimi shaxsning nisbatan barqaror jihati sanalib, ular inson hayoti davomida intiladigan ideallar va etalonlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Qadriyatlar inson faoliyatini rejalashtirishga, uzoq muddat bir qolipda ushlab turishga sabab bo‘ladi. Qadriyatlar inson hulq- atvorining asosiy jihatini, uning alohida hati-harakatlarini belgilaydi. Bu ma’noda qadriyatlar shaxs motivatsiyalarini determinlashtiruvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. 4 Qadriyatlar insonning tasavvurlari, dunyoqarashi, uning ijtimoiylashuv me’yorlarini belgilaydi. 1 Цит. по: И.И. Антонович. Толкотт Парсонс - основатель функцио нализма, создатель теории социальной системы // Современная американ ская социология. М., 1994. С.73. 2 . См.: Г. Фотев. Флориан Знанецкий: гуманистическая социология // Современная американская социология. М., 1994. С. 51-52. 3 Парсонс Т. Функциональная теория изменения // Американская со- циологичекая мысль. М., 1994. С.467. 4 См.: Дробницкий О.Г. Мир оживших предметов. М., 1967. С.303-311. Qadriyatlar tizimi asosan motiv va ehtiyojlar sohasi bilan bog‘liq. Zero, aynan qadriyatlar oilaviy munosabatlarda muhim belgilovchi omillardan biri bo’lib xizmat qiladi Biroq shunga qaramay ijodkorlar turli ijodiy uyushma va guruhlarning a’zosi sifatida jamiyatdagi mavjud qadriyatlar tizimiga ta’siriga tushishga moil bo‘ladilar. Bu hol ularning emotsional ta’sirchanliklari bilan izohlanadi. Bundan tashqari ijodkorlar faoliyatini namuna sifatida ko‘rsatish,ularni turli mukofot va grantlarga jalb qilish jamiyatdagi dominant qadriyatlar bilan murosa qilishga undaydi. Lenton mazkur holatni“hayotiy maqsad”ning kompanentlaridan biri deb ataydi.Ushbu sotsial maqsad qaysidir ma’noda biologik impulslar bilan ham bog‘liq. Biroq bu ma’noda biologik impulslar muhim ahamiyat kasb etmaydi” 5 . Bundan tashqari qadriyatlar individ hulq-atvorini va intilishlarini bevosita boshqarishga qaratilgan ijtimoiy ideallar bilan ham bog‘liq tarzda namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari klassik sotsiologlar qadriyatlarni turli me’yorlarga ko‘ra tasniflaydilar. Biroq ushbu tasnifdagi qadriyatlar o‘zaro aloqadorlik kasb etadi bu aloqadorlik ikki xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: birinchidan, qadriyatlar ahamiyatlilik darajasiga ko‘ra taqsimlanib, ular ierarxik tuzilma hosil qiladi. Ikkinchidan, ushbu qadriyatlar o‘zaro uyg‘un, bir-birini to‘ldirish bilan birga, mo‘tadil, hatto o‘zaro zid, qarama-qarshi ko‘rinishda ham namoyon bo‘ladi. Har qanday munosabatda bo‘lgani kabi oilaviy munosabatlarda ham qadriyatlar tizimini quyidagi darajalarga ajratish mumkin: 1. G‘oyat darajada ma’qul ko‘riladigan, lekin doim ham amal qilinmaydigan qadriyatlar; 2. Normal deb hisoblaniladigan hamda ko‘p hollarda amal qilinadigan qadriyatlar; 3. Me’yoriy bo‘lmagan, qoralaniladigan shuningdek, axloqsizlik, jinoyat sifatida baholaniladigan qadriyatlar. 5 Мертон Р.К. Социальная теория и социальная структура // Социо логические исследования. 1992. №2. С. 119. Ba’zi qadriyatlar legitim, majburiy bo‘lib, standart sifatida qabul qilinadi hamda ularning vositasida muayyan maqsad amalga oshiriladi. Ayrim qadriyatlar esa normadan tashqari, pragmatik qadriyatlar sifatida ko‘riladi. Qadriyat tushunchasi nihoyatda xilma-xil ma’noda, turli sohalarda qo‘llaniladi. Qadriyatning kundalik hayotdagi ma’nosi kishilar o‘rtasidagi muloqotlarda, ommaviy ahborot vositalarining xabarlarida o‘ziga hos tarzda namoyon bo‘lmoqda. Kundalik hayotda, ko‘pchilik nazarida narsalar (masalan, qimmatbaho buyumlar, taqinchoqlar), tabiat hodisalari, ijtimoiy voqealar, jamiyatdagi talablar, orzu-umidlar, an’ana va marosimlar, madaniy boyliklar va boshqalar qadriyat sifatida tushuniladi. Bundan tashqari, odamlar o‘zlari ishonib, gohida intilib, qiziqib yoki orzu qilib yashaydigan maqsad, orzu yoki ideallarga ham «qadriyat» tushunchasini qo‘llaydilar. Xullas, kundalik hayotda ko‘pchilik tomonidan qo‘llaniladigan «qadriyat» iborasi, odamlar uchun biror zarur ahamiyat kasb etadigan obekt, narsa, hodisa va boshqalarga nisbatan ishlatiladi. Tabiat va madaniyat buyumlarining inson ehtiyojini qondirishi va uning maqsadlariga hizmat qilishi takidlanganida, asosan ularning foydasi, qimmati nazarda tutiladi. Haqiqatan ham, buyumlarning iqtisodiy qimmati kishilar uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ammo buyumning qadri hisobga olinmasa, masalaning aksiologik jihati ochilmaydi. Qadriyat kategoriyasi buyum yoki narsalarning iqtisodiy qimmatini ifodalaydigan tushunchadan farq qiladi. Shu ma’noda qadriyat narsa va buyumlarning qimmatiga nisbatan qo‘llanilmasdan, balki inson uchun biror ahamiyatga ega bo‘lgan voqelikning shakllari, holatlari, narsalar, voqealar, hodisalar, jarayonlar, holatlar, sifatlar, talab va tartiblar va boshqalarning qadrini va ijtimoiy ahamiyatini ifodalash uchun ishlatiladigan falsafiy kategoriyadir. Bu kategoriya o‘zida qadriyat obyektining nafaqat qimmatini, balki ijtimoiy ahamiyatini, falsafiy-aksiologik mazmunini, jamiyat va inson uchun qadrini ham ifodalaydi. Qadriyat, baho va qadr. Qadriyatlar muammosiga bag‘ishlangan (asosan rus tilidagi) ilmiy-falsafiy manbalarning ko‘pchiligida qadriyat (cennost’) tushunchasini baho (ocenka) tushunchasi bilan qiyoslash, ularga bir hil daraja va ko‘lamdagi tushunchalar sifatida qarash hollari uchraydi. Bu ikki tushuncha qiyoslanayotganda, qadr tushunchasi e’tiborga olinmaydi. Balki, bunday holga rus tilidagi «ocenka» va «cena» so‘zlarining o‘xshash ma’noli (ko‘proq iqtisodiy) tushunchalar ekanligi sabab bo‘lishi ham mumkin. Rus tilida qadr iborasi ishlatilmaydi, uning ruscha tarjimasi yo‘q. Qadr tushunchasi o‘zbek tilida serqirra ma’no va mazmunga ega, u tilimizdagi bazi ibora va so‘zlarda o‘ziga hos sharqona falsafiy mazmun borligidan dalolat beradi. Qadriyatning mazmuni va ahamiyati «baho» tushunchasida to‘la-to‘kis aks etmasligi, turlicha ifodalanishi ham mumkin. Qadriyatning haqiqiy qadrini, mazmuni va ahamiyatini bahosiga qarab aniqlash qiyin bo‘ladigan hollar ham uchraydi. Aslida qadriyatning qadrini bilish, uning ahamiyatini anglab olish va baholash bir-biri bilan uzviy bog‘liq jihatlarni tashkil qiladi. Qadriyatning ahamiyati anglab olinmasa, qadri to‘g‘ri tushunilmasa, unga t o‘ g‘ri baho berib bo‘lmaydi. Aynan shu ma’noda qadriyatni baholash unga bo‘lgan munosabatni ham ifodalaydi, bu esa o‘z navbatida kishilarning talablari, ehtiyojlari va maqsadlari bilan bog‘liqdir. Qadriyatni baholashda qancha xilma-xil maqsad va ehtiyojga ega bo‘lgan kishilar ishtirok etsa, uning haqiqiy bahosini aniqlash ham shuncha qiyinlashib boraveradi. Qadriyatshunoslikda qadriyat tushunchasi bilan bu tushuncha bog‘langan obyekt o‘rtasida farq bor, deb qaraladi. Agar qadriyat berilgan qadrni ifodalaydigan falsafiy tushuncha sifatida qaralmasa, unga ta’riflarining son-sanoqsiz bo‘lishi aniq. Negaki, dunyoda qadrlanadigan narsalar, hodisalar, voqealar, jarayonlar, joylar va sifatlar, ideal va maqsadlar nihoyatda ko‘p. Qadriyat tushunchasi esa ularning birortasi uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri ism, atama yoki bevosita nom bo‘la olmaydi, balki ularning qadrini anglatadigan tushuncha sifatida namoyon bo‘ladi. Odamlar bitta jamiyatda, bir davrda va o‘xshash sharoitlarda yashayotganliklariga qaramasdan, u yoki bu narsaning qadri turlicha anglab olinadi, tushuniladi va talqin qilinadi. Ijtimoiy jarayonlar tasirida kishilarning qadriyatlar tug‘risidagi tasavvuri, qarashlari o‘zgaradi, bu esa taraqqiyot jarayonida odamlarning turmush sharoitlari, hayoti va manaviy qiyofasidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. Ana shunga ko‘ra, hammada ham qadrlash tuyg‘usi doimo bir xil bo‘lavermaydi, ijobiy va salbiy qarashlar, turli hil jihatlar har qanday qadriyatning qarama-qarshi tomonlarini tashkil qiladi. Ijobiyligi va salbiyligi, baholanishi va ahamiyatiga ko‘ra bir-biriga mutlaqo ziddek bo‘lib ko‘rinadigan yaxshilik va yomonlik, haqiqat va haqsizlik, baxt-saodat va g’am-kulfat, taraqqiyot va tanazzul kabi tushunchalar hayotning bir-biriga zid va chambarchas bog’langan tomonlarini ifodalaydi. Shuni alohida takidlash kerakki, qadriyatlar jamiyatning rivoji va kishilar hayotining turli davrlarida turlicha ahamiyat kasb etadi, tarixiy zaruriyatga mos ravishda goh u, goh bu qadriyat ijtimoiy taraqqiyotning eng oldingi pog’onasiga chiqib oladi, boshqalarini xiralashtirganday bo‘lib tuyuladi. Natijada ijtimoiy rivojlanish va taraqqiyot qonuniyatlariga mos ravishda, oldinga chiqib olgan qadriyatni barqaror qilishga intilish nisbatan kuchayadi. Masalan, yurtni yov bosganida – ozodlik, imperiya hukmronligi nihoyasida — istiqlol, urush davrida — tinchlik, tutqunlikda — erkinlik, kasal va bemorlik onlarida — salomatlikning qadri oshib ketadi, ularga intilish kuchayadi. Talim tarbiyaning muhim omillari bo‘lgan qadriyatlarning namoyon bo‘lish shakllari orasida o‘z ahamiyatini, ijobiylik xususiyatlarini doimiy saqlab qoladiganlari ham bor. Bular — inson vujudining tirikligi, umri va hayoti, sihat- salomatligi, mehnati, bilimi, muomalasi. U lar inson va jamiyat bor ekan, o‘zining ijtimoiy ahamiyatini saqlab qolaveradi. Afsuski, ularning qarama-qarshisi bo‘lgan kasallik, ma’nosiz hayot kechirish, bilimsizlik va boshqalar ham tarixiy jarayonlarning hamrohi. Tiriklik bor ekan — o‘lim, borliq eng buyuk mavo ekan — yo‘qlik, inson tirik jonzod ekan — kasallik, hayot kechirishdan maqsad mazmunli umr ekan — ma’nosiz qo‘yilgan bazi qadamlar, yashashning zaruriy shartlaridan biri bilish va anglash ekan — bilimsizlik, taraqqiyotga intilish bor ekan — tanazzul va boshqalar insoniyatni doimo taqib qiladi. Yuqoridagi ijobiy qadriyatlarning ahamiyati ham ularga teskari bo‘lgan jihatlarga nisbatan aniqlanadi. Yoshlarda, ayniqsa, talaba va o‘quvchilarda ma’naviy yetuk tuyg‘ularni shakllantirishda ana shunday aksiologik bog‘liqliklarning botiniy va zohiriy tomonlarini o‘rgatish katta ahamiyat kasb etadi. Har qanday jamiyat, ijtimoiy- tarixiy birliklar (urug’, qabila, elat, halq, millat, ijtimoiy subyektlar va boshqalar o‘ziga xos qadriyatlar tizimiga ega bo‘ladi. Bu qadriyatlar tizimida asosiy bo‘lmagan qadriyatlar muayyan qatorni tashkil qiladi, turli holatlarda namoyon bo‘ladi. Jamiyat rivojining muayyan davri yoki biror davlatda ham ana shunday qadriyatlar tizimi mavjud bo‘ladiki, u o‘sha davr, jamiyat va davlat kishilari, ularning faoliyati uchun umumiy mezon vazifasini o‘taydi. Har bir ijtimoiy tarixiy birlik, sinf va partiyalar ham ana shunday qadriyatlar tizimi asosida faoliyat ko‘rsatadilar, ulardan foydalanadilar yoki ularga erishishning turli usullarini qo‘llaydilar. U yoki bu qadriyatning ahamiyatini aniqlashda ana shunday tizimlar mavjud ekanligini unutmaslik, uning biror davr, ijtimoiy birlik, soha, jarayon va boshqalar uchun qanday mavqega ega ekanligini nazardan qochirmaslik lozim. Bir qarashda qadriyatlarning shakllari son-sanoqsiz va nihoyatda tartibsizga o‘xshab ko‘rinadi. Aslida esa bashariyat, olam, tabiat va jamiyatda ajabtovur uyg‘unlik mavjud. Qadriyat shakllari ham ularga mos ravishda ana shunday uy g‘ unlikda, qonuniy bog‘lanishda, umumiy aloqadorlikdadir. Bunday holatda ularning klassifikatsiyasida tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea, hodisa, jarayonlar muayyan ko‘lamda, qadriyat shakllari esa ular bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Makon va zamonda ushbu qadriyat obyektlari borliqning biror shakli, jihati, voqelikning biror qismi, olamdagi narsalar va atrof-muhitning eng muhim tomonlari sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu ma’noda qadriyatlarning umumbashariy, umumsayyoraviy va mintaqaviy hamda biror kichik hudud yoki joyga bog‘liq bo‘lgan shakllarini ko‘rsatish mumkin. Bunda umumiylik, xususiylik va alohidalikning dialektikasi zamonaviy atamalar «global», «zonal» va «lokal» qadriyat obyektlarining o‘zaro munosabati tarzida zohir bo‘ladi. Jamiyatning yashashi, odamlarning hayot kechirishi uchun yuqoridagi qadriyatlar bilan birga jamiyatdagi umumijtimoiy va umuminsoniy qadriyatlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning jamiyat, uning tuzilishi, ijtimoiy birliklar va ijtimoiy ong shakllariga aloqador turkumlarini ko‘rsatish mumkin. Masalan, jamiyatning tuzilishiga hos milliy, sinfiy, irqiy va boshqalar yoki ijtimoiy ongning shakllariga bog‘liq: siyosiy, huquqiy, ahloqiy, diniy, hamda jamiyatning asosiy sohalariga bog‘liq: iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, manaviy. Ijtimoiy qadriyat shakllari orasidagi farqlar aslo mutlaq emas, balki nisbiydir. Ular orasida o‘tib bo‘lmas chegaralar yo‘q. Bugungi kunga kelib qadriyatlar iborasi nihoyatda mashhur bo‘lib ketdi. Uni juda keng ma’noda ishlatish, ayniqsa, madaniy-ma’naviy hodisalar, urf-odatlar, an’analar va boshqalarga nisbatan umumiy nom yoki atama sifatida qo‘llash hollari ko‘p uchramoqda. Kundalik muloqotda qadri bor narsa, voqea, hodisa, xususiyat va boshqalarni «qadriyat» deb atashga ko‘pchilik o‘rganib qoldi. Ammo har bir so‘z, atama va tushunchaning mohiyati va mazmunini o‘ziga sig’diradigan sifat chegarasi bor. U yoki bu tushunchadan ana shu mazmunga sig‘maydigan ko‘lamni talab qilishning keragi yo‘q. Zero, qadriyat tushunchasining ommalashib, mashhur bo‘lib ketganligi juda yaxshi. Lekin uni yanada kengroq ma’noda yoki zarur bo‘lmagan hollarda ham ishlatish bu tushunchaning mazmunini xiralashtirishi, uning mohiyatini ifodalaydigan sifat chegarasini sarobga aylantirib qo‘yishi, qadrini tushirishi mumkin. Qadriyatlar – umumbashariy, milliy va shaxsiy bo‘lishi mumkin: 1) Olam, tabiat va jamiyatning eng muhim tomonlarini, aloqadorliklarini ifodalaydigan qadriyatlar umumbashariy xususiyatga ega. Bunday qadriyatlar o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydigan, umumbashariy abadiy qadriyatlardir; 2) Muayyan bir elat, millat, xalqning hayoti, turmush tarzi, tili, madaniyati, urf- odat va an’analari, o‘tmishi va kelajagi bilan bog‘liq qadriyatlar milliy qadriyatlardir; 3) Inson, uning faoliyati, turmush tarzi, e’tiqodi, umr ma’nosi, odobi, go‘zalligi bilan bog‘liq qadriyatlar shaxsiy qadriyatlardir 6 . X. Qodirova o‘zining “Milliy qadriyatlar va ma’naviy merosning jamiyat hayotidagi o‘rni” nomli maqolasida: “O‘zbekiston xalqi umuminsoniy va milliy 6 Tarbiya ensiklopediyasi. –T; “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2010. B.509-510. qadriyatlarga tayanadi. Bularning biri ikkinchisini inkor etmaydi” deydi. 7 Milliy qadriyatlar quyidagilardan iborat, deb quyidagilarni sanaydi: 1. Xalqimiz hayotida jamoa bo‘lib yashash ruhining ustuvorligi; 2. Xalq ongida ustuvor bo‘lgan fikr – do‘st va yaxshi qo‘shni bo‘lib, tinchlik va totuvlikda, yaqindan hamkorlikda yashash; 3. Oila, mahalla, el-yurt, Vatan tushunchalarini muqaddas bilish; 4. Ota-ona, mahalla jamoalariga, rahbarlarga yuksak hurmat-e’tibor ko‘rsatish, butun jamiyatni hurmat qilish; 5. Millatning o‘lmas ruhi, millat ma’naviyatining hayotbaxsh manbai sifatida ona tiliga muhabbat uyg‘otish, uni sevish; 6. Kattalarga hurmat-ehtirom, kichiklarga izzat-e’tibor, degan qoidaga amal qilish; 7. Ayol zotiga ehtirom ko‘rsatish, ya’ni, muhabbat, go‘zallik va nafosat timsoli bo‘lgan ayolni qadrlash; 8. Sabr-toqat va mehnatsevarlik; 9. Halollik, mehr-oqibatni nazarda tutadi. 8 Bir qator olimlar tomonidan yozilgan “Shaxs ma’naviyatini shakllantirish omillari va vositalari” nomli kitobda O‘zbekistonni yangilash va rivojlantirish yo‘li to‘rtta asosiy negizga asoslanadi: 1. Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; 2. Xalqimiz ma’naviy saviyasini mustahkamlash va rivojlantirish; 3. Insonni o‘z imkoniyatlarini erkin namoyish qilishi 4. Vatanparvarlik, insonparvarlik, tolerantlik deb qayd etilgani ham aynan milliy qadriyatlarimiz asosida tarbiyaviy ishlarni yoshlar o‘rtasida olib borishda ko‘proq qanday yo‘nalishlarga e’tibor qaratish va targ‘ibot ishlarida mahalla, oila, jamoat, tarbiyaviy muassasalarning o‘rnini kuchaytirish zarurligini ko‘rish mumkin. Mualliflar qadriyatlar va ularning turlariga quyidagicha yondoshganlar: • Oilaviy qadriyat – bir oila uchun ma’lum bir ma’naviyat turi (masalan, tug‘ilgan kunni nishonlash); 7 X.Qodirova. Milliy qadriyatlar va ma’naviy merosning jamiyat hayotidagi o‘rni 8 Jalolov H. Oila, mahalla va maktab hamkorligi.Tarbiya. №2-son.2006.B.13. • Milliy qadriyat – millatning asrlar mobaynida yaratgan ma’naviy boyliklari, noyob tarixiy obidalarini avaylab-asrash, kelgusi avlodlarga yetkazish, rivojlantirish, hurmat bilan munosabatda bo‘lish, hurfikrlilik, vijdon va din erkinligini qaror toptirish, ma’naviy mulkni milliy qadriyat sifatida himoya qilish; • Jamoa qadriyati – ma’lum bir mahallada, qishloqda, mehnat jamoasida biron ijtimoiy hodisa (ommaviy tadbirlar, masalan, hashar) urf bo‘lgan; • Umuminsoniy qadriyat – jahon xalqlari uchun ijobiy ahamiyat kasb etuvchi, insoniyatning umumiy manfaatlariga mos keluvchi moddiy va madaniy hamda mezonlar majmuasi maqsad va intilishlarini o‘zida ifoda etadi. O‘zbekistonda oilani rivojlantirish, oila institutini mustahkamlash borasidagi ishlarni tizimlashtirish va samaradorligini yanada oshirishga global darajada Birlashgan Millatlar Tashkilotining Barqaror taraqqiyot maqsadlari doirasida, shuningdek, 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi doirasida qaralmoqda. Taraqqiyot strategiyasida inson qadrini ulug‘lashga yo‘naltirilgan 7 ta ustuvor yo‘nalishlar va yuzta maqsadning barchasining negizi oilalarning ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy barqarorligi, tinchligi va farovonligi masalalariga qaratilgan. Shuningdek, ushbu taraqqiyot strategiyasining 69-maqsadi aynan xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash, ularning jamiyat hayotidagi faol ishtirokini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib 9 , belgilab berilgan barcha masalalar xotin-qizlarni qo‘llab- quvvatlash orqali oilalarning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini ta’minlashga yo‘naltirilgan. 10 9 Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi 2022–2026 10 Narbayeva T.K./O‘zbekistonda oila institutini mustahkamlash – davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri. 2023. 1.2. Oila ijtimoiy institut sifatida Ma’lumki oila ijtimoiy institute sifatida sotsiologiya, sotsial psixologiya, psixologiya kabi fanlarning tadqiqot obyekti sanaladi. Shu bois, ijtimoiy fanlarga oid adabiyotlarda oila kategoriyasi turli nuqtayi nazarlardan kelib chiqqan holda turlivha ta’riflanadi. Unga ko’ra oila - bu nikoh yoki qon qarindoshligi bilan bog'liq bo'lgan odamlarning asosiy jamiyati bo'lib, unda bolalar tarbiyasi ta'minlanadi va boshqa ijtimoiy ahamiyatga ega ehtiyojlar qondiriladi. Sotsiologlar uchun oila, birinchi navbatda, rollar, me'yorlar va tashkiliy shakllarning maxsus tizimi yordamida shaxsning takror ishlab chiqarishini tartibga soluvchi ijtimoiy institutdir. Oilaviy munosabatlarning asosi nikoh - bu ayol va erkak o'rtasidagi munosabatlarning ijtimoiy shartli shakli bo'lib, u orqali jamiyat ularning jinsiy munosabatlarini tartibga soladi va ruxsat beradi, shuningdek, nikoh va qarindoshlik rollarini o'rnatadi. Nikoh er-xotinlar o'rtasidagi jinsiy munosabatlarning yagona maqbul, ijtimoiy ma'qullangan va huquqiy shakli hisoblanadi. U o'z tarkibiga erkak va ayolning nikoh munosabatlarini tartibga soluvchi ham normalarni, ham urf-odatlar majmuasini (uchinish, nikoh marosimi, asal oyi va boshqalar) o'z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda G'arb jamiyatlarida nikoh bilan bog'liq monogamiya bir erkak bir vaqtning o'zida bir nechta ayolga turmushga chiqishi mumkin bo'lganda. Shu bilan birga, global miqyosda monogamiya nikohning eng keng tarqalgan shakli emas. Amerikalik antropolog Jorj Merdok 565 xil jamiyatda qiyosiy tadqiqot olib borgan. ko'pxotinlilik(ya'ni, erkak yoki ayolning bir nechta turmush o'rtog'i bo'lishi mumkin bo'lgan nikoh shakli) ularning 80 foizida ruxsat etiladi. Ko'pxotinlilikning ikki turi mavjud: ko'pxotinlilik bunda erkak bir vaqtning o'zida bir nechta ayolga turmushga chiqishi mumkin va kamroq tarqalgan poliandriya, bunda ayol bir vaqtning o'zida turli erkaklar bilan ikki yoki undan ortiq nikohda bo'ladi (qoida tariqasida, bunday nikoh shakli bunday nikohda tug'ilgan bolaning biologik otasi noma'lum bo'lgan vaziyatni keltirib chiqaradi). Turmush o'rtog'ini tanlash sohasi nuqtai nazaridan nikohlar quyidagilarga bo'linadi endogamous(o'z jamiyatidagi mahbuslar) va ekzogam(turli guruhlar vakillari o'rtasida tuzilgan). Bu ikki turdagi oilaning paydo bo'lishiga olib keladi: ijtimoiy jihatdan bir hil (bir hil) unda turmush o'rtoqlar va ularning ota-onalari bir xil ijtimoiy guruhlarga, qatlamlarga va sinflarga mansub va ijtimoiy jihatdan heterojen (turli xil). "Nikoh" va "oila" toifalari juda ko'p farqlarga ega bo'lishiga qaramay, bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir. Turmush o'rtoqlar o'rtasidagi munosabatlardan farqli o'laroq, oila ham nikoh va ota-ona munosabatlariga ta'sir qiluvchi ijtimoiy tashkilotdir. Turmush qurgan shaxslar bir-biriga qarindosh bo'lib qoladilar, ularning nikoh majburiyatlari esa oilaviy rishtalar bilan bog'lanadi. ancha kengroq odamlar doirasi (bir tomonning qon qarindoshlari qarama-qarshi tomonning qarindoshlariga aylanadi). Oila tarkibiga quyidagi munosabatlar guruhlari kiradi, ular birgalikda oilani maxsus ijtimoiy hodisa sifatida yaratadi: tabiiy-biologik, ya'ni jinsiy (jinsiy) va qarindoshlik; xo'jalik, uy-ro'zg'orchilikka, turmush va oilaviy mulkni tashkil etishga asoslangan; ma'naviy-psixologik va axloqiy-estetik, nikoh va ota-ona sevgisi tuyg'ulari, bolalarni tarbiyalash, keksa ota- onalarga g'amxo'rlik qilish, xulq-atvorning axloqiy me'yorlari bilan bog'liq. Bugungi kunga kelib, bir qator tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, oilaning bir nechta asosiy funktsiyalarini ajratib ko'rsatish mumkin: - reproduktiv, ya'ni ijtimoiy rejada aholining biologik takror ishlab chiqarilishi va bolalarga bo'lgan ehtiyojini qondirish - shaxsiy rejada; - tarbiyaviy - yosh avlodni ijtimoiylashtirish, jamiyatning madaniy takror ishlab chiqarishini ta'minlash; - iqtisodiy - ba'zi oila a'zolarining moddiy resurslarini boshqalari uchun olish, voyaga etmaganlar va jamiyatning nogiron a'zolarini iqtisodiy ta'minlash; - birlamchi ijtimoiy nazorat sohasi - hayotning turli sohalarida oila a'zolarining xatti-harakatlarini axloqiy tartibga solish, shuningdek, turmush o'rtoqlar, ota-onalar va bolalar, keksa avlod vakillari o'rtasidagi munosabatlardagi javobgarlik va majburiyatlarni tartibga solish; - ijtimoiy maqom - oila a'zolariga ma'lum ijtimoiy maqom berish, ijtimoiy tuzilmani takror ishlab chiqarish; - dam olish - barcha oila a'zolari uchun oqilona bo'sh vaqtni tashkil etish; - hissiy - psixologik himoya, hissiy qo'llab-quvvatlash, shaxslarning hissiy barqarorligini olish 11 ; “Bugungi kunda nikoh mulk va maqomni boshqa avlodga o'tkazishga qaratilgan rishta bo'lishni to'xtatdi. Ayollar iqtisodiy mustaqillikka erishgan sari, turmush qurish iqtisodiy sheriklik zaruratining oqibati bo'lib qolmoqda... Ajralishlar sonining ko'payishi, ehtimol, nikohdan chuqur umidsizlik bilan emas, balki turmush qurish istagining kuchayishi bilan bog'liq. Oilani mamnuniyat keltiradigan to'liq qonli ittifoqqa aylantiring 12 . Oila jamiyat bag‘rida tashkil topib, rivojlanishi bilan birga uning jamiyatda bajaradigan o‘z vazifalari, funksiyalari mavjuddir. Oilaning vazifalarini 3 guruhga ajratish to‘g‘riroqdir. 1. Oilaning demografik vazifasi. 2. Oilaning ijtimoiy vazifasi 3. Oilaning iqtisodiy vazifasi. Oilaning demografik vazifasiga – uning demografik faoliyati ya’ni, oilada farzandlarning tug‘ilishi, inson naslini jamiyatning davom ettiruvchi avlod yaratish kiradi. Oilaning ijtimoiy vazifasiga – oilada farzandlarni tarbiyalash, inson sifatida kamolga yetkazish, ularning tabiatga, jamiyatga va o‘zaro bir- 11 https://minikar.ru/uz/lyubov-i-otnosheniya/semya-kak-osnovnoi-socialnyi-institut-semya- kak-socialnyi-institut-tipy/ 12 E. Giddens "Sotsiologiya" birlariga muxabbatni shakllantirish, dam olish va salomatligini tiklash kabilar kiradi. Oilaning iqtisodiy vazifasiga – oila a’zolarini oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa yashash uchun zarur bo‘lgan moddiy vositalar bilan ta’minlash kiradi. Oila o‘z mavjudligini saqlab qolish uchun o‘zining barcha vazifalarini bajarishi shart. Oila vazifalarining bajarilishi bir-biri bilan bog‘liqg‘liq holda ro‘y beradi. Rivojlanish jarayonida oila vazifalari bir-biriga olish sifatida ta’sir etadi. Oilaning mohiyati va vazifalari dunyodagi barcha xalqlar uchun bir xil, lekin uning bajarilish darajasi ana shu xalqlar yashagan, yashab kelayotgan davrdagi ijtimoiy- iqtisodiy, munosabatlarga, turmush tarziga, ularning urf-odatlari, dini, qadriyatlariga bog‘liqdir. Turli adabiyotlarda oilaning asosiy funksiyalari sifatida quyidagilar ko‘rsatiladi: -iqtisodiy funksiya-oila iqtisodi, byudjeti, daromadini rejali sarflash, kundalik harajatga, zarur buyumlarga pul ajratish, bir necha yildan so‘ng olinadigan narsalarga mablag‘ yig‘ish, tajab ro‘zg‘or yuritish. Shu bilan birga o‘sayotgan avlodda shu malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish, iqtisodiy masalalarni hal etishni o‘rgatish -reproduktiv f unk siya-jamiyatning biologik uzluksizligini ta’minlash, bolalarni dunyoga keltirish; -tarbiyaviy funksiya-bolalarni aqliy, jismoniy, ahloqiy, estetik tarbiyasini amalga oshirish; -rekreativ funksiya-o‘zaro jismoniy, moddiy, ma’naviy va psixologik yordam ko‘rsatish, bir-birini salomatligini tiklash, mustahkamlash va oila a’zolarini dam olishini tashkil etish -kommunikativ funksiya-oila a’zolarining o‘zaro muloqot va o‘zaro tushunishga bo‘lgan ehtiyojini qondirish; -regulyativ funksiya-oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni boshqarish tizimini, birlamchi ijtimoiy nazoratni, oilada ustunlik va obro‘ni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Bunda kattalar tomonidan yosh avlodni nazorat qilish va ularni moddiy va ma’naviy tomondan qo‘llab-quvvatlashni nazarda tutadi. -flyutsitologik funksiya-shaxsiy baxtga erishishga bo‘lgan ehtiyojning qondirilishiga intilish. Oilaning ijtimoiy mohiyatini tahlil qilayotganda shuni bilish muhimki, oila jamiyatning jismoniy va sotsiomadaniy avlodlar almashinuvini, ya’ni farzandlar tug‘ilishi va oilaning boshqa a’zolarining shart-sharoitini ta’minlashini anglash mumkin. Oila sotsiologiyasi individual va jamoaviy qiziqishlar o‘rtasidagi konfliktda o‘rtada turuvchini o‘z predmeti deb hisoblar ekan, u bu jarayonlarni nafaqat sotsio-institutsional darajada, balki oilaviy-guruhiy va individual mikrodarajada ko‘rib chiqadi. Oilaning mikrosotsiologik tahlili millionlab alohida oilalarning a’zolarini tarbiyalashga erishishi, oilaviy xayot tarzi orqali ularning turli individual ehtiyojlarining qondirilishini o‘rganishni taqozo etadi. Oila kichik guruh sifatida insonlar nigohida alohida e’tibor, qadr-qimmatga ega. Shu ma’noda oilaviy hayot bo‘ydoqlik va nisbatan ham qadr-qimmatlidir. Oila shaxslar o‘rtasida o‘zboshlik sifatida o‘rganish va inersiya hisobidan emas, balki faqat insonlarning o‘zaro ichki tortishishi (intilishi) ga ko‘ra mavjud bo‘la oladi. Mikrosotsiologiyaning asosiy masalasi – oilaviy munosabatlarning holati, oilaviy birdamlikka halaqit beruvchi konfliktlar va tashqi to‘siqlar, oilaviy rollarni bajarishga va birgalikdagi oilaviy faoliyatning samarasiga ta’sir etuvchi omillardir. Mikro va makro sotsiologiyasi o‘rganilayotgan obyektning darajasiga ko‘ra farqlanadi. Alohida oila qanchalik unikal, boshqalardan farq qiluvchi hayot tarziga ega bo‘lmasin bari bir u tashqi oilalar bilan o‘xshash bo‘lgan xususiyatlarga ega bo‘ladi. Shubhasiz oila sotsiologiyasi bir butun tizimni o‘rganadi, lekin ilmiy soddalashtirish maqsadida oila makro va mikro tadqiqotlar obyekti hisoblanadi. Oilani o‘rganishda sotsiologik va psixologik yo‘nalishlarni ajratish lozim. Sotsial psixologiya inson xulq-atvorini organizm sifatida ham emas, yakka shaxs sifatida ham emas, balki boshqa insonlar bilan o‘zaro harakat ishtirokchisi sifatida o‘rganadi. Oila bunda bir-biriga ta’sir ko‘rsatish, o‘zaro aloqa, kontaktlar natijasi sifatida ko‘riladi. Oilaning sotsial psixikasi individlar o‘rtasidagi birdamlik, kelishilganlikning vujudga kelishi va ushlab turilishini o‘rganadi – bunda diqqat markazida oilaviy biz ga tegishliligi bo‘lishiga muvofiq o‘zining MЕN – konsepsiyasini tashqi omillaridan qat’iy nazar tasdiqlashga intiluvchi, shaxs turadi. Oila sotsiologiyasi oilani bir butun tizim, bir-birini to‘ldiruvchi sotsiomadaniy rollarning birligi, vaqt o‘tishi mobaynida va hodisalar ro‘y berishi natijasida oila strukturasini o‘zgarishi sodir bo‘lganda, o‘zining butunligini saqlab qoluvchi avtonomiya sifatida o‘rgandi. Oila sotsiologiyasi individual xat t i- harakatni umumoilaviy xatti-harakat natijasi, sotsial-institutsional munosabatlar, sotsial status va rollarning s haxslararo namoyon bo‘lishini o‘rganadi. Sotsiolog shaxs tomonidan oilaviy holatlarni subyektiv aniqlanishi orqali oilaning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi hatti- xarakatning natijasini aniqlashga intiladi. Oila sotsiologiyasining muhim belgisi-oilaning kichik birlamchi guruh sifatida vujudga kelishi, funksiyalarini bajarishi va uning buzilishi(barbod bo‘lishi) qonunlarini o‘rganishga intilishidir. Turli davrlarda, turli hayot tarzi va madaniyatlarda alohida oilalar o‘zining noyobligi bilan ajralib turishiga qaramay, ular barpo bo‘lish va barbod bo‘lishida bir xil xususiyat bilan xarakterlanadi. Oila-ijtimoiy institut sifatida bir qator bosqichlardan o‘tadi. Bu bosqichlarning ketma-ketligi oilaviy jarayon yoki oilaning hayot tarzini tashkil qiladi. Tadqiqotchilar bu jarayonda turli fazalarni ajratmoqdalar. Ammo ularning ichida eng asosiylari quyidagilardir. A) birinchi nikohdan o‘tish-oilani tashkil bo‘lishi. B) bolalanishning boshlanishi - birinchi bolaning tug‘ilishi. V) bolalanish nihoyasi-kenja bola tuilishi. G) “bo‘shagan uya” oxirgi farzandning nikohi va uning oiladan bo‘linishi. D) oilaning tugatilishi-er-xotinlardan birini o‘limi. Oila sotsiologiyasi oila tashkilotining quyidagi umumiy ajratish aqidalari mavjud: nikoh shakliga qarab oila manogom va poligam oilaga bo‘linadi. Manogom oila-nikoh juftining mavjudligi. Poligam oila-bu erkak kishi bir nechta ayolga ega bo‘lishi mumkin. qarindoshlik aloqalari tartibiga qarab oila oddiy, nuklear yoki murakkab kengaytirilgan oilaviy turlari mavjud. Nuklear oilada er-xotin va ularning nikohsiz (nikoh yoshida emas) oilaviy juftini tushunamiz. Agar bolalardan birontasi nikoh qilingan bo‘lsa, ular kengaytirilgan yoki murakkab, ikki yoki undan ko‘p avlodlarni o‘z ichiga olgan oila kelib chiqadi. Oila ijtimoiy institutlar sifatida jamiyat paydo bo‘lishi, shakllanishi davrida paydo bo‘ladi. Oilaning shakllanishi va faoliyati jarayoni qadriyat me’yori o‘lchagichi bilan boliq. Masalan: bir odamning yoqtirish, uni turmush o‘rtoi sifatida tanlash. Er-xotin, qarindosh-uru, ota-ona va bolalar o‘rtasidagi seksual me’yor, intizom axloq tartiblaridan foydalanish va ularni bajarmaslik sanksiyalari. Bu qadriyatlar me’yorlar va sanksiyalar mazkur jamiyatda o‘zgaruvchan er- xotin o‘rtasidagi munosabatlar ko‘z oldiga keladi. Bu munosabatlar ularning jinsiy hayotini tartibga soladi va oilaviy ota-onalik, qarindosh- uruchilik majburiyatini va huquqlarini o‘rgatadi. Taraqqiyotning dastlabki bosqichida erkak va ayol o‘rtasidagi munosabat, katta va kichik o‘rtasidagi, avlod va ajdod an’analari asosida sinkret me’yor va intizom namunalariga asoslangan bo‘lib, diniy va axloqiy nuqtai-nazaridan qaralgan. Davlat paydo bo‘lishi bilan oilaviy hayotni boshqarish huquqiy tus oldi. Nikohni huquqiy shakllantirish nafaqat oila, balki davlatning o‘ziga ham ma’lum bir mas’uliyatni yukladi. Ijtimoiy nazorat va sanksiyalarni jamiyat fikrigina emas, balki davlat organlari ham amalga oshiradilar. Oilaning birinchi vazifasi A.G.Xarchyovning fikricha axolini tabiiy to‘ldirish bolaga bo‘lgan talabni qoniqtirish, bu shaxsiy reja shu bilan bir qatorda oila bir qator quyidagi vazifalarni bajaradi: - tarbiyaviy vazfa-yosh avlodni ijtimoiylashtirish, jamiyatning madaniyatini rivojlantirish; - ho‘jalik maishiy vazifa-jamiyat a’zolarining jismoniy soligini saqlash, bolalar va qariyalarga mehribonlik; - iqtisodiy vazifa-bir oila a’zolariga ikkinchi oila a’zolari uchun moddiy mabla olish, voyaga yetmagan va mehnatga layoqatsiz oila a’zolarini iqtisodiy qo‘llash; - birlamchi ijtimoiy nazorat muhiti-hayot faoliyatini turli muhitda oila a’zolarining xulq-atvorini axloqiy tartibga solish, shuningdek, er-xotin, ota-ona va bola, o‘rta va katta avlod o‘rtasida mas’uliyat va majburiyatlarning tartibga solish; - ma’naviy muloqot-oila a’zolari shaxsiyatlarining rivojlanishi, o‘zaro ma’naviy kamol topishi; - ijtimoiy mavqe-oila a’zolarini ma’lum bir ijtimoiy mavqeni taqdim qilish, ijtimoiy tarkibni qayta ishlash; - hordiq chiqarish-samarali dam olishni tashkillash, dunyoqarashlar, ehtiyojlarni o‘zaro rivojlanishi; - hissiyot-ruhiy himoya, his-tuyuni qo‘llab-quvvatlash, shaxslarni emotsional barqarorligi va ruhiy terapiya. Oilani ijtimoiy institut sifatida tushunish uchun oiladagi vazifalarni tahlili katta ahamiyatga ega. Oilaviy vazifa (rol) jamiyatdagi insonning ijtimoiy rollarini ko‘rinishlaridan biri. Oilaviy rol shaxsning faoliyati va o‘z o‘rni bilan belgilanadi. Eng avvalo, er-xotinlik roli (er-xotinning vazifasi) ota-onalik vazifasi, bolalar (o‘il, qiz, aka, singil) vazifasi va hokazo. Oilaviy rolning ijrosi qator shartlarini, eng avvalo rol timsolining bajarilishidan iborat. Shaxs o‘ziga berilgan rolni, ya’ni oilada er yoki xotin bo‘lish, oilaning kattasi yoki kichigi bo‘lish vazifasini yaqqol ko‘z oldiga keltirmoi zarur. U yoki bu vazifa unga qanday me’yor qoidalarini yuklashini bilishi kerak. O‘z intizomi obrazini shakllantirish uchun o‘axs oilaviy rol tarkibida o‘zining va boshqalarning o‘rnini aniq belgilashi shart. Masalan: u oila boshlii rolini bajara oladimi, qisman yoki butunlay oilaning moddiy tutqichi bo‘la oladimi? Oilani muvaffaqiyatini shakllantirish uchun oilaviy rol talab qiluvchi vaziyatlarda o‘zini tuta bilishi ham e’tiborga ega. Masalan: u yoki bu boy odam oilaning boshqa a’zolarini moddiy ta’minlab kelgan. Ammo, keyinchalik u odam moddiy qiyinchilikka uchrab qoldi deylik, moliyaviy axvol o‘zgardi va vaziyatning o‘zgarishi shu zaxoti uning rolini o‘zgartirishni taqazo etadi. Oiladagi rol munosabatlari rol kelishuvchiligi yoki rol ziddiyati bilan ham ifodalanishi mumkin. sotsiologlarning fikricha rol ziddiyati ko‘pincha quyidagilardan kelib chiqadi. 1. Rol obrazining ziddiyati. Bunda rollar noto‘ri shakllantirilgan, noto‘ri bo‘lingan bo‘lishi mumkin. 2. Rollar orasida ziddiyat, undagi qarama-qarshilik to‘ri rollardan kelib chiqqan, rol yakunlaridan kelib chiqadi. Bunday ziddiyatlar ko‘p avlodli oilalarda ko‘proq uchraydi. Ikkinchi avlod vakillari bir vaqtning o‘zida ham bola, ham ota-ona rolini bajarishlari kerak. 3. Rol ichidagi ziddiyat, bunda qarama-qarshitalablar qo‘yiladi. Zamonaviy oilada, bu muammoning sababi ko‘pincha ayol kishidir. Oilada ayol kishi beka bo‘lishi. Bolalarni tarbiyalash, oila a’zolariga qarshi roli ajratilgan. Zamonaviy oilalarda erkak bilan birgalikda oilani moddiy mabla bilan ta’minlash roli ham ajratilgan. Agar ayol ijtimoiy yoki kab tomonidan erga nisbatan yuqori mavqega ega bo‘lsa va o‘z mavqeini oilaviy munosabatlarda ham qo‘llasa, ziddiyat yana ham jiddiylashadi. Bu vaziyatda er-xotinning sabablari ichida alohida o‘rnini tutadi. Masalan: qiz bola turmushga chiqqach oiladagi bekalik yoki onalik rolini bajarishni xohlamaydi, avvalgiday turmush tarzini davom ettirishga harakat qiladi. Zamonaviy jamiyatda oilaning zaiflanish jarayoni uning ijtimoiy instituti sifatida ijtimoiy faoliyatning o‘zgarishi rolsiz ila munosabatlarini kuzatmoqda. Shaxslarning ijtimoiylashishida oila o‘zining yetakchilik vazifasini yo‘qotmoqda. An’anaviy ayolga berilgan bekalik, onalik roli erkakka berilgan mulkka yagona ho‘jayinlik roli, oilaning iqtisodiy mustaqilligini saqlash roli bir-biri bilan almashib borayotganligini ko‘pchilik xrinstian va budda madaniyatiga ega oilalarda ko‘rish mumkin. Mamlakatlarda oilada ayollar iqtisodiy ta’minlanishni barcha erkak zimmasiga yuklatilgan vazifalarni o‘zlarining zimmalariga yuklashlari oilaviy qarorlarni, masalalarni hal qilishlari kuzatilmoqda. Bu xol oila faoliyatini o‘zgartirib yuboradi va jamiyat qator potiziv va negitav oqibatlarni olib keladi. Bir tomnda ayol o‘zligini oiladada teng huquqqa ega ekanligini hal qildi. Ikkinchi tomondan, ziddiyatli vaziyatni kuchaytirdi. Tug’ilish jarayonining kamayishi va o‘limning ko‘piyishiga olib kelgan demografik intizomiga ta’sir qildi. 1.3. Oila institutining shakllanishida qadriyatlarning o‘rni. Oilaviy qadriyatlar - bu har bir oila a'zosining o'zaro ta'siri va rivojlanishi uchun asos bo'lgan umumiy e'tiqodlar, tamoyillar va ideallar to'plami. Ular barcha oila a'zolari uchun muhim va mazmunli deb hisoblangan narsalarni aks ettiradi 13 . Bu qadriyatlar sevgi, hurmat, ishonch, qo'llab-quvvatlash, muloqot, mas'uliyat va boshqalar kabi jihatlarni o'z ichiga olishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, o'ziga xos oilaviy qadriyatlar har bir oilaning madaniy yoki diniy an'analariga qarab farq qilishi mumkin. Globallashuv, texnologiya va ijtimoiy o’zgarishlar muhim o’rin tutayotgan bugungi jamiyatda oilaviy qadriyatlar yanada muhim ahamiyat kasb yetmoqda. Ular oila a'zolari o'rtasidagi munosabatlarda barqarorlik va uyg'unlikni saqlashga yordam beradi. Bu ma’noda, oilaviy qadriyatlar hissiy aloqani kuchaytiradi, ishonchni mustahkamlaydi va nizolarni umumiy tamoyillar asosida hal qilishga imkon beradi. Ular, shuningdek, oilada,axloqiy va madaniy an'analarning rivojlanishiga asos bo'ladi. Oilaviy qadriyatlar tufayli odamlar bir- birlaridan qo'llab-quvvatlash va tushunishni topadilar, shuningdek, o'zlarining 13 https://uz.tierient.com/oilaviy-va-oilaviy-qadriyatlar/ shaxsiy imkoniyatlarini namoyon etishlari uchun qulay muhit yaratadilar. Ayniqsa, Oilaviy qadriyatlar bolalarning shaxsini shakllantirish va rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Ular hissiy, ijtimoiy va psixologik farovonligiga bevosita ta'sir qiladi. Oilalar umumiy qadriyatlarni baham ko'rsa, bolalar o'zlarining axloqiy tamoyillarini aniqlashga va o'z tanlovlarining to'g'riligini tushunishga yordam beradigan aniq axloqiy kompasga ega bo'lishadi. Oila, shuningdek, bolalar uchun birinchi maktab bo'lib xizmat qiladi, u yerda ular muloqot, empatiya va boshqa odamlarga hurmatni o'rganadilar. Oilaviy qadriyatlar shaxsning fikr va his- tuyg‘ularini ifodalaydi uchun xavfsiz muhit yaratadi va oilaviy hayotda faol ishtirok etishga undaydi. Oilaviy qadriyatlar bolalarning o'ziga xosligi va o'zini-o'zi qadrlashini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Ota-onalar muayyan qadriyatlarni qo'llab- quvvatlasa, ular bolalarning oila va jamiyatdagi o'rnini tushunishlariga yordam beradi. Oila uchun hayotdagi asosiy qadriyatlar, barcha oila a'zolarining hamjihatligini, ishonchini va sevgisini mustahkamlaydigan muayyan axloqiy tamoyillarga rioya qilishga intiladi 14 . Ushbu qadriyatlarni e'tirof etish va hurmat qilish orqali bolalarda o'z oilasi va madaniy an'analariga daxldorlik hissi rivojlanadi. Shuningdek, ular o'zlarining individualligini bilishadi va tengdoshlari va boshqalar bilan munosabatlarda sog'lom chegaralarni qurishni o'rganadilar. Shuningdek, o‘ z-o ‘ zini hurmat qilish shaxsiy yutuqlarni tan olish, hamdardlik va mas'uliyatli xatti-harakatlarni rag'batlantirish orqali sodir bo'ladi. Agar oilalar bolalarda ijobiy o'zini o'zi anglashni rivojlantirishga yordam beradigan qadriyatlarni qabul qilsalar, ular jamiyatga muvaffaqiyatli qo'shilish uchun asosga ega bo'ladilar. Bundan tashqari, o ilaviy qadriyatlar bolalarda hissiy intellektni rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Oilalar his-tuyg'ularni ifoda yetish va tushunishni rag'batlantiradigan qadriyatlarni qabul qilganda, bolalar o'zlarining his- tuyg'ularini yaxshiroq tushunishni va boshqalarga hamdard bo'lishni o'rganadilar. Ota-onalar hissiyotlarni boshqarish, nizolarni konstruktiv hal qilish va hamdardlik ko'rsatish sohalarida bolalar uchun namuna bo'lib xizmat qilishlari mumkin. Ushbu 14 https://cyberleninka.ru/article/n/oila-va-qadriyat. ko'nikmalar bolalarga boshqalar bilan sog'lom munosabatlar o'rnatishga va hayotdagi o'zgarishlar va qiyinchiliklarga muvaffaqiyatli moslashishga yordam beradi. Ota-onalar hissiy intellektning muhimligini ta'kidlaydigan oilaviy qadriyatlarni qo'llab-quvvatlab, bolalarga yanada ishonchli, rahm-shafqatli va hayotda muvaffaqiyat qozonishlariga yordam beradi. Oilaviy qadriyatlar bolalarda axloqiy tamoyillarni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Oila muayyan qadriyatlarga amal qilganda, ular axloqiy kompas va axloqiy xulq-atvorni rivojlantirish uchun asos yaratadi. Har bir millatning ma'naviy boyligi milliy va umuminsoniy qadriyatlarning birligidan tashkil topadi. Ma'naviy meros o'tmishning yutug'i. Uni to'la, odilona egallash va rivojlantirish esa hozirgi avlodning vazifasidir. O'z madaniy merosini, qadriyatlarini bilmaslik yoki mensimaslik manqurtlikdir. Ularni boyitib, yuksak darajaga ko'tarishga intilmaslik esa millat va uning istiqloli uchun fojeadir. Ma'naviyati yuksak darajada rivojlangan insongina istiqlol, vatanimizning ulug' bir kelajagi uchun mehnat qilishga o'zida kuch va qudrat topa oladi 15 . Shuning bilan birga, ota-onalar farzandlariga o’rnak bo’lib, ularga halol, adolatli va mas’uliyatli bo’lish yo’llarini ko’rsatadilar. Muloqot va axloqiy qadriyatlarning ahamiyatini muhokama qilish orqali bolalar xatti-harakatlarning to'g'ri va noto'g'riligi haqida fikr yuritish imkoniyatiga yega bo'ladilar. Oilaviy qadriyatlar orqali axloqiy tamoyillarni o'rnatish bolalarga hayotning barcha jabhalarida - shaxsiy xulq- atvordan ijtimoiy faoliyatgacha bo'lgan axloqiy asosni rivojlantirishga yordam beradi. Oilaviy qadriyatlarni shakllantirishda taqlid muhim rol o'ynaydi. Bolalar o'z ota-onalari va yaqinlarini kuzatadilar va ularga taqlid qiladilar, shuning uchun ota-onalarning xatti-harakatlari va qadriyatlari oilaviy qadriyatlarning shakllanishiga bevosita ta'sir qiladi. Agar ota-onalar o'z qadriyatlariga ega bo'lgan ijobiy namuna bo'lsalar, bolalar bu qadriyatlarni dunyoqarashining tabiiy qismi sifatida qabul qiladilar. Ular bu qadriyatlarning ma'nosi va jozibadorligini ko'rishadi. Ota-onalar, shuningdek, muloqot qilish, tushuntirish va kerakli xatti- harakatlarni modellashtirish orqali oilaviy qadriyatlarni yetkazishda faol ishtirok 15 https://cyberleninka.ru/article/n/oila-va-qadriyat yetishlari mumkin. Mahfiy suhbatlar va oilaning ahamiyatini ochiq muhokama qilish orqali bolalar yaxshi munosabatlarning mazmuni va tamoyillarini yaxshiroq tushunadilar. Bu ma’noda, oilaviy qadriyatlar nafaqat oilalar uchun, balki butun jamiyat uchun ham muhimdir. Ko'p oilalar umumiy qadriyatlarga ega bo'lsa, bu sog'lom munosabatlarni rivojlantirish va jamiyatning uyg'un ishlashi uchun barqaror poydevor yaratishga yordam beradi. Sevgi, hurmat, ishonch va qo’llab- quvvatlash tamoyillariga asoslangan oila ijtimoiy mas’uliyatli fuqarolar avlodlarini shakllantirishga xizmat qiladi. Bunday oilalarning bolalari ko'pincha yuqori hissiy intellektni namoyon qiladi, hayot qiyinchiliklariga yaxshiroq moslashadi va kelajakdagi oilalarida sog'lom munosabatlar o'rnatishga qodir. Bundan tashqari, oilaviy qadriyatlarning jamiyat uchun ahamiyatini ko'rib chiqishda ushbu qadriyatlarning avlodlarga o'tishidagi rolni ta'kidlash kerak. Har bir oilada madaniy an’ana va tamoyillarni saqlash orqali jamiyatning shakllanishi va rivojlanishiga hissa qo’shadigan meros bo’lib o’tadi. Oilaviy qadriyatlarga bir nechta misollar keltiramiz, lekin har bir oilada ular alohida muhokama qilinishi kerak va bu ro‘yxat ancha uzunroq bo‘lishi mumkin: • Ishonch va hurmat • Er-xotining bir-biriga sodiq bo‘lishi • Oilaning har bir a’zosi o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lish huquqi • Faqat konstruktiv tanqidga javob berish • Shartsiz sevgiga intilish (har bir oila a’zosini to‘liq qabul qilgan holda) • Bir-birlariga, hayotga va Ollohdan minnatdor bo‘lish • Suhbatdoshni to‘xtatmasdan tinglay olish • Agar kimdir yaqinlar oldida o‘zini aybdor his qilsa, kechirim so‘rash • Erdan boshqa barcha erkaklarni ota yoki o‘g‘il sifatida ko‘rish. Xuddi shunday, erkak boshqa barcha ayollarga ona, qiz yoki opa-singil sifatida qarashi kerak. • Oilada "ajralish" degan so‘zga o‘rin bo‘lmasligi kerak. Ayol o‘z erini hayotda eng zo‘r va yagona deb bilishi, erkak ham xotiniga shunday munosabatda bo‘lishi lozim. 16 16 Р . И смайлова ./О илавий қадриятлар мустаҳкам оила пойдевори Modernizatsiyalashgan o‘zgarishlar jamiyatning barcha sohalarida sodir bo‘ladi va bunda oila-nikoh munosabatlari mustasno emas. Zamonaviy oila jahonning ko‘plab mamlakatlarida nuklear bo‘lib, u ikki avlod, ya’ni, ota-ona va farzandlardan iboratdir. U o‘zida modernizatsiyalashuv jaraе�ni va uning oqibatlarini aks ettiradi. G‘arb davlatlari tajribasi ko‘rsatishicha modernizatsiyalashuv jara е�nida oilaviy munosabatlar shakli diversifikatsiyalashib boradi. Yevropa va Shimoliy Amerikaning ayrim davlatlarida bir jinsli nikohlar qonunlashtirilgan. Noan’anaviy oilalar an’anaviy oilalar qatori yuridik huquqlarga ega. Oila modernizatsiyasi butunjahon miqyosida bo‘lgani kabi, O‘zbekistonda ham shaxs hayotining erkak va ayol, kattalar va bolalar o‘rtasidagi munosabatlar va boshqalar kabi ko‘p qirralarini qamrab oladi. Mazmunan oila sohasida an’anaviy tartiblar, rollar va stereotiplarning sekinlik bilan zaiflashuvi sodir bo‘lmoqda. O‘zbekiston bu o‘zgarishlar sezilarsiz o‘ta yo tgan mamlakatlar qatoridadir. Oilaning muhokamaga sabab bo‘layotgan o‘zgarishining belgilari yig‘indisi oila transformatsiyasi deb nomlana е�tgan jara е�nni boshidan kechira е�tgan bo‘lib, zamonaviy oila shakliga o‘tish sodir bo‘lmoqda. Zamonaviy sharoitda yosh oilaning sotsial funksiyalari o‘zgarmoqda. Oilaning iqtisodiy funksiyalari qayta o‘zgarishlarni boshidan kechirmoqda. Zero, bozor munosabatlari oilani paternalistik va boqimandalik nuqtai nazaridan anglashdan voz kechishni tezlashtirdi. Natijada oilani saqlanishi – oilaning o‘z qo‘lida ekanligi tushunchasi mustahkamlandi. Mamlakatimizda so‘nggi yillarda oila mustahkamligini ta’minlash, ajrishishlarning oldini olish, turli ko‘rinishdagi oilaviy-maishiy tazyiq va zo‘ravonliklarning oldini olishga alohida e’tibor qaratilmoqda. «Arzimagan qiyinchilikka xam sabr qilmasdan, muqaddas oila qo‘rg‘onini buzish, ajrimlarga yul qo‘yishni barchamiz milliy urf-odatlarimizga, mehr-okibatli, andishali xalqimizga mutlaqo yarashmaydigan holat, deb baholashimiz zarur. Nega deganda, agarki bironta oilada notinch vaziyat hukmron bo‘lsa, o‘zaro nizolar tufayli begunox bolalar tirik yetimga aylanadigan bo‘lsa, yordam va ko‘makka muhtoj insonlar o‘z holiga tashlab qo‘yilsa, bunday holatga qarshi xammamiz birgalikda kurashishimiz kerak» 17 Shu nuqtai nazardan, dunyoviy va diniy bilimlar uyg‘unligida oila mustahkamligini ta’minlash, amaliy tadqiqotlar o‘tkazib, ilmiy- nazariy ahamiyatga molik xulosa va tavsiyalarni ishlab chiqish dolzarb vazifa hisoblanadi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning 76-moddasiga ko‘ra, davlat oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini hamda u jamiyat va davlat muhofazasida ekanligini saqlab qolgan holda, nikoh O‘zbekiston xalqining an’anaviy oilaviy qadriyatlariga, nikohlanuvchilarning ixtiyoriy roziligiga va teng huquqliligiga asoslanishi belgilanmoqda 18 . Qadimgi yunon faylasuflari Sokrat, Platon, Aristotel o‘z asarlarida oilani davlatning bir qismi sifatida ifodalaganlar. Nemis faylasufi G.Gegelning oilaga qarashlari Aristotelning «Oila – insoniyat taraqqiyotining muqaddimasi» g‘oyasiga asoslangan. G‘arb mutafakkirlari va faylasuflari oilani sotsio-madaniy hodisa va jamiyatni ijtimoiylashuviga xizmat qiluvchi asosiy omil sifatida ko‘rsatganlar. Ushbu yo‘nalish F.Bekon, T.Gobbs, I.Kant va boshqalarning asarlarida o‘z aksini topgan. G‘arb olimlari M.Veber, E.Dyurkgeym, O.Kont, M.Mid, T.Parsons, P.Sorokin va boshqalar oila hamda jamiyatning o‘zaro munosabatlaridagi muammolarini o‘rganib, oila shakllanish jarayonini turkumlaganlar. XIX asrga kelib olimlar oilaning qarindosh-urug‘chilik munosabatlari doirasidan «er-xotinlik» oilasi darajasigacha torayib borishi qonuniyatlarini o‘rganganlar. Bu esa «nuklear oila» g‘oyasining shakllanishiga asos bo‘lgan. Yuqorida sanab o‘tilgan olimlarning asarlarida oila jamiyatning ajralmas bo‘g‘ini bo‘lishi bilan bir qatorda o‘ziga xos vazifalarga ega ekanligi, oila a’zolarining o‘zaro munosabatlarda e’tibor berishlari lozim bo‘lgan jihatlarga oid qarashlar yoritila boshlangan. U.Djeyms, F.Znaneskiy, U.Tomas, Z.Freydlar ushbu nazariy yondashuvni takomillashtirib, shaxs va oila o‘rtasidagi o‘zaro aloqa, shaxslararo munosabatlardagi muammolarini o‘rganganlar. Ushbu davrda oila munosabatlarni yanada chuqur tahlil qilinib, oila mustahkamligi va farzand kamolotida jinsiy tarbiyaning ahamiyati ochib berilgan. Oilaviy munosabatlar, oila 17 Mirziyo y ev Sh.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. 4-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. – B. 410. 6 18 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 76-modda. mustahkamligi, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash, ro‘zg‘or tutish tartibi, oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda amal qilinishi lozim bo‘lgan axloq-odob qoidalari haqida Sharq mutafakkirlari, jumladan, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Ahmad Yassaviy, Yusuf Xos Hojib, Abu Homid G‘azzoliy, Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, ma’rifatparvar jadidchilardan Behbudiy, Abdulla Avloniy, Hoji Muin, Cho‘lpon, Abdurauf Fitrat kabi allomalarimiz ham o‘z fikrmulohazalarini bildirganlar. E’tiborli jihati shundaki, G‘arbdan farqli ravishda Sharqda oilaviy munosabatlar deganda faqatgina er-xotin va ularni farzandlarining manfaatlarigina nazarda tutilmaydi. Sharq allomalarining asarlarida har bir insonning barcha munosabatlar va faoliyatlarda mas’uliyatli bo‘lishi, huquqlarini ro‘yobga chiqarish bilan bir qatorda majburiyatlarini ham sidqidildan bajarishi oila mustahkamligi, jamiyat ravnaqining asosi hisoblanadi. Ma’lumki, ushbu asarlarda tarannum etilgan yoshi ulug‘ insonlarga hurmat, kichiklarga izzat, qarindoshlarga nisbatan silai rahm qilish kabi fazilatlar inson kamolotiga xizmat qiladi. Komil shaxs esa oila munosabatlarida ham odob-axloq qoidalariga og‘rinmay amal qilishi orqali oilasida yuz berishi mumkin bo‘lgan muommoli vaziyatlarni oldini oladi, uning farovonligini saqlay biladi. Oila institutini mustahkamlashga oid shar’iy hukmlarni har bir din o‘ziga xos tarzda talqin etgan. Bu mavzu diniy adabiyotlarda ham keng o‘rin egallaydi. Ayniqsa, Islom diniga oid manbalarda Islom dinining 5 muhim arkonlaridan so‘ng oila munosabatlari masalasiga alohida boblar ajratilgan bo‘lib, unda ushbu munosabatlarning har bir jabhasi alohida e’tibor bilan tadqiq etilgan. Imom Buxoriy, Imom Muslim, Abu Dovud, At-Termiziy kabi hadisshunos, Imom A’zam, Imom Shofe’iy, Ahmad ibn Hanbal, Imom Molik kabi fiqhshunoslar, ular chiqargan shariat hukmlarini tartibga solgan Marg‘inoniy kabi olimlar oila munosabatlari, nikoh masalalarining shar’iy asoslarini tadqiq etganlar. Bu diniy manbalar Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf tomonidan bugungi kun ruhiyati berilib sharhlangan. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf, Shayx Abdulaziz Mansur, Usmonxon Alimov, Ziyovuddin Rahim kabi ulamolarning ham oila institutini mustahkalash, oiladagi nizoli holatlarni oldini olish, farzand tarbiyasiga oid ko‘plab asarlari mavjud. Oila nafaqat bir yurtning, balki umuminsoniyatning katta siyosati. Nega deganda, bashariyatning tirikligi, uzluksizligi – oiladan! Axir oilaning eng birlamchi va bevosita vazifasi, ma’naviyat tili bilan aytganda, muqaddas vazifasi insoniyatning zanjirini sog‘lom va iqtidorli avlodlarni ulab borishdan iborat. Bu hamma millat, hamma davlat, hamma xalqlar zimmasidagi sharafli vazifa. Oila dastlab ikki kishidan barpo bo‘ladi. Shaffof irmoqlar bir-biriga qo‘shilib, jo‘shqin soy, daryolarni tashkil qilgani singari o‘zbeklar uchun katta oilalar urf hisoblanadi. Qo‘shgani bilan qo‘sha qarishni, serfarzand bo‘lishni, hamma bolalari yig‘ilib kelganda, uyi to‘ydek bo‘lib ketishini, chiroyli qarishni orzu qilmagan o‘zbeklar, oila sohiblari topilmasa kerak. Sharqda oila qadim-qadimdan muqaddas qo‘rg‘on hisoblangan. O‘zbek oilalarining serildizlik xususiyatlari qadim-qadimdan va hozir boshqa millat kishilarida ham hayrat, ham hurmat uyg‘otgan xususiyatlardir. O‘zbek oilasida ayol, ona ana shu qo‘rg‘onning posbonlari, oilaning muqaddasligini ta’minlovchi mo‘tabar insonlardir. So‘nggi yillarda mamlakatimizda oilalar mustahkamligini ta’minlash, ayniqsa, oilaviy ajralishlarning oldini olish va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash borasidagi ishlarni tamomila yangi bosqichga ko‘tarish muhim yo‘nalishlardan biri sifatida qarab kelinmoqda. Zotan, oilada qadriyatlar ulug‘lanib tarbiyalanayotgan oilalarning farzandlari mustahkam oila bunyodkorlari va jamiyatimiz egalaridir. Davlat statistika Qo‘mitasining ma’lumotiga ko‘ra, 2021-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda 8 871 412 ta oila yashamoqda. Eng ko‘p oilalar yashayotgan viloyatlar Farg‘ona viloyati bo‘lib, u yеrda 1 023 042 ta, Samarqand viloyatida 935 265 ta oila. Oilalar soni eng kam Navoiy viloyati bo‘lib, unda 277 706 ta oila istiqomat qiladi. Farg‘ona viloyatida eng ko‘p oilalar istiqomat qilayotgan bo‘lsa- da, lekin Qashqadaryo viloyati serfarzand oilalari ko‘pligi, xususan, 784 635 ta oilaning 114 959 tasi 4 yoki undan ko‘proq farzandlari borligi bilan ajralib turadi 19 . O‘zbekistonda ajralish statistikasi juda achinarli. 2021 yilning yanvar-iyun oylarida respublika bo‘yicha 19407ta ajrim holatlari kuzatilgan. Taqqoslash uchun, bu ko‘rsatkich 2020 yilning mos davrida 12,8 mingta yoki 2019 yilning shu 19 Stat.uz davrida 16 mingtani tashkil qilgan. Respublika bo‘yicha ajrimlar soni joriy yilning dastlabki 6 oyi davomida 2020 yilga nisbatan 34 foizga, 2019 yilga nisbatan esa 17 foizga ko‘paygan 20 . Qur’oni karimda, hadislarda ayol – onani ulug‘lash kerakligi haqida ko‘plab ibratli ko‘rsatmalar bor. Ularning hammasi ayolning oilada tutgan o‘rnidan kelib chiqib aytilgan, albatta. Negaki dunyoga yangi kelgan farzand uchun oila ilk tarbiya maskani bo‘lib, ayol shu muqaddas dargohning ma’naviy-axloqiymuhitini yaratuvchi mo‘tabar zotdir. Qalbning iymonli va rahmonliligi yoki aksincha, bag‘ritoshlik va iblislik ham oilada shakllanadi. Onalarimiz bu muqaddas vazifani juda oddiy yo‘l bilan, ya’ni odobi, demakki, xalq odobining eng ibtidoiy, lekin umrboqiy, qadri abad qirralari – kattalarga hurmat, kichiklarga izzat, murosayi madora, yulduzni yulduzga moslab yashash kabilarni singdirish, bu fazilatlarni zamonga qarab rivojlantirish, oilaning har bir a’zosi ruhida turg‘un qilish bilan o‘taganlar. Oqibatda xalqimiz ulug‘ farzandlarni yetishtirib berganlar 21 . M а ’lumki, о il а , uning j а miy а td а gi о ‘rni, shuningd е k, о il а i с hid а gi k о ‘p qirr а li mun о s а b а tl а r tizimi а z а ld а n turli f а n y о ‘n а lishl а ri о liml а ri t о m о nid а n о ‘rg а nib k е linm о qd а . О il а nining ijtim о iy instituti (ijtim о iy psi хо l о giy а ), е tn о m а d а niy а n’ а n а l а r v а q а driy а tl а r о by е kti ( е tn о gr а fiy а ), ijtim о iy mun о s а b а tl а r о ‘z а gi (f а ls а f а ), ins о n n а slini d а v о m е ttiruv с hi (d е m о gr а fiy а ), m о ddiy q а driy а tl а r y а r а tuv с hi (m а d а niy а tshun о slik), ijtim о iy h о l а ti (s о tsi о l о giy а ), о il а d а gi sh ах sl а r а r о mun о s а b а tl а r, о il а viy niz о l а r (psi хо l о giy а ) sif а tid а t а dqiq е tilishig а q а r а m а y, а yn а n uning b а rq а r о rligini t а ’minl о v с hi p е d а g о gik t а dqiq о t sif а tid а о ‘rg а nilg а nd а , u о ‘zining t о ‘l а q о nli t а hlil k о ‘l а mig а е rish а di 22 . Shunisi е ’tib о rliki, о il а mu а mm о l а ri mut а f а kkir о liml а rni а z а ld а n qiziqtirib k е lg а n. Х usus а n, 20 https://kun.uz/news . 21 Umaraliyeva M./Gulmonova D./ Oila institutlarini rivojlanishida milliy qadriyatlarning ahamiyati maqolasi 22 K а rim о v а V.M. О il а psi хо l о giy а si. – Toshkent: “F а n v а t ех n о l о giy а ”, 2008. – 170 b. m а rk а ziy О siy о ning buyuk mut а f а kkirl а ri Im о m Bu хо riy, Far о biy, B е runiy, Ibn Sin о , Yusuf Хо s H о jib, А mir T е mur, Burh о niddin а l- M а rg‘in о niy, А bdull а А vl о niy, Fitr а t а s а rl а rid а о il а , uning i с hki h а y о ti, ins о n k а m о l о ti mu а mm о l а rining muhim jih а tl а ri t а hlil qiling а n 23 . OILAVIY MUNOSABATLARNI MUSTAHKAMLASHDA QADRI- YATLARNING SOTSIOLOGIK TAHLILINING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI deb nomlangan bobdagi mulohazalarni umumlashtirgan holda quyidagi xulosalarni keltirish mumkin: 1. Qadriyatlar narsa va buyumlarning qimmatiga nisbatan qo‘llanilmasdan, balki inson uchun biror ahamiyatga ega bo‘lgan voqelikning shakllari, holatlari, narsalar, voqealar, hodisalar, jarayonlar, holatlar, sifatlar, talab va tartiblar va boshqalarning qadrini va ijtimoiy ahamiyatini ifodalash uchun ishlatiladigan falsafiy kategoriyadir. Bu kategoriya o‘zida qadriyat obektining nafaqat qimmatini, balki ijtimoiy ahamiyatini, falsafiy-aksiologik mazmunini, jamiyat va inson uchun qadrini ham ifodalaydi. 23 J а bb о r о v I. О ‘zb е kl а r: turmush t а rzi v а m а d а niy а ti. – T о shk е nt, 2013. – B. 67- 95 2. Oilaviy qadriyatlar orqali axloqiy tamoyillarni o'rnatish bolalarga hayotning barcha jabhalarida - shaxsiy xulq-atvordan ijtimoiy faoliyatgacha bo'lgan axloqiy asosni rivojlantirishga yordam beradi. 3. Oilaviy qadriyatlar nafaqat oilalar uchun, balki butun jamiyat uchun ham muhimdir. Ko'p oilalar umumiy qadriyatlarga ega bo'lsa, bu sog'lom munosabatlarni rivojlantirish va jamiyatning uyg'un ishlashi uchun barqaror poydevor yaratishga yordam beradi. 4. Moddiy qadriyatlar deganda, turli tarixiy davrlarda ijtimoiy ishlab chiqarish usuliga mos, ishlab chiqarish vositalari shaklida rivojlanib, bir oila turmush darajasidan chiqib, butun bir millatning qadriyatlari darajasigacha ko‘tarilib borgan, moddiy va nomoddiy buyum hamda xalq hunarmandchilik na’munalari tushuniladi. Ular bugungi kungacha xalqimiz tomonidan qadrlanib kelinadi. II.BOB.O‘ZBEKISTONDA OILAVIY MUNOSABATLARNI MUSTAHKAMLASHNING HUQUQIY-MADANIY ASOSLARI 2.1. Oila institutining huquqiy asosi Tadqiqot ishimizning birinchi bobida keltirib o’tilganidek oilaning ijtimoiy institute sifatidagi roliga uning zamonaviy jamiyat sharoitida mustahkamligiga diniy, milliy va moddiy qadriyatlar katta ta’sir ko’rsatadi. Zotan, jamiyatdagi qadriyatlar tizimi, madaniy muhit, undagi oilalarning qanday ekanligini belgilab beradi. Biroq bu ma’noda jamiyatdagi qadriyatlar tizimi bilan birgalikda davlat tomonidan qabul qilinadigan qonunlar, me’yorlar oilalar mustahkamligida o’ziga xos huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Qonunchiligimizga nazar solar ekanmiz oilaga katta e’tibor qaratilganligini, jumladan, uni qanday tashkil qilish, oila a’zolarining huquqlari va burchlari, umuman oilaviy hayotning barcha masalalariga urg‘u berib o‘tilganligini ko‘rishimiz mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XIV bobi oilaga bag’ishlanib, oilaning ijtimoiy maqomi aniq va ravshan belgilab qo’yilgani dunyo davlatlarining bosh qonunlarida uchraydigan kamyob voqelikdir. Xususan, Bosh Qomusimizning 63-moddasiga ko‘ra, oila jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega. Shuningdek, nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligiga asoslanishi, ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majbur ekanligi, farzandlar ota-onalarning nasl-nasabidan va fuqarolik holatidan qat’i nazar, qonun oldida tengligi, onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinishi konstitutsiyamizda o‘z ifodasini topgan. Qolaversa, asosiy qonunimizning 66-moddasida voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o‘z ota-onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga majburligi belgilangan. Shu bilan birga, oilaning davlat tomonidan himoya qilinishi O‘zbekiston Respublikasining Oila, Fuqarolik, Uy-joy, Mehnat Kodekslarida hamda qator qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi. Jumladan, Oila kodeksining 2-moddasiga ko‘ra, oilaviy munosabatlarda ayol va erkak teng huquqli bo‘lib, oilaviy munosabatlarni tartibga solish erkak va ayolning ixtiyoriy ravishda nikohlanib tuzgan ittifoqi, er va xotinning shaxsiy hamda mulkiy huquqlari tengligi, ichki oilaviy masalalarning o‘zaro kelishuv yo‘li bilan hal qilinishi, oilada bolalar tarbiyasi, ularning farovon hayot kechirishi va kamoloti haqida g‘amxo‘rlik qilish, voyaga yetmagan va mehnatga layoqatsiz oila a’zolarining huquq va manfaatlarini himoya qilish ustunligi tamoyillari asosida amalga oshiriladi. “Bilamizki, ayollar oila a’zolariga g‘amxo‘rlik qilish bo‘yicha ko‘p vazifalarni o‘z zimmalariga olishadi, ular kamroq ish haqi oladilar, odatda ular doimiy ish joylarida ishlamaydilar”, – deya ta’kidladi BMTning Ayollar bo‘limi rahbari Fumzile Mlambo-Ngkuka. Eslatib o‘tamiz, O‘zbekistonda so‘nggi yillarda xotin-qizlarning huquq va manfaatlarini har tomonlama ta’minlashga qaratilgan 20 ga yaqin normativ-huquqiy hujjat qabul qilindi. Senatda xotin qizlar va voyaga yetmaganlar huquqlarini himoya qilishni kuchaytirish yo‘nalishida ishlovchi ishchi guruh tuzildi. Bunga sabab mazkur muammoli masalalarning kamaymayotganligidir. Raqamlarga ko‘ra, 2021-yilda respublika bo‘yicha jami 39 343 nafar xotin-qiz tazyiq va zo‘ravonlikka uchragan. Ularning 87,2 foizi (34 330) oilada, 9 foizi (3 557) ko‘chada, 2,3 foizi (917) jamoat joylarida, 1,1 foizi (427) ish joyida ro‘y bergan. Bundan tashqari, 9 861 nafar yoshlar va 378 nafar voyaga yetmaganlar ham tazyiq va zo‘ravonlikka uchragan 24 . Xususan, “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi hamda “Xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi qonunlarning qabul qilinishi bu boradagi huquqiy asoslarni mustahkamladi. 2019-yil mart oyida BMTning Nyu-Yorkdagi shtab-kvartirasida BMTning Xotin-qizlar holati bo‘yicha komissiyaning 63-sessiyasida O‘zbekistonning ayollar borasidagi davlat siyosati yuqori baholangan. 2019-yil sentabr oyida qabul qilingan “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi yangi qonun ham qonunchilikdagi taraqqiyot sifatida e’tirof etildi, chunki ushbu qonun ham bevosita, ham bilvosita kamsitishni belgilaydi, gender-huquqiy ekspertizani, ya’ni meyoriy-huquqiy hujjatlar va ularning loyihalari ayollar va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlar kafolatini ta’minlash tamoyiliga muvofiqligi konsepsiyasini joriy qiladi. Prezidentimizning 2022-yil 7-martdagi “Oila va xotin-qizlarni tizimli qo‘llab-quvvatlashga doir ishlarni yanada jadallashtirish chora-tadbirlari 24 Ўзбекистон Республикаси Олий мажлис сенати ахборот хизмати. 2022 йил 27 апрель to‘g‘risida”gi PF-87-son Farmoniga muvofiq, farovon va barqaror oilalarning hayotiy tajribalarini ommalashtirish maqsadida oila institutini mustahkamlash, oilaviy qadriyatlarni saqlash va rivojlantirishga munosib hissa qo‘shgan oilalar uchun “Ibratli oila” ko‘krak nishonini ta’sis etildi. 25 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.02.2020 yildagi “Jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirish, mahalla institutini yanada qo‘llab- quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar bilan ishlash tizimini yangi darajaga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi farmonida ham oilaga alohida e’tibor qaratilib quyidagi vazifalar belgilab qo’yildi: - oila institutini mustahkamlash bo‘yicha, eng avvalo, “Sog‘lom oila — sog‘lom jamiyat” g‘oyasini hayotga tatbiq etishga yo‘naltirilgan yagona davlat siyosatini olib borish, notinch va muammoli oilalarga manzilli ko‘maklashishni tashkil etish; - xotin-qizlar ijtimoiy faolligini qo‘llab-quvvatlash, ularning jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlash, huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish; -jamiyat va oilada sog‘lom va barqaror ijtimoiy-ma’naviy muhit hamda tinchlik, totuvlik va osoyishtalikni ta’minlashning tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini tubdan isloh qilish 26 ; Oilaning ijtimoiy barqarorligining asosi o‘zbeklarning an’anaviy oilaviy qadriyatlari – nikoh, farzandlarga muhabbat, kattalarga ehtirom, mas’uliyatli ota-onalik va avlodlar o‘rtasidagi bog‘liqlikdir. Hozirgi vaqtda zamonaviy oila hayotining muammolariga bevosita yoki bilvosita ta’sir qilmaydigan davlat yoki mintaqaviy siyosatning yo‘nalishini topish qiyin. Har bir mamlakatda uzoq muddatli oilaviy siyosatni amalga oshirish, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimini 25 O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022- yil 7- martdagi “ Oila va xotin-qizlarni tizimli qo‘llab- quvvatlashga doir ishlarni yanada jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-87-son Farmon i 26 O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020- yil 18- fevraldagi “ Jamiyatda ijtimoiy - ma ’ naviy muhitni sog ‘ lomlashtirish , mahalla institutini yanada qo ‘ llab - quvvatlash hamda oila va xotin - qizlar bilan ishlash tizimini yangi darajaga olib chiqish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi PF -5938- son Farmoni takomillashtirishga qaratilgan qonun loyihalari va hujjatlarni tayyorlash, sohada boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ilmiy asoslarni ishlab chiqish va axborot-tahliliy ko‘makni ta’minlash dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bu borada yurtimizda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 7-martdagi “Oila va xotin-qizlarni tizimli qo‘llab- quvvatlashga doir ishlarni yanada jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni bilan tasdiqlangan 2022–2026-yillarda xotin- qizlarning mamlakat iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy hayotining barcha jabhalarida faolligini oshirish bo‘yicha milliy dastur izchil amalga oshirilayotganligini e’tirof etish joiz 27 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining oila institutini mustahkamlash, xotin-qizlar va yoshlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, o‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol etib tarbiyalashga qaratilgan farmon va qarorlari asosida mamlakatimizda keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu dasturilamal hujjatlar asosida yosh avlodda ma’naviy-axloqiy, odob qadriyatlarni va ota onaga hamda katta yoshdagi insonlarga hurmatni shakllantirish, oilaning tarbiyaviy va madaniy-ilmiy salohiyatini oshirish yuzasidan mahallalarda manzilli ishlar, targ‘ibot-tashviqot tadbirlari tashkil etilmoqda. Ma’lumki, 15-may kuni jahon miqyosida “Xalqaro oilalar kuni” nishonlanadi. Ushbu bayram BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1993- yil 20-sentabrda qabul qilingan Xalqaro oila yili to‘g‘risidagi 27 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 7-martdagi PF-87 sonli “Oila va xotin-qizlarni tizimli qo‘llab- quvvatlashga doir ishlarni yanada jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni rezolyusiyaga muvofiq, 1994-yilning 15-mayidan buyon muntazam ravishda nishonlanib kelinmoqda. Xususan, davlatimiz rahbarining 2018-yil 27-iyundagi “O‘zbekiston Respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq, 15-may har yili “Xalqaro oila kuni” sifatida mamlakatimiz bo‘ylab keng nishonlanishi belgilab qo‘yildi. Zero, ushbu sanani xalqaro miqyosda nishonlashdan maqsad – jahon hamjamiyati diqqatini oilaviy qadriyatlarga va oila instituti bilan bog‘liq muammolarga qaratish, oilalarni mustahkamlash hisoblanadi 28 . 28 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 2018-yil 27-iyundagi PQ-3808-sonli “O‘zbekiston Respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori 2.2. Yosh oilalarda qadriyatiy mo‘ljallarning xilma-xilligi sabablari Bugungi kunga kelib ijtimoiy tarmoqlar, hayotimizga Yevropa madaniyatining kirib kelishi oqibatida yoshlar o’rtasida xususan, yosh oilalar o’rtasida qadriyatlar xilma-xilligi yuzaga kelmoqda. Bulardan diniy va moddiy qadriyatlarning ahamiyati keskin ortib bormoqda desak mubolag’a bo’lmaydi. Darhaqiqat, oilani moddiy ta’minlanganlik saviyasi shu oilada voyaga yetayotgan bolaning har tamonlama shakllanishiga sharoit yaratadi. Shu bilan birga, moddiy ta’minlaganlik asosiy hayot maqsadi emas, balki maqsadga yetishishdagi yaxshi omil vazifasi ekanligini bolalarga yoshlikdan tushuntirishimiz lozim. Oilaviy farovonlikni chuqur o‘rganilishining asosiy sababi uning bir nechta ko‘rsatkichlarining mavjudligidadir, masalan, moddiy ta’minlanganlik, oiladagi o‘zaro munosabat, farzandlarni tarbiyalash, ruhiy barqarorlik, ma’naviy muhit va boshqa ko‘rsatkichlar. Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini bo‘lib, oilaning farovonligi jamiyat farovonligini ta’minlaydi. Shu sababli uzoq yillardan beri “oilaning farovonligini ta’minlash” muammosi olimlar diqqat markazida bo‘lib kelgan. Oilada milliy va umuminsoniy qadriyatlarnining uyg‘un bo‘lishi natijasida oila farzandlari har qanday ijtimoiy va iqtisodiy shartsharoitlarda o‘zlarini yo‘qotib qo‘ymasligini ta’minlaydi. Qolaversa, yosh oilalarda moddiy ehtiyojlarini tartibga solish bo‘yicha turli choralar ko‘rish lozim. Chunki bu narsa oilaviy tinchlikni ta’minlash kafolati sanaladi. Ko‘p hollarda oilalarning farovonligini ta’minlashda moliyaviy xayriyalar tashkillashtiriladi. Biroq tekin bilimlar xayriyasini shakllantirish tartibini ko‘rib chiqish va ko‘paytirish lozim. Mazkur muammo yuzasidan o’tkazilgan tadqiqotimizda ham yoshlar o’rtasidagi qadriyatlarning xilma-xilligini ko’rishimiz mumkin. Avvalo tadqiqotimizda ishtirok etganlarning ham ko’pchiligi yosh oilalar ekanligini ta’kidlab o’tishimiz joiz. 39% 14%47% 1. Oila qurganingizga qancha bo‘ldi? 3-5 yil 8-12 yil 5-8 yil Tadqiqot doirasida berilgan mazkur savol yuzasidan olingan javoblarga ko’ra respondentlarimizning 39%i oila qurganiga 3-5 yil bo’lgan yosh oilalarni, 47%i oila qurganiga 5-8 yil bo’lgan oilalarni va 14%i 8-12 yil davomida birga yashayotgan oilali shaxslarni tashkil qilmoqda. Bunga ko’ra respondentlarimizning ko’p qismini yoshlar tashkil qilmoqda desa mubolag’a bo’lmaydi. 1)    sevgi tufayli oila qurish;2) moddiy yoki o’zga manfaatdorlik tufayli oila qurish;3) stereotip bo’yicha oila qurish. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%28% 55%17%Siz nima deb o’ylaysiz qanday oila qurgan yaxshiroq? Mazkur savolga berilgan javoblarning tahliliga ko’ra respondentlarning mutlaq ko’pchiligi ya’ni 55 %i moddiy va o’zga manfaatdorlik tufayli oila qurishni afzal ko’rishgan bo’lsa, 28 % respondentlar sevgi tufayli oila qurish tarafdorlari va eng kam miqdorda 17 % respondentlar stereotip bo’yicha oila qurishni yaxshi deb hisoblashmoqda. Demak hozirgi vaqtda oilalarda moddiy qadriyatlarning roli tobora ortib bormoqda deyishimiz mumkin. Yuqoridagi savol va uning tahlilidan shu ma’lum bo’ladiki, rivojlanib kelayotgan yosh avlod va yosh oilalar o’rtasida oila qurishdagi asosiy omil moddiy qadriyatlar bo’lishi kerak degan tushuncha hosil bo’lmoqda. Ikkinchi navbatda esa yosh oilalar oila qurishda ikki taraf o’rtasidagi sevgi-muhabbat muhim rol o’ynashi kerakligini ta’kidlashmoqda. Hammaga tanish bo’lgan va ajdodlarimizdan bizga qadriyat bo’lib kelayotgan stereotipb bo’yicha oila qurish esa eng past ko’rsatkichni ko’rsatayotganiga guvoh bo’lishimiz mumkin. Bu esa yoshlar o’rtasida tobora milliy qadriyatlarning o’rnini moddiy qadriyatlar egallab borayotganining yorqin misolidir. Yoshingizni ko’rsatib o’ting Jami 18-24 yosh 25-34 yosh 35-45 yosh Siz nima deb o’ylaysiz qanday oila qurgan yaxshiroq? sevgi tufayli oila qurish Soni 5 13 10 28 Foizi 5,0% 13,0% 10,0% 28,0% moddiy yoki o’zga manfaatdorlik tufayli oila qurish Soni 15 24 16 55 Foizi 15,0% 24,0% 16,0% 55,0% stereotip bo’yicha oila qurish Soni 3 9 5 17 Foizi 3,0% 9,0% 5,0% 17,0% Jami Soni 23 46 31 100 Foizi 23,0% 46,0% 31,0% 100,0% Jadvalga ko’ra moddiy va o’zga manfaatdorlik orqali oila qurishni Afzal deb biluvchilarning 15%ini 18-24 yosh oralig’idagi, 24%ini 25-34 yosh oralig’idaf=gi yosh oilalar tashkil qilmoqda   Qanday yo’l  bilan  turmush  qurgan oilalarda  ajrimlar  soni  ko’p  deb  o’ylaysiz? Jami sevgi tufayli  oila qurish; moddiy  yoki o’zga manfaatdorlik tufayli  oila qurish stereotip bo’yicha oila  qurish   Jinsingiz Erkak Soni 10 5 20 35 Foizi 10,0% 5,0% 20,0% 35,0% Ayol Soni 21 5 39 65 Foizi 21,0% 5,0% 39,0% 65,0% Jadvalga ko’ra so’rovnomada qatnashdan 21% ayollar sevgi tufayli qurilgan oilalarda ajrimlar soni ko’p deb hisoblashmoqda va bu ko’rsatkich erkaklarda 10%ni tashkil qilmoqda. 31% 10%59%Qanday yo’l bilan turmush qurgan oilalarda ajrimlar soni ko’p deb o’ylaysiz? 1)    sevgi tufayli oila qurish; 2) moddiy yoki o’zga manfaatdorlik tufayli oila qurish; 3) stereotip bo’yicha oila qurish. Ushbu savol tahliliga ko’ra so’ralganlarning 59%i stereotip bo’yicha qurilgan oilalarda ajrimlar soni ko’p deb hisoblaydiganlarni tashkil qilsa, moddiy yoki o'zga manfaatdorlik tufayli oila qurganlar o’rtasida ajrimlar ko’p deb hisoblaydiganlar ulushi 10% ni ko’rsatmoqda va 31% respondentlar sevgi tufayli qurilgan oilalarda ajrimlar soni ko’p deb hisoblashmoqda. Bunga ko’ra respondentlarimizning ko’pchiligi moddiy va o’zga manfaatdorlik tufayli qurilgan oilalarda ajrimlar soni kam degan fikrga egalar. Ha Yo'q Bilmayman0.0%5.0%10.0%15.0%20.0%25.0%30.0%35.0% 23.0% 0.0% 12.0%31.0% 19.0% 15.0%Sizningcha oila mustaxkamligini taminlashda qonuniy nikoh rasmiylashtirish zarurmi? Mazkur savol yuzasidan olingan javoblarning tahliliga ko’ra respondentlarning mutlaq ko’pchiligi 54%da oila mustahkamligini ta’minlashda qonuniy nikoh rasmiylashtirish zarurligini bildirishgan, qonuniy nikohni zarur deb hisoblamaydiganlar esa 19% ni tashkil qilmoqda, qolgan 27% respondentlar esa betaraf sifatida “bilmayman” javobini tanlashgani ma’lum bo’lmoqda.     Oila mustaxkamligini  taminlashda qonuniy  nikoh  rasmiylashtirish zarurmi? Ha Yo'q Bilmayman  Jinsingiz Erkak Soni 23 0 12 Foizi 23,0% 0,0% 12,0% Ayol Soni 31 19 15 Foizi 31,0% 19,0% 15,0% Jami Soni 54 19 27 Foizi 54,0% 19,0% 27,0% Ushbu savolni jins bo’yicha karelliyatsiya qilganimizdagi jadvalga ko’ra oila mustahkamligini ta’minlashda qonuniy nikoh rasmiylashtirish zarur emas deb hisoblaydiganlarninng mutlaq barchasi 19%da ayollar bo’lib bu ko’rsatkich erkaklarda 0 ga tenglihini ko’rsatmoqda. Respondentlarning javoblariga tayangan holda qonuniy nikoh rasmiylashtirish oilalar mustahkamligini ta’minlashdagi asosiy omillardan biri hisoblanmoqda deyishimiz mumkin. Bunga sabab qilib qonuniy nikoh rasmiylashtirilmagan oilalarda er-xotin huquq va majburiyatlarining to’la ta’minlanmasligi va davlat tomonidan nazorat qilinmasligini olishimiz mumkin. Qonuniy nikohni zarur deb hisoblamaydiganlar sonining ortib borishiga esa ko’pxotinlik omilini tobora ommalashib borayotganini sabab qilib keltirishimiz mumkin. Ijobiy Salbiy Befarq Bilmayman0.0%5.0%10.0%15.0%20.0%25.0%30.0%35.0%40.0% 19.0% 0.0% 8.0% 8.0%36.0% 16.0% 10.0% 3.0%Oilangizda diniy marosimlarga munosabat qanday? Mazkur savol yuzasidan olingan javoblarga ko’ra respondentlarning 55% ijobiy, 16%i salbiy, 18%i befarq va 11% bilmayman javoblarini tanlashgan. Bundan ko’rinib turibdiki hozirgi kunda diniy qadriyatlar jamiyatimizga xususan oila institutiga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omillardan hisoblanmoqda.   Oilangizda diniy  marosimlarga  munosabat qanday? Ijobiy Salbiy Befarq Bilmayman   Jinsingiz Erkak Soni 19 0 8 8 Foizi 19,0% 0,0% 8,0% 8,0% Ayol Soni 36 16 10 3 Foizi 36,0% 16,0% 10,0% 3,0% Jami Soni 55 16 18 11 Foizi 55,0% 16,0% 18,0% 11,0% Ushbu savolni jins bo’yicha tahlil qiladigan bo’lsak diniy marosimlarga ijobiy munosabatda bo’ladiganlarning 36%i ayollar, 19%i erkaklarni tashkil qilmoqda. Salbiy munosabatda bo’ladiganlar esa 10%da mutlaq ayollarni tashkil qilmoqda va bu ko’rsatkich erkaklarda 0% ni tashkil qiladi. So’rovnomani o’tkazish jarayonidagi suhbatimizda bu savolga javoblarini ko’pchilik erkaklar juma namozlariga chiqishlari bilan izohlashmoqda.     Oilangizda  diniy  marosimlarga munosabat   qanday? Jami Ijobiy Salbiy Befarq Bilmayman   Oilaviy holatingiz Turmush qurgan, farzandlari yo’q Soni 9 1 3 3 16 Foizi 9,0% 1,0% 3,0% 3,0% 16,0% Turmush Soni 22 6 4 2 34 qurgan, farzandlari bor Foizi 22,0% 6,0% 4,0% 2,0% 34,0% Ajrashgan Soni 23 7 10 5 45 Foizi 23,0% 7,0% 10,0% 5,0% 45,0% Beva Soni 1 2 1 1 5 Foizi 1,0% 2,0% 1,0% 1,0% 5,0% Yuqoridagi jadvalga ko’ra xuddi shu savolga ijobiy javob berganlarning 31%ini oilalilar, 23 %ini ajrashganlar tashkil qilmoqda. Diniy marosimlarga bo’lgan munosabatlarining salbiy ekanligini ko’rsatib o’tganlarning ko’pchiligi esa 7%da ajrashganlar tashkil qilmoqda. Bundan ko’rinib turibdiki oilaviy munosabatlarda diniy marosimlarga bo’lgan munosabat ajrimlarga sabab bo’luvchi omillardan hisoblanmoqda. So’rovnoma natijalariga ko’ra aytishimiz mumkinki bugungi kunda yoshlar, xususan yosh oilalar o’rtasida oilaviy munosabatlarda bizga ajdodlarimizdan qadriyat bo’lib qolgan stereotip bo’yicha oila qurish, milliy qadriyatlar, dabdabali to’y marosimlariga qiziqish vas hu kabilar o’rnini diniy va moddiy qadriyatlar, sevgi-muhabbat orqali oila qurish, moddiy manfaatdorlik asosida oila qurish, diniy marosimlarga bo’lgan qiziqish, qonuniy hikoh tuzish va shu kabilar egallab bormoqda. 2.3. Oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda milliy, diniy va moddiy qadriyatlarning empirik tahlili O‘z xohishim bilan (sevib)Ota-onamning xohishiga qarabQarindoshlarim va do‘stlarim maslahati asosida 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%36% 49%15% O‘z xohishingiz bilan oila qurganmisiz? Mazkur savol bo’yicha so’ralganlarning 49%i “ota-onamning xohishiga qarab”, 36%i “O’z xohishim bilan (sevib)”, 15%i “qarindoshlarim va do’stlarim maslahati asosida” javob variantlarini tanlashgan. O‘z xohishingiz bilan oila qurganmisiz? O‘z xohish im bilan (sevib ) Ota- onamn ing xohish iga qarab Qarindoshl arim va do‘stlarim maslahati asosida Jinsi ngiz Erk ak So ni 17 12 6 Foi zi 17,0% 12,0% 6,0% Ay ol So ni 18 38 9 Foi zi 18,0% 38,0% 9,0% Jami So ni 35 50 15 Foi zi 35,0% 50,0% 15,0% Ushbu savolni jinslar kesimida tahlil qilganimizda yuqoridagi natijaga erishildi. Unga ko’ra ota-onamning xohishiga ko’ra oila qurganman variantini tanlaganlar 50%ni tashkil qilayotgan bo’lsa, uning 38%i ayollarni, 12%i erkaklarni tashkil qilmoqda. O’z xohishi bilan oila qurganlar ko’rsatkichi esa ayollarda 18%, erkaklarda 17% ko’rsatkichini ko’rsatmoqda. Men Turmush o’rtog‘im(erim) Turmush o’rtog‘im (xotinim) Ikkalamiz ham0%10%20%30%40%50%60%70% 8% 23% 3% 66%6. Oilangizda kimlar ishlaydi? Mazkur savol yuzasidan olingan javoblarga ko’ra eng ko’p miqdorda 66% foiz respondentlar oilada er-xotin birgalikda ishlashlarini ko’rsatib o’tishgan. 1) 1 soatdan kam 2) 1-3 soat3) 3-5 soat4) 5 soatdan ko’proq 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%24% 51%17%8%Bir kunda shaxsiy va boshqa yumushlaringizdan ortib oilangizga qancha vaqt ajratasiz? So’rovnomada ishtirok etgan respondentlarning fikriga ko’ra 24% respondentlar bir kunda shaxsiy va boshqa yumushlardan ortib 1 soatdan kam vaqt ajratishlarini aytishgan bo’lsa, respondentlarimizning eng ko’p qismi ya’ni 51%i bir kunda 1-3 soat vaqt ajratishini aytishmoqda va 17%i 3-5 soat, 8%i 5 soatdan ko’p vaqt ajratishlarini ko’rsatib o’tishgan. 18% 34%27% 21%9. Nima deb o’ylaysiz to’ylarni qisqartirish ajrimlar soni kamayishiga yordam beradimi? 1)    Ha albatta 2)    Yo’q 3)    Qisman ha 4)    Aytishim qiyin Mazkur savol tahliliga ko’ra respondentlarning 34%i to’y marosimlarini qisqartirishni ajrimlar kamayishining sababi deb hisoblashmaydi, to’y marosimlarni ajrimlar soni kamayishiga yordam beradi degan fikrga qo’shiluvchilar esa 27% ha, albatta javobi bilan, 18% qisman ha javobi bilan umumiy hisobda 45%ni tashkil qilayotgan bo’lsa, 21% respondentlar aytishim qiyin javobini tanlashgan. Bundan ko’rinib turibdiki to’ylarni qisqartirish 45% miqdorida ajrimlar soni kamayishiga sabab bo’luvchi omil hisoblanar ekan. 82%18%10. Turmush o’rtog’ingiz bayram kunlari sizga qanday sovg’a berishini xohlaysiz? 1) moddiy 2) ma'naviy Ushbu savol yuzasidan respondentlar tomonidan berilgan javoblarni umumlashtirgan holda yuqoridagi natijaga erishdik. Ya’ni 82% respondentlar moddiy sovg’alar qabul qilishni afzal deb hisoblashsa, 18% respondentlar ma’naviy sovg’alarni afzal ko’rishmoqda. Respondentlar tomonidan eng ko’p berilgan javoblarda moddiy sovg’alar pul mablag’i, kiyim, gul, till ava kumush taqinchoqlar, kitob, mebel, chet el sayohati, telefon, mashina, uy va boshqalarni tashkil etayotgan bo’lsa, ma’naviy sovg’alar mehr, oila davrasida vaqt o’tkazish, birga taom tayyorlash, birga kino tomosha qilish va shu kabilarni tashkil qilmoqda. 76%24%11. Tug’ilgan kun va bayramlarda turmush o’rtog’ingizga qanday sovg’a berishni afzal ko’rasiz? 1) moddiy 2) ma'naviy So’rovnomada ishtirok etgan respondentlarning fikriga ko’ra 76% respondentlar moddiy sovg’alar berishni afzal ko’rishayotgan bo’lsa, tug’ilgan kun va bayramlarda ma’naviy sovg’a berishni afzal ko’ruvchilar 24% ni tashkil qilmoqda. Ha, to‘liq Ha, qisman Yo‘q0%10%20%30%40%50%60% 34% 59% 7%17. Sizningcha, islom dini hukmlari asosida zamonaviy oila barqarorligini ta’minlash mumkinmi? Mazkur savolga so’ralganlarning 59%i islom dini hukmlari asosida zamonaviy oila barqarorligini ta’minlash qisman mumkin deb hisoblashayotgan bo’lsa, 34% respondentlar bu fikrga to’liq qo’shilishmoqda, islom dini hukmlari asosida zamonaviy oila barqarorligini ta’minlash mumkin emas deb hisoblaydiganlar esa 7%ni tashkil qilmoqda. Bundan ko’rinib turibdiki, hozirgi vaqtda yosh oilalarda diniy qadriyatlarning o’rni tobora ko’tarilib bormoqda. Bu esa yuqoridagi savollar tahliliga ko’ra yosh oilalarda oilani mustahkamlovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi deyishimiz mumkin. Juda yuqori YuqoriO‘rtachaAhamiyatsiz Umuman ahamiyatsizJavob berishim qiyin 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%21% 34%29%7%3% 6%18. Inson axloqiy fazilatlarining shakllanishida islom qadriyatlari va urf-odatlarining o‘rni qay darajada deb hisoblaysiz? Inson axloqiy fazilatlarining shakllanishida islom qadriyatlari va urf-odatlarining o’rni qay darajada deb hisoblaysiz degan savolga respondentlarning 34%i yuqori, 29%i o’rtacha, 21%i juda yuqori, 7%i ahamiyatsiz, 6%i javob berishim qiyin, 3%i umuman ahamiyatsiz javoblarini belgilashgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. O’zbekiston Respublikasi qonunlari. 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 76-modda. 2. Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi 2022–2026 3. Oila kodeksi 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 7-martdagi “ Oila va xotin- qizlarni tizimli qo‘llab-quvvatlashga doir ishlarni yanada jadallashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-87-son Farmoni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 1. Mirziyo y ev Sh.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. 4-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. Maxsus adabiyotlar, o’quv qo’llanmalari va monografiyalar 1. Цит. по: И.И. Антонович. Толкотт Парсонс - основатель функцио нализма, создатель теории социальной системы // Современная американ ская социология. М., 1994. 2. См.: Г. Фотев. Флориан Знанецкий: гуманистическая социология // Современная американская социология. М., 1994. 3. Парсонс Т. Функциональная теория изменения // Американская со- циологичекая мысль. М., 1994. 4. См.: Дробницкий О.Г. Мир оживших предметов. М., 1967. 5. Мертон Р.К. Социальная теория и социальная структура // Социо - логические исследования. 1992. №2. 6. Tarbiya ensiklopediyasi. –T; “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2010. B.509-510 . 7. Jalolov H. Oila, mahalla va maktab hamkorligi.Tarbiya. №2-son.2006. 8. K а rim о v а V.M. О il а psi хо l о giy а si. – Toshkent: “F а n v а t ех n о l о giy а ”, 2008. 9. J аbbоrоv I. О‘zbеklаr: turmush tаrzi vа mаdаniyаti. – Tоshkеnt, 2013. Ilmiy maqolalar, gazet a v a jurnallar 1. X.Qodirova. Milliy qadriyatlar va ma’naviy merosning jamiyat hayotidagi o‘rni 2. Narbayeva T.K./O‘zbekistonda oila institutini mustahkamlash – davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri. 2023. 3. Р . И смайлова ./О илавий қадриятлар мустаҳкам оила пойдевори 4. Umaraliyeva M./Gulmonova D./ Oila institutlarini rivojlanishida milliy qadriyatlarning ahamiyati maqolasi . Internet saytlari. 1 . https://fayllar.org/mavzu-qadriyatlar-falsafasi-aksiologyia-reja.html?page=5 2. https://uz.tierient.com/oilaviy-va-oilaviy-qadriyatlar/ 3. www.stat.uz . 4. https://cyberleninka.ru/article/n/oila-va-qadriyat 5. www.goaravetisyan.ru . 6. https://erteam.ru/uz/spiritual-and-material-values-differences-in-spiritual-values- from-material-valuessss.html 7. https://kun.uz/news . 8. www.lex.uz .

Oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda qadriyatlar omilining sotsiologik tahlili
KIRISH………………………………………………………………………….3

I.BOB. OILAVIY MUNOSABATLARNI MUSTAHKAMLASHDA QADRIYATLARNING SOTSIOLOGIK TAHLILINING NAZARIY-METODOLOGIK ASOSLARI.

1.1. Qadriyatlar tushunchasining mazmun-mohiyati……………………………6

1.2. Oila ijtimoiy institut sifatida……………………………………………….14   

1.3. Oila institutining shakllanishida qadriyatlarning o‘rni……………………..23

I bob bo’yicha xulosa……………………………………………………………32

 

II.BOB.O‘ZBEKISTONDA OILAVIY MUNOSABATLARNI MUSTAHKAMLASHNING HUQUQIY-MADANIY ASOSLARI

2.1. Oila institutining huquqiy asosi………………………………………………33

2.2. Yosh oilalarda qadriyatiy mo‘ljallarning xilma-xilligi sabablari……………..38

2.3. Oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda milliy, diniy va moddiy qadriyatlarning empirik tahlili…………………………………………………….47

II bob bo’yicha xulosa…………………………………………………………….

 

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

ILOVALAR

Купить