Oksalat kislotaning olinishi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	39.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Oksalat kislotaning olinishi

Sotib olish

MUNDARIJA
I BOB. OKSALAT KISLATANING UMUMIY TAVSIFI VA XOSSALARI .................................................... 5
1.1 Oksalat kislotaning fizik-kimyoviy xossalar ................................................................................ 5
1.2 Oksalat kislotaning olinishi usullari ........................................................................................... 7
1.3. Oksalat kislotaning qo‘llanilish sohalari .................................................................................... 9
II BOB. OKSALAT KISLOTANING OLINISHI USULLARI VA TEXNOLOGIYASI ...................................... 13
2.1. Sanoat miqyosida oksalat kislotasini ishlab chiqarish texnologiyasi ....................................... 13
2.2. Oksalat kislotasining olinishi uchun boshqa usullar va yangi texnologiyalar .......................... 16
2.3. Oksalat kislotasining sanoat miqyosida qo‘llanilishi va iqtisodiy jihatlari ............................... 20
III BOB. OKSALAT KISLOTASINI OLISH TEXNOLOGIYASI ................................................................. 23
3.1. Oksalat kislotasini olish usullari va texnologiyalari ................................................................. 23
3.2. Oksalat kislotasini olishda qo‘llaniladigan uskunalar va usullar ............................................. 25
3.3. Oksalat kislotasini olishda ekologik va iqtisodiy omillar ......................................................... 27
XULOSA ......................................................................................................................................... 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI: .................................................................................. 33
2

KIRISH
Oksalat kislotasi sanoatda va laboratoriyalarda keng qo ‘ llaniladigan muhim
kimyoviy modda bo ‘ lib , u turli kimyoviy reaktsiyalarni amalga oshirishda , organik
birikmalarni sintez qilishda , shuningdek , ba ' zi sanoat tarmoqlarida , jumladan ,
tibbiyotda va oziq - ovqat sanoatida qo ‘ llaniladi . Oksalat kislotasining ishlab
chiqarilishi va uning xossalari haqida chuqur bilimga ega bo ‘ lish , ushbu kimyoviy
moddaning sanoatdagi o ‘ rni va iqtisodiy ahamiyatini yanada yaxshilash imkonini
beradi . Ushbu kurs ishining dolzarbligi , oksalat kislotasining ishlab chiqarish
jarayonining ekologik va iqtisodiy jihatlari hamda uning sifatini oshirishning
innovatsion yondashuvlarini o ‘ rganishga bo ‘ lgan ehtiyojda yotadi .
Maqsad – Oksalat kislotasining fizik - kimyoviy xossalarini o ‘ rganish , uning
ishlab chiqarish texnologiyalarini tahlil qilish , ekologik xavfsizlik va iqtisodiy
samaradorlikni ta ’ minlash masalalariga to ‘ liq yondoshuvni ishlab chiqish .
Vazifalar:
1. Oksalat kislotasining fizik-kimyoviy xossalarini tahlil qilish.
2. Oksalat kislotasini olishda ishlatiladigan asosiy texnologiyalarni
o‘rganish.
3. Oksalat kislotasini olishda ekologik xavfsizlik va ishlab chiqarishning
iqtisodiy jihatlarini tahlil qilish.
4. Oksalat kislotasining sanoatdagi o‘rnini aniqlash va uning sifatini
yaxshilashning innovatsion texnologiyalarini o‘rganish.
Obyekt – Oksalat kislotasining ishlab chiqarish jarayoni va uning fizik-
kimyoviy xossalari.
Predmet – Oksalat kislotasini olish texnologiyalari, ekologik xavfsizlik
masalalari va iqtisodiy samaradorlikni oshirish yo‘llari.
Tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi uchta bobdan iborat:
3

1. Oksalat kislataning umumiy tavsifi va xossalari. Bu bo‘limda oksalat
kislotasining fizik-kimyoviy xossalari va uning sanoatdagi ahamiyati haqida
ma’lumot beriladi.
2. Oksalat kislotasini olish texnologiyalari. Ushbu bo‘limda oksalat
kislotasini olish jarayoni, ishlatiladigan kimyoviy moddalarning roli va ishlab
chiqarish jarayonining samaradorligini oshirish usullari tahlil qilinadi.
3. Oksalat kislotasini olishda ekologik va iqtisodiy omillar. Bu bo‘limda
oksalat kislotasini olish jarayonining ekologik xavfsizligi va iqtisodiy
samaradorligini oshirishga qaratilgan usullar va texnologiyalar ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishining yakuniy qismida olingan natijalar umumlashtiriladi va oksalat
kislotasini ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar beriladi.
4

I BOB. OKSALAT KISLATANING UMUMIY TAVSIFI VA
XOSSALARI
1.1 Oksalat kisl otaning fizik-kimyoviy xossalar
Oksalat kislotasi ( C ₂ H ₂ O ) ₄ ikki asosli dikarboksilik kislota bo ‘ lib ,
molekulasida ikki karboksil (- COOH ) guruhi mavjud . Bu guruhlar kislotaning
asosiy reaktiv markazlarini tashkil qiladi . U o ‘ zining yuqori kislotali tabiati ,
oksidlanish - qaytarilish reaksiyalaridagi faolligi , metall ionlari bilan erimaydigan
tuzlar hosil qilishi , kompleks hosil qilish xususiyati bilan ajralib turadi . Oksalat
kislotasi ko ‘ pincha dihidrat shaklida ( C ₂ H ₂ O ·2
₄ H ₂ O ) uchraydi va shu holatda
sanoat va laboratoriyalarda ishlatiladi .
U fizik holatda kristall modda bo‘lib, oq rangli, hidsiz, lekin kuchli nordon
ta’mga ega. Dihidrat shaklining zichligi taxminan 1,653 g/sm³ bo‘lib, bu uni
nisbatan og‘ir moddalardan biri qiladi. Erish harorati 101–102 °C ni tashkil etadi,
bu haroratdan yuqorida u avval suvsizlanadi (anhidrat holga o‘tadi), keyin esa
parchalanadi. Anhidrat holida esa uning erish va parchalanish harorati taxminan
189–191 °C atrofida bo‘ladi. Oksalat kislotasi kuchli gidrofil modda bo‘lib,
atmosfera namligini o‘ziga tortish xususiyatiga ega.
Oksalat kislotasi suvda yaxshi eriydi: 20 °C haroratda 100 ml suvda 9,5 g
gacha eriydi. Erituvchanlik harorat oshishi bilan keskin ortadi. Spirt va efir kabi
organik erituvchilarda esa uning eruvchanligi ancha past. Bu xossa, ya’ni qutbli
muhitda yaxshi erishi va qutbsiz muhitda deyarli erimasligi, uning molekulyar
tuzilishidagi gidrofil guruhlar bilan bog‘liq.
Kimyoviy xossalari bo‘yicha oksalat kislotasi kuchli kislotalardan biri
hisoblanadi. U ikki bosqichda dissotsiatsiyalanadi. Birinchi bosqichda bir dona
proton ajraladi va monooksalat anioni (HC O ) hosil bo‘ladi. Ikkinchi bosqichda
₂ ₄⁻
esa ikkinchi proton ajralib, to‘liq oksalat anioni (C O ² ) hosil bo‘ladi. Bu
₂ ₄ ⁻
dissotsiatsiya suvli eritmada quyidagicha yuz beradi:
5

1. H C O ₂ ₂ ₄ ⇌ HC O + H ₂ ₄⁻ ⁺
2. HC O
₂ ₄⁻ ⇌ C O ² + H ₂ ₄ ⁻ ⁺
Bu ikki bosqichli ionlanish unga kuchli elektrolitlik xususiyatini beradi.
Aynan shu sababli, oksalat kislotasi ko‘plab metallar bilan erimaydigan yoki qiyin
eriydigan oksalat tuzlari hosil qiladi. Masalan, kaltsiy bilan o‘zaro ta’sir qilib,
kaltsiy oksalat (CaC O ) cho‘kmalarini hosil qiladi, bu modda tibbiyotda buyrak
₂ ₄
toshlarining asosiy komponenti sifatida tanilgan.
Oksalat kislotasining yana bir muhim kimyoviy xossasi — uning
qaytaruvchi (reduktor) sifatidagi faolligidir. Ayniqsa kuchli oksidlovchi moddalar,
jumladan kaliy permanganat (KMnO ) bilan reaksiyada u karbonat angidrid (CO )
₄ ₂
gazini ajratadi va bu xususiyat titrimetrik aniqlash usullarida keng qo‘llaniladi.
Quyidagi tenglama bu reaksiya jarayonini ifodalaydi:
5H C O + 2KMnO + 3H SO → 10CO + 2MnSO + K SO + 8H O
₂ ₂ ₄ ₄ ₂ ₄ ₂ ₄ ₂ ₄ ₂
Bu reaksiyada oksalat kislotasi 5 molekulada 10 ta CO molekulasigacha
₂
parchalanadi. Bu reaksiyalar oksalat kislotasining analitik kimyoda aniqlanishiga
asos bo‘ladi.
Oksalat kislotasi kompleks birikmalar hosil qilishga moyil bo‘lib, u metall
ionlari bilan bog‘lanib, barqaror yoki cho‘kma holatdagi komplekslarni hosil
qiladi. Ayniqsa, bunday komplekslar temir, magniy, mis, rux, kaltsiy va boshqa
ikki va uch valentli metall ionlari bilan hosil bo‘ladi. Bu xususiyat tibbiyotda,
farmatsiya sanoatida, tozalash texnologiyalarida va metall ionlarini ajratish
jarayonlarida keng qo‘llanadi.
Oksalat kislotasi issiqlikka nisbatan barqaror emas. U 150 °C dan yuqori
haroratda parchalanib, karbonat angidrid (CO ), karbon monoksid (CO) va suv
₂
(H O) chiqaradi. Ushbu reaksiyalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri yonish reaksiyalariga
₂
o‘xshash bo‘lib, energiya ajralishi bilan kechadi. Shu sababli oksalat kislotasi ba’zi
6

hollarda yonuvchi sifatida ham ishlatiladi, masalan, metallni gravimetrik
aniqlashda.
Biologik jihatdan oksalat kislotasi organizmga nisbatan toksik hisoblanadi.
U og‘iz orqali yuqori dozada qabul qilinganda kalsiy bilan bog‘lanib, organizmda
erimaydigan tuzlar hosil qiladi va to‘qimalarda, ayniqsa buyraklarda cho‘kadi. Shu
sababli uni ishlatishda ehtiyotkorlik zarur. Odatda bu modda sanoat va laboratoriya
sharoitida maxsus sharoitlarda, qo‘lqop va himoya niqoblarida ishlatiladi.
Umuman olganda, oksalat kislotasining fizik-kimyoviy xossalari uni o‘ziga
xos, juda faol va ko‘p tarmoqli kimyoviy moddalardan biriga aylantiradi. U reaktiv
sifatida kimyoviy tahlillarda, kompleks birikmalar olishda, oksidlovchi yoki
qaytaruvchi vosita sifatida, shuningdek, organik sintezlarda vosita yoki oraliq
mahsulot sifatida muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, uning toksik ta’siri,
qaytaruvchanligi, kuchli kislotali dissotsiatsiyasi va kompleks hosil qilish
xususiyatlari unga ehtiyotkorlik bilan yondashishni talab qiladi.
1.2 Oksalat kislotaning olinishi usullari
Oksalat kislotasining sanoat va laboratoriya sharoitida olinishi bir nechta
asosiy kimyoviy reaksiyalarga tayanadi. Ushbu modda tabiiy va sun’iy xomashyo
asosida turli texnologiyalar yordamida ishlab chiqariladi. Olinish jarayoni
tanlanadigan usulga qarab oksidlanish, gidroliz, neytrallash, cho‘ktirish yoki
biologik fermentatsiya kabi bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Har bir usul o‘ziga xos
afzalliklar va cheklovlarga ega bo‘lib, maqsadga qarab qo‘llaniladi. Quyida oksalat
kislotasini olishning asosiy usullari keng va batafsil tarzda bayon qilinadi.
1. Ishqoriy tuzlar orqali sintez (termik usul):
Eng ko‘p qo‘llaniladigan sanoat usullaridan biri natriy format (HCOONa)
yoki natriy gidroksidning yuqori haroratda reaksiyaga kirishishi orqali oksalat
tuzlarini hosil qilishdir. Bu jarayonda natriy format 360–400 °C haroratda issiqlik
7

ta’sirida dehidrogenatsiyalanadi, natijada natriy oksalat va vodorod gazi ajralib
chiqadi:
Bu usulda hosil bo‘lgan natriy oksalat keyinchalik kuchli kislota — odatda
sulfat kislota bilan ishlov berilib, natijada toza oksalat kislotasi olinadi:
Bu texnologiya nisbatan arzon, oddiy uskuna va xomashyoga asoslangan
bo‘lib, keng ko‘lamda ishlab chiqarish uchun yaroqlidir.
2. O‘simliklardan va tabiiy manbalardan ajratib olish:
Oksalat kislotasi tabiatda ko‘plab o‘simliklar tarkibida — ayniqsa ismaloq,
rabarbar, kakao, choy barglari va ayrim mevalarda mavjud. Ushbu o‘simliklardan
mexanik yoki kimyoviy usulda ekstraksiya qilish orqali oksalat tuzlari ajratiladi.
Bu tuzlar, odatda, kalsiy oksalat ko‘rinishida bo‘lib, ular sulfat kislota bilan ishlov
berilganda eriydigan oksalat kislotasiga aylanadi:
Bu usul ekologik toza va tabiiy manbaga asoslangan bo‘lib, kichik miqyosli
ishlab chiqarishda yoki farmatsevtik mahsulotlar uchun afzal ko‘riladi.
3. Biotexnologik (fermentatsion) usul:
Yaqin yillarda ekologik toza texnologiyalarga bo‘lgan ehtiyoj tufayli oksalat
kislotasini biologik yo‘l bilan olish texnologiyasi tobora ommalashib bormoqda.
Aspergillus niger va boshqa mikroorganizmlar yordamida glyukozaning
fermentatsiyasi natijasida oksalat kislotasi hosil qilinadi. Ushbu jarayon
quyidagicha ifodalanadi:
Fermentatsiya anaerob (kislorodsiz) sharoitda, qat’iy nazorat ostida olib
boriladi. Bu usulning afzalligi — atrof-muhitga zararli chiqindilar chiqmasligi,
chiqindilarni qayta ishlash imkoniyati va energiya tejamkorligidadir. Shu bilan
birga, jarayon sekin kechadi va yuqori texnologik nazoratni talab qiladi.
4. Shakar va uglevodlar asosida kimyoviy oksidlanish:
Laboratoriyalarda keng tarqalgan usullardan biri — glyukoza, saxaroza,
kraxmal kabi uglevodlarni kuchli oksidlovchi moddalar bilan oksidlab oksalat hosil
8

qilishdir. Masalan, glyukozaning konsentrlangan azot kislotasi yoki permanganat
bilan oksidlanish reaksiyasi natijasida oksalat hosil bo‘ladi:
Bu jarayon yuqori oksidlovchi muhitda amalga oshiriladi va qat’iy harorat,
pH hamda reaksiya davomiyligini nazorat qilish zarur. Bu usuldan odatda ilmiy
tadqiqotlar va tahlil ishlari uchun foydalaniladi.
5. Kalsiy oksalatning kislotali parchalanishi:
Bu laboratoriyada eng oddiy usullardan biri bo‘lib, tayyor kalsiy oksalatni
sulfat kislota bilan ishlov berish orqali oksalat kislotasiga aylantirishdir. Reaksiya
cho‘kmali bo‘lib kechadi, kaltsiy sulfat cho‘kadi, oksalat kislotasi esa eritmada
qoladi. Bu usul sof moddani olishda juda qulay hisoblanadi:
Sintezdan so‘ng eritmani filtrlab, cho‘kmani ajratiladi, keyin esa oksalat
kislotasi kristallanish yo‘li bilan tozalanadi.
Xulosa sifatida, oksalat kislotasini olish usullari xomashyo manbasi,
texnologik imkoniyatlar, ishlab chiqarish miqyosi va ekologik talablar asosida
tanlanadi. Ishlab chiqarishda ko‘proq arzon va samarali usullar — format sintezi,
kalsiy oksalatni kislota bilan parchalanishi va tabiiy o‘simliklardan ajratib olish
afzal ko‘riladi. Innovatsion texnologiyalarda esa fermentatsiya usuli ekologik toza
alternativ sifatida qaralmoqda. Shu bilan birga, yuqori tozalik darajasini
ta’minlash, mahsulotni tez va xavfsiz ajratib olish masalalari har bir usulda o‘ziga
xos muammolarni keltirib chiqaradi. Shunday qilib, oksalat kislotasi olishda
optimal usul tanlash kimyoviy, texnologik va iqtisodiy jihatlarga tayanadi.
1.3. Oksalat kislotaning qo‘llanilish sohalari
Oksalat kislotasi (H C O ) va uning tuzlari – oksalatlar – turli sohalarda₂ ₂ ₄
keng qo‘llaniladi. Bu moddaning kuchli kislotalik xossasi, kompleks birikmalar
hosil qilish qobiliyati, tabiiylik va kimyoviy faolligi uni nafaqat kimyo sanoatida,
balki qishloq xo‘jaligi, metallurgiya, farmatsevtika, oziq-ovqat sanoati,
9

laboratoriya tahlillari va hatto kundalik hayotda foydali vosita sifatida ishlatish
imkonini beradi.
Oksalat kislotasining asosiy qo‘llanish yo‘nalishlaridan biri — metall
sirtlarini tozalash va silliqlash hisoblanadi. Ayniqsa zang bosgan temir va uning
qotishmalaridan zangni olib tashlashda oksalat kislotasi samarali vosita sifatida
ishlatiladi. Bu jarayonda kislota temirdagi oksidlar bilan reaksiyaga kirishib, ularni
eriydigan tuzlarga aylantiradi, natijada metall sathi yangilanadi va toza bo‘ladi.
Shu bois, u ko‘pincha sanoat korxonalarida asbob-uskunalar sathini tayyorlashda,
mashinasozlikda va qurilish materiallarini tozalashda ishlatiladi.
Shuningdek, oksalat kislotasi tekstil sanoatida bo‘yoqni barqarorlashtirish,
ya’ni matoga rang berilgandan so‘ng bo‘yoqni matoga mustahkamlab qo‘yish
uchun ishlatiladi. Oksalat ioni metall kationlari bilan barqaror kompleks hosil
qilganligi sababli, ko‘p hollarda pigmentlarni mato tolalari bilan biriktirib turish
vazifasini bajaradi. Natijada mato yuvilganda ham bo‘yoqning chiqib ketishi
kamayadi.
Farmatsevtika sanoatida, oksalat kislotasining hosilalari dorivor
preparatlarning sintezida oraliq mahsulot sifatida ishtirok etadi. U ba’zi og‘riq
qoldiruvchi, antiseptik va antikoagulyant dori vositalarini ishlab chiqarishda
ishlatiladi. Bundan tashqari, u vitaminlar va biologik faol moddalar ishlab
chiqarishda ham foydali bo‘ladi.
Oksalat kislotasi qishloq xo‘jaligida o‘g‘itlar tarkibiga qo‘shiladi. Uning
tuzlari ayrim mikroelementlar bilan birikib, ularning o‘simliklar tomonidan
o‘zlashtirilishini osonlashtiradi. Misol uchun, temir oksalat o‘simliklar uchun oson
so‘riladigan shakl hisoblanadi. Bundan tashqari, u pestitsidlar va herbitsidlar
tarkibiga ham kiradi, chunki u ayrim zararli mikroorganizmlarning faoliyatiga
ta’sir etuvchi xususiyatga ega.
10

Laboratoriyalarda oksalat kislotasi keng qo‘llaniladigan reagentlardan biri
hisoblanadi. U titrlash usullarida kuchsiz kislota sifatida ishlatiladi, ayniqsa
permanganatometriyada (kaliy permanganat bilan titrlashda) asosiy reaktiv bo‘lib
xizmat qiladi. Oksalat ionining kaliy permanganat bilan reaksiyasi yaxshi
o‘rganilgan va reaksiyaning stoyxiometriyasi aniq bo‘lgani sababli, u kimyoviy
analizlarda juda ishonchli hisoblanadi.
Oziq-ovqat sanoatida, ba’zi holatlarda oksalat kislotasi konservant sifatida
yoki tabiiy oziq-ovqat tarkibidagi oksalat miqdorini nazorat qilish maqsadida tahlil
reagentlari sifatida ishlatiladi. Shu bilan birga, oksalat kislotasi oziq-ovqatlarda
ko‘p bo‘lsa, inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, ayniqsa buyrak
kasalligi yoki buyrak toshlariga moyil odamlarda. Shuning uchun uning miqdori
qat’iy nazorat qilinadi.
Yuvish vositalari va uy-ro‘zg‘or kimyosida oksalat kislotasi dog‘ tushgan
sathlarni (ayniqsa, zang yoki metall dog‘lari) tozalovchi sifatida ishlatiladi. Uni
zang ketkazuvchi maxsus suyuqliklar va kukunlar tarkibida uchratish mumkin. Bu
xossa tufayli oksalat kislotasi uy sharoitida ishlatiladigan tozalovchi vositalarning
samaradorligini oshiradi.
Tibbiyotda, shuningdek, u buyrak toshlari bilan bog‘liq tadqiqotlarda,
ayniqsa toshlarning kimyoviy tarkibini aniqlash va davolash choralarini ishlab
chiqishda muhim ahamiyatga ega. Chunki ko‘plab buyrak toshlari kalsiy
oksalatdan iborat bo‘ladi. Shuning uchun oksalat kislotasining biologik aylanishi,
uning tanadagi metabolizmi tibbiy tadqiqotlarda dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, oksalat kislotasi ko‘p tarmoqli va ko‘p funksiyali
modda bo‘lib, uning kimyoviy faolligi, kompleks hosil qilish qobiliyati, sirt
tozalovchi xossasi va biologik ta’siri uni zamonaviy texnologiyalarda ajralmas
komponentga aylantirgan. Bu modda sanoat, ilm-fan, tibbiyot, qishloq xo‘jaligi va
11

kundalik hayotda o‘zining ko‘p qirrali foydasini isbotlagan. Shu sababli, oksalat
kislotasining qo‘llanish doirasi kelajakda yanada kengayishi ehtimoldan xoli emas.
12

II BOB. OKSALAT KISLOTANING OLINISHI USULLARI VA
TEXNOLOGIYASI
2.1. Sanoat miqyosida oksalat kislotasini ishlab chiqarish texnologiyasi
Oksalat kislotasini sanoat miqyosida ishlab chiqarish jarayoni bugungi
kunda kimyo sanoatining muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Oksalat
kislotasining ishlab chiqarilishi bir necha usullar orqali amalga oshiriladi, ularning
har biri o‘zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Oksalat kislotasining asosiy
ishlab chiqarish usullari tabiiy va sintetik xomashyo asosida bo‘lib, ularning
samaradorligi, iqtisodiy jihatdan foydaliligi va ekologik xavfsizligi bir-biridan farq
qiladi. Ushbu bobda sanoat miqyosida oksalat kislotasini ishlab chiqarish
texnologiyasining asosiy usullari, xomashyo, uskunalar va jarayonlar haqida
batafsil ma’lumot beriladi.
Oksalat kislotasi sanoat miqyosida asosan ikkita asosiy xomashyo: organik
moddalardan va anorganik birikmalardan olinadi. Bu ikki turdagi xomashyo
asosida turli texnologik jarayonlar ishlab chiqilgan va qo‘llaniladi. Ular orasida
eng keng tarqalgan usul – natriy formatni oksalat kislotasiga aylantirish
jarayonidir. Shuningdek, boshqa usullar ham mavjud, jumladan, oksalat kislotasini
glyukoza, sacharozadan, yog‘ kislotalari kabi organik moddalardan oksidlovchi
reaksiya orqali olish imkoniyati mavjud.
Natriy formatdan oksalat kislotasini olish jarayoni
Oksalat kislotasining sanoat ishlab chiqarilishida eng keng tarqalgan va
samarali texnologik jarayonlardan biri natriy formatdan oksalat kislotasini olish
usulidir. Ushbu usulda avvalo natriy gidroksid (NaOH) va karbon monoksid (CO)
yordamida natriy format (HCOONa) olinadi. Natriy formatni ishlab chiqarish
uchun format kislotasining natriy tuzi olinadi, so‘ngra u yuqori haroratda va yuqori
bosim ostida karbon monoksid bilan reaksiyaga kirishadi, bu jarayon natijasida
natriy oksalat (Na C O ) hosil bo‘ladi. Reaksiya quyidagicha ifodalanadi:₂ ₂ ₄
13

$2 HCOONa \ Na C O + H₂ ₂ ₄ ₂ Keyinchalik, natriy oksalat sulfat kislotasi (H SO ) bilan reaktsiyaga ₂ ₄ kirishadi va natriy sulfat bilan oksalat kislotasi hosil bo‘ladi: Na C O + H SO \rightarrow H C O + Na SO ₂ ₂ ₄ ₂ ₄ ₂ ₂ ₄ ₂ ₄ Olingan oksalat kislotasi filtrlanadi va kristallanadi, shu bilan birga ajralib chiqadigan gazlar (vodorod va karbon dioksid) maxsus tozalash uskunalarida neytrallash yoki qayta ishlash yo‘li bilan utilizatsiya qilinadi. Oksalat kislotasini ishlab chiqarish jarayoni yuqori haroratda, odatda 350–400°C da amalga oshiriladi. Ushbu jarayon sanoatda keng qo‘llaniladi, chunki u oson nazorat qilinadigan, samarali va arzon xomashyo asosida amalga oshiriladi. Organik moddalardan oksalat kislotasini olish Bundan tashqari, oksalat kislotasini olishning yana bir usuli – organik xomashyo, masalan, glyukoza, sacharozadan yoki yog‘ kislotalaridan oksidlovchi reaksiya orqali olinadi. Bu jarayonda kuchli oksidlovchilar (azot kislotasi, permanganatlar, vodorod peroksid va boshqalar) ishtirok etadi. Organik moddalardan oksalat kislotasini olish jarayoni ancha murakkab bo‘lib, yuqori oksidlanish sharoitlarini talab qiladi. Ushbu jarayonda kislorod yoki boshqa oksidlovchi moddalar organik xomashyo bilan reaktsiyaga kirishib, karbonil guruhlarini oksalatga aylantiradi. Organik xomashyolarni oksidlovchi vositalar bilan reaksiyaga kiritish natijasida oksalat kislotasining yuqori sifatli, ammo nisbatan qimmatroq shakli olinadi. Bu usul iqtisodiy jihatdan samarali emas, ammo ba’zi hollarda u yog‘li va boshqa organik xomashyolardan oksalat kislotasini olishda qo‘llaniladi. Xususan, glyukoza va sacharozadan oksalat kislotasini olishda yuqori haroratda va yuqori bosim sharoitida reaksiya amalga oshiriladi. Ushbu jarayon ko‘pincha katalizatorlar yordamida o‘tkaziladi, bu esa jarayonni tezlashtiradi va 14$

samaradorlikni oshiradi. Biroq, bu usulning keng qo‘llanilishi hozirda cheklangan,
chunki u qimmat va ekologik xavfli bo‘lishi mumkin.
Sulfat kislotasi yordamida oksalat kislotasini olish
Sulfat kislotasi yordamida oksalat kislotasini olish jarayoni oksalat tuzlarini
hosil qilishda qo‘llaniladigan keng tarqalgan usuldir. Bu jarayonda natriy oksalat
yoki kaltsiy oksalat sulfat kislotasi bilan reaksiyaga kiritilib, natriy sulfat yoki
kaltsiy sulfat hosil qiladi. Shu bilan birga, oxir-oqibatda oksalat kislotasi ajralib
chiqadi. Ushbu usul sanoatda keng qo‘llaniladi va ancha iqtisodiy jihatdan samarali
hisoblanadi, chunki u oson boshqariladigan jarayonlarni o‘z ichiga oladi va
minimal ekologik xavf tug‘diradi. Reaksiya jarayonining yuqori samaradorligi va
past xarajatlar uning sanoat ishlab chiqarishida keng qo‘llanilishini ta’minlaydi.
Oksalat kislotasining ishlab chiqarish texnologiyasida ishlatiladigan
uskunalar
Oksalat kislotasini ishlab chiqarishda ishlatiladigan uskunalar sanoatning
turli tarmoqlarida katta ahamiyatga ega. Ushbu uskunalar orasida reaksion
apparatlar, aralashtirgichlar, issiq uzatish tizimlari, sovutkichlar, ajratish
kolonnalari va kristallagichlar alohida o‘rin tutadi. Reaksion apparatlar jarayonni
boshqarishda muhim rol o‘ynaydi, chunki bu yerda barcha kimyoviy reaksiyalar
amalga oshadi. Aralashtirgichlar yordamida barcha reaktivlar bir xil
konsentratsiyaga ega bo‘lib, reaksiya tezligi va samaradorligi oshiriladi.
Kristallash jarayoni – oksalat kislotasining yakuniy shaklini olishning asosiy
bosqichlaridan biri hisoblanadi. Kristallagichlar kislotani sovutish va
kristallizatsiya jarayonlarini amalga oshirish uchun ishlatiladi, bu esa oksalat
kislotasining to‘g‘ri va yuqori sifatli shaklini olishga imkon beradi. Boshqa
uskunalar, jumladan sovutkichlar va ajratish kolonnalari, jarayonni xavfsiz va
samarali o‘tkazish uchun zarurdir.
Ekologik xavfsizlik va chiqindilarni boshqarish
15

Sanoat miqyosida oksalat kislotasini ishlab chiqarishda ekologik xavfsizlik
katta ahamiyatga ega. Jarayon davomida ajralib chiqadigan gazlar, ayniqsa karbon
dioksid va vodorod, maxsus tozalash uskunalarida neytrallash yoki qayta ishlash
yo‘li bilan utilizatsiya qilinadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish jarayonida hosil
bo‘ladigan chiqindilar va yon mahsulotlar, masalan, natriy sulfat, qayta ishlanadi
yoki boshqa sanoat sohalariga yuboriladi. Bu esa nafaqat ekologik xavfsizlikni
ta’minlaydi, balki resurslarning tejamkor ishlatilishini ham kafolatlaydi.
Oksalat kislotasini sanoat miqyosida ishlab chiqarish murakkab kimyoviy
jarayonlardan iborat bo‘lib, u samaradorlik, xavfsizlik va ekologik xavfsizlikni
ta’minlashni talab qiladi. Ushbu jarayonning asosiy xususiyatlari, ishlab chiqarish
texnologiyalari, uskunalar va ekologik xavfsizlik choralarini rivojlantirish sanoat
miqyosida oksalat kislotasini samarali va iqtisodiy jihatdan foydali olishni
ta’minlaydi. Shu sababli, ushbu jarayonni takomillashtirish va optimallashtirish
doimiy ravishda ilmiy tadqiqotlar va sanoat amaliyotlarida muhim mavzu
hisoblanadi.
2.2. Oksalat kislotasining olinishi uchun boshqa usullar va yangi
texnologiyalar
Oksalat kislotasining olinishi sanoat miqyosida ko‘plab texnologik usullar
yordamida amalga oshiriladi. Bularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega va
turli xomashyolarni, jarayon sharoitlarini, va iqtisodiy samaradorlikni hisobga olib
tanlanadi. Oksalat kislotasining yangi texnologiyalarini ishlab chiqish va mavjud
usullarni takomillashtirish orqali ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini
oshirish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash mumkin. Ushbu bo‘limda oksalat
kislotasining olinishi uchun qo‘llaniladigan yangi texnologiyalar va usullar haqida
batafsil ma’lumot beriladi.
16

1. Glyukoza va sacharozadan oksalat kislotasini olish
Organik moddalardan oksalat kislotasini olishning eng yangi va samarali
usullaridan biri – glyukoza va sacharozadan oksidlovchi reaktsiyalar orqali oksalat
kislotasini ishlab chiqarishdir. Ushbu jarayon nafaqat tabiiy, balki yuqori samarali,
ekologik xavfsiz va qayta ishlanadigan xomashyolarni talab qiladi. Glyukoza va
sacharozadan oksalat kislotasini olish jarayoni, ko‘pincha, oksidlovchi
moddalardan, masalan, vodorod peroksid, azot kislotasi yoki permanganatlar
yordamida amalga oshiriladi.
Bu usulda oksidlovchi modda glyukoza yoki sacharozaning karbonil
guruhlari bilan reaksiyaga kirishib, karbonil guruhlarini oksalat kislotasiga
aylantiradi. Jarayon asosan quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Glyukoza yoki sacharozaning oksidlanishi: Oksidlovchi modda yordamida
organik modda oksidlanadi, bu jarayonning o‘zida karbonil guruhlari paydo
bo‘ladi.
2. Karbonil guruhlarining oksalat kislotasiga aylanishi: Olingan karbonil
guruhlari keyinchalik oksalat kislotasiga aylanadi. Bu bosqichda o‘tkazilgan
oksidlanish reaksiyalari yuqori haroratda va bosimda amalga oshiriladi.
3. Reaksiya sharoitlari va katalizatorlar: Oksidlovchi moddalar, masalan,
vodorod peroksid yoki permanganatlar, jarayonni tezlashtiradi va maksimal
mahsulotni olishga imkon beradi. Katalizatorlar jarayonning samaradorligini
oshirish uchun muhim o‘rin tutadi, chunki ular reaksiyani boshqaradi va arzon
energiya sarfini ta’minlaydi.
Bu jarayonning afzalliklaridan biri – xomashyo sifatining yuqoriligi va
tabiiy manbalardan foydalanilishi. Biroq, bu usulda oksidlovchi moddalarning
xarajati va jarayonning murakkabligi tufayli ishlab chiqarish narxi ancha yuqori
bo‘lishi mumkin.
2. Kaltsiy oksalatni oksidlanishi orqali oksalat kislotasini olish
17

$Yana bir yangi va samarali texnologik usul – kaltsiy oksalatdan oksalat kislotasini olish jarayonidir. Kaltsiy oksalat tabiiy materiallardan, xususan, tabiatda mavjud bo‘lgan minerallardan olinishi mumkin. Bu usulda kaltsiy oksalatning oksidlanishi orqali oksalat kislotasini olish jarayoni amalga oshiriladi. Bunda kaltsiy oksalat va kislorod bir-biri bilan reaksiyaga kirishib, kaltsiy sulfat va oksalat kislotasini hosil qiladi. Reaksiya quyidagicha ifodalanadi: CaC_2O_4 + O_2 \rightarrow CaSO_4 + H_2C_2O_4 Ushbu jarayon ekologik nuqtai nazardan ancha xavfsiz hisoblanadi, chunki tabiiy minerallar va ekologik jihatdan zararsiz xomashyo ishlatiladi. Biroq, bu jarayonning samaradorligi va iqtisodiy foydasi aniq tekshirilishi kerak, chunki ba’zi sharoitlarda bu usulni amalga oshirish qimmat bo‘lishi mumkin. 3. Oksalat kislotasini mikroorganizmlar yordamida olish Biotexnologiya sohasining rivojlanishi bilan oksalat kislotasining mikroorganizmlar yordamida ishlab chiqarish usullari ham keng rivojlanmoqda. Biologik oksalat kislotasi ishlab chiqarish jarayoni mikroorganizmlar, ayniqsa ba’zi turlarining yordamida amalga oshiriladi. Bunda mikroorganizmlar, masalan, bakteriyalar yoki mog‘orlar, organik moddalarni oksidlaydi va natijada oksalat kislotasini hosil qiladi. Mikroorganizmlar orqali oksalat kislotasini olish jarayonida, asosan, melas, glyukoza, yoki boshqa organik materiallar substrat sifatida ishlatiladi. Bu jarayonda mikroorganizmlar o‘z metabolizmida oksalat kislotasini hosil qiladi. Biologik jarayonlarning afzalliklari – bu ekologik xavfsizlik, energiya tejash va tabiiy manbalarni qayta ishlatish imkoniyatidir. Biroq, bu jarayonning samaradorligi va iqtisodiy jihatlari hali to‘liq o‘rganilmagan, va bu usulning sanoat miqyosida qo‘llanilishi cheklangan. 4. Katalitik oksidlanish orqali oksalat kislotasini olish 18$

Oxirgi yillarda katalitik oksidlanish usulining rivojlanishi oksalat kislotasini
olishning yangi imkoniyatlarini taqdim etmoqda. Bu usulda, organik moddalarning
oksidlanishini katalizatorlar yordamida amalga oshirish mumkin. Katalizatorlar,
odatda, platinum, rutenium yoki boshqa qimmatbaho metallar bo‘lib, ular
reaksiyaning tezligini oshiradi va oksalat kislotasining hosil bo‘lishini ta’minlaydi.
Bu jarayonning afzalligi shundaki, katalizatorlar yordamida oksalat
kislotasining hosil bo‘lishi samarali va arzon energiya sarfi bilan amalga oshiriladi.
Katalitik oksidlanish jarayonini ishlab chiqish va takomillashtirish orqali oksalat
kislotasining ishlab chiqarish narxini pasaytirish mumkin.
5. Oksalat kislotasini kimyoviy va fizik jarayonlar yordamida qayta ishlash
Sanoat miqyosida oksalat kislotasini ishlab chiqarishdan so‘ng, uning sifatini
oshirish va mahsulotni optimallashtirish uchun turli kimyoviy va fizik jarayonlar
qo‘llaniladi. Bunga kristallash, filtratsiya, distillatsiya va boshqa usullar kiradi.
Kristallash jarayonida oksalat kislotasi to‘liq purkashni ta’minlash va yuqori sifatli
mahsulotni olish uchun sinovdan o‘tkaziladi. Shu bilan birga, hosil bo‘lgan oksalat
kislotasining tozaligi va saqlash sharoitlari texnologik jarayonlarning
samaradorligini oshiradi.
Sanoat miqyosida oksalat kislotasini olishning turli usullari va
texnologiyalarining samaradorligi har bir jarayonni iqtisodiy va ekologik jihatdan
yaxshilashga qaratilgan. Yangi texnologiyalar, shu jumladan, organik moddalardan
oksalat kislotasini olish, mikroorganizmlar yordamida oksalat kislotasini ishlab
chiqarish, va katalitik oksidlanish jarayonlari oksalat kislotasining ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Biroq, har bir jarayonning o‘ziga xos
cheklovlari va muammolari bor, shuning uchun ularni sanoat miqyosida keng
qo‘llashdan oldin to‘liq o‘rganish va optimallashtirish zarur.
19

2.3. Oksalat kislotasining sanoat miqyosida qo‘llanilishi va iqtisodiy
jihatlari
Oksalat kislotasi – bu sanoat va kimyo sanoatining ko‘plab tarmoqlarida
muhim o‘rin tutadigan kimyoviy modda. Uning turli sohalardagi qo‘llanilishi
hamda iqtisodiy jihatlari, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish
va arzonlashtirish uchun muhimdir. Oksalat kislotasining ishlatilishi va uning
iqtisodiy samaradorligi bilan bog‘liq bir qator muammolarni hal qilishda yangi
texnologiyalar, jarayonlarni takomillashtirish va yanada samarali ishlab chiqarish
metodlarini joriy etish katta ahamiyatga ega. Ushbu bo‘limda oksalat kislotasining
sanoatdagi qo‘llanilishi, ularning iqtisodiy foydalari va uning ishlatilishdagi asosiy
sohalari haqida batafsil ma’lumot beriladi.
1. Kimyo sanoatidagi o‘rin
Oksalat kislotasi ko‘plab kimyo sanoatida qo‘llaniladi, uning asosiy
ishlatilish sohasi – turli kimyoviy moddalar ishlab chiqarishdir. Bu moddalar,
asosan, oksalat tuzlari (masalan, kalsiy oksalat, ammiak oksalat) va boshqa
kompleks birikmalarni ishlab chiqarishda ishlatiladi. Oksalat kislotasi kimyo
sanoatida quyidagi yo‘nalishlarda ishlatiladi:
Metallurgiya: Oksalat kislotasi metallarni qayta ishlashda, asosan, tozalash
va konsentratsiyalash jarayonlarida ishlatiladi. Bunda oksalat kislotasi turli
metallarga (masalan, mis, temir, nikel) qarshi o‘tkazilishi mumkin, va ularning
oksidlanishini kamaytiradi. Bu jarayon, shuningdek, qo‘shimcha turli komplekslar
hosil qilishga yordam beradi.
Farmatsevtika sanoati: Oksalat kislotasi farmatsevtikada ham ishlatiladi,
ayniqsa, oksalat tuzlari preparatlarini ishlab chiqarishda. Ularning ko‘plab dori
vositalarida antibakterial, antimikrobial va yallig‘lanishga qarshi xususiyatlari
mavjud.
20

Plastmassa va kauchuk sanoati: Oksalat kislotasi, shuningdek, polimerlar va
plastmassalar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Ularning sifatini yaxshilash,
texnologik jarayonlarni tezlashtirish va mahsulot sifatini oshirishda muhim rol
o‘ynaydi.
2. Sanoatdagi oksalat kislotasining ekologik ta’siri
Oksalat kislotasining sanoat miqyosida ishlab chiqarilishi va ishlatilishi,
shuningdek, ekologik ta’sirini ham hisobga olish zarur. Oksalat kislotasining ishlab
chiqarilishi, asosan, kimyoviy jarayonlar yordamida amalga oshiriladi, bu esa
atrof-muhitga zarar yetkazishi mumkin. Masalan, oksalat kislotasini ishlab
chiqarish jarayonida kislotalar, ağır metal tuzlari, va og‘ir moddalar chiqindilar
sifatida yuzaga kelishi mumkin. Bunday chiqindilarni to‘g‘ri va xavfsiz tarzda
utilizatsiya qilish zarur, chunki ular ekologik zararni keltirib chiqarishi mumkin.
Oksalat kislotasining sanoatda ishlatilishi, ayniqsa tozalash,
konsentratsiyalash va kimyoviy ishlov berish jarayonlarida muhim o‘rin tutadi.
Biroq, uning ishlab chiqarilishi va qo‘llanilishi ekologik xavf tug‘dirishi mumkin.
Shu sababli, oksalat kislotasini ishlab chiqarishda ekologik xavfsizlik choralarini
ko‘rish, chiqindilarni kamaytirish va tabiiy resurslardan samarali foydalanish
muhimdir.
3. Oksalat kislotasining iqtisodiy foydasi va ishlab chiqarish jarayonining
optimallashtirilishi
Oksalat kislotasini sanoat miqyosida ishlab chiqarish va ishlatishning
iqtisodiy foydasi ko‘plab omillarga bog‘liq. Birinchi navbatda, oksalat
kislotasining ishlab chiqarish texnologiyalarining samaradorligi va narxi muhim
rol o‘ynaydi. Yangi texnologiyalar va jarayonlar orqali ishlab chiqarish
xarajatlarini pasaytirish va mahsulot sifatini oshirish mumkin. Shuningdek, yangi
ishlab chiqarish usullari ishlab chiqarishni tezlashtirish va energiya sarfini
kamaytirish imkoniyatini beradi.
21

Oksalat kislotasining sanoatda qo‘llanilishi orqali quyidagi iqtisodiy
foydalar keltiriladi:
Resurslardan samarali foydalanish: Oksalat kislotasining ishlab chiqarilishi
uchun xomashyo sifatida tabiiy materiallardan foydalanish orqali resurslardan
samarali foydalanish mumkin.
Mahsulot narxining pasayishi: Ishlab chiqarish jarayonlarining
optimallashtirilishi va yangi texnologiyalarni joriy etish orqali oksalat kislotasining
narxini pasaytirish mumkin. Bu esa sanoat sohasidagi kompaniyalarga
raqobatbardosh ustunlik beradi.
Yangi bozorlar ochish: Oksalat kislotasini ishlab chiqarish texnologiyalarini
rivojlantirish va yangi mahsulotlarni ishlab chiqish orqali yangi bozorlarni egallash
va eksport imkoniyatlarini kengaytirish mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy
o‘sishga turtki beradi.
Mahsulot sifatini oshirish: Yangi texnologiyalar orqali oksalat kislotasining
sifatini oshirish va texnologik jarayonlarni takomillashtirish orqali mahsulotlar
bozor talabiga javob beradigan darajaga keltirilishi mumkin.
Oksalat kislotasining ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘liq iqtisodiy
foydalarning o‘sishi, ayniqsa, ekologik xavfsiz texnologiyalarni joriy etish va
resurslardan samarali foydalanish orqali yanada sezilarli bo‘ladi.
Oksalat kislotasining sanoat miqyosidagi qo‘llanilishi keng qamrovli bo‘lib,
kimyo sanoati, farmatsevtika, plastmassa va kauchuk sanoatlari kabi tarmoqlarda
keng ishlatiladi. Shu bilan birga, uning ishlab chiqarilishi va ekologik ta’siri ham
ahamiyatlidir. Oksalat kislotasining iqtisodiy foydasi, ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish, yangi texnologiyalarni joriy etish va resurslardan samarali
foydalanish orqali oshirilishi mumkin. Shuningdek, yangi texnologiyalar orqali
oksalat kislotasining ishlab chiqarish narxini kamaytirish va mahsulot sifatini
yaxshilash imkoniyatlari mavjud.
22

III BOB. OKSALAT KISLOTASINI OLISH TEXNOLOGIYASI
3.1. Oksalat kislotasini olish usullari va texnologiyalari
Oksalat kislotasini sanoat miqyosida olish uchun bir nechta texnologik
jarayonlar va usullar mavjud. Har bir usul o‘ziga xos afzalliklar va kamchiliklarga
ega bo‘lib, uning tanlanishi ishlab chiqarishning samaradorligi, resurslar va
iqtisodiy jihatlarni hisobga olishni talab qiladi. Ushbu bo‘limda oksalat kislotasini
olishda qo‘llaniladigan asosiy texnologiyalar va ularning jarayon bosqichlari
haqida batafsil ma’lumot beriladi.
Oksalat kislotasini olishning eng keng tarqalgan usullaridan biri suyuq
holatda olingan oksalat kislotasidir. Bu usulda, odatda, oksalat tuzlari, masalan,
kalsiy oksalat, mis oksalat yoki boshqa tuzlar, kislotali eritmalar bilan
aralashtiriladi. Reaksiya jarayonida kislotalar oksalat tuzlarini parchalab, oksalat
kislotasini hosil qiladi. Ushbu jarayonning eng muhim bosqichi – kislotalar bilan
reaksiyaga kirishib, oksalat kislotasining ajralib chiqishi va uning tozalash
bosqichlari orqali sof shaklini olishdir. Jarayonning keyingi bosqichlarida, hosil
bo‘lgan oksalat kislotasi sovutiladi va kristallanish jarayoni amalga oshiriladi.
Kristallanish – bu oksalat kislotasining suyuqlikdan qattiq holatga o‘tishini
ta’minlaydigan jarayon bo‘lib, mahsulotning tozaligini oshiradi. Olingan oksalat
kislotasining kristallari keyinchalik tozalanadi va kerakli shaklga keltiriladi. Shu
bilan birga, konsentratsiyalash jarayonlari ham amalga oshiriladi, bu esa oksalat
kislotasining sifatini va miqdorini oshiradi.
Ikkinchi usul – oksalat kislotasini yuqori haroratda olishdir. Bu usulda
oksalat kislotasi yuqori harorat sharoitida oksidlanish va kimyoviy reaksiyalar
orqali hosil bo‘ladi. Yuqori haroratda amalga oshiriladigan jarayonlarda, masalan,
kalsiy karbonat yoki boshqa oksalat tuzlarining kislotalar bilan reaktsiyasi
natijasida oksalat kislotasi hosil bo‘ladi. Ushbu jarayonda kislotalar va oksalat
23

tuzlari o‘rtasida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, bu esa oksalat kislotasini ajratib olishga
olib keladi. Yuqori haroratda reaksiya jarayonlarini boshqarish uchun maxsus
uskunalar, masalan, reaktorlar va isitish tizimlari qo‘llaniladi. Reaksiyalar tezroq
amalga oshadi, bu esa jarayonning samaradorligini oshiradi. Olingan oksalat
kislotasi keyinchalik kristallanish va ajratish jarayonlaridan o‘tkaziladi. Oksalat
kislotasining yuqori haroratda olingan shakli sof va yuqori sifatli bo‘ladi, lekin bu
jarayon ba’zan ko‘proq energiya sarfini talab qiladi.
Shuningdek, oksalat kislotasini gidroliz jarayoni orqali olish usuli ham
sanoatda keng qo‘llaniladi. Bu usulda oksalat kislotasi gidroliz reaksiyalari orqali
olinadi. Gidroliz jarayonida oksalat tuzlari va suv aralashtiriladi, natijada oksalat
kislotasi hosil bo‘ladi. Gidroliz reaksiyasi nisbatan past haroratda va kam bosimda
amalga oshiriladi. Bu jarayonning afzalligi shundaki, u kam energiya sarf qiladi va
ekologik jihatdan xavfsizdir. Gidroliz jarayonida, asosan, kalsiy oksalat kabi tuzlar
ishlatiladi, ular suv bilan reaktsiyaga kirishib, oksalat kislotasini hosil qiladi.
Gidroliz jarayoni sodda va iqtisodiy jihatdan samarali bo‘lishi mumkin. Oksalat
kislotasining bu shakli ham tozalanadi va kristallanish jarayoniga o‘tkaziladi.
Oksalat kislotasini olishning yana bir muhim usuli – bu oksalat kislotasini
tabiiy manbalardan olishdir. Bunga o‘simliklar yoki boshqa tabiiy materiallardan
oksalat kislotasining ekstraktsiya usullari orqali olinishi kiradi. Bu usulda tabiiy
xom ashyolar, masalan, o‘simliklar, yoki boshqa organik moddalar ishlatiladi.
Tabiiy manbalardan oksalat kislotasini olish texnologiyasi, shuningdek, ekologik
jihatdan xavfsiz bo‘lishi va tabiiy resurslardan foydalanish imkonini beradi.
Oksalat kislotasini olishda ishlatiladigan texnologiyalarni takomillashtirish
va yangilash davom etmoqda. Yangi usullar va jarayonlar ishlab chiqilib,
texnologiyaning samaradorligini oshirishga, energiya sarfini kamaytirishga va
atrof-muhitga salbiy ta’sirni kamaytirishga qaratilgan. Oksalat kislotasini olish
texnologiyalarining rivojlanishi, uning sanoatdagi o‘rnini mustahkamlashga
24

yordam beradi, bu esa oksalat kislotasining yuqori sifatli va samarali ishlab
chiqarilishini ta’minlaydi.
Oksalat kislotasini olish texnologiyasi ishlab chiqarish jarayonida muhim rol
o‘ynaydi. Har bir usul o‘zining afzalliklari va kamchiliklariga ega bo‘lib, jarayonni
optimallashtirish va resurslardan samarali foydalanish, mahsulot sifatini
yaxshilashda asosiy omil hisoblanadi. Suyuq holatda olish, yuqori haroratda sintez
qilish, gidroliz jarayoni va tabiiy manbalardan olish kabi usullar, oksalat kislotasini
ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi. Yangi texnologiyalarni joriy etish va mavjud
usullarni takomillashtirish, oksalat kislotasining narxini pasaytirish, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish va ekologik xavfsizligini ta’minlashga yordam
beradi.

3.2. Oksalat kislotasini olishda qo‘llaniladigan uskunalar va usullar
Oksalat kislotasini ishlab chiqarishda ishlatiladigan uskunalar va
texnologiyalar jarayonning samaradorligini belgilovchi muhim omillardan biridir.
Oksalat kislotasini olishning turli usullari va jarayonlari o‘ziga xos asbob-
uskunalar va texnologik qurilmalarga ega bo‘lib, ular jarayonni optimallashtirish
va mahsulot sifatini oshirishga qaratilgan. Ushbu bo‘limda oksalat kislotasini
olishda qo‘llaniladigan asosiy uskunalar va usullar haqida batafsil ma’lumot
beriladi.
Reaktorlar va reaksiya tizimlari
Oksalat kislotasini olishda qo‘llaniladigan birinchi va eng muhim
uskunalardan biri reaktorlar hisoblanadi. Reaktorlar – bu kimyoviy reaksiyalarni
amalga oshirish uchun mo‘ljallangan idishlar bo‘lib, ular jarayonning barcha
bosqichlarini boshqarishga imkon beradi. Oksalat kislotasini olish uchun, odatda,
maxsus reaktorlar ishlatiladi, bu reaktorlar yuqori harorat va bosimni o‘zida
saqlash imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Reaktorlarning dizayni va konstruksiyasi
25

turli kimyoviy jarayonlarga mos ravishda o‘zgaradi. Oksalat kislotasini ishlab
chiqarish jarayonida, reaktorlar yuqori samaradorlikni ta’minlash uchun maxsus
isitish tizimlari bilan jihozlanadi. Reaktorlar yordamida reaksiyaning vaqtini va
haroratini aniq boshqarish mumkin, bu esa oksalat kislotasining hosil bo‘lish
jarayonini tezlashtirish va uning sifatini yaxshilashga yordam beradi.
Oksalat kislotasini olish jarayonining eng muhim bosqichlaridan biri –
kristallizatsiya jarayonidir. Bu jarayon orqali oksalat kislotasi suyuqlikdan qattiq
holatga o‘tadi va kristallar shaklida ajratiladi. Kristallizatsiya jarayoni uchun
maxsus uskunalar – kristallizatorlar ishlatiladi. Kristallizatorlar – bu kimyoviy
moddalarning kristallarga aylanishini ta’minlaydigan uskunalardir. Ular jarayonni
boshqarishga imkon beruvchi maxsus tizimlarga ega bo‘lib, mahsulotning sifatini
nazorat qilishda muhim rol o‘ynaydi. Oksalat kislotasining kristallizatsiya
jarayonida, reaktorlar va kristallizatorlar orasida o‘tkaziladigan issiqlik
almashinuvi, sovutish tizimlari yordamida amalga oshiriladi. Bu tizimlar orqali
oksalat kislotasining maksimal darajada tozalangan va kerakli shaklga keltirilgan
kristallarini olish mumkin. Kristallizatsiya jarayonida oksalat kislotasi eritma
tarkibidan ajratib olinadi va uning tozaligini oshirish uchun qo‘shimcha tozalash
jarayonlari amalga oshiriladi.
Oksalat kislotasining hosil bo‘lishi jarayonida, ayrim hollarda, noxush
moddalar yoki qo‘shimcha birikmalar paydo bo‘lishi mumkin. Ushbu birikmalarni
ajratish va oksalat kislotasining tozaligini oshirish uchun filtratsiya va tozalash
jarayonlari zarur bo‘ladi. Filtratsiya uskunalari, odatda, suyuqlik va qattiq
moddalarni ajratib olish uchun ishlatiladi. Bu jarayon oksalat kislotasini so‘nggi
shaklga keltirishda muhim ahamiyatga ega. Filtratsiya jarayonidan o‘tgan oksalat
kislotasi, boshqa qoldiqlardan tozalanib, yuqori sifatga ega bo‘lgan mahsulotga
aylanadi. Filtratsiya uskunalaridan tashqari, boshqa tozalash usullari, masalan, ion
almashinuvi yoki adsorbsiyalash usullari ham qo‘llaniladi. Bu usullar oksalat
26

kislotasini qoldiq moddalar va zarralardan tozalash uchun ishlatiladi. Oksalat
kislotasining tozalash jarayonlari mahsulot sifatini oshiradi va ishlab chiqarish
jarayonining samaradorligini ta’minlaydi.
Eritish va konsentratsiyalash jarayonlari oksalat kislotasini olishda
qo‘llaniladigan yana bir muhim usuldir. Bu jarayonlarda oksalat kislotasi suyuq
holatda eritiladi va keyinchalik konsentratsiyalash orqali olingan eritma
qalinlashtiriladi. Konsentratsiyalash jarayonida, suyuqlikdan suv yoki boshqa
erituvchi moddalar ajratib olinadi, bu esa oksalat kislotasining konsentratsiyasini
oshiradi. Konsentratsiyalash tizimlari, odatda, maxsus evaporatorlar va quritish
uskunalari bilan jihozlangan bo‘lib, ular jarayonni samarali amalga oshirishga
yordam beradi. Ushbu uskunalar yordamida oksalat kislotasining miqdorini
oshirish va sifatini yaxshilash mumkin. Konsentratsiyalash jarayonida, oksalat
kislotasining suyuqligi qaynatilib, evaporatsiya qilish jarayoni amalga oshiriladi,
bu esa mahsulotni konsentratsiyalashgan holatga keltiradi.
Oksalat kislotasini olish jarayonida ishlatiladigan asbob-uskunalar va
texnologiyalar jarayonni samarali va yuqori sifatli amalga oshirishga yordam
beradi. Reaktorlar, kristallizatorlar, filtratsiya tizimlari, konsentratsiyalash
qurilmalari va boshqa uskunalar oksalat kislotasini ishlab chiqarishda muhim
ahamiyatga ega. Har bir uskunaning o‘ziga xos xususiyatlari va ishlash
prinsiplariga asoslanib, jarayonni optimallashtirish va mahsulot sifatini oshirish
mumkin. Oksalat kislotasining yuqori sifatini ta’minlash uchun texnologik
jarayonlarni takomillashtirish va yangi uskunalarni joriy etish zarurdir.
3.3. Oksalat kislotasini olishda ekologik va iqtisodiy omillar
Oksalat kislotasini sanoat miqyosida ishlab chiqarish jarayonida ekologik va
iqtisodiy omillar muhim ahamiyatga ega. Oksalat kislotasining ishlab chiqarish
27

texnologiyasi nafaqat mahsulot sifatiga ta'sir etadi, balki atrof-muhitga ham salbiy
ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bilan birga, ishlab chiqarish jarayonining iqtisodiy
jihatlari, shu jumladan resurslardan samarali foydalanish va ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish, sanoatning rentabelligini oshirishga xizmat qiladi. Ushbu
bo‘limda oksalat kislotasini olish jarayonining ekologik va iqtisodiy jihatlari
haqida batafsil ma’lumot beriladi.
Oksalat kislotasini olish jarayoni ekologik jihatdan muhim ahamiyatga ega,
chunki bu jarayonda turli kimyoviy reaktsiyalar va moddalar ishtirok etadi. Asosiy
ekologik xavf, sanoat miqyosida oksalat kislotasini ishlab chiqarishda chiqindilar
va atrof-muhitga chiqariladigan zararli moddalar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Masalan, oksalat kislotasini olish uchun ishlatiladigan kislotalar va boshqa
kimyoviy moddalarning tashlab yuborilishi, suv va havo ifloslanishiga olib kelishi
mumkin. Shu sababli, oksalat kislotasini ishlab chiqarish jarayonida ekologik
xavfsizlikni ta’minlash uchun maxsus texnologiyalar va usullar joriy etilishi zarur.
Reaktsiyalarda chiqindilarni minimallashtirish va atrof-muhitga zararli
moddalarni chiqarishni kamaytirish uchun ekologik jihatdan xavfsiz
texnologiyalarni tanlash muhimdir. Misol uchun, ishlab chiqarish jarayonida
kislotalar va boshqa kimyoviy moddalar chiqariladigan chiqindilarni to‘plash va
tozalash tizimlarini joriy etish, ekologik ta’sirni kamaytirishning samarali usulidir.
Filtratsiya va adsorbsiyalash kabi usullar, ishlab chiqarish jarayonidagi
chiqindilarni to‘g‘ri ajratib olish va zararsizlantirishda yordam beradi. Shu bilan
birga, ishlab chiqarish jarayonlarida qayta tiklanadigan resurslardan foydalanish va
chiqindilarni qayta ishlash imkoniyatlarini o‘rganish zarur.
Agar oksalat kislotasini olish jarayonida tabiiy manbalar ishlatilsa, bu atrof-
muhitga nisbatan ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tabiiy manbalardan olingan
oksalat kislotasi, ekologik jihatdan toza bo‘lishi mumkin, chunki bu usulda
kimyoviy moddalar va zaharli chiqindilar minimumga tushiriladi.
28

Oksalat kislotasini olishning iqtisodiy jihatlari ishlab chiqarish jarayonining
samaradorligini, mahsulotning rentabelligini va raqobatbardoshligini belgilovchi
muhim omillardan biridir. Oksalat kislotasini ishlab chiqarish jarayonining
iqtisodiy jihatlari asosan resurslardan samarali foydalanish, texnologiyalarning
rentabelligini oshirish va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan
bo‘lishi kerak.
Oksalat kislotasini ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom ashyo va energiya
resurslari jarayonning iqtisodiy samaradorligini belgilaydi. Ushbu jarayonlarning
samarali boshqarilishi, xom ashyo va energiyaning isrof bo‘lmasligini ta’minlash,
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi. Oksalat kislotasini
olishda ishlatiladigan kislotalar, tuzlar va boshqa kimyoviy moddalar ishlab
chiqarish jarayonida asosiy xom ashyo sifatida ishlatiladi. Xom ashyo narxining
o‘zgarishi, ishlab chiqarishning umumiy narxini bevosita ta’sir qiladi. Shuning
uchun, oksalat kislotasini ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom ashyolarni
optimallashtirish va alternativ materiallarni izlash iqtisodiy samaradorlikni
oshirishga yordam beradi.
Bundan tashqari, ishlab chiqarish jarayonlarining texnologik
takomillashtirilishi ham iqtisodiy samaradorlikni oshirishda muhim ahamiyatga
ega. Masalan, oksalat kislotasini olish uchun ishlatiladigan uskunalar va
texnologiyalarni yangilash va samarali ishlatish, energiya sarfini kamaytirishga
yordam beradi. Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali jarayonni
tezlashtirish va resurslardan samarali foydalanish mumkin, bu esa ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytiradi.
Agar oksalat kislotasi sanoat miqyosida keng ishlab chiqarilsa, bu uning
bozor narxini ham pasaytiradi, bu esa iste'molchilar uchun arzonroq mahsulotni
taqdim etadi. Shu bilan birga, oksalat kislotasining bozor narxining pasayishi
29

raqobatbardoshlikni oshiradi, bu esa yangi ishlab chiqaruvchilarning kirib kelishiga
imkon yaratadi.
Oksalat kislotasini ishlab chiqarish jarayonida ekologik va iqtisodiy
jihatlarning muvozanatini ta’minlash zarurdir. Ekologik xavflarni kamaytirish va
atrof-muhitni muhofaza qilish, ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligini
oshirish va xarajatlarni kamaytirish kabi masalalar bir-biriga bog‘liqdir. Oksalat
kislotasini olish texnologiyalarining ekologik va iqtisodiy jihatlarini hisobga olish,
sanoatning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Ekologik xavfsiz texnologiyalar
va samarali iqtisodiy boshqaruv jarayonni optimallashtirishga yordam beradi, bu
esa oksalat kislotasining bozor raqobatbardoshligini oshiradi va ishlab chiqarishni
yanada samarali qiladi.
30

XULOSA
Oksalat kislotasini olish jarayoni ilmiy va texnologik nuqtai nazardan
murakkab va ko‘p bosqichli jarayon bo‘lib, uning ishlab chiqarilishi kimyo
sanoatining muhim sohalaridan birini tashkil etadi. Ushbu jarayonda oksalat
kislotasining sifatli va samarali ishlab chiqarilishini ta’minlash uchun kerakli
asbob-uskunalar, texnologiyalar va usullarni tanlash zarur. Jarayonning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun ekologik va iqtisodiy omillarni inobatga
olish alohida ahamiyatga ega.
Oksalat kislotasining fizik-kimyoviy xossalari, uning ishlab chiqarish
jarayonlari va ishlab chiqarishdagi zaruriyatlar o‘rganildi. Oksalat kislotasi ishlab
chiqarish jarayonida kislotalar, tuzlar va boshqa kimyoviy moddalar ishlatiladi,
shuningdek, kristallizatsiya va tozalash jarayonlari yordamida uning tozaligini
oshirish mumkin. Jarayonni samarali amalga oshirish uchun maxsus reaktorlar,
kristallizatorlar, filtratsiya tizimlari va konsentratsiyalash qurilmalari talab etiladi.
Ekologik nuqtai nazardan, oksalat kislotasini ishlab chiqarish jarayoni atrof-
muhitga ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shu sababli ekologik xavfsizlikni ta’minlash
uchun zamonaviy texnologiyalar va chiqindilarni tozalash usullari joriy etilishi
zarur. Ishlab chiqarishda chiqindilarni kamaytirish, ekologik jihatdan xavfsiz
texnologiyalarni tanlash va resurslardan samarali foydalanish muhim hisoblanadi.
Iqtisodiy jihatdan, oksalat kislotasining ishlab chiqarilishi jarayonida
samarali boshqaruv, xom ashyo va energiya sarfini kamaytirish, ishlab chiqarish
xarajatlarini optimallashtirish masalalari ahamiyatlidir. Bunday texnologiyalarni
takomillashtirish orqali ishlab chiqarishning rentabelligi oshiriladi, bozor narxining
pasayishi esa iste’molchilar uchun arzon mahsulotni taqdim etishga imkon beradi.
Umuman olganda, oksalat kislotasini olish texnologiyalari, ekologik
xavfsizlikni ta’minlash va iqtisodiy samaradorlikni oshirishni birlashtirish,
sanoatning barqaror rivojlanishini ta’minlashga yordam beradi. Kelajakda oksalat
31

kislotasini ishlab chiqarishda yangi innovatsion texnologiyalarni joriy etish va
ekologik jihatlarni yanada takomillashtirish orqali mahsulot sifatini yaxshilash va
iqtisodiy jihatdan samarali ishlab chiqarishni amalga oshirish mumkin bo‘ladi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:ʻ
1. Musayev M., Rajabov A. “Noorganik kimyo”, I qism, Toshkent:
“O‘qituvchi”, 2017.
2. Aminova N. T., Abdurahmanova G. S. “Kimyo texnologiyasi asoslari”,
Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti, 2020.
3. Krasikov A. V. “Tekhnologiya organicheskikh i neorganicheskikh
soedineniy”, Moskva: Vysshaya shkola, 2015.
4. Fayzullaev B. A., Xolmurodov R. R. “Umumiy va noorganik kimyo”,
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2018.
5. Jalilov N. M. “Kimyo texnologik jarayonlari”, Toshkent: “Iqtisodiyot”,
2019.
6. B.G. Gorshkov, V.V. Lesnikov. “Tekhnologiya proizvodstva organicheskikh
kislot”, Moskva: Khimiya, 2005.
7. B.A. Ubaydullayev. “Kimyo sanoatida reaktorlar va ularning ishlash
prinsiplari”, Samarqand, 2016.
8. Xamroev I. va boshqalar. “Sanoat kimyosi”, Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2017.
9. Kosolapov V. M. “Osnovy khimicheskoy tekhnologii”, Moskva:
Akademkniga, 2010.
10. Fayziev K. M. “Kimyo texnologiyasi fanidan amaliy mashg‘ulotlar”,
Toshkent, 2021.
11. Mamatov A., Nishonov I. “Kimyo va uni o‘qitish metodikasi”, Toshkent:
“Fan”, 2020.
12. Yuldashev A. “Kimyoviy texnologiyalar asoslari”, Qarshi, 2018.
13. Pavlova T. G. “Organik moddalarning sintezi va tahlili”, Moskva, 2012.
14. Muxamedov Sh. T. “Sanoat kimyosi jarayonlari nazariyasi”, Toshkent,
2022.
15. Sharipov Sh. R. “Noorganik moddalar texnologiyasi”, Andijon, 2021.
33

Qo shimcha adabiyotlar:ʻ
1. Belov V. A. “Promyshlennaya khimiya”, Moskva: Khimiya, 2014.
2. Zubritskiy A. I. “Khimiya i tekhnologiya organicheskikh proizvodstv”,
Sankt-Peterburg, 2011.
3. N. G'. Ochildiyeva. “Tajriba asosida kimyo texnologiyasi”, Namangan,
2020.
4. M. A. Pardaev. “Kimyo sanoati texnologiyalari”, Buxoro, 2019.
5. Glinka N. L. “Umumiy kimyo kursi”, Toshkent tarjimasi, 2006.
Internet manbalari:
1. https://www.sciencedirect.com – Oksalat kislotasi bo‘yicha ilmiy maqolalar
va tajribaviy natijalar.
2. https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov – Oksalat kislotaning molekulyar tuzilishi
va xossalari.
3. https://www.chemguide.co.uk – Organik va noorganik moddalarning sintezi
bo‘yicha ma’lumotlar.
4. https://www.researchgate.net – Oksalat kislotasi ishlab chiqarish
texnologiyasi bo‘yicha ilmiy maqolalar.
5. https://uzedu.uz – O‘zbekiston ta’lim va ilmiy nashrlar portali.
6. https://n-chemical.ru – Kimyo sanoatidagi moddalarning ishlab chiqarilishi.
7. https://www.britannica.com/science/oxalic-acid – Oksalat kislotaning
umumiy tavsifi va qo‘llanilishi.
8. https://elibrary.ru – Rossiya ilmiy maqolalar kutubxonasi.
9. https://www.springer.com – Kimyoviy texnologiyalar bo‘yicha zamonaviy
tadqiqotlar.
10. https://chemistry.stackexchange.com – Kimyoviy jarayonlar bo‘yicha savol-
javoblar va izohlar.
34

Oksalat kislotaning olinishi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Oksalat kislotaning olinishi

O'xshash dokumentlar