Oilaviy tarbiyaning mazmuni va oʻziga xos xususiyatlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	45.0KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	21 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Sobirov Azizbek

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2024

15 Sotish

Oilaviy tarbiyaning mazmuni va oʻziga xos xususiyatlari

Mavzu:Oilaviy tarbiyaning mazmuni va o ziga xos xususiyatlariʻ
Reja:
Kirish
I.bob. Oilada bolalarni axloqiy tarbiyalash omillari o ziga xos xususiyatlari
ʻ
1.1. Oilada shaxsni axloqiy shakllantirish omillari
1.2. Oila - tarbiya maskani
II.bob. Oilada tarbiya asoslari
2.1. Oila tarbiyasi va uning tarbiya tizimida tutgan o'rni.
2.2. Oilada milliy tarbiyani takomillashtirishning mazmun- mohiyati.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Oilalarda tashkil etilayotgan tarbiya o'zining
tub mohiyatiga ko‘ra milliy xususiyatlarni namoyon etish bilan birga ijtimoiy oila
tarbiyasi ijtimoiy pedagogikaning muhim yo‘nalishi sifatida o‘rganildi. Mazkur
darslikdan ko‘zlangan asosiy maqsad bevosita oilada bolalami ma’naviy-axloqiy
tarbiyalashda milliy qadriyatlardan foydalangan holda, oila va oiladagi tarbiyaviy
jarayonni milliylashtirish-xalqimiz orasida unut bo‘layotgan milliy an’analar, urf-
odatlar, marosimlami qayta tiklash, yoshlar qalbida dinimiz, e’tiqodimizga hurmat
munosabatini yanada o'stirishdan iboratdir.
Kurs ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi. Oila pedagogikasi jamiyatning
shaxs tarbiyasiga doir muhim davlat siyosatidagi ustuvor vazifalarini mukammal
bajarishida xizmat qiladi, ta’lim-tarbiyaga doir bilimlar mushtarak holda jamlab
farzand tarbiyasiga doir tartib, qoidalaming sinovdan o‘tkazuvchi va amalda tatbiq
qiluvchi ota-onaning faoliyatidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi. Oilada ota-ona, vasiy yoki katta kishilar
tomonidan bolalarni tarbiyalash. Yosh avlodning har tomonlama rivojlanishida
muhim o rin tutadi. Oila tarbiyasida doimiy tarbiyaviy ta sirchan kuch — oilada ʻ ʼ
ruhiy xotir-jamlik, samimiy munosabat, ota-ona obro sining yuqori bo lishi,
ʻ ʻ
bolalarga talab qo yishda oila kattalari o rtasidagi birlikning saqlanishi, bola
ʻ ʻ
shaxsini mehnatga tarbiyalashga alohida e tibor berish, bolani sevish va izzatini
ʼ
joyiga qo yish, oilada qat iy rejim va kun tartibini o rnatish, bolaning yosh va
ʻ ʼ ʻ
shaxsiy xususiyatlari-nl hisobga olish, boladagi o zgarishlarni kuzatib borish,
ʻ
undagi mustaqillikka intilish va tashabbuskorlik sifatlarini qo llabquvvatlash va
ʻ
h.k. Oila qanchalik tartibli, uning a zolari o rtasidagi munosabat samimiy bo lsa,
ʼ ʻ ʻ
Oila tarbiyasi ham shunchalik muvaffaqiyatli bo ladi.
ʻ
Kurs ishi mavzusining obyekti: O quvchilarining ta’lim-tarbiya jarayonida
ʻ
Oilaviy tarbiyaning mazmuni va o ziga xos xususiyatlarini darslar davomida
ʻ
ishlashni o’rganishdir

Kurs ishining tuzilishi: Mazkur kurs ishi 2 bob, 4 fasl, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar majmuasidan iborat.
I.bob. Oilada bolalarni axloqiy tarbiyalash omillari o ziga xos xususiyatlariʻ
1.1. Oilada shaxsni axloqiy shakllantirish omillari
Oilada shaxsni axloqiy shakllantirish bolaning tug‘ilishidan boshlanadi. U
ko‘pgina omillar ta’sirida tarkib topadi. Bu omillar oilaviy munosabatlar xarakteri,
ota-onalaming namunasi, ulardagi umumta’lim darajasi, umummadaniy saviyasi
hamda ularning pedagogik madaniyati va nihoyat oilaviy hayotning tashkil
etilishidan iborat. Bu omillar oilada bolani axloqiy tarbiyalashning mazmunini
tashkil etadi va ular bir qator peadagogik xususiyatlami o‘z ichiga oladi. Bular
quyidagilardan iborat:
1. Ayrim oilalarda bolalaming tarbiyasi faqat onalar zimmasida, ota esa bu ishdan
o'zlarini chetga oladilar. Go‘yo farzandlarini bog‘cha, maktab tarbiyalab berishlari
shart Tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, qadimdan o‘g'il bolalar tarbiyasi
bilan otalar, qiz bola tarbiyasi bilan onalar shug'ullanganlar, ammo ular asosan
erkaklar nazoratida bo'lgan.
2. Ota-onalar bolalarga birdek munosabatda bo'lishlari, bir xil mehribon va
g'amxo'r, talabchan va qattiqqo‘1 bo'lsalar bolalar hayoti butun va mukammal
bo'ladi. Biri talab qilganda, ikkinchisi yonini olsa tarbiya buziladi. Bolalariga
haddan tashqari mehribonchilik qilayotgan otaonalar ulami hurmat qilishdan oldin,
o'zlarini ham hurmat qilishni o'rgatishlari zarur.
3. Ko'pgina ota-onalar bolalarini tarbiyalash borasida o'z vazifalari va burchlarini
to'la his qilmaydilar. Boshqacharoq aytganda ularda pedagogik tayyorgarlik
yetishmaydi. Zotan oilaviy tarbiya, awalo, ota-onalaming o'zlarini-o'zlari
tarbiyalash demakdir. Chunki bola ayni paytda ta’sir obyekti va subyektidir. Biroq
ota-ona bola ana shunday obyekt ekanligini sezmasligi uchun harakat qilishi kerak.
Ammo barcha ota-onalar ham buni tushunib yeta olmaydilar.

4. Oila hayotini to'g'ri tashkil qilish, oilada sog'lom axloqiy muhitni yaratish
lozim. Bu ishda hech qanday mayda-chuydalar bo'lmasligi kerak. Har bir narsa
bolaga ta’sir qiladi. Ana shu ta’sir natijasida salbiy yoki ijobiy odatlar, turlicha
xulq-atvorlar paydo bo'ladi. Ota-onalaming har bir xatti-harakatini bolalar kuzatib
turadi. Shuning uchun bolaga u yoki bu ishni qil yoki qilma deb nasihat qabilidagi
o'rgatish yo'li bilan tarbiyalayman, deb o'ylamaslik kerak.
5. Har bir ota-ona bolasini barkamol inson bo'lishini istaydi. Farzandini ana
shunday inson bo'lishidan nafaqat ularning o'zi, balki jamiyat ham manfaatdir. Ota-
onaning fuqarolik burchi ham shuni taqozo etadi. Shunga ko'ra har bir ota-ona, eng
awalo, mamlakat uchun boMajak fuqaroni tarbiyalayotganini unutmasligi lozim.
6. Ota-ona shaxsining o‘zi bola taibiyasida muhim rol o'ynaydi. Ularning oqilona
o‘gitlari, pand-nasihatlarining hech biri, ularning shaxsiy namunasi o‘mini bosa
olmaydi. Bolalaming axloqiy fazilatlarini tarkib topishida, oiladagi o‘zaro ahllik,
halollik va rostgo‘ylik, o‘zaro ishonchning mavjudligi, umuman sogMom axloqiy
muhit muhim ahamiyatga ega.
7. Oilada bolalami sevish, ularning shaxsiyatini hurmat qilish va hech qachon
ulami izzat-nafsiga tegmaslik zarur. Bunday jazolash usuli bola nafratini
kuchaytiradi. Har qanday g‘amxo‘rlik talabchanlik bilan olib borilgani maqsadga
muvofiqdir.
8. Har bir oilada uning o‘ziga xos boMgan an’analari mavjud bu an’analar bola
ongiga, uning xulq-atvoriga juda kuchli ta’sir qiladi. Masalan: oila a’zolarining
tugMlgan kunlarini o'tkazish, qarindosh umgMar holidan xabar olish va hokazolar.
9. Bola taibiyasida ota-onaning ishxonasidagi, mahalla va qo‘ni-qo‘shnisi
oldidagi obro'yi ham katta rol o'ynaydi va bolalarida ularga nisbatan faxrlanish
hissini uyg'otadi. Ular shu ruhda tarbiyalanadilar. Shunday qilib, oilaviy
tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlari va ta’sir qilish omillari mavjud. Bularni
hisobga olmasdan turib, bola tarbiyasini oilada yaxshi yolga qo‘yish mumkin
emas. Buning uchun, avvalo, ota-onalaming o‘zlari tarbiyalangan bolishlari lozim.

Ota-onalaming butun hayoti, ulaning fuqarolik qiyofasi, ma’naviy dunyosi bola
tarbiyasining negizini tashkil etadi. Zotan, ota-ona bolalari uchun aziz va
muqaddas kishilardir.
Shu ababli ularga taqlid qiladilar, ularga o‘xshashga intiladilar. Oiladagi tarbiyani
yuqoridagi xususiyatlarini hisobga olish, bolani axloqiy jihatdan tarbiyalashda,
milliy axloqiy qadriyatlardan foydalanishning mohiyatiga, uning o'ziga xosligi va
ahamiyatini tahlil qilishga yordam beradi. Milliy mustaqillik sharoitida
jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayotida yuz berayotgan
o‘zgarishlar tabiiy ravishda va qonuniy tarzda xalqning ravnaqiga yo‘l ochdi,
mustaqillikni mustahkamlashga samarali ta’sir ko‘rsatdi. Natijada, bu tarixiy
jarayonlar oilada bola tarbiyasida ham o‘z aksini topa boshladi.
Buning uchun otaonalaming o‘zida milliy qadriyatlarga nisbatan munosabat
o‘zgarmog‘i lozim. Ular bolalami ota-bobolarining pandnasihatlari, o‘gitlari,
tajribalari asosida eng yaxshi va oliyjanob an’analar mhida tarbiyalab kelganlar.
Ularning dono fikrlari, turmush saboqlari davrlar g‘alviridan o‘tib, saralanib
bizgacha yetib kelgan. Lekin hozirgi kunda o‘zbek oilalarida bola tarbiyasi
borasida salbiy holatlami uchratish mumkin. Masalan: ayrim ota-onalar
farzandlarini bemehrligidan nolishadi. Yomon yo‘lga kirib ketgan farzandlari
xususida ko‘pchilik ota-onalaming fikrlari bir xil: «o‘z bilganidan qolmaydi,
hurmat qilishni bilmaydi». Xo‘sh, o'sha bemehr bolaning otasi yoki onasini
tarbiyali desa bo‘larmikan? Ishdan so‘ng, dam olish kunlari ota choyxonada, ona
mehmondorchilikda bo‘lsa. Ayniqsa, ota ham ona ham «ishbilarmonlik»ga
sho‘ng‘ib ketib, go'yo bola haqida tinmay qayg‘urib, boshini har eshikka urayotgan
bir paytda, oilada bola tarbiyasi bilan kim shug‘ullanadi? Tarbiyasi og‘ir bolalami
ko‘payib borayotgani sir emas. Buni kelib chiqishini ichki va tashqi sabablari
mavjud.Ota onasi, qarindosh-urug‘i bo‘la turib, gohida bolalar «bolalar uyi»ga
topshirilmoqda. Qachondan beri bizning xalqimiz «bolalar uyi» degan atamani
qo‘llay boshladi? «0‘nta bo'lsa o‘mi boshqa» deya bir etak farzandni tarbiyalab
voyaga yetkazgan ota-bobolarimizning siri nimada ekan? Ko‘p bolali bo‘lish,

bolajonlik qilish o‘zbeklarga xos milliy xususiyat hisoblanadi. Bugungi kunda ana
shu milliy xususiyat kelajak avlodni axloqiy jihatdan tarbiyalashda juda qo‘l
keladi. Negaki oilada aka-ukasini, opa-singlisini yetaklab katta qiladi, bilganini
o'rgatadi. O‘sib ulg'ayganlarida esa bir birini qo‘llab -quvatlaydi, bir-biriga yordam
beradi. Shaxsda jamoatchilik hissini shakllantirish ana shu ko‘p bolali oilalardan
boshlanadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘p bolali oilalarda ko'pincha
mehnatsevar, o‘zaro inoq va aqlli xushli, axloq-odobli farzandlar o‘sar ekan.
Keyingi vaqtlarda jamiyatimiz hayotida ayrim salbiy holatlar ham ko‘zga
tashlanmoqda. Afsuski, bugungi bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan seig‘alva
sharoitda ayollarimizning ma’lum qismi, tog‘ni o‘rsa talqon qilgudek erlari
uylarida turib, «ishbilarmonlik» bahonasi bilan shaharma-shahar turlituman
ashyolami sotib yurishmoqda.
Hatto sarson-sargardon bo‘lsalar ham ayrim xorijiy mamlakatlarga ham
«sayohat» qilib, borib kelayaptilar. Ularning ayrimlari yengil-yelpi yo‘llarga kirib
ketayapdilar. Bu bilan o‘zbek ayollari nomiga isnod keltirmoqdalar. Ayrim
ayollarimiz «gap» o‘ynashib, tonggacha maishatga berilib ketayotganliklari,
mehmonxonalar atrofidagi yengil oyoq ayollaming qilmishlari jamiyatimizni
ma’naviy-axloqiy muhitini buzmoqda. Ana shunday yengil-yelpi hayot kechirish -
«ishqi» bilan yashayotgan bunday ayollaming uylarida olgan farzandlarining
tarbiyasi nima bo'ladi? Murg‘ak qalbi, ijji vujudiga nopoklik, xaromxo‘rlik ilk bor
ona suti bilan irga kiigan begunoh go'daklar kelajakda sog'lom fikrli, la’naviy-
axloqiy inson bo‘ladilar deb hech kim kafolat bera lmaydi. Ana shunday
«yumushlar» bilan band bo‘lgan ayollarimiz asofati tufayli gulday oilalaming
buzilib ketishi, g‘aribxona amda yetimxonalaming ko‘payishi, ayollaming onalik
huuqidan mahmm bo‘lishi, mayib-majruh, aqlan va jismonan osog‘lom, nogiron
farzandlaming dunyoga kelishi kabi ollar sodir bo‘lmoqda. Bola tarbiyasini o‘z
holiga tashlab qo‘yib bo‘lmaydi. Agar hunday qilinsa uning kelajagi barbod
bo'ladi. Shaxsning ia’naviy tubanlashuvi nafaqat uning butun zurriyotiga, balki on-
atrofdagi nosog‘lom muhitni paydo bo‘lishiga olib eladi. Chunki har qanday odam
o‘z naslining davom etishi o‘p jihatdan farzandlariga ham bog‘liq ekanligini yaxshi

iladi. Unga ijobiy ma’noda katta ahamiyat berilishi esa arzandlaming salbiy
ta’sirlarga berilib ketishining oldini ladi. Har bir ota-onaning obro'si ma’lum bir
ma’noda farandlarining kamolotiga ham bog‘liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra ilani
mustahkamlashga astoydil kirishgan va o‘z naslini pok aqlagan millatnigina
istiqboli porloq bo'ladi. Ta’lim-tarbiya shlariga jiddiy e’tibor bermagan jamiyat,
oila oxir oqibatda na’naviy qashshoq bo‘lib qolaveradi. Urf-odatlarimizga ko‘ra oq
harir libosda «yor-yor» sadom ostida boshqa bir xonadonga farzand bo‘lib,
kelayotgan iz hayo, ibo, iffat, nomusi bilan kelmog‘i zarur. Shu bilan birga u ota-
onadan ro‘zg‘or yuritish, oila tutishning o‘ziga os siru asrorlaridan ta’lim olmog‘i
ham kerak. Qiz bolaning baxti uning axloq odobi mevasidir. Shirin so‘zlik,
samimiylik, sermulohazalik, go'zal xulq, yaxshi muomala, saronjom-sarishtalik qiz
bolaning ko‘rkidir. Uning ko‘rkiga ko‘rk qo‘shuvchi, odamiylik fazilatlarini zebo
qilib bomvchi otaonadir.
Ota-onaning pand-nasihatlarini dillariga jo qilgan yigit-qizlar hayotda
qoqilmaydilar, qiyinchiliklarga sabrli, bardoshli bo‘ladilar. Ularning kelgusi hayot
yo‘Uari ham porloq bo‘ladi. Bir kuni Luqmoni hakim o‘tib ketayotsalar, bir ona
qiziga nasihat qilib, yaxshi odatlami o'rgatayotgan emish: «qizim sen ham balog‘at
yoshiga yetib qolding. Ertaga birovning xasmiga borasan, menikiga esa mehmonga
kelasan, xolos. Sen yaxshi hayot kechiraman, obro‘ e’tiborli bo‘laman desang,
qaynonangni hurmat qil. Hammadan erta tur! hammadan kech yot! qo‘ling egri
bo‘lmasin, boshinga qilich kelsa ham rost gapir. Yolg‘onchi, chaqimchi,
ikkiyuzlamachi, g‘iybatchi bo‘lma, qo‘lingdan keladigan xizmatingni ayama,
kelgan mehmonni izzat-hurmatini joyga qo‘yib kuzat. Oila a’zolaringni birovga
yomonlama, ziyrak, dono, aqlli bo‘l! Kuyovingni hurmatini joyga qo‘y, ko‘chadan
kelganida kutib ol! Ketganida kuzatib qo‘y. Boriga shukur qil, sabr-toqatli
chidamli bo‘l! Salomni kanda qilma. Shundagina baxt sening yo‘ldoshing, g‘am-
tashvish esa kundoshing bo‘ladi» debdi.
Shunda Luqmoni hakim «Ona ko‘rib qizolqirg‘oq ko‘rib bo‘z ol!» deganlari shu
bo‘lsa kerak deb, yo‘llarida davom etgan ekanlar. Xulosa qilib aytganda, farzand

ko‘rib, ularni tarbiyalab, kishilarga, jamiyatga halol va fidoiylarcha xizmat qilishga
qadar shaxslarni shakllantirish har bir ota-onaning ijtimoiy, ma’naviy burchi
sanaladi. Oilada bolalami axloqiy tarbiyalashning usullarini xalq idagogikasida
manbalaridan o‘rganishimiz lozim. Jumladan, shuntirish, namuna ko‘rsatish,
odatlantirish, iltimos qilish, ak-istak bildirish, yolvorish-iltijo qilish, maslahat
berish, )o‘ndirish, undash, ma’qullash, rahmat aytish, duo qilish, o’qish, ta’na
qilish, koyish, qarg‘ash, qo‘rqitish, uzr so‘rash,so'kish, urish, kaltaklash kabilar
Lekin insonni :Axloqiy tarbiyalashda eng kuchli tarbiyaviy vosita sifatida ugit-
nasihat, ibrat ko‘rsatish, ma’qullash va maqtash, mukotlash kabilardan foydalanish
samarali natijalar berishi ma’lum.
Oilada bolalami insonparvarlik ruhida tarbiyalashda qo‘llaniladigan eng xarakterli
usullardan biri, xalq donishmandlarining axloq va odob yuzasidan aytiladigan
hikmatli so‘zlari, maqollari, u yoki bu ertak orqali hal qilinishi kerak bo'lgan
muammo sifatida ishlatilishidir. Aniqrog‘i axloq odob masalalariga bag'ishlangan
xalq maqollarining naqadar hayotiy ekanligini ma’lum ertak orqali aytib
berilishidir. Ko‘pchilik ertak, dostonlarda ota-ona va keksalaming turmush
tajribalarini ifodalash bilan birga yoshlami unga bevosita amal qilishlariga
undaydigan maslahat va pandnasihatlar ham asosiy o‘rinlardan birini egallaydi.
Masalan: «qarosoch pari» ertagida ona o‘z o‘g‘li Nodirni safarga jo‘natishdan
oldin shunday deydi: «Mening uch nasihatimni esingdan chiqarma, birichisi —
birovga xiyonat qilma, ikkinchisi — birovning dilini og‘ritma, uchinchisi — qaysi
shaharga borma, eng awallo, o'sha shahaming qariyalari bilan suhbatlashib ish qil»,
mazmunida nasihat qiladi. Nihoyat ona nasihatiga amal qilgan farzand bir umrga
murod-maqsadiga yetib yashaydi.
Xalq og‘zaki ijodiyotining barcha janrlarida bolani atrofidagi kishilarga
yordamlashish, hamdardlik qilish ruhida tarbiyalash g'oyalari o‘rtaga tashlanganini
ko‘ramiz. O‘zbek xalqi o‘rtasida kundalik ehtiyojga aylangan amaliy san’at
turlaridan o‘ymakorlik-yog‘och, ganch va mis o‘ymakorligi, zargarlik, zardo'zlik,
kashtado‘zlik, kulolchilik, milliy liboslarni tikish kabilar o‘zbek oilalarida

birinchidan, moddiy ehtiyojni qondirish bo‘lsa, ikkinchidan, farzandlami mehnatga
o‘rgatishda, bo‘sh vaqtdan unumli foydalanishni tarbiyalashda muhim tarbiya
vositasi sifatida foydalanib ingan. Tajribadan ma’lumki, bolalami ma'naviy-
axloqiy biyalashda milliy musiqa, qo‘shiqlar muhim o‘rinni egaldi. Chunki
barchaga ayonki, musiqa tarbiya manbayidir. isalan: alia o‘zbek xalqining qadimiy,
muhim tarbiyaviy harakterga ega bo'lgan qo‘shiq turlaridan biridir. Ona allasi
bahramand bo‘lmagan bola qalbida ota-onaga, vatanga batan mehr-muhabbat hissi
bolishi qiyin. Alla aytmaganki alla eshitib katta bolmagan qiz bola bolmasa kerak.
'alla tinglab katta bolgan boladan ota-onaga nisbatan :gacha muhabbat, hurmat
hissi shakllanadi. Keksalarning ishicha, san’at insonlami yovuzlikdan saqlab qolar
ekan. Ota-bobolarimizdan meros qolgan chiroyli va ramziy manoga ega bolgan
urf-odatlami bilish, bevosita ularda tirok etish va aynan ana shu urf odatlaming
o‘tkazish tibini bilish yoshlami ma’naviy-axloqiy shakllanishida ihim tarbiyaviy
ahamiyat kasb etadi. Bunday malaka va ko‘nikmalami yoshlarda tarkib topish
vazifasi, avvalo, ota-onaga oilaga yuklatiladi.
Oilada i-onalar farzandlariga mehmonnavozlik malakalarini o‘rgali bilan birga,
bevosita mehmonda o‘zini qanday tutish, qatlanish, so‘zlashuv odoblarini ham
o‘rgatib boradilar. Ayniqsa, ovqatlanish odobini o‘rgatishlari juda muhimdirki,
birinchidan, bolaning salomatligini ta’minlasa, ikkinchin me’yorga qarab
ovqatlanishga o'rgatadi. uchinchidan dnafslikdan qavtaradi, to'rtinchidan
tejamkoiiikga o‘rgali. Shu bilan birga insonlami axloqiy jihatdan tarbiyalaydi.
Xalqimizda bolalami axloqiy tarbiyalashda dasturxon ofi eng qulay jov sanalgan.
Bu yerda katta yoshlilar farzandlariga pandnasihailar qilganlar. Nima yaxshi-yu,
nima moil ekanligi tushuntirilgan. An’anaga ko‘ra ota-ona sihatlarina bajarmaslik
katta gunoh hisoblangan. Otaga tik boqma, oxirating kuyib ketadi, ota-onani rozi
qilish kerak, deb bolani ongiga singdirib borilgan. Oxirgi o‘n, o‘n besh yillar ichida
ota-onalar bilan bolalar o‘rtasidagi munosabat buzila boshladi, keksalami, ota-
onalami hurmat qilish zarurligi haqidaga qadriyatlarimizga e’tibor berilmay qo‘ydi.
Ayrim bolalar ota-onalaridan moddiy yordam ko‘rayotganligi uchun «hurmat»

qiladigan bo‘lib qolishdi. Ota-onalarga nisbatan axloqsizlik qilish, ulami xo'rlash,
qarovsiz qoldirish hollari ham uchrab turibdi.
O'zbek oilalarida bolani to‘g‘ri tarbiyalashda ularga axloq-odob qoidalarini
tushuntirishda ota-onalar oldiga avloddan-avlodga o‘tib qator talablar qo‘yilgan: -
bolani hech kimga yomonlik qilmaslikga qo‘lidan kelgancha yaxshilik qilishga
ko‘niktirish, uning ko‘ngliga muruwat tuyg‘ularini solishga intilishni kuchli
bo'lishi; - bolani to'g'ri yo'lga yo‘naltirib, o‘zlari ham shu yo‘ldan ketishlari; ota-
onaning yaxshi odob, xulq egasi ekanligi, har bir xatti-harakatidan ko‘rinib turishi,
bolala^ga namuna sifatida xizmat qilishi; - yaxshi deb bilgan ishni o'zlari ishlab
ko'rsatishlari va bu ishning yaxshiligiga bolani ishontirishlari; - bolani tarbiya
qiladigan ota-onaning o'zi to‘g‘ri so‘zli bo'lishi; - bolaning qilayotgan yaxshi
ishlariga qarab, o'z darajasiga loyiq mukofotlash, xatoga yo'l qo'ysa tanbeh berish;
- bolalar ota-onasining yuzlaridagi norozilik alomatlarini ko'rib, uni jazo ekanligini
bilsin, rag'batlantirish me’yorida bo'lishi kerak; - bolaning oldida odillik bilan,
ustozlarcha ish olib borish axloqiy tarbiyaning eng muhim asoslaridan hisoblanadi.
Umuman, oilada bolalarga axloqiy tarbiya berishda milliy n’analami ota-onalar
to‘g‘ri tushunib olishlari, qaysi n’analar qanday maqsad uchun hurmat qilishini
yaxshi nglab yetishlari juda muhim. Chunki talqin etilgan n’analar, urf-odatlar
mazmunini, awalo, ota-onalaming ‘zlari yaxshi o‘zlashtirib, kundalik hayotda
qo‘llay lsalaigina, farzandlariga uni ta’siri samaraliroq bo‘ladi. 4ana shu ma’noda
oilalarda o‘mashib qolgan, o‘rganilgan, Respublikamiz turmush tarzida eng ko‘p
qollanilayotgan ananalar bilan birga, butun mustaqillik sharoiti talablaridan obiy
samara berishi mumkin bo‘lgan an’analardan o‘z xalqiga ona Vatani bilan
faxrlanish, o‘z Vataniga mehr-muhabbat ilan qarash, o‘z Vatanining o'tmishi va
tarixiga cheksiz urmat, o‘z xalqining milliy an’analarini e’zozlash, milliyligini
shakllangan, milliy e’tiqodli vatanparvarlani tarbiyalash zarurdir. Umuman
olganda, tarbiya so‘zi aytilishi bilan inson ko‘z oldida oila namoyon boladi. Zero,
oila tarbiya maskanidir. Shunday ekan, ma’naviy-axloqiy tarbiya oiladan
boshlanadi. )O‘zbek oilasining ma’naviyati — o'zbekning milliy g‘ururidir.

1.2.Oila - tarbiya maskani
Aynan shu maskanda o‘zaro hurmat, mehr-oqibat, halollik, poklik,
mehnatsevarlik, vatanparvarlik insonparvarlik kabi oliy darajadagi qadriyatlar
shakllanadi, avloddan-avlodga yetkaziladi. Shu sifatlari ona suti, oila a’zolari
mehri va namunasi bilan bola xulqi, xatti-harakati mazmuniga singib boradi.)
Hayotning o‘zi ta’lim tizimi oldiga yosh avlodni milliy va umuminsoniy
qadriyatlar mushtarakligida barkamol qilib shakllantirishni har bir ota-ona,
pedagog, jamoatchilik oldiga qo‘ymoqda. Shuning uchun respublikamiz fuqarolari
oldida turgan endigi vazifa ta’lim-tarbiya tarixini oila davrasida qunt bilan
o‘rganish, unda olg‘a surilgan ilg‘or g‘oyalardan bahramand bo‘lishdir.
Chunki o'zbek diyorida dunyo ilm-fan xazinasiga beadad ulush qo‘shgan Al-
Xorazmiy, Al-Beruniy, Ahmad Farg‘oniy, Al-Forobiy, Ibn Sino, Az-Zamahshariy,
Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, Imom al-Buxoriy,
at-Termiziy, Bahouddin Naqshband, Xoja Ahmad Yassaviy kabi allomalar
zamonlar yashab ijod etganlar. Ular qoldirgan madaniy merosni o'rganish har bir
oila a’zosi uchun ham farz, ham qarzdir.
Muhtaram Prezidentimiz Islom Karimov ta ’kidlab aytganlaridek, «Biz o’sib
kelayotgan yosh avlod ta’lim tarbiyasini, ularning zamonaviy ilg‘or bilimlarga ega
bo'lgan holda ulug‘ bobokalonlarimiz merosiga munosib bo‘lishlarini davlatimiz
siyosatining ustuvor yo‘nalishi, deb bilamiz».
Bunda esa inson ulg‘ayishida asosiy davr bo'lgan o‘smirlikdagi taibiya hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bu pallada uning ichki dunyosi, o‘ziga xos xislatlari
shakllanadi. Bu davrda ota-ona, ustozlar ular tarbiyasi bilan uzviy ravishda
shug‘ullanishlari lozim. Ularning salomatligiga ham alohida diqqat-e’tibor zarur.
Shuni ham unutmaslik kerakki, kamolotga eltuvchi yo‘l ma’rifat, shunga yarasha
gayrat shijoatdir. Har bir xalq har bir avlodning barkamollik darajasi pirovard
natijada shu xalq istiqbolini, taraqqiyoti va taqdirini hal etadi. Ma’naviy va
jismoniy barkamol avlodni tarbiyalash — faqat milliy ehtiyojgina emas, balki
umumdavlat ahamiyatiga molik masala — ko‘p millatli Vatanimizda tug‘ilib

o‘sgan, tomir yoygan barcha qardosh xalqlar uchun birday ezgu murod maqsaddir.
Bu nuqtada milliy va umuminsoniy qadriyatlar, boy m a’naviy merosimizning eng
yaxshi an ’anaLari hamda shakllanib kelayotgan yangi udumlar birlashadi,
tarbiyaning qudratli omiliga aylanadi.
Xalqimiz irsiyatini boyitish, ma’naviy va jismoniy sog‘lom avlodni tarbiyalash
iarayonida oila, davlat va jamiyatning mushtarak muddaosi bo‘lmish komil inson
shaxsi — XXI asr odami shakllanadi. rarixchilaming yozishicha, Temurbek bolalik
va yoshlik chog'laridayoq, bugungi kun tili bilan aytganda, harbiy-sport o'yinlari va
mashg‘ulotlari bilan jiddiy shug'ullanib, badanini va ruhini chiniqtirgan. Agar
jismoniy tarbiyani otasiga xizmat qilgan maxsus navkar-murabbiylardan olgan
bo'lsa, ruhniy tarbiyani otasining piri bo‘lmish Shayx Shamsiddin Kulol dargohida
egallagan.
Bolaligidayoq o‘zini buyuk ishlarga hozirlagan Amir Temur farzandlari va
nabiralarining tarbiyasini ham bir lahza bo‘lsada, nazaridan qochirmadi. Ulug‘
hukmdor o ‘z o ‘g‘illari va nabiralariga eng avval jangi jadal mashaqqatlariga
chidam berishga qodir kuch-quvvat va jasorat, shuningdek, saltanatni boshqarish
uchun talab etilgan ilmu donish sohibi bo‘lishlarini talab etardi. Amir Temur o ‘z
davrining ma’rifatli kishisi, o‘tmishning m a’naviy saboqlaridan yaxshi xabardor
inson sifatida sog‘lomlik faqat jismoniy kuch-quwat emas, balki oliyjanob insoniy
fazilatlar uygunligiga erishmoq ekanligini ham yaxshi anglagan. U barloslaming
ulug‘ amirlaridan bo‘lmish padari buzrukvori, muarrix Sharofiddin, Yazdiy ta ’biri
bilan aytganda, «ulamo va sulaho va mutafakkirlarga mushfiq va mehribon»
Muhammad Tarag‘aydan olgan saboqlami bir umr unutmadi. Muhammad Tarag‘ay
o‘z farzandini mardlik va farosatlik, qattiqqo‘llik va mehr-oqibat ruhida voyaga
yetkazdi. Agar Amir Temur buyuk saltanatga asos solgan bo‘lsa, bu sharafga mana
shu yuksak tarbiya oqibatida erishgan. Sohibqiron farzandlarida uch xislat
mujassam bo‘lishini istardi. Eng avvalo, insonparvarlik, so‘ng mushohadalik va
nihoyat, oqibatlik — bosiqlik. Insonparvar odamgina saxiy bolishi mumkin.
Mushohadali, bosiq odamgina jangu jadalda xatoga yo‘l qo‘ymaslikka, ulkan

saltanatni boshqarishga qodir. Kimki jasur bolsa-yu, insonparvar boMmasa,
jismonan baquwat boMsa-yu, mushoxadalik bolmasa, dono bolsa-yu, bosiqlik
bolmasa, unday odam komil inson bololmaydi, unday odam boshqalami ham,
o‘ziniyam halok etadi. Kimki raqibi bilan olishgandayam insonparvarlikni
unutmasa, u albatta yengadi. «Siyosatda maslahaat, mulohazakorlik, o‘ylab ish
qilish kuchidan o‘n karra foydaliroqdir», deb ta’kidlaydi ulug‘ Sohibqiron.
Bobokalonimizning farzandlari va avlodining qanday fazilatlarga ega bolish bilan
bogliq istaklarini bilish uchun, avvalo, «Temur tuzuklari»ni varaqlaylik. Uning
dastlabki sahifalaridayoq shunday fikmi uqish mumkin: «Tajribamda ko‘rilgankim,
ishbilarmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi qat’iy, tadbirkor va hushyor bir kishi
ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir».
Bu hikmatda bobomizning sog’lom va komil inson xususidagi tushunchasi, ya’ni
yetuk insoniy fazilat va xususiyatlarga ega insongina mamlakat tayanchi boMa
oladi, degan mushohadasi mujassamlashgan, deb o‘ylayman. Boshqa bir o ‘rinda
Sohibqiron qat’iylik, sabrchidamlilik, sogMigu sergaklik, ehtiyotkorlik va shijoat
sohibi boMgan inson har qanday mashaqqatli ishni amalga oshirishga qodir, deb
ta’kidlaydi. Sohibqiron bobomiz harbiy safarlarga farzandu nabiralarini birga olib
ketardi. Bundan ko‘zlangan birinchi murodi avlodlari suyagini jangu jadallar, uzoq
va mashaqqatli yo‘llarda chiniqtirish bo‘lsa, ikkinchi maqsadi farzandu nabiralari
o‘z avlodlari qo‘lida tarbiyalansa, erka va tantiq bo‘lib ulg‘ayadilar, degan fikrdan
kelib chiqibt ulami onalarining ortiqcha mehru-muhabbatlaridan asrash edi. Zero,
asalning ko‘pi zarar, me’yorda bo‘lsa, foydali ekanligi to‘g‘risida o'tmish
donishmandlari ko‘p naql etganlar. Mana shu niyatda jahongir avlodlarining
jismoniy tarbiyasini itoatidagi eng tajribali va taniqli pahlavonlarga ishongan
bo‘lsa, farzandlarining ruhiy dunyosiga sayqal berishni oqila malika — asli ismi
Saroymulkxonim, xon avlodi bo‘lgan, murg‘aklikdan hukmfarmonlik va
bahodirlikdan saboq olgan — Bibixonimga ishongan edi. Qolaversa, malika har
doim safardayam, jangu jadaldayam va dorulsaltanatdayam hukmdorga hamroh,
bo‘lardi. Yetti iqlimdan yig‘ilgan san’at va adabiyot ahli tufayli dorulsaltanat
Samarqand havosida she’r va musiqa nafasi hukmron edi. Mana shu muhit, malika

rahbarligidagi muallimlar sabog‘ini olgan shahzodalar she’r va san’atga yaqin
kishilar bo‘lib voyaga yetdilar.
Xazrat Navoiy o‘z asarida yigirma ikki temuriy shadzoda (Halil Sulton, Mirzo
Ulug‘- bek, Boysunqormirzo, Abulqosim Bobur, Sulton Mas’ud Shoh Barib Mirzo,
Abdullatif Mirzo, Xusayn Boyqaro va boshqalar) she’r va musiqaga oshno
bo‘lgani tilga olinadi. O‘rta Osiyoda ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlar tarixini
o'rgangan har bir fuqaro o'zining bilim saviyasi, dunyoqarashini o'stiribgina
qolmasdan, balki o‘zligini anglashga, haqiqiy vatanparvar bo‘lib shakllanishga
muyassar bo'lishi tabiiydir. Mana hozir mahallalarga juda katta e’tibor berilyapti.
Mahallada hamma bir-birini biladi, bir-biriga ko'z-quloq, bo'lib yashaydi: Keksa
oqsoqollar, bama’ni odamlaming yoshlarga ta’siri hammamizga ma’lum. Har bir
mahallada shunday odamlar borki, ularsiz na to‘y, na ma’raka o'tadi. Shunday
voqealaming guvohi ham bo'lamiz. Hatto janjallashib yoki kelisholmay turgan
qo‘ni-qo‘shnilar «falonchi aka kelyapti» yoki «falonchi akani chaqirib kelish
kerak» deyilsa, o‘z-o‘zidan jimib qolishadi. Shu ma’noda oiladagi keksa
otaonaning fayzi beqiyos ekanligini ta’kidlash lozim. Bir necha oila bo‘lib, bir
qozondan ovqatlanish, ota-ona izmidan borib kam bo'lmagan farzandlar sonsiz-
sanoqsiz. Lekin oxirgi paytlarda bitta otasi yoki onasini chiqishtirmagan, ularning
«ortiqchaligi» sezilib qolayotgan oilalar uchramoqda, keksa ota yoki onaning ko‘zi
tirikligida uyga ajoyib bir tarovat tarqatib turishini faqat ulardan judo bo'lgandan
keyingina his qilinadi. Yoshlar mustaqil turishni sevadilar. Ayniqsa, bu niyat
kelinlarda kuchli bo'ladi. O‘zi beka bo'lib, eri topganiga bilganicha va istaganicha
xo'jayinlik qilishni sevadilar. Goho xotinining bunday nag'malariga uchib,
qulog'im tinchisin degan ma’noda ajralib chiqib ketadigan, ota-onasidan xabar
olmay qo'yadigan yoshlar ham bor. Bunaqa ishlar nainki milliy urf-odatlarimiz,
odobimiz, balki umuminsoniy qadriyatlarga ham to'g'ri kelmaydi. Mehr ko'zi ko'r
bo'lgan insonning jamiyat va jamoa uchun ham qalbi berk bo'ladi. Opa-singil o
‘rtasidagi bir meros janjalini misol keltirmoqchiman. Ota-ona tirik paytida chiqib
ketgan opa ular olamdan o'tgach, singlisining boshiga ming g‘avg‘o solib meros
talashib yuribdi. Kichik qiz eri bilan ota-ona uyiga ko'chib kelib ulami oq yuvib,

oq taradi. Kasalligida boqdi, o‘lganda ko‘mib, barcha ma’rakalami o ‘tkazdi.
Hovli-joyni odamshavanda qildi, yangi xonalar qo‘shdi, mahalla ahli va qarindosh-
urug‘laming duosini oidi. Katta opa esa ona o'limidan so‘ng hovlining yarmiga
da’vogar bo‘lib, singlisining boshida yong'oq chaqib yuribdi. Hatto, singlisining
«opajon, oramizga sovuqchilik tushmasin, mayli, kuyovingizni ko'ndirib, amal-
taqal qilib biroz pul bera qolaylik, axir biz jigarmizku, ol-dingizda. yolg‘iz
o‘g‘lingiz bor, vag‘ti kelib biz ham qarab turmasmiz» degan iltijolariga «yo‘q, men
uyni sotib, yarim pulini olaman» deb oyog‘ini tirab olgan opaning axloqiy, insoniy
qiyofasini qanday tasaw ur etish mumkin? Mol-dunyo deb, tekin meros deb mehr
bulog‘i ko‘ziga zahar sochayotgan, o ‘z jigarbandini qon-qaqshatishdan
uyalmaydigan kimsalami ko‘rib nafra-tingiz oshmaydimi? Axir xalqimizda ota-
onalar, aka-ukalar, opa-singillar, qarindoshurug‘lar o‘rtasida shunday mulo-qotlar,
samimiyatlar borki, ular hikoya qilinsa, boshqalar ishonmasligi mumkin. N ahotki,
ana shu hikmatlar, chin insoniy ezguliklar o ‘mini qora yuraklar, pajmurda o‘pkalar
bilan almashtirsak? Nahotki, yo‘ldan chiqqan egri niyat, bebosh fe’llarga
bobolarimiz, samoviy momolarimiz m a’naviyatini qarshi qo'ya olmasak? ha,
qarshi qo'ya olamiz. Bunga jamoa, mahalla, odamlar munosabati zarba bera oladi.
Chunki jamoa la’natiga uchragan odamning hech qachon bog'i ko'karmagan.
O'zbekona odob, o'zbekona insoniylikning qarzi ham ana shu jamoa va ko'pchilik
kayfiyati, munosabati bilan o'lchanadi. Mahallalar bilan bog'liq, yana bir udum
haqida gap yuritmoqchimiz. Bu kishilarning o‘z kasbi, tengqurligi yoki
mahalladoshligiga qarab, «ran» o ‘ynash odatidir. Bunday to'planishlar ham o‘ziga
xos milliy namoyishning bir ko‘- rinishi. Faqat u bir oyda yoki ikki haftada biror
xonadonda takrorlanadi. Bunday yig'inlaming farqi shundaki, unda davlat
siyosatidan tortib bozor narx-navosiyu farzandlar tarbiyasi, mahalla ahli hayotidagi
yangiligu mamlakat ahvoli xususida bahs, munozara, maslahat bo‘ladi. Bu
«gap»lar milliy tarbiya maktabimizning yana bir go‘zal shakli sifatida davom etib
kelmoqda. Qayerda bu «gap»lar manmanlik yoki mayxo‘rlik tomon burilsa,
odamlar tezda tarqalib ketishyapti. «Gapdan maqsad o‘zaro fikr almashuv,
birodarlik tuyg‘usi, qo‘ni-qo‘shnichilik hosiyatini mustahkamlash ekan, bunday

milliy an’analar avloddan-avlodga o‘tib, o‘zbekona fazilatlarimizning hayotiyligini
ko‘rsataveradi. Ajoyib milliy urf-odatlarimiz odamlarni hamjihatlikka, birodarlikka
va samimiyatga chorlaydi. Mustaqillikka erishgunimizcha noto‘g‘ri mafkuraviy
siyosat tufayli ko'pgina chin insoniy qadriyatlarimizga diniy tus berishga, ulami
hayotdan siqib chiqarishga rosa harakat qilindi. Biroq bu narsa hech kimning
qo‘lidan kelmadi.
Asrlar davomida, avlodlar ongida shakllanib kelgan odatlar, udumlami bir zaib
bilan yo‘qotib bo'lmasligi tan olinmadi. Omma o‘rgangan udumni yo‘q qilish
yo‘lida ularga nisbatan ilg‘orroq, tabiiyroq va zamonaviy ma’naviy ehtiyojlami
ifodalovchi rasm-rusmlar tarkib topmas ekan, har qanday harakat teskari natijalar
beraveradi. Rasm-rusmlarimiz milliy taraqqiyot va ma’naviy yuksalish evaziga
boyib va o‘zgarib bordi. Masalan, bayramlarda, turilgan kunlarda yoki quvonchli
damlarda odamlar birbirlariga gul va guldasta taqdim etish odat tusiga kirdi.
Umuman olganda, gul taqdim etish bizda tarixiy an’ana emas. Aksincha, bizda gul
o'miga gul ko'chati berishgan. Qabr ustiga gul qo‘yish ham bizda odat bo‘lmagan.
Sharq poeziyasida gul va bulbulga qanchalik ko‘p she’r bitilgan bo‘lsa ham uni
faqat ramziy obrazlar tarzida idrok etilgan. Hayotda, odamlar oldida, oshkora
ravishda sevishganlar gul emas, gulday iliq tabassum va ibolami bir-biriga tortiq
etishgan. Hozir gul tortiq qilish ommaviy tus oidi. Lekin shu o‘rinda ko‘r-ko‘rona
taqlid ko‘zga tashlanmoqda.
Biz o‘zbeklar gul tortiq qilishda tushunib-tushunmay guldastaning toq yoki juft
bo‘lishiga ahamiyat bermaymiz. Ruslarda o‘lim marosimlarida gullar juft sonda
olib kelinadi. To‘y, yubiley, uchrashuvlarda esa toq sonli gullar beriladi. Bizda toq
va juft sonlarga turlicha munosabat mavjud. Masalan, ma’rakaga yoki o'lgan
odamni yo‘qlab borishda non toq sonda olinsa, to‘yga va mehmondorchilikka
borilganda nonlar soni juft bo‘ladi. Bunday odat qachon boshlangan va nima uchun
shunday bo‘lib qolgan — aytish qiyin. Lekin unga xalqimiz amal qiladi. Ammo
ruslardan o‘tgan gul tortiq qilishda toq sonda gul hadya etamiz. Gul tortiq etishni
eng oliyjanob fazilat sifatida qabul qilib, uning toq yoki juft sonlariga ahamiyat

bersak bo‘lmasmikan? Tug‘ilgan kunlarda, shodiyona damlarda juft sonli gullar
berib, xalqimizning eng porloq duosining ramzi bo‘lgan — hamma juft-juft bo‘lib,
bekamu ko‘st va inoq yashashsin degan niyatini bajo keltirgan bo‘lmaymizmi?
Bizning tasawurimizda juft son uyg‘unlik, birlik, ahillik, totuvlik, hamfikr va
hamnafaslik ramzi, toq son esa ayriliq, judo, kelishmovchilik, nizo va firoq ifodasi
emasmikan? har qalay gulga, guldastaga ana shunday munosabat milliy
tuyg‘ularimiz, odob va hulqatvorimizga mos kelsa kerak, deb o‘ylayman. Undagi
toq gullar qolgan tiriklar soni bittaga kamayganini, dunyo butunligi buzilganini,
odamlar safi-tasbehi uzilganini anglatmaydimi? Xotira kunlarida men marhumlar
qabri ustida bahor chechaklari yal-yal yonib tiriklaming ko‘z yoshlari shabnam
yanglig‘ gullaming barglarini yuvishini istayman. Ajdodlar xotirasini eslash
avlodlar odobini mustahkamlaydigan ruhiyat gavharidir. Millatning joni uning
axloqu odobida. Shuning uchun har bir millat o‘z urf-odatlari, insoniy
fazilatlarining jonkuyari, shu fazilatlar uchun o‘zini o‘tga ham, suvga ham urib,
boringki, hayotning barcha achchiq-chuchuk qismatlariga bardosh beradi. Millat
boshiga eng og‘ir kulfat tushganda ham u o‘zining m a’naviyatini bozorga olib
chiqmaydi, nomusini sotib, vijdonini poymol etib kun ko‘rmaydi.
Tarixning barcha issiq-sovuq zarbalari, tabiatning barcha yorug‘, qora kunlariga
millat o'zining axloqiy-ma’naviy boyligi ila bardosh beradi. Ana shunga ko‘ra
biror kimsa orttirgan obro‘, biror inson erishgan yorlig4, biror odam keltirgan
shuhrat ham, kimlamingdir qing'ir ishlari, nobakoming fisqu fujuri, dilozoming
tuxmat xanjari — hamma-hammasi elyurt, millat yuragiga, ruhiga ta’sir qiladi.
Oxirgi paytlarda keksalarimiz orasida «yoshlaming odobi buzilib ketdi» degan
ta’nalami eshitadigan bo‘lib qoldik. Birovlaming molu mulkiga va joniga qasd
qiladigan past nusxalar ilondek izg‘ib qolganini ko‘rib, eshitib yuribmiz. Bir
paytlar darvozasi qulf bo‘lmagan, bir necha oylab uy-joyini qo‘ni-qo‘shnilarga
ishonib dala hovlilariga ko‘chib ketadigan o‘zbegim bugun kelib eshik taqillasa
awal derazadan mo‘ralaydigan bo‘lib qoldi. Shunga o ‘xshash kasalliklaming
ijtimoiy sabablari bo'lsa-da, axloq-odob borasida yo‘l qo'yilgan kamchiliklar ham

ularga sabab bo‘lmoqda. Bir paytlar onalar yelkasiga ag'darilgan «erkinlik» yuki
ularning oiladagi birinchi navbatdagi tarbiyachi ekanliklarini chippakka chiqardi.
Onalar mamlakat iqtisodiy, moddiy boyligini ko‘paytirish uchun shunchalik dadil
va keng jalb etildiki, pirovardida ular ham jismonan, ham ma’naviy, ham ruhiy
boyligidan judo bo‘lib qoldilar. Bir necha bolani voyaga yetkazish, tarbiyalash va
oyoqqa turg‘azishning o‘zi ulkan ijtimoiy, milliy va umumbashariy boylik ekaniga
ahamiyat berilmadi. Ayollaming o‘zlariga qarashga vaqti bo‘lmagach, bolalar
tarbiyasiga vaqti bo‘larmidi? Ayrim yoshlardagi beandishalik, behayolik va
bezoriliklaming ildizi ana shunda. Oilada yosh avlodni ota-ona namunasi oila
an’analari, shajarasi, kasb-kori, axloqiy-ma’naviy qadriyatlari asosida taibiyalash,
ular ongida oilaga sadoqat, o‘zaro mehr-muhabbat, hurmat hissini shakllantirish
vositasida ulami oilaviy hayotga tayyorlash kutilgan natija beradi. Buning uchun
otaonalami tarbiya jarayoniga tayyorlash maqsadida ota-onalar universitetlari
ishini tiklash va takomillashtirish, umumta’lim m aktablari/oliy va o‘rta maxsus
ta’lim mazmuniga «Yoshlami oilaviy hayotga tayyorlash» kursini kiritish
maqsadga muvofiqdir.
Ota-onalarga oila tarbiyasida metodik yordam beruvchi «Oila kutubxonasi»
seriyasidagi kitobchalar va maxsus «Oila» jumalini nashr qilishni yo‘lga qo‘yish,
barcha yo‘nalishlardagi oliy va o ‘rta maxsus ta’lim muassasalariga «Oila
psixologiyasi va pedagogikasi» kursini joriy etish oilani namunali tarbiya
maskaniga aylantirish vositasidir. Balog‘atga yetayotgan yigit-qizlarimiz
o‘tkazilayotgan ta’lim, islohotlaridan mamnun bo‘lishi tabiiydir. Shuning uchun,
respublikamizning barcha viloyatlari, tumanlari va qishloqlaridagi o ‘quv
dargohlari zamonaviy uslubda jihozlanishi, ta’lim tizimiga esa yangicha ruh
kiritilishi, Xalq ta’limi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirliklari, umumta’lim
maktablari, oliy va o ‘rta maxsus o'quv yurtlarida ta’limtarbiya mazmunini, oila
ta’limi va tarbiyasi bilan hamohang ravishda amalga oshirish zarur. Buning uchun
esa: - ta’lim-tarbiya shakllari, usul va vositalarini jahon andozasi talablariga mos
tarzda rivojlantirish; ta’lim, madaniy-ma’rifiy muassasalami yangi zamonaviy

texnika va texnologiya asosida jihozlash; - o ‘qituvchi-murabbiylaming, ota-
onalaming ijodiy izlanishlarini va mahoratlarini oshirishning samarali yo‘llarini
topish; - qishloq yoshlari uchun ta’lim-tarbiya muassasalarining ilg‘or modellarini
hayotga keng joriy etish; - oila—mahalla-maktab tizimida ta’lim-tarbiya samarali
mazmunini va usullari amaliyotga keng joriy etish; - yoshlaming bo‘sh vaqtlarini
oila-maktab va jamoatchilik hamkorligida qiziqarli, maqsadli tashkil etishga
erishish zarur.
II.bob. Oila tarbiyasi va uning tarbiya tizimida tutgan o'rni.
2.1. Oila tarbiyasi va uning tarbiya tizimida tutgan o'rni.
Ma'lumki, oila jamiyatning birinchi va birlamchi zarrasidir. Jamiyat ana shu
zarralardan tashkil topadi. Lekin u shunchaki zarra emas, tirik vujudlar ittifoqidir.
Er va xotin – ikki tirik vujudning, ikki olamning o'zaro ittifoqidan paydo bo'lgan 3
chi bir olam bu oiladir.
Oila faqat er-xotinning o'zidan iborat emas. Oila er-xotin ularning bola chaqalari
eng yaqin tug'ishganlaridan iborat kishilar guruhi–xonadonidir. Oila, odamlarning
tabiiy, iqtisodiy, huquqiy, ma'naviy munosabatlariga asoslangan ijtimoiy birligidir.
Ota-onalarning o'z hayotlari turmush tarzlari, bola shaxsida ilmiy dunyoqarash
asoslari, ma'naviy ahloqiy, nafosat, mehnat va boshqa ijtimoiy omillarni
shakllantirish maqsadida tizimli ta'sir ko'rsatish jarayoniga–oilaviy tarbiya
deyiladi.
Oilaning maqsadi–ikki jinsning o'zaro kelishuvi asosida farzandni dunyoga
keltirish hamda tabiat va jamiyatning davomiyligi ta'minlash.
Oila vazifasi–er-xotinning birgalikda xo'jalik yuritish asosida oilani ham ma'naviy,
ham iqtisodiy jihatdan ta'minlash, hamda jamiyatga sog'lom, aqlli, har tomonlama
barkamol farzandni tarbiyalash.
Oilaviy tarbiya, ijtimoiy tarbiya bilan uzviy aloqada bo'lsagina, o'sib kelayotgan
yosh avlod farovonligini ta'minlash mumkin. Oila tarbiyasidagi yutuqlar ota
onalarga pedagogik bilimlar berish, oilaviy tarbiya bo'yicha tajribalar almashishi
ota onalarni tarbiyaviy ishlarga qizg'in jalb qilishga ham bog'liqdir.
Oilaning jamiyat oldidagi 2 ta vazifasi bor:

1. Tabiiy biologik vazifasi
2. Ijtimoiy vazifasi.
Barcha tirik mavjudotlarga xos bo'lgani kabi insonni ham farzandni dunyoga
keltirishi uning tabiiy biologik vazifasidir. Faqat insongagina xos bo'lgan ikkinchi
asosiy vazifa shu dunyoga kelgan farzandlarni jamiyat el yurt uchun xizmat
qiladigan inson qilib tarbiyalash uning ijtimoiy vazifasidir. Ko'rinib turibdiki, oila
tarbiyasi ota onaning shaxsiy ishi emas balki, davlat jamiyat oldidagi burchi
hamdir, chunki bola qobil bo'lib o'ssa undan nafaqat ota-ona, balki butun el yurt,
mahalla kuy davlat ham manfaatdor bo'ladi.
Agar bola noqobil bo'lib o'ssa, undan faqat ota-ona oilagina emas, balki el, yurt,
jamiyat, davlat ham aziyat chekadi. Shuning uchun ham oilaviy tarbiya muhim
siyosiy ahamiyatga ega bo'lib, tarbiya tizimida asosiy markaziy o'rinni egallaydi,
chunki xohlagan tarbiya turini olsak–axloqiy tarbiya, mehnat tarbiyasi, estetik
tarbiya hammasi avvalo, oilada shakllanadi. Demak oila tarbiyaning dastlabki
debochasidir. Shuning uchun ham yurtboshimiz oilaviy tarbiyaga alohida e'tiborni
qaratib, oilani ijtimoiy muhofaza qilish, oilada yoshlar tarbiyasiga e'tiborni
kuchaytirish, oilani huquqiy tamoyillarini kengaytirish kabi masalalar bo'yicha
qator huqumatimiz tadbirlarini ishlab chiqdilar, buni biz 1998 yil mamlakatimizda
“Oila yili” deb e'lon qilinishi misolida ham ko'rishimiz mumkin. Mamlakatimz
birinchi Prezidenti I.A.Karimov aytganlaridek: “Xalqimiz qadim-qadimdan oilani
muqaddas deb bilgan, oila ahl va totuv bo'lsa, jamiyatda tinchlik va hamjihatlikka
erishiladi. Davlatda osoyishtalik va barqarorlik hukm suradi. Oila farovonligi–
milliy farovonlik asoslaridir 3
.
Shuni unutmaslik lozimki, farzandlarimizni har tomonlama kamol topishi uchun
qulay sharoit yaratishsagina oila tarbiyasi muvafaqqiyatli bo'lishi mumkin.
Oilaviy tarbiya va ijtimoiy tarbiya. Yosh avlod hayotining ko'p qismi oilada o'tadi,
shu boisdan turmushning murakkab muammolari bilan oilada urf odatlar, rasm
rusumlar va marosimlarning ijobiy ta'sirida yigit, qizlar asta sekin kamol topib
boradilar. An'ana va marosimlar tarbiyaning qudratli quroliga aylanadi.
Kelajagimiz qanday bo'lishi hozirgi kunda biz tarbiyalaydigan yoshlarga bog'liq.

Oilaviy tarbiyaning murakkabligi shundaki, har bir oila o'ziga xos bir olam. Ota-
onalar o'zlarining ijtimoiy burchlarini bajarar ekanlar, farzandlarida mehnatga, uni
tashkil etuvchilarga nisbatan mehr-muhabbat, hurmat tuyg'usini shakllantirish,
ularni ijtimoiy-foydali mehnatga tayyorlash, turli ko'rinishdagi munosabatlarni
uyushtirish vaqtida tartib-intizomga amal qilish, ijtimoiy me'yorlarga og'ishmay
rioya etish, sog'lom turmush tarzini yaratish, o'z shaxsiy hayotlari mazmunini
belgilashda maqsad, so'z va faoliyat birligini ta'minlash borasida har tomonlama
ijobiy ibrat namunasini ko'rsatadi.
Oila tarbiyasida bolalar hayotini to'g'ri yuritish ularni vaqtdan to'g'ri va unumli
foydalanishlarining asosiy garovidir. Bolalarning oiladagi vaqtini o'yin, mehnat va
o'qish faoliyatlari bo'yicha to'g'ri taqsimlash nihoyatda muhimdir.
Oila jismoniy va psixologik jihatdan sog'lom, ma'naviy barkamol, mehnat, ijtimoiy
hamda oilaviy hayotga tayyor shaxsni shakllantirib berishi lozim. Oila
tarbiyasining mazmuni bolalarga ijtimoiy tarbiyaning mazkur yo'nalishlari –
jismoniy, axloqiy, aqliy, estetik, mehnat, ekologik, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy-
g'oyaviy hamda jinsiy ta'lim berish, ularda faoliyat ko'nikma va malakalarini
shakllantirishdan iborat. Oilaviy hayotning me'yorida bo'lishi ko'p jihatdan oila
byudjetining holatiga ham bog'liq. Shu bois oila a'zolari mehnati evaziga
yaratilayotgan moddiy mablag'larni tejab-tergab, ulardan o'rinli foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Shu bois bolalarni ham yoshlikdan pul bilan muomala
qilishga o'rgatish, o'zining shaxsiy hamda oila a'zolarining buyumlari, shuningdek,
oila mulkiga nisbatan mas'uliyatli yondashishga ko'niktirib borish muhim
ahamiyatga egadir. Bolalarga pulning inson mehnatiga to'ladigan qiymat ekanligini
tushuntirib berish, uni oilaning eng muhim ehtiyojlari uchun ishlatish lozimligini
uqtirish, ular tarbiyasiga ijobiy ta'sir ko'rsatgan bo'lar edi. Oilada tashkil etiladigan
iqtisodiy tarbiya bolalarda iqtisodiy savodxonlik hamda tafakkurning
shakllanishida muhim o'rin tutadi. Bolalarda iqtisodiy tafakkurni hosil qilishda ota-
ona, oilaning katta yoshli a'zolarining namunasi katta tarbiyaviy ta'sir kuchiga
egadir.
Oila sharoitida uyushtirilayotgan suhbatlar alohida diqqatga sazovordir. Ommaviy

axborot vositalari orqali aholi e'tiboriga havola etilayotgan huquqiy mavzulardagi
maqolalar, ko'rsatuv, eshittirish, shuningdek, ommaviy-huquqiy adabiyotlar hamda
ularda ilgari surilgan g'oyalar yuzasidan o'tkaziladigan suhbatlar bolalarda huquqiy
tasavvur, idrok, savodxonlik, tafakkur, faollik, mas'ullik, e'tiqod va salohiyatni
qaror topishiga olib keladi.
Oila muhitida bolalarga ularning burchlari to'g'risidagi ma'lumotlarni berib borish,
o'z navbatida huquqlaridan foydalanish yo'llarini ko'rsatib berish bu borada yaxshi
samara bera oladi. Oila bolalarda vatanparvarlik, insonparvarlik tuyg'ularini hosil
qiluvchi o'ziga xos maskan sanaladi. Binobarin, oilaning o'zi Vatanning bir
bo'lagidir. Oila sha'nini himoya qilish, uni saqlash to'g'risida qayg'urishning
Vatanning sha'ni, el-yurt manfaati uchun kurashish tuyg'ulari bilan uzviy bog'liq
bo'lishiga erishish oilada tashkil etilayotgan ijtimoiy-siyosiy tarbiyaning asosi
bo'lishi lozim.
Farzandlarning har tomonlama etuk bo'lib voyaga etishlarida ota-ona, oilaning
boshqa a'zolarining dunyoqarashlari, hayotiy yondoshuvlari va ma'naviy dunyosi
o'ziga xos o'rin tutadi. Shuningdek, ota-onalarning muayyan darajada pedagogik
bilimlarga ega bo'lishlari ham ahamiyatlidir. Oila va ta'lim muassasalari o'rtasida
tashkil etilgan hamkorlikning bosh g'oyasi ota-onalar uchun pedagogik yordam
ko'rsatishdan iboratdir.
Oilaviy tarbiya muvaffaqiyatli chiqishi uchun har bir ota-ona o'z farzandlarini
tarbiyalash borasidagi burch va mas'uliyatlarini chuqur anglashlari lozim.
I. Ota onaning farzandi oldidagi burchlari:
1. Farzandiga chiroyli ism qo'yish savodini chiqarish, bilim berish o'qitish va kasb
hunar o'rgatish.
2. Uylantirish yoki turmushga chiqarish
3. Uyli joyli qilish.
4. Farzandlar orasidagi meros taqsimoti adolatli bo'lish.
II. Farzandning ota-ona oldidagi burchlari.
1. Ota-onaning pand nasihatlariga quloq solish. Ularga har doim yordam berish,
mehribon e'tiborli bo'lish oila ishlariga ham ma'naviy ham iqtisodiy yordam berish.

2. Har bir farzand o'z singil va ukalariga mehribon, yo'lboshchi va yo'ldosh,
odobda, ahloqda, ishda, ilm hunar o'rganishda o'rnak bo'lish.
3. Ota onaga ham ma'naviy ham amaliy mehribonlik ko'rsatish.
4. Berayotgan ma'naviy iqtisodiy yordamni minnat qilmaslik, tavallud, xayit
kunlarida yo'qlash.
5. Ota onaga shirin muomalada bo'lish.
6. Vaqti etib bandalikni bajo etsalar, hurmatini joyiga qo'yib marakalarini
o'tkazish.
Oila va jamiyatda er va xotin teng huquqlarga ega. Bu erda qonunda belgilangan
huquqlar haqida gap ketmoqda. Bunday tenglik saylash, saylanish, kasb tanlash,
ishlash, bilim olish juft tanlash huquqlarida o'z ifodasini topadi. Lekin 2 jinsning
biologik ruhiy tuzilishi nuqtai nazaridan shunday tenglik yo'q.
Ularning faqat o'zlariga xos huquq va burchlari mavjud.
Erkakning vazifasi. Oilani ma'naviy iqtisodiy qo'llab quvvatlash. Ayol va
farzandlarning tashvishiga sherik bo'lish, ularga qalqon bo'lish, g'amxo'r bo'lish.
Ayolning vazifasi. Oilada farzand tarbiyasi bilan shug'ullanish, mehr ko'rsatish.
Erkakning topib kelganini pishirib, mehmon kutish, erini, bolalarini ishga
maktabga kuzatish, kutib olish.
«Oilaviy tarbiya doimo o‘zining murakkab va ko‘p qirraliligi, ajoyib va serjiloligi
bilan ajralib turadi» 2
. Har bir oila o‘ziga xos bir olam, olam ichidagi va shu bilan
birga olamga sig'magan olam, u tarbiya ishida o‘ziga xos, taqrorlanmas
xususiyatlarni o‘zida namoyon qiladi. Ana shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning
hammaga ma'qul tushadigan yo`l-yo'riqlari mavjud emas. O‘zbek xalqining milliy
xususiyatlari: axloqiylik, o‘zini-o‘zi anglash, milliy tuyg'u, milliy madaniyat,
milliy kiyinish va yurish-turishda o‘z aksini topadiki, o‘zbek oilasining tuzilishi va
shaxslararo munosabatini o‘rganishda bularni chetlab o'tish mumkin emas. O‘zbek
oilalari tuzilishiga quyidagi sifatlar xosdir: ko‘p bolalilik; oilada otaning bosh
tarbiyachi sifatida namoyon bo‘lishi; qarindoshchilik, bir necha avlodlarning
birgalikda yashashi. Oilashunos olimlar: D.Abdullaeva, N.Ismoilova,

F.Habibullaevlar tomonidan oilaning asosiy funkiyalari turlicha klassifikatsiva
qilingan. Bu o‘rinda oila funksiyalarini sanab o'tish bilan kifoyalanmay, balki
ularni bir tomondan odamlarning moddiy, xo'jalik-maishiy va ikkinchi tomondan,
emotsional va ijtimoiy-psixologik ehtiyojlarini qondiruvchi funksiyalarga farqlash
muhim. Har bir oila ijtimoiy tizim sifatida jamiyat oldida quyidagi asosiy
funksiyalarni bajaradi: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, reqreativ, kommunikativ,
regulativ (boshqaruv). Oilaning iqtisodiy funksiyasi uning asosiy tarbiyaviy
funksiyasidir. Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy etsetik tarbiyasiga oilada asos
solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qo’yish bilan
cheklanmay, balki uning so‘ngi g'ishti qo'yilguncha javobgardir. Jamiyatning
komil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining muhim
funksiyasi darajasiga kiradi. Chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada
amalga oshadi. Oilaning kommunikativ funksiyasi oila a'zolarining o‘zaro muloqot
va o‘zaro tushunishga bo'lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi.
2.2. Oilada milliy tarbiyani takomillashtirishning mazmun- mohiyati.
Yosh avlodning har tomonlama rivojlanishida muhim o rin tutadi. Oila ʻ
tarbiyasida doimiy tarbiyaviy ta sirchan kuch — oilada ruhiy xotir-jamlik,
ʼ
samimiy munosabat, ota-ona obro sining yuqori bo lishi, bolalarga talab qo yishda
ʻ ʻ ʻ
oila kattalari o rtasidagi birlikning saqlanishi, bola shaxsini mehnatga
ʻ
tarbiyalashga alohida e tibor berish, bolani sevish va izzatini joyiga qo yish, oilada
ʼ ʻ
qat iy rejim va kun tartibini o rnatish, bolaning yosh va shaxsiy xususiyatlari-nl
ʼ ʻ
hisobga olish, boladagi o zgarishlarni kuzatib borish, undagi mustaqillikka intilish
ʻ
va tashabbuskorlik sifatlarini qo llabquvvatlash va h.k. Oila qanchalik tartibli,
ʻ
uning a zolari o rtasidagi munosabat samimiy bo lsa, Oila tarbiyasi ham
ʼ ʻ ʻ
shunchalik muvaffaqiyatli bo ladi. Oila tarbiyasida ota-ona obro si, ularning
ʻ ʻ
kuzatuvchanligi, sezgirligi, hozirjavobligi muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Oila
tarbiyasida tarbiya jarayoni zerikarli, quruq nasihatgo ylikdan iborat bo lib
ʻ ʻ
qolmasligi lozim. Bola hayotining ko p qismi oilada o tadi. Shu boisdan mavjud
ʻ ʻ
an analar, urf-odatlar, rasm-rusumlar va marosimlarning ijobiy ta sirida bola asta-
ʼ ʼ
sekin ka-mol topib boradi. An ana va marosim Oila tarbiyasining qudratli
ʼ

qurolidir. Oila tarbiyasi ijtimoiy tarbiya bilan uzviy aloqada bo lsagina, kutilgan ʻ
natijalarga eri-shish mumkin. Oila tarbiyasida yutuklarga erishish ota-onalarning
pedagogik bilimlarga egaligi, Oila tarbiyasi bo yicha tajribalar alma-shishi, ota-
ʻ
onalarni tarbiyaviy ishlarga qizg in jalb qilishga ham bog liqdir. Har bir ota-ona
ʻ ʻ
Oila tarbiyasida o zlarining burch va mas uliyatlarini chuqur anglashlari lozim.
ʻ ʼ
Normal oilaviy muhit, bolani kitob o qishga, mehnat qilishga o z vaqtida jalb etish
ʻ ʻ
ham Oila tarbiyasining muvaffaqiyati garovidir. Oilada ota yoki onaning yo qligi
ʻ
yoki ulardan birining ketib qolishi Oila tarbiyasiga katta zarar yetkazadi. Ularning
bolaga beradigan tarbiyaviy ta sir kuchi yo qoladi, Oila tarbiyasidagi muvozanat
ʼ ʻ
buziladi. Bunday sharoitda bola qalbi qat-tiq jarohatlanadi, u tajang , serjaxl,
qo pol, dag al bo lib qoladi, kattalarga ishonmay qo yadi, o qishi pasayib ketadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Oila tarbiyasida otaning obro si katta ahamiyatga ega. Bolalarni barkamol inson
ʻ
qilib yetishtirishda maktabni oila bilan bog lamasdan muvaffaqiyatga erishib
ʻ
bo lmaydi. Shuning uchun Oila tarbiyasida maktab va ota-onalar o rtasidagi
ʻ ʻ
ta limtarbiyaga oid birgalikdagi ishlari katta ahamiyatga ega. Otaonalarning
ʼ
o qituvchilar bilan bo lgan uchrashuvlarida aytilgan fikrlar, ayniqsa qimmatlidir.
ʻ ʻ
Chunki ular o z farzandlari to g risida ko proq narsalarni bilib oladilar. Shuning
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun bola tarbiyasining tub mohiyatini tushungan har bir ota-ona oila bilan
maktab o rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga intiladi. Bola maktabni
ʻ
tamomlagunga qadar otaona maktab bilan yaqin aloqa o rnatishi, farzandining
ʻ
darslarini o zlashtirishi, xulq-atvoridan xa-bardor bo lib turishi, tarbiya
ʻ ʻ
masalalarida o qituvchi, sinf rahbari bilan maslahatlashib turishi, bolaning darsdan
ʻ
so ng nima bilan mashg ulligi haqida o qituvchi va sinf rahbarini xabardor qilib
ʻ ʻ ʻ
turishi lozim. Uz navbatida o qituvchi va sinf rahbari ham bolaning o qishi, odobi,
ʻ ʻ
xulqi, maktabda o zini tuta bilishi haqidagi ma lumotlarni ota-onaga yetkazishi,
ʻ ʼ
zarurat tug ilganda paydo bo lgan muam-molarni birgalikda hal qilishi zarur.
ʻ ʻ
Farzandi maktabga borgan ota-ona maktab jamoasining a zosi bo lib qolishi kerak.
ʼ ʻ
O qituvchi va sinf rahbari ham o z o quvchisining oilasi bilan mustahkam ham-
ʻ ʻ ʻ
korlikni yo lga qo ymog i lozim. Oila tarbiyasida ota-onalarning mahalla faollari,
ʻ ʻ ʻ
mehnat faxriylari bilan hamkorliklari ham muhim. Oila tarbiyasi farzandlarning

har tomonlama kamol topishi uchun qulay sharoitlar yaratilsagina muvaffaqiyatli
bo lishi mumkin. Oila tarbiyasida har bir oila o ziga xos xususiyatlarni namoyon ʻ ʻ
qiladi.
Kishilik jamyatinining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti tarixidan ma’lumki, bola
shaxsining kamoloti oilada shakllanadi. Oila — jamiyat hayotining kichik bir
debochasi bo’lib, har tomonlama sog’lom, barkamol avlodni voyaga yetkazish
uchun ma’sul bo’lgan g’oyat muhim tarbiya o’chog’dir.
O’zbek oilasi a`zolarning barchasini savodxon, ma’lumotli deb atasak, xato
qilmagan bo’lamiz, ana shu imkoniyatlar ta’sirida o’g’il va qizlar bilimli, fikr-
mulohazali, topqir, ishbilarmon, aql-zakovati bo’lib voyaga etmoqdalar.
Oiladagi bola tarbiyasi ikkiyoqlama ahamiyat kasb etadi, ota-onalar farzandlariga
ahloq-odob, ruhiyat va ma’naviyatga oid bilimlardan saboq berish bilan
qanoatlanib qolmasliklari, balki o’zlari ham tarbiyaning o’ziga xos sir-sinoatlari,
hususiyatlari, uning mazmun-mohiyati va ma’nosiga doir eng yangi
ma’lumotlardan xabardor bo’lib turishlari kerak bo’ladi. O’z farzandlariga oqilona
tarbiya bera olgan ota-onalar, umrlarini rohat va farog’atda o’tkazadilar,
bolalaridan hamisha olijanoblik, mehribonlik, yaxshilik ko’radilar, dillari aslo
jaroxat azobini sezmaydi; o’kinish hissiga duchor bo’lmaydilar. Shu to’g’rida
o’zbek xalqidagi quyidagi maqol darak beradi: “Toy ulg’aysa, ot tinadi (ya`ni ot
minishdan qutqariladi)”. Oilaning asosiy tayanchi bo’lgan ota, hayotning barcha
mashaqqatlaridan totib ko’radi, o’zining bukilmas irodasi, adolatparvarligi, hayot
sinovlariga bardoshliligi bilan ajralib turuvchi buyuk shaxs sifatida gavdalanadi.
Ota — oilaning boshlig’i, posbonidir. Zero, oilaning har bir ko’z ilg’amas
nuqtalarini ilg’ay olish, oila a’zolariga faqat to’g’ri, haq yo’lni ko’rsatib turishdek
insoniy mas`uliyat ota zimmasida turadi. Ota oilada o’z farzandlariga har
tomonlama yurish-turishda, nutq odobida, o’zaro muomala madaniyatida, eng
muhimi amaliy ish faoliyatida to’g’rilik va haqqoniylik, samimiylik va xolislik
yuzasidan namuna ko’rsatadi. Murg’ak tasavvurli bola ilk tarbiyani oilada oladi.
Bola tarbiyasining ilk saboqlari haqida atoqli o’zbek pedagogi Abdulla Avloniy

o’zining “Turkiy guliston yoxud Axloq” kitobida quyidagi ibratli o’g’itlarni aytgan
edi: “Tarbiyani tug’ilgan kundan boshlamak, vujudimizni quvatlantirmak,
zexnimizni ravshanlashtirmak lozim”. Oilada kattalarning obro’si qo’rqitish
asosida emas, balki samimiylik, o’zaro hurmat-ehtirom zamiriga qurilishi
maqsadga muvofiqdir. Oila a`zolarining inoqligi, o’zaro hamjihatligi, kiyinish
madaniyati, mehnat faoliyati, o’zga kishilar to’g’risidagi suhbatlari va ularning
boshqa sifat hamda fazilatlari bolaning murg’ak tasavvuriga yangi timsollarni olib
kiradi. Oila tarbiyasi bolaning kelajakda kim bo’lib yetishishida mu him o’rin
tutadi, bola dastlab oilada jamiyatning qiyofasini quradi, bo’lajak fuqaroning
huquq va burchlari, dunyoqarashi va axloqiy qarashlari oilada shakllanadi, shu
asosda jisman va ruhan kamol topib boradi. Bola uchun oiladagi sog’lom ijtimoiy-
ruxiy muhit, madaniy-ma`naviy va axloqiy qadriyatlar, an`analar, ijtimoiy-hayotiy
tajribalar, ko’nikma va malakalar manbaidir. Bu oilaviy tarbiya jarayonida
sayqallanib boradi, tarbiyaning mohiyati kishini hayotga tayyorlashdan iborat
bo’lib, tarbiyaning mazmuni, yo’nalishi, maqsadi va vazifasi kishilarning ijtimoiy
munosabatlariga bog’liq. Kishi shu munosabatlarga asosan hayotga biron-bir
tarzda qaraydigan bo’ladi, tafakkuri orqali olamni anglaydi va o’zining unga
nisbatan munosabatini shakllantiradi, muayyan axloq mezonlari ruxida tarbiya
topadi, chunki oilaviy tarbiya ijtimoiy tarbiyaga nisbatan bolalarning ruxiy
olamiga, xissiyoti va tuyg’ulariga chuqur ta`sir ko’rsatadi. Oila dagi ma`naviy-
ruxiy muhit, bola tarbiyasida g’oyat muhim ahamiyatga ega bo’lib, oila
a`zolarining turmush tarzi ko’p hollarda farzandlarning ruhiy kayfiyati, tasavvuri
va xissiyotlarini belgilab beradi. Demak oila sog’lom, barka mol insonni tarbiyalab
voyaga etkazishda jamiyat oldida mas`uldir. Oilada tarbiya topgan xar bir inson
xar jixatdan umuminsoniy ahloqiy, ilmiy, e`tiqod va boshqa sohalarda kamolatga
yetgan hislatlarni o’zida mujassamlashtirgan bo’lishi lozim, kamolot sari intilgan
kishi asta-sekin olamni, o’zligini taniy boshlaydi. Komillik insonning adolatli
bo’lishi, xaqiqat va yaxshilikka intilishi, vijdonan pok, o’z hatolarini anglab,
ulardan xalos bo’lishga xarakat qilishi demakdir, ma`naviyatni boyitish, iymon-
e`tiqodli, aql-zakovatli bo’lish kishilarni g’aflatdan uyg’otadi, barcha ezgu

tilaklarini ro’yobga chiqaradi. Yosh avlodni barkamol, sog’lom, Vatan tuyg’usini
xis qila oladigan shaxs qilib voyaga etkazish, birinchi navbatda, oilaga va ota-
onaga bog’liqdir. Yosh avlodda kelajakka bo’lgan ishonch xissini uyg’otish uchun
esa, ajdodlarimizning ma`naviy-axloqiy merosini chuqur o’rgatish, ularning
iste`dodi va qobiliyatini buyuk maqsadlar sari yo’naltirish maqsadga muvofiqdir.
Masalan, oilalarda moddiy boylikning ko’payishi, undan ota-onalar va
bolalarning noto’g’ri foydalanishi, o’smirlarning bir qismida hayotga
iste`molchilik, boqimandalik nuqtai-nazardan qarashni, tubanlikni, xudbinlikni
keltirib chiqaradi, mehnatsiz boylik orttirish kayfiyati kuchayadi. Xulosa qilib
aytganda oilada bola tarbiyasining milliy o’ziga xos qoidalari mavjud bo’lib, ota-
onalar ulardan o’rinli foydalanishlari lozim. Oilada ma`naviy-ruhiy hotirjamlik,
o’zaro totuvlik xukmron bo’lsa, oila a`zolari bir-birlariga g’amxo’r bo’lsalar, bola
tarbiyasining tayanch nuqtasini topa olsalar, bunday muhit bola tarbiyasiga ijobiy
ta`sir etadi va ular farzandlariga haqiqiy baxt hadya etadilar, bu bilan ishimizda
rivojlanish, jamiyatimizda olg’a siljish bo’ladi.
Oilada bolalarni axloqiy shakllantirish bolaning tug’ilishidan boshlanadi.U
ko’pgina omillar ta`sirida tarkib topadi. Bu omillar oilaviy munosabatlar xarakteri,
ota-onalarning namunasi, ulardagi ta`lim darajasi, umum madaniy saviyasi, hamda
ularning pedagogik madaniyati va nihoyat oilaviy hayotning tashkil etilishidan
iborat. Bu omillar oilada bolani axloqiy tarbiyalashning mazmunini tashkil etadi va
ular bir qator pedagogik xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Bular qo’yidagilardan
iborat:
1). Ayrim oilalarda bolalarning tarbiyasi faqat onalar zimmasida, ota esa bu
ishdan o’zlarini chetga oladilar. Go’yo farzandlarini bog’cha, maktab
tarbiyalab berishlari shart.
2). Ota-onalar bolalariga birdek, munosabatda bo’lishlari, bir xil mehribon va
g’amxo’r, talabchan va qattiqqo’l bo’lsalar bolalar hayoti butun va mukammal
bo’ladi. Biri talab qilganda ikkinchisi yonini olsa, tarbiya buziladi.

3). Ko’pgina ota-onalar bolalarini tarbiyalash borasida o’z vazifa va
burchlarini to’la his qilmaydilar boshqacharoq aytganda ularda pedagogik
tayyorgarlik etishmaydi. Zotan oilaviy tarbiya, avvalo ota -onalarining o’zlarini
o’zlari tarbiyalash demakdir.
4). Oila hayotini to’g’ri tashkil qilish oilada sog’lom axloqli muhitni yaratish
lozim. Bu ishda hech qanday mayda chuydalar bo’lmasligi kerak.Har bir
narsa bolaga ta`sir qiladi.Ana shu ta`sir natijasida salbiy yoki ijobiy odatlar,
turlicha xulq atvorlar paydo bo’ladi.Ota-onalarning har bir hatti-xarakatini
bolalar kuzatib turadi.Shuning uchun bolaga u yoki bu ishni qil yoki qilma
qabilidagi o’rgatish yo’li bilan tarbiyalayman deb uylamaslik kerak.
5). Xar bir ota-ona bolasini barkamol inson bo’lishini istaydi. Farzandlarining
barkamol inson bo’lishidan nafaqat ularning o’zi, balki jamiyat ham
manfaatdir.Ota-onaning fuqarolik burchi ham shuni taqozo etadi.Shunga ko’ra
otaona eng avvalo, mamlakat uchun bulajak fuqaroni tarbiyalayotganini
unitmaslik lozim.
6). Ota-ona shaxsining o’zi bola tarbiyasida muhim rol o’ynaydi. Ularning
oqilona o’gitlari, pand – nasixatlarini hech biri, ularning shaxsiy namunasi o’rnini
bosa olmaydi. Bolalarning axloqiy fazilatlarining tarkib topishda oiladagi
o’zaro ahillik halollik va rostgo’ylik, o’zaro ishonchning mavjudligi umuman
sog’lom axloqli muhit muhim ahamiyatga ega.
7). Oilada bolalarni sevish, ularni shaxsiyatini hurmat qilish va hech qachon
ularning izzat - nafsiga tegmaslik zarur. Bunday jazolash usuli bola nafratini
kuchaytiradi.
8). Har bir oilada uning o’ziga xos bo’lgan an`analari mavjud bu an`analar
bola ongiga, uning xulq-atvoriga juda kuchli ta`sir qiladi. Masalan: oila
a`zolarining tug’ilgan kunlarini o’tkazish, qarindosh-urug’lar holidan xabar
olish va hokazolar.

9). Bola tarbiyasida ota-onaning ishxonasidagi mahala va qo’ni-qo’shnisi
oldidagi obro’yi ham katta rol o’ynaydi va bolalarida ularga nisbatan
faxrlanish hissini uyg’otadi. Ular shu ruhda tarbiyalanadilar. Shunday qilib,
oilaviy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari va ta`sir qilish omillari mavjud.
Bularni hisobga olmasdan turib, bola tarbiyasini oilada yaxshi yo’lga qo’yish
mumkin emas.Buning uchun avvalo ota-onalarning o’zlari tarbiyalangan
bo’lishlari lozim.Oiladagi tarbiyani yuqoridagi xususiyatlarini hisobga olish,
bolani axloqiy jihatdan tarbiyalashda, milliy axloqiy qadriyatlardan
foydalanishning mohiyatiga, uning o’ziga xosligi va ahamiyatini tahlil qilishga
yordam beradi. Milliy mustaqillik sharoitida jamiyatning ijtimoiy iqtisodiy,
siyosiy va ma`naviy hayotida yuz berayotgan o’zgarishlar tabiiy ravishda va
qonuniy tarzda xalqning ravnaqiga yo’l ochdi, mustaqillikni mustahkamlashga
samarali ta`sir ko’rsatdi. Natijada bu tarixiy jarayonlar oilada bola tarbiyasida
ham o’z aksini topa boshladi. Buning uchun ota-onalarning o’zida milliy
qadriyatlarga nisbatan munosabat o’zgarmog’i lozim. Ular bolalarini ota-
bobolarning pand-nasihatlari, o’gitlari, tajribalari asosida, eng yaxshi va
oliyjanob an`analar ruhida tarbiyalab kelganlar. Ularning dono fikrlari va turmush
saboqlari davrlar g’alviridan o’tib saralanib bizgacha etib kelgan. Lekin hozirgi
kunda o’zbek oilalarida bola tarbiyasi borasidagi salbiy holatlarni uchratish
mumkin. Masalan: ayrim ota-onalar farzandlarini bemehrligidan nolishadi.
Yomon yo’lga kirib ketgan farzandlari xususida ko’pchilik ota-onalarning
fikrlari bir xil: «o’z bilganidan qolmaydi, hurmat qilishni bilmaydi. Xush o’sha
bemehr bolaning otasi yoki onasini tarbiyali desa bo’larmikan. Ishdan so’ng dam
olish kunlari ota-choyxonada, ona ham «ishbilarmonlik» ga shung’ib ketib,
go’yo bola haqida tinmay qayg’urib, boshini har eshikka urayotgan bir paytda,
oilada bola tarbiyasi bilan kim shug’illanadi? ». Tarbiyasi og’ir bolalarni ko’payib
borayotgani sir emas. Buni kelib chiqishini tashqi va ichki sabablari mavjud.
Ota-onasi, qarindosh-urug’i bo’la turib, gohida bolalar «bolalar uyi» ga
topshirilmoqda. Qachondan beri bizning xalqimiz «bolalar uyi» degan atamani
qo’llay boshladi? «O’nta bo’lsa, o’rni boshqa» deya bir etak farzandni

tarbiyalab voyaga etkazgan ota-bobolarimizning siri nimada ekan?Ko’p bolali
bo’lish bolajonlik qilish o’zbeklarga xos milliy xususiyat hisoblanadi.Bugungi
kunda ana shu milliy xususiyat kelajak avlodni axloqiy jihatdan tarbiyalashda
juda qo’l keladi.Negaki oilada aka – ukasini, opa-singilisini etaklab katta qiladi,
bilganini o’rgatadi.O’sib uyg’onayotganlarida biri-birini qo’llab-quvvatlaydi, bir-
biriga yordam beradi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, ko’p bolali oilalarda
ko’pincha, mehnatsevar o’zaro inoq va aqlli-xushli, axloq odobli farzandlar
o’sar ekan. Sog‘lom avlodni tarbiyalashda oilaning urni muhim va
betakrordir. Inson salomatligi va ma’naviy kamolotining birinchi poydevori
oilada qo‘yiladi. Bu borada o‘zbek xalqining oilada farzand tarbiyalashdagi
tajribasi diqqatga sazovardir.Bu tajribada milliy tarbiya an’analari, inson
ma’naviyatini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan umuminsoniy, diniy
qadriyatlar ham o‘z ifodasini topgan. Mustaqillik sharoitida oilada farzand
tarbiyalash borasidag an’analarimiz davr ruhi va ehtiyojlari bilan bog‘lanib yanada
kattaroq ahamiyat kasb etmoqda. Shu sababli oilani mustahkamlash, uning
ma’naviy – axloqiy tarbiya borasidagi ahamiyatini kuchaytirish masalasi
davlat siyosaida tobora katta o‘rin olmoqda.
Aniqroq qilib aytganda, oila davrasida, mahallada ota – onaning ijobiy fazilat va
munosabatlari bolalarning to‘g‘ri tarbiyalanishini birlamchi va zaruriy
shartidir. Farzandlarning har tomonlama yetuk bo‘lib voyaga yetishlarida ota-ona,
oilaning boshqa a'zolari dunyoqarashlari, hayotiy yondashuvlari va ma'naviy
dunyosi o‘ziga xos o‘rin tutadi. Qadimdan shunday gap qolgan "Qush
uyasida ko‘rganini qiladi" ya'ni, ha ota-onasiga tortibdi, deyishadi. Yaxshi
xulq ham yomon xulq ham bolalarga avvalo ota-onalaridan o‘tadi. Demak har bir
ota-ona o‘z farzandiga yaxshi hislatlarni bolaligidan singdirgani ma'quldir. Shunda
u ulg’aygan sari oriyatli, nomusli, burchini his qiladigan, xushmomala, odobli,
bemorlarga hamdard bo‘ladi. "Hadisi sharifda" "Sabr va bardosh Tangridan,
shoshqaloqlik esa shaytondandir" degan ulug‘ so‘zlarni eslab o‘tish joizdir.

Insonning qanday kishi bo‘lib yetishishi ko‘p jihatdan oila tarbiyasiga, ota-
ona mas'uliyatiga, vijdoniga, shuningdek ota-onaning bola tarbiyasini umumiy
qonuniyatlarini yaxshi bilishiga va hamda ularga qanchalik amal qilayotganiga
bog’liqdir. Oila tarbiyasidagi asosiy talablardan biri shuki, oiladagi katta yoshli
hamma kishilar bolaga qo‘yiladigan tarbiyaviy talablarda bir yoqadan bosh
chiqarib ish ko‘rishlari kerak. Ba'zan bolaning onasi yoki buvisi ruxsat
bergan narsani otasi taqiqlab qo‘yadi,otasi bergan jazoni onasi bekor qiladi.
Bolaning bir qilig‘ini buvisi maqtasa shu qiligi uchun ota uni koyiydi va
hokozo.Bunday munosabat tarbiyada xatoliklarning kelib chiqishiga sabab
bo‘lishi mumkin. Bolalar kattalarni harakatlaridagi kelishmovchilikni ko‘rib
mug‘ombirlik, aldamchilik, hushomadlik qilishga odatlanadilar.
Mutafakkirlarning o‘git-nasixatlariga ko‘ra, oilada bolalarning yoshlik
chog‘idanoq bilimga qiziqish uyg‘otish, kitob mutolaa qilishga odatlantirish,
shuningdek, biror kasb -hunarga mehr qo‘yishga o‘rgatish kabi
qadriyatlarimizdan unumli foydalanishimizni taqozo etadi. Donishmandlarimiz
farzandlar tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, har bir yosh oila muhitida quyidagi
fazilatlarga ega bo‘lishi lozimligini alohida ta'kidlaydilar:
- ota-ona va boshqa izzat-hurmatga ega zotlarning hurmatini joyiga qo‘yish;
- aka-uka, yor-do‘st, qarindoshlar va el-yurtga sadoqatli bo‘lish;
- o‘z vatani va xalqiga xizmat qilish;
- or-nomusi uchun kurashish;
- o‘z nomusi, obro‘-e'tiborini qo‘riqlash;
- o‘z oilasi or-nomusi uchun kurashish;
- oilasining moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini ta'minlash;
- farzandining el-yurt, Vatan manfaati uchun xizmat qilish;
- farzandlarni shijoatli, g‘ayratli, matonatli etib tarbiyalash;

- oila va oila a'zolarini do‘stlar davrasida shafqat va e'tibordan go‘zal
odatlardan bahramand etish;
- bo‘sh vaqtini foydali ishlarga sarf etish va boshqalar.
Donishmandlarning yaratgan o‘git hamda pand-nasihatlari bugungi kunda
ham o‘zining tarbiyaviy ahamiyatini yo‘qotmay, ta'lim-tarbiya ishida o‘z
samarasini bermoqda. Oila tarbiyasi -jamiyat tarbiyasining negizi.Ko‘p millatli
O’zbekiston aholisini katta oilaning a'zolari deb tushunish mumkin. Oila
xuquqiy va ma'naviy - axloqiy asoslar negizida barpo etiladi, unda demokratik
tarbiya negizlariga asos solinadi. Shu sababli o‘zbeklarning aksariyati o‘zining
shaxsiy farovonligi to‘g‘risida emas, balki oila a'zolari, qarindosh-urug‘lari,
birodarlari hamda qo‘shnilarining sihatsalomatligi, omonligi to‘g‘risida
g‘amxo‘rlik qilishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. O’sib kelayotgan yosh avlod
tarbiyasida yuqoridagi holatlarga e’tibor bersak, o’ylaymanki, jamiyatimizga
nafi yetadigan sog’lom dunyoqarashli kishilarni yetkazib berish ishiga o’z
hissamizni qo’shgan bo’lamiz.

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytishimiz lozimki,oila jamiyatning asosiy bo’g’ini bo’libgina
qolmay,hayotimizning ilk ustunidir.Inson bor ekan,jamiyat ham,kelajak ham
davom etaveradi. O‘zbek xalqining milliy xususiyatlari: axloqiylik, o‘zini-o‘zi
anglash, milliy tuyg'u, milliy madaniyat, milliy kiyinish va yurish-turishda o‘z
aksini topadiki, o‘zbek oilasining tuzilishi va shaxslararo munosabatini o‘rganishda
bularni chetlab o'tish mumkin emas. O‘zbek oilalari tuzilishiga quyidagi sifatlar
xosdir: ko‘p bolalilik; oilada otaning bosh tarbiyachi sifatida namoyon bo‘lishi;
qarindoshchilik, bir necha avlodlarning birgalikda yashashi. «Oilaviy tarbiya
doimo o‘zining murakkab va ko‘p qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib
turadi». Har bir oila o‘ziga xos bir olam, olam ichidagi va shu bilan birga olamga
sig'magan olam, u tarbiya ishida o‘ziga xos, taqrorlanmas xususiyatlarni o‘zida
namoyon qiladi. Ana shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning hammaga ma'qul
tushadigan yo`l-yo'riqlari mavjud emas. Oila a'zolarining hammasini tug'ilgan
kunlarini shunday o'tkazishga ko'nikma hosil qilgan farzandlaringiz keyinchalik
tug'ilgan kunlarni o'zlari mustaqil ravishda o'tkazadigan bo'ladilar. Bir-birlariga
nisbatan mehr-oqibatli bo'ladilar. Bola-chaqali bo'lganlarida bir-birlarini
yo'qlaydigan, bir-birlariga yordam beradigan bo'ladilar. Bolani yoshligidan
mehnatga o'rgatib boring. Inson birdaniga mehnatkash bo'lib qolmaydi.
Farzandlaringizni iloji boricha mustaqil ishlashga, mustaqil fikr yuritishga
o'rgating. Masalan, biror fandan sizdan yordam so'rasa, uni farzandingiz uchun
ishlab bermang, faqat tushuntiring. Masalani mustaqi hal qilib bo'lgandan keyin:
«Mana o'zing bemalol echsang bo'lar ekanku,-deb ko'nglini ko'tarib qo'ying. Ana
shunda farzandingizda o'ziga ishonch hosil bo'la boradi. Farzandlaringizni uy
ishlariga o'rgatib boring. Yoshiga qarab qo'lidan keladigan ishlarni buyurib turing.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.Кurbonov, H.Saidov, R.Ahliddinov. Barkamol avlod orzusi //Tuzuvchilar–
Toshkent: Sharq nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati, 1999. – 173-174-
betlar.
2. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huququiy kafolati. – Toshkent, Sharq
nashriyotmatbaa konserni Bosh tahririyati, 1993 yil
3. Avloniy A. Odob bo’stoni va axloq gulistoni. – Toshkent, o’qituvchi, 1994. – 10
Khaydarov, S. A. (2021).
4. X.Xodjayev. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. Darslik. -T."Sano
standandart"nashiriyoti. 2017.
5. Sh.Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. Toshkent: “O‘zbekiston” -2016.
7. Sh.Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. Toshkent: “O‘zbekiston”
-2017.
8. Karimov I.A. “Mamlakatimiz taraqqiyotining qonuniy asoslarini
mustahkamlash faoliyatimiz mezoni bo’lishi darkor” O’zbekiston Respublikasi
Oliy majlisi Senatining beshinchi yalpi majlisidagi ma’ro’zasi. Xalq so’zi. 2006
yil 25 fevral.
9. Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon xayot pirovard
maqsadimiz. T., «O’zbekiston», 2000 y.
10. R. A. Mavlonova, va boshq. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik. Toshkent,
“O’qituvchi”, 2014.
11.Axloq-odobga oid hadis na'munalari. Toshkent, Fan,1991.

KURS ISHI ISHLANMASI DOC.PDF

Sotib olish