• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 136.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Июнь 2025
Расширение doc
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati tarixi

butunlay mag‘lub etdi. Kromvelning jang maydonidagi taktikalari, xususan, otliq qo‘shinlarni samarali boshqarishi va piyoda askarlar bilan muvofiqlashtirilgan hujumlari g‘alabani ta’minladi. Nezbi jangidan so‘ng qirol I Charlzning harbiy imkoniyatlari deyarli yo‘qoldi, bu esa urushning parlament foydasiga hal bo‘lishiga olib keldi.Kromvelning eng muhim yutuq laridan biri Yangi model armiyasini tashkil etishdagi islohotlari edi. 1645-yilda parlament tomonidan tashkil etilgan bu armiya Angliya tarixidagi ilk professional harbiy tuzilma sifatida qabul qilinadi. Kromvel armiyani tashkil qilishda bir nechta muhim islohotlarni amalga oshirdi. Birinchidan, u armiyani siyosiy va diniy fraksiyalardan mustaqil qilib, uni faqat parlamentga bo‘ysunadigan tuzilmaga aylantirdi. Ikkinchidan, u askarlarning professional tayyorgarligiga e’tibor qaratdi, ularni muntazam mashg‘ulotlar va qattiq intizom bilan ta’minladi. 5 Yangi model armiyasi nafaqat harbiy jihatdan, balki ijtimoiy jihatdan ham o‘ziga xos edi. Kromvel askarlarni ularning ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar, qobiliyat va sadoqat asosida tanladi. Bu armiya ichida tenglik g‘oyasini targ‘ib qildi va puritan e’tiqodiga asoslangan ma’naviy ruhni mustahkamladi. Armiyaning muvaffaqiyati Kromvelning intizomli yondashuvi va askarlarni diniy ideallar bilan ilhomlantirish qobiliyatida edi. Urush davrida Kromvel nafaqat harbiy rahbar, balki siyosiy shaxs sifatida ham faol ishtirok etdi. Parlament ichida ikki asosiy fraksiya – presviterianlar va mustaqillar o‘rtasidagi ziddiyatlar keskinlashdi. Presviterianlar cherkovni qattiq nazorat qilishni va monarxiya bilan murosaga kelishni xohlashdi, mustaqillar esa diniy erkinlik va respublikachilik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatladilar. Kromvel mustaqillarni qo‘llab-quvvatladi va ularning diniy erkinlikka bo‘lgan intilishlarini himoya qildi. Kromvelning puritan e’tiqodi uning siyosiy qarorlarida muhim rol o‘ynadi. U Anglikan cherkovining qat’iy tuzilmasiga qarshi chiqdi va turli protestant guruhlari uchun diniy erkinlikni talab qildi. Bu pozitsiya uni presviterianlar bilan ziddiyatga olib keldi, chunki ular cherkovni markazlashtirilgan tuzilma sifatida 5 Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – 450 с. 10 sifatida ko‘rishadi. Masalan, uning qirol I Charlzning sudlanishi va qatl etilishidagi roli monarxiyaning ilohiy huquqi g‘oyasiga qarshi chiqishning ramzi sifatida talqin qilinadi. Biroq, tanqidchilar Kromvelni avtoritar rahbar sifatida ko‘rishadi, chunki u parlamentlarni tarqatib, general-mayorlar tizimi orqali qattiq harbiy nazoratni joriy qildi. Uning Irlandiyadagi Drogheda va Veksford qirg‘inlari kabi qattiq siyosati, shuningdek, katoliklarga qarshi repressiyalari uning merosini salbiy nuqtai nazardan ko‘rishga sabab bo‘ldi. 12 Kromvelning Irlandiya va Shotlandiyadagi siyosati uzoq muddatli salbiy xotiralarni keltirib chiqardi. Irlandiyada Drogheda va Veksforddagi qirg‘inlar (1649) Kromvelni “xalq dushmani” sifatida tasvirlashga olib keldi. Uning katoliklarga qarshi repressiyalari va protestant kolonistlarini Irlandiyaga ko‘chirish siyosati mahalliy aholining noroziligini kuchaytirdi. Bugungi kunda ham Irlandiyada Kromvel nomi nafrat va qasos ramzi sifatida qabul qilinadi. Shotlandiyada ham uning Danbar (1650) va Vuster (1651) janglaridagi g‘alabalari shotland milliy g‘ururiga putur yetkazdi, garchi bu mintaqada uning ta’siri Irlandiyadagidek chuqur bo‘lmagan bo‘lsa-da. Kromvelning zamonaviy Britaniya parlament tuzumi va demokratiyasiga ta’siri muhim deb hisoblanadi. Uning fuqarolar urushlari davridagi faoliyati parlamentning qirol hokimiyatiga qarshi ustunligini mustahkamladi, bu esa keyinchalik 1688-yildagi “Shonli inqilob” va konstitutsiyaviy monarxiyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Kromvelning “Hukumat asbobi” hokimiyatni taqsimlash va cheklash g‘oyalarini ilgari surdi, bu zamonaviy demokratiya tamoyillarining dastlabki shakli sifatida talqin qilinadi. Shu bilan birga, uning avtoritar boshqaruvi va parlamentlarni tarqatishi demokratiya tarafdorlari tomonidan tanqid qilinadi, chunki bu harakatlar uning respublikachilik g‘oyalariga zid edi. Kromvelning merosi Angliya ichida va undan tashqarida turli xil talqin qilinadi. Angliyada u ba’zilar tomonidan ozodlik va diniy erkinlik himoyachisi sifatida e’tirof etilsa, boshqalar uni diktator sifatida ko‘rishadi. Uning puritan 12 Мортон, А.Л. История Англии / А.Л. Мортон; Пер. с англ. – М.: Издательство иностранной литературы, 1950. – 360 с. 22 tanlanishi ijtimoiy o‘zgarishlarni rag‘batlantirdi. Puritanlarning ta’siri ostida jamiyatda diniy va axloqiy qadriyatlar ustuvorlik qila boshladi, bu esa Angliya jamiyatining keyingi rivojlanishiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Oliver Kromvelning Ingliz fuqarolar urushidagi rahbarlik roli uning harbiy strategiyasi, intizomli yondashuvi va puritan e’tiqodiga sodiqligi tufayli Angliya tarixida muhim o‘rin tutadi. Uning “Gvozdeni” kavaleriyasi, Yangi model armiyasining tashkil etilishi va Marston-Mur va Nezbi kabi janglardagi muvaffaqiyatlari parlamentning rojalistlar ustidan g‘alaba qozonishiga zamin yaratdi. Siyosiy maydonda Kromvel mustaqillarni qo‘llab-quvvatladi va diniy erkinlikni himoya qildi, bu esa puritanlarning ta’sirini oshirishga yordam berdi. Ikkinchi fuqarolar urushidagi Preston jangidagi g‘alabasi uning harbiy rahbar sifatidagi obro‘sini yanada mustahkamladi. Urushlarning ijtimoiy va diniy oqibatlari Angliyada monarxiyaning zaiflashishi va respublikachilik g‘oyalarining tarqalishiga olib keldi. Kromvelning bu davrdagi faoliyati nafaqat uning shaxsiy muvaffaqiyatlari, balki Angliya jamiyatining kelajakdagi yo‘nalishini belgilab berdi. 7 Oliver Kromvelning 1649–1653-yillardagi faoliyati Angliya tarixidagi eng muhim o‘zgarishlar davri sifatida e’tirof etiladi. Bu davrda monarxiya ag‘darildi, respublika tashkil etildi va Kromvel nafaqat harbiy rahbar, balki siyosiy yetakchi sifatida ham markaziy rol o‘ynadi. Uning qat’iy qarorlari, xususan, qirol I Charlzning sudlanishi va qatl etilishi, shuningdek, Irlandiya va Shotlandiyadagi isyonlarni bostirishdagi qattiq siyosati Angliya ichida va xalqaro miqyosda katta muhokamalarga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga, Kommonveltning tashkil etilishi va tashqi siyosatdagi muhim qadamlar, masalan, Navigatsiya akti va Holandiya bilan urush, Kromvelning Angliyani yangi siyosiy tuzumga yo‘naltirishdagi sa’y- harakatlarini ko‘rsatadi. 1649-yilning boshida Angliya fuqarolar urushlaridan so‘ng siyosiy inqirozga yuz tutdi. Birinchi fuqarolar urushi (1642–1646) va Ikkinchi fuqarolar urushi (1648) natijasida qirol I Charlz mag‘lubiyatga uchradi va parlamentning qo‘l ostiga 7 Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – 450 с. 12 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda. Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda tarix fanini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishimiz vaqti-soati keldi, deb o‘ylayman. Tarix institutini bu fanni rivojlantirish bo‘yicha tayanch ilmiy muassasa etib belgilash kerak”, — dedi Prezident. Davlat rahbari Fanlar akademiyasi qoshidagi “Eng yangi tarix” markazi xodimlarining oylik ish haqi miqdorini ilmiy-tadqiqot instituti xodimlari maoshiga tenglashtirib, uning faoliyatini kuchaytirish kerakligini qayd etdi. 1 “Shuningdek, ta’lim muassasalarida tarix fanini o‘qitish va targ‘ib etish ishlarini tubdan yaxshilash bo‘yicha ham aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish lozim. ‘O‘zbekiston tarixi’ telekanali vatanimizning shonli tarixi va ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan beqiyos hissasini to‘laqonli ko‘rsatib beradigan, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz sevib tomosha qiladigan ilmiy- ma’rifiy kanalga aylanishi kerak”, — dedi davlat rahbari. Shavkat Mirziyoyev mas’ullarga bir oy muddatda tarix fanini rivojlantirish to‘g‘risida Prezident qarori loyihasini tayyorlash topshirig‘ini berdi. Shu nuqtai nazarda muhtaram Prezdentimiz Shavkat Mirziyoyev yurtimiz tarixi bo‘yicha quydagicha fikrlarini keltirib o‘tishimiz lozim: 1 Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yolimizni qat ’ iyat bilan davom ettirib , yangi bosqichga kotaramiz . Toshkent - “ Ozbekiston ”-2018 yil .539- bet . 2 islohotlari Angliya jamiyatida axloqiy va diniy qadriyatlarning o‘zgarishiga olib keldi, ammo bu islohotlar ko‘pincha xalq orasida norozilik uyg‘otdi. Xalqaro miqyosda Kromvelning Ispaniyaga qarshi urushi va Frantsiya bilan ittifoqi Angliyaning dengizdagi va kolonial qudratini oshirishga xizmat qildi, ammo bu muvaffaqiyatlar uning o‘limidan so‘ng unutilib ketdi. Kromvelning o‘limi va uning merosining taqdiri Angliya tarixidagi muhim o‘zgarishlarni aks ettiradi. Uning respublikasi qisqa umr ko‘rgan bo‘lsa-da, uning faoliyati parlament hokimiyati, diniy erkinlik va konstitutsiyaviy boshqaruv g‘oyalarining rivojlanishiga zamin yaratdi. Shu bilan birga, uning qattiq siyosati, xususan, Irlandiya va Shotlandiyadagi repressiyalari uning merosini salbiy nuqtai nazardan ko‘rishga sabab bo‘ldi. Kromvelning tarixiy shaxs sifatidagi o‘rni bugungi kunda ham muhokama qilinadi, chunki u bir vaqtning o‘zida ham inqilobchi, ham diktator sifatida talqin qilinadi. Uning faoliyati Angliya jamiyatining kelajakdagi yo‘nalishini belgilab berdi, ammo uning merosi har doim bahs-munozaralarga sabab bo‘lib kelmoqda. 13 13 Мортон, А.Л. История Англии / А.Л. Мортон; Пер. с англ. – М.: Издательство иностранной литературы, 1950. – 360 с. 23 Kromvelning harbiy faoliyati Kommonvelt davrida ham davom etdi. 1649– 1650-yillarda u Irlandiyadagi rojalist va katolik isyonlarini bostirish uchun katta harbiy kampaniya olib bordi. Bu kampaniya Drogheda va Veksford shaharlaridagi qirg‘inlar bilan mashhur bo‘ldi. Drogheda jangida (1649) Kromvelning qo‘shinlari shaharni egallab, minglab odamlarni, jumladan, tinch aholini qirib tashladi. Veksfordda ham xuddi shunday voqealar yuz berdi. Bu qirg‘inlar Kromvelning Irlandiyadagi qattiq siyosatining ramzi sifatida tanqid qilindi. U katoliklarga qarshi repressiyalarni kuchaytirdi, chunki ularni respublikaga xavf deb bildi. Bu harakatlar Irlandiya xalqining Kromvelga nisbatan uzoq muddatli nafratiga sabab bo‘ldi, ammo u o‘z maqsadini – Irlandiyada respublika hokimiyatini mustahkamlash deb hisobladi. 1650–1651-yillarda Kromvel Shotlandiyadagi rojalistlar va shotland kovenantrlari isyonini bostirishga kirishdi. Shotlandlar qirol II Charlzni qo‘llab- quvvatlagan holda respublikaga qarshi urush boshlashdi. 1650-yilning sentyabrida Kromvel Danbar jangida shotland qo‘shinlarini tor-mor qildi. Bu jang uning harbiy strategiyasining yorqin namunasi bo‘ldi: son jihatdan kam bo‘lgan qo‘shinlari bilan u taktik jihatdan ustunlikka erishdi. 1651-yilning sentyabrida Vuster jangida Kromvel shotland-rojalist ittifoqini butunlay mag‘lub etdi. Bu g‘alaba Kommonveltning Britaniya orollaridagi hokimiyatini mustahkamladi va II Charlzning Angliyaga qaytish umidlarini puchga chiqardi. Kromvelning tashqi siyosati Kommonveltning xalqaro obro‘sini oshirishga qaratilgan edi. 1651-yilda qabul qilingan Navigatsiya akti Angliya savdo kemalarining ustunligini ta’minlashga xizmat qildi. Bu akt Angliya portlariga faqat ingliz kemalari yoki tovar ishlab chiqaruvchi mamlakat kemalari kirishi mumkinligini belgilab, Gollandiyaning savdo monopoliyasiga putur yetkazdi. Natijada, 1652–1654- yillarda Birinchi Angliya-Goland urushi boshlandi. Bu urushda Kromvelning dengiz floti muhim g‘alabalarga erishdi, bu esa Kommonveltning dengizdagi qudratini oshirdi va xalqaro savdo yo‘llarida uning ta’sirini kuchaytirdi. 8 8 Гизо, Ф. История Английской революции / Ф. Гизо; Пер. с франц. – СПб.: Алетейя, 2002. – 512 с. 14 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Nоrmativ huquqiy hujjatlar va metоdоlоgik ahamiyatga mоlik nashrlar 1. Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yolimizni qat ’ iyat bilan davom ettirib , yangi bosqichga kotaramiz . Toshkent - “ Ozbekiston ”-2018 yil .539- bet . 2. Mirziyov Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kеrak. O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining nutqi. GG Xalq so‘zi gazеtasi. 2017 yil 16 yanvar , №11. II. Manbalar 1. Хилл, К. Оливер Кромвель и Английская революция / К. Хилл; Пер. с англ. – М.: Прогресс, 1988. – 320 с. 2. Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – 450 с. 3. Гизо, Ф. История Английской революции / Ф. Гизо; Пер. с франц. – СПб.: Алетейя, 2002. – 512 с. 4. Карлейль, Т. Письма и речи Оливера Кромвеля / Т. Карлейль; Пер. с англ. – М.: Типография И.Д. Сытина, 1891. – 600 с. 5. Мортон, А.Л. История Англии / А.Л. Мортон; Пер. с англ. – М.: Издательство иностранной литературы, 1950. – 360 с. 28 “axloqsiz” deb hisoblangan harakatlarga qarshi qattiq choralar ko‘rish kiritildi. Masalan, jamoat joylarida bayramlar va o‘yin-kulgilar taqiqlandi, bu esa aholining katta qismi tomonidan norozilik bilan qarshi olindi. Kromvelning bu islohotlari puritan ideallarini targ‘ib qilishga xizmat qilgan bo‘lsa-da, ular ijtimoiy qarshilikni kuchaytirdi va uning rejimini xalq orasida nomaqbul qildi. Moliyaviy qiyinchiliklar Kromvel hukmronligining eng katta muammolaridan biri bo‘ldi. Fuqarolar urushlari va keyingi harbiy kampaniyalar davlat xazinasini sezilarli darajada zaiflashtirdi. Kromvelning Ispaniya va Shotlandiyadagi urushlari, shuningdek, general-mayorlar tizimini moliyalashtirish uchun katta xarajatlarni talab qildi. Natijada, soliqlarni oshirish zarur bo‘ldi, bu esa aholining noroziligini yanada kuchaytirdi. Masalan, 1654-yilda joriy qilingan “o‘n bir foiz soliq” rojalistlardan qo‘shimcha daromad yig‘ishga qaratilgan edi, lekin bu soliq ijtimoiy adolatsizlik sifatida qabul qilindi va qarshiliklarni keltirib chiqardi. Kromvelning tashqi siyosati Angliyaning xalqaro nufuzini oshirishga qaratildi. 1655-yilda u Ispaniyaga qarshi urush boshladi, bu urush “G‘arbiy dizayn” sifatida tanildi. Ushbu kampaniyaning maqsadi Ispaniyaning Karib dengizidagi koloniyalariga zarba berish va Angliyaning dengizdagi savdo yo‘llarida ustunlik qilish edi. 1655-yilda Yamayka bosib olindi, bu esa Angliyaning Karib dengizidagi ilk muhim koloniyasi bo‘ldi. Biroq, bu kampaniya katta moliyaviy xarajatlarni talab qildi va kutilgan iqtisodiy foydani keltirmadi. Shu bilan birga, Kromvel Frantsiya bilan ittifoq tuzdi va 1658-yilda Dunkerk shahrini ispaniyalardan qo‘lga kiritdi. Bu g‘alaba Angliyaning Yevropadagi nufuzini oshirishga xizmat qildi, lekin Kromvelning o‘limidan oldin bu ittifoqning to‘liq natijalari ko‘rinmadi. Kromvelning hukmronligi davrida siyosiy qarshiliklar doimiy muammo bo‘lib qoldi. Respublikachilar uning avtoritar boshqaruvini tanqid qilishdi, chunki u “Hukumat asbobi”ga asoslangan bo‘lsa-da, amalda diktatura tuzumini o‘rnatdi. Monarxistlar esa rojalist isyonlarini davom ettirishga harakat qilishdi, garchi bu isyonlar muvaffaqiyatsiz yakunlangan bo‘lsa-da. Parlament bilan ziddiyatlar ham Kromvelning hukmronligini qiyinlashtirdi. 1655-yilda ikkinchi parlament tarqatildi, chunki u Kromvelning moliyaviy va harbiy siyosatiga qarshi chiqdi. Bu 18 tushdi. Kromvel bu davrda Yangi model armiyasining rahbari va parlamentdagi mustaqillar fraksiyasining yetakchisi sifatida muhim ta’sirga ega edi. Uning rojalistlarga qarshi qat’iy pozitsiyasi qirolning taqdirini hal qilishda muhim rol o‘ynadi. 1649-yil yanvar oyida I Charlz sudlandi va o‘lim jazosiga hukm qilindi. Kromvel bu sud jarayonida faol ishtirok etdi va qirolning qatl etilishini qo‘llab- quvvatladi. U qirolning mutlaq hokimiyatga intilishi va fuqarolar urushidagi xiyonatini respublika tuzumiga xavf sifatida ko‘rdi. Sud jarayoni Angliya tarixida misli ko‘rilmagan voqea bo‘lib, monarxiyaning ilohiy huquqi g‘oyasiga qarshi chiqdi. Kromvelning bu jarayondagi roli uning respublikachilik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlashini va puritan ideallariga sodiqligini yaqqol ko‘rsatdi. I Charlzning qatl etilishi Yevropada katta aks-sado uyqotdi. Frantsiya, Ispaniya va boshqa monarxiyalar bu voqeani o‘z hokimiyatlariga tahdid sifatida qabul qilishdi. Xalqaro norozilik va tanqidlar kuchaydi, chunki ko‘plab Yevropa monarxlari Kromvelni “qirol o‘ldiruvchi” sifatida ayblashdi. Biroq, Kromvel va uning tarafdorlari uchun bu qadam monarxiyaning ag‘darilishi va respublika tuzumining o‘rnatilishi yo‘lidagi muhim qadam edi. 1649-yilning may oyida Angliya monarxiyasi rasman bekor qilindi va Kommonvelt (Hamdo‘stlik) respublikasi e’lon qilindi. Bu yangi tuzumda Kromvel Davlat Kengashining muhim a’zosi sifatida faoliyat yuritdi va respublikaning ichki va tashqi siyosatini shakllantirishda markaziy rol o‘ynadi. Kommonveltning tashkil etilishi bilan birga, ichki qarshiliklar ham avj oldi. Levellerlar kabi radikal guruhlar tenglik va demokratik islohotlarni talab qilishdi, bu esa Kromvelning qattiq siyosatiga qarshi chiqdi. Levellerlar ijtimoiy tenglik va umumiy saylov huquqini targ‘ib qilishgan bo‘lsalar-da, Kromvel ularning radikal g‘oyalarini respublika barqarorligiga xavf deb hisobladi va ularni bostirdi. Masalan, 1649-yilda Levellerlarning Burforddagi isyoni qattiq bostirildi, bu esa Kromvelning ichki tartibni ta’minlashdagi qat’iy yondashuvini ko‘rsatdi. Uning bu qarorlari bir tomondan respublikaning barqarorligini ta’minlasa, boshqa tomondan uni avtoritar rahbar sifatida tanqid qilinishiga olib keldi. 13 XULOSA Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati (1642–1658) Angliya tarixidagi eng muhim va ko‘p qirrali davrlardan birini tashkil etadi. Bu davrda u nafaqat harbiy rahbar sifatida fuqarolar urushlarida muhim rol o‘ynadi, balki monarxiyani ag‘darib, respublika tuzumini o‘rnatib, Lord-Protektor sifatida avtoritar boshqaruvni joriy qildi. Uning faoliyati puritan ideallari, respublikachilik g‘oyalari va strategik harbiy islohotlarga asoslanib, Angliya, Irlandiya va Shotlandiyaning siyosiy, ijtimoiy va diniy landshaftini tubdan o‘zgartirdi. Kromvelning qarorlari, bir tomondan, zamonaviy Britaniya demokratiyasi va parlament tuzumining poydevorini yaratgan bo‘lsa, boshqa tomondan, uning qattiq siyosati, xususan, Irlandiyadagi repressiyalari va avtoritar boshqaruvi tufayli katta tanqidlarga sabab bo‘ldi. Kromvelning siyosiy faoliyati Birinchi Ingliz fuqarolar urushi (1642–1646) bilan boshlandi, bu davrda u Ely shahrida puritanlarning harbiy tashkilotchisi sifatida dastlabki faoliyatini ko‘rsatdi. Uning “Gvozdeni” (Ironsides) kavaleriyasi tashkil etilishi va intizomli jangovar uslubi parlament qo‘shinlarini rojalistlarga qarshi muvaffaqiyatli kurashda muhim omil bo‘ldi. Marston-Mur jangi (1644) parlamentning shimolda strategik g‘alabasini ta’minladi, York shahrining qo‘lga kiritilishi esa rojalistlarning ta’sirini zaiflashtirdi. 1645-yilda Nezbi jangida Yangi model armiyasi, Kromvelning professional harbiy islohotlari tufayli, qirol I Charlzning qo‘shinlarini tor-mor qildi. Bu g‘alaba urushning parlament foydasiga hal bo‘lishini ta’minladi. Ikkinchi fuqarolar urushi (1648) shotland rojalistlarining isyoni bilan boshlandi, ammo Kromvelning Preston jangidagi (1648) g‘alabasi bu qarshilikni barbod qildi. Uning harbiy strategiyasi, xususan, otliq qo‘shinlarni samarali boshqarishi va intizomli armiyasi, rojalistlarning oxirgi muhim qarshiligini yo‘q qildi. Siyosiy maydonda Kromvel parlament ichidagi mustaqillar fraksiyasini qo‘llab-quvvatladi va diniy erkinlikni himoya qilib, puritan ideallarini targ‘ib qildi. 24 Kurs ishining predmeti . Kromvelning siyosiy qarorlari, harbiy strategiyalari va ularning Angliya jamiyati, diniy tuzum, xalqaro munosabatlar va zamonaviy siyosiy institutlarning shakllanishiga ta’siridir. Xususan, uning respublikachilik g‘oyalarini targ‘ib qilishi, puritan ideallariga sodiqligi, avtoritar boshqaruv uslubi, Irlandiya va Shotlandiyadagi repressiv siyosati, shuningdek, uning merosining turli talqinlari predmet sifatida ko‘rib chiqiladi. Predmet Kromvelning faoliyatining ijobiy va salbiy oqibatlarini, uning diktator yoki ozodlik himoyachisi sifatidagi bahs-munozaralarini o‘rganishga qaratilgan. Kursh ishining tuzilishi. Kirish, 2 bоb, 4 prаgrаf, xulоsа, fоydаlаnilgаn manba va аdаbiyоtlаr rо yxаtidаn ibоrаt.ʻ 5 va parlament o‘rtasidagi ziddiyatlar mamlakatni anarxiyaga yaqinlashtirdi. Bu davrda rojalistlar va monarxiya tarafdorlari faollashdi, chunki ular respublikaning barqaror emasligini fursat sifatida ko‘rishdi. General Jorj Monk, Shotlandiyadagi parlament qo‘shinlari qo‘mondoni, bu inqirozni hal qilishda muhim rol o‘ynadi. U 1660-yilda Londonga yurish qildi va monarxiyaning qayta tiklanishi uchun muzokaralarni boshladi. Bu jarayon II Charlzning taxtga qaytishi bilan yakunlandi. 1660-yilda II Charlzning taxtga qaytishi Angliya tarixida yangi davrni boshladi. “Restavratsiya” deb nomlangan bu davr Kromvelning respublikachilik loyihasining yakuniy muvaffaqiyatsizligini ko‘rsatdi. II Charlz “Breda deklaratsiyasi” orqali umumiy amnistiya e’lon qildi, ammo Kromvelning tarafdorlari va qirol I Charlzning qatl etilishida ishtirok etganlar qattiq repressiyalarga duch keldi. Masalan, “regits idlar” deb atalgan sud jarayoni ishtirokchilarining ko‘pi qatl etildi yoki surgunga jo‘natildi. Kromvelning o‘zi esa o‘limidan so‘ng “vatan xaini” sifatida jazolandi. 1661-yilda uning jasadi Vestminster abbatligidagi qabrdan chiqarildi, osildi va bo‘lindi. Bu harakat rojalistlarning Kromvelga nisbatan qasos olish istagini ramziy ravishda ifodaladi va uning merosini qoralashga xizmat qildi. Kromvelning tarixiy merosi murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, u turli talqinlarga sabab bo‘ldi. Ba’zilar Kromvelning faoliyatini puritan inqilobining muvaffaqiyatsizligi sifatida baholaydi, chunki uning respublikasi uzoq umr ko‘rmadi va monarxiya qayta tiklandi. Biroq, boshqalar uning faoliyatini zamonaviy Britaniya demokratiyasi va parlament tuzumining poydevori sifatida ko‘rishadi. Kromvelning “Hukumat asbobi” Angliyaning birinchi yozma konstitutsiyasi sifatida parlament hokimiyatining muhimligini ta’kidladi va keyingi asrlarda konstitutsiyaviy monarxiyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Uning puritan ideallariga sodiqligi va diniy bag‘rikenglikka intilishi, garchi cheklangan bo‘lsa-da, diniy erkinlik g‘oyalarining tarqalishiga hissa qo‘shdi. Kromvelning diktator yoki ozodlik himoyachisi sifatidagi bahslar bugungi kunda ham davom etmoqda. Uning tarafdorlari Kromvelni monarxiyaning mutlaq hokimiyatiga qarshi kurashgan va respublikachilik g‘oyalarini ilgari surgan shaxs 21 - Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boyʻ ʻ tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur ʻ o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan ʻ odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi ʻ ʻ ʼ zarur, - deb fikrlarini aytib o‘tadilar. 2 Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati (1642–1658) Angliya tarixidagi muhim burilish nuqtasi sifatida zamonaviy siyosiy tuzumlar, parlament demokratiyasi va diniy erkinlik g‘oyalarining shakllanishida chuqur iz qoldirdi. Uning faoliyati nafaqat Angliya, balki Irlandiya va Shotlandiya jamiyatlariga ham katta ta’sir ko‘rsatdi, bu esa uni global tarixiy jarayonlar kontekstida o‘rganishni dolzarb qiladi. Kromvelning monarxiyani ag‘darishi, respublika tuzumini joriy etishi va avtoritar boshqaruvga o‘tishi zamonaviy davlat boshqaruvi, hokimiyat muvozanati va fuqarolar erkinliklari masalalarini tahlil qilishda muhim misol bo‘lib xizmat qiladi. Uning merosi, xususan, puritan inqilobining muvaffaqiyatsizligi yoki zamonaviy demokratiya poydevori sifatida talqin qilinishi, shuningdek, Irlandiyadagi qattiq siyosati tufayli uzoq muddatli salbiy xotiralar bugungi kunda ham tarixshunoslikda va siyosiy diskurslarda muhokama qilinadi. Shu sababli, Kromvelning siyosiy faoliyatini o‘rganish nafaqat tarixiy bilimlarni chuqurlashtirish, balki zamonaviy siyosiy va ijtimoiy jarayonlarni tushunish uchun ham dolzarblikka ega. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Oliver Kromvelning 1642–1658- yillardagi siyosiy faoliyatini har tomonlama tahlil qilish, uning Angliya fuqarolar urushlari, monarxiyaning ag‘darilishi, Kommonvelt va Protektorat tuzumlaridagi rolini, shuningdek, uning tarixiy merosini o‘rganishdir. Ushbu maqsad orqali Kromvelning qarorlari va siyosiy strategiyalarining Angliya jamiyati, xalqaro munosabatlar va zamonaviy siyosiy tuzumlarning shakllanishiga ta’sirini aniqlash va baholash ko‘zda tutiladi. Shu bilan birga, uning faoliyatining ijobiy va salbiy oqibatlarini, xususan, respublikachilik g‘oyalari va avtoritar boshqaruv o‘rtasidagi 2 Mirziyov Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ' iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo ‘ lishi k е rak . O ‘ zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag ’ ishlangan majlisidagi O ‘ zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining nutqi . GG Xalq so ‘ zi gaz е tasi . 2017 yil 16 yanvar , №11 . 3 Kromvelning bu davrdagi faoliyati uning keyingi yillardagi harbiy va siyosiy muvaffaqiyatlariga zamin yaratdi. Uning diniy e’tiqodlari, ijtimoiy mavqei va parlamentdagi tajribasi Angliya fuqarolar urushida uning yetakchi rol o‘ynashiga asos bo‘ldi. Kromvelning 1640-yillardagi faoliyati, ayniqsa, Uzoq Parlamentdagi ishtiroki uning siyosiy qarashlarini aniq shakllantirdi va uni Angliya tarixidagi muhim shaxs sifatida ko‘rsatdi. Ushbu davr Kromvelning shaxsiyatining shakllanishi va siyosiy faoliyatining boshlanishi uchun muhim bo‘ldi. Uning puritan e’tiqodlari, iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlari, shuningdek, Angliyadagi siyosiy-diniy ziddiyatlar uning kelajakdagi faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Kromvelning bu davrdagi faoliyati uning keyingi yillardagi harbiy va siyosiy muvaffaqiyatlariga asos bo‘ldi va Angliya tarixida chuqur iz qoldirdi. 4 Oliver Kromvelning Ingliz fuqarolar urushidagi faoliyati Angliya tarixidagi eng muhim davrlardan biri bo‘lib, uning harbiy va siyosiy rahbar sifatida ko‘tarilishi monarxiyaning taqdirini o‘zgartirib, respublikachilik g‘oyalari va puritan ideallarining tarqalishiga zamin yaratdi. Ushbu davrda Kromvel nafaqat o‘zining harbiy strategiyasi va intizomli jangovar uslubi bilan ajralib turdi, balki siyosiy maydonda ham mustaqil fraksiyalarni qo‘llab-quvvatlab, diniy erkinlik va puritanlikni himoya qildi. 1642-yilda boshlangan Birinchi Ingliz fuqarolar urushi parlament va qirol I Charlz o‘rtasidagi chuqur ziddiyatlar natijasida yuzaga keldi. Bu ziddiyatlarning asosida qirolning mutlaq hokimiyatga intilishi, soliqlar bo‘yicha nizolar, diniy masalalar va parlamentning vakolatlarini kengaytirish talablari yotardi. Parlament puritanlar va boshqa diniy guruhlarning ta’siri ostida qirolning Anglikan cherkoviga qattiq rioya qilish siyosatiga qarshi chiqdi. Puritanlar, xususan, cherkovni isloh qilishni va diniy erkinlikni ta’minlashni talab qilishdi, bu esa qirol va uning tarafdorlari – rojalistlar bilan to‘qnashuvga olib keldi. Urush boshlanganda Oliver Kromvel hali taniqli shaxs emas edi. U Ely shahrida puritanlarning faol a’zosi sifatida tanilgan, ammo harbiy tajribasi deyarli yo‘q edi. Biroq, uning tashkilotchilik qobiliyati va puritan e’tiqodiga sodiqligi uni 4 Хилл, К. Оливер Кромвель и Английская революция / К. Хилл; Пер. с англ. – М.: Прогресс, 1988. – 320 с. 8 tarqatish Kromvelning parlament demokratiyasiga nisbatan sabrsizligini va harbiy kuchga tayanib boshqarishga moyilligini ko‘rsatdi. 1657-yilda Kromvelga qirollik unvoni taklif qilindi, bu uning hukmronligidagi eng muhim sinovlardan biri bo‘ldi. “Humble Petition and Advice” deb nomlangan taklif parlament tomonidan Kromvelga qirollik taxtini egallashni taklif qildi, ammo u bu taklifni rad etdi. Kromvel respublikachilik g‘oyalariga sodiq qolishni afzal ko‘rdi, garchi uning boshqaruvi amalda monarxiyaga o‘xshash bo‘lsa-da. Bu qaror uning puritan e’tiqodiga sodiqligini va monarxiyaning qayta tiklanishiga qarshi chiqishini ko‘rsatdi, lekin ayni paytda uning rejimining barqarorligini ta’minlay olmadi. Kromvelning 1658-yilda vafot etishi Protektorat tuzumining barqaror emasligini ko‘rsatdi. Uning o‘g‘li Richard Kromvel Lord-Protektor sifatida hokimiyatni meros qilib oldi, lekin u otasining siyosiy va harbiy karizmasiga ega emas edi. Natijada, Protektorat tuzumi 1660-yilda monarxiyaning qayta tiklanishi bilan yakunlandi. Kromvelning hukmronligi Angliya tarixida chuqur iz qoldirdi, ammo uning avtoritar boshqaruvi, moliyaviy qiyinchiliklari va ijtimoiy qarshiliklari uning merosini murakkab va munozarali qildi. Kromvelning Lord- Protektor sifatidagi faoliyati uning harbiy va siyosiy qobiliyatlarini, shuningdek, uning puritan ideallariga sodiqligini yaqqol ko‘rsatdi. U respublikani ichki va tashqi tahdidlardan himoya qildi, lekin uning qattiq siyosati va avtoritar yondashuvi ko‘plab tanqidlarga sabab bo‘ldi. “Hukumat asbobi” va general- mayorlar tizimi kabi islohotlari Angliyaning boshqaruv tuzumini modernizatsiya qilishga xizmat qildi, ammo ular xalq orasida keng qo‘llab-quvvatlanmadi. Tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatlari, masalan, Yamayka va Dunkerkning qo‘lga kiritilishi, Angliyaning xalqaro nufuzini oshirishga yordam berdi, lekin moliyaviy qiyinchiliklar va ijtimoiy noroziliklar uning rejimining barqarorligiga putur yetkazdi. 19 I.BOB. OLIVER KROMVEL XVII ASR INGLIZ BURJUA INQILOBINING MARKAZIY FIGURALARIDAN BIRI SIFATIDA I.1. Siyosiy faoliyatining boshlanishi Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati Angliya tarixidagi eng muhim va murakkab davrlardan birida, ya’ni XVII asrda monarxiya, parlament va diniy islohotlar o‘rtasidagi keskin ziddiyatlar davrida boshlangan. Uning hayoti va faoliyati Angliya fuqarolar urushi, respublika tuzumining tashkil topishi va Angliya jamiyatidagi tub o‘zgarishlar bilan uzviy bog‘liqdir. Kromvelning siyosiy faoliyatining boshlanishi (1599–1642) uning shaxsiy hayoti, ijtimoiy-iqtisodiy holati, diniy e’tiqodlari va Angliya siyosiy-diniy muhitidagi o‘zgarishlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu davr uning keyingi faoliyatiga asos bo‘ldi. Kromvel 1599-yilda Xantingdon shahrida, puritan e’tiqodiga sodiq o‘rta sinf oilasida tug‘ildi. Uning ota-onasi Robert Kromvel va Elizabet Styuard bo‘lib, ular o‘z davrining odatiy puritan oilasi vakillari edi. Puritanlar Angliya cherkovining katolik an’analariga yaqin qoldiqlardan xalos bo‘lishini va diniy hayotni soddalashtirishni talab qilgan diniy guruh edi. Kromvelning bolaligi va yoshligi puritan muhitida o‘tdi, bu uning dunyoqarashi va siyosiy qarashlariga katta ta’sir ko‘rsatdi. U Kembrij universitetidagi Sidney Sussex kollejida ta’lim oldi, u yerda huquqshunoslik bo‘yicha o‘qidi, ammo o‘qishni to‘liq tugatmadi. Uning ta’lim jarayonida puritan e’tiqodlari yanada mustahkamlandi va u monarxiyaning mutlaq hokimiyatiga qarshi qarashlarni shakllantira boshladi. Bu qarashlar, ayniqsa, Angliya cherkovi va qirol hokimiyatining diniy va siyosiy masalalarda qattiq nazorat o‘rnatishiga qarshi norozilik sifatida rivojlandi. Kromvel o‘rta sinf mulkdori (gentry) sifatida yashadi, ammo 1630-yillarda iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi. Uning oilasi Xantingdon va Ely shaharlarida mulkka ega bo‘lsa-da, qirol I Charlzning soliq siyosati va iqtisodiy inqirozlar tufayli moliyaviy muammolar yuzaga keldi. Shu bilan birga, uning shaxsiy hayotidagi o‘zgarishlar, xususan, 1620-yilda Elizabet Bourchier bilan turmush qurishi va oila qurishi uning ijtimoiy mavqeini mustahkamladi. Kromvelning puritan e’tiqodlari uning hayotidagi muhim voqealar, masalan, 1630-yillardagi 6 Kromvelning hukmronligi Angliya tarixida muhim o‘zgarishlar davri sifatida qoldi, lekin uning merosi bugungi kunda ham muhokama va bahs- munozaralarga sabab bo‘lmoqda. 11 II.2. Kromvelning o‘limi va merosining taqdiri Oliver Kromvelning 1658-yilda vafoti Angliya tarixida muhim burilish nuqtasi bo‘ldi, chunki uning o‘limidan so‘ng Protektorat tuzumi tezda qulab, monarxiya qayta tiklandi. Kromvelning siyosiy va harbiy faoliyati Angliya, Irlandiya va Shotlandiya jamiyatlarida chuqur iz qoldirdi, ammo uning merosi murakkab va munozarali bo‘lib qoldi. Uning o‘g‘li Richard Kromvelning kuchsiz hukmronligi, siyosiy beqarorlik va II Charlzning taxtga qaytishi Kromvelning respublikachilik va puritan ideallariga asoslangan loyihasining muvaffaqiyatsiz yakunlanishiga olib keldi. Shu bilan birga, Kromvelning faoliyati zamonaviy Britaniya parlament tuzumi va demokratiyasining rivojlanishiga zamin yaratdi, lekin Irlandiya va Shotlandiyadagi qattiq siyosati tufayli uzoq muddatli salbiy xotiralarni keltirib chiqardi. 1658-yilning sentyabr oyida Oliver Kromvel kasallikdan so‘ng vafot etdi. Uning o‘limi Protektorat tuzumining barqaror emasligini yaqqol ko‘rsatdi. Kromvel o‘z vorisi sifatida o‘g‘li Richard Kromvelni Lord-Protektor sifatida tayinlagan edi, ammo Richard otasining harbiy va siyosiy karizmasiga ega emas edi. Richard Kromvelning hukmronligi qisqa va kuchsiz bo‘ldi, chunki u na Yangi model armiyasini, na parlamentni samarali boshqara oldi. Armiya ichidagi fraksiyalar va parlamentdagi respublikachilar o‘rtasidagi ziddiyatlar Richardning hokimiyatini zaiflashtirdi. 1659-yilning may oyida Richard iste’foga chiqishga majbur bo‘ldi, bu esa Protektorat tuzumining qulashiga olib keldi. Richardning kuchsiz rahbarligi va uning siyosiy tajribasining yetishmasligi Kromvelning o‘z rejimining barqaror vorislik tizimini yaratmaganligini ko‘rsatdi. Protektoratning qulashi Angliyada chuqur siyosiy beqarorlikni keltirib chiqardi. Richard Kromvelning iste’fosidan so‘ng, Uzoq Parlament qayta tiklandi, ammo u ham ichki nizolar tufayli samarali boshqaruvni ta’minlay olmadi. Armiya 11 Карлейль, Т. Письма и речи Оливера Кромвеля / Т. Карлейль; Пер. с англ. – М.: Типография И.Д. Сытина, 1891. – 600 с. 20 tezda parlament armiyasi ichida muhim shaxsga aylantirdi. Kromvel Ely shahrida mahalliy militsiyani tashkil qilish bilan shug‘ullandi va bu jarayonda o‘zining intizomli va maqsadga yo‘naltirilgan yondashuvini namoyon etdi. Kromvelning harbiy rahbar sifatida ko‘tarilishi uning “Gvozdeni” (Ironsides) nomli kavaleriya bo‘linmasini tashkil etishi bilan boshlandi. Bu bo‘linma o‘zining qat’iy intizomi, diniy e’tiqodga sodiqligi va jangovar tayyorgarligi bilan mashhur bo‘ldi. Kromvel o‘z askarlarini sinchkovlik bilan tanladi, ularga nafaqat harbiy ko‘nikmalar, balki puritan ideallari asosida tarbiya berdi. U askarlarining diniy e’tiqodlari jang maydonida ularning ruhiyatini ko‘tarishda muhim omil ekanligiga ishongan. “Gvozdeni” kavaleriyasi o‘zining tezkor hujumlari va jangovar strategiyasi bilan rojalistlarning otliq qo‘shinlariga qarshi muvaffaqiyatli kurashdi. Kromvelning harbiy yondashuvi an’anaviy usullardan farqli edi. U askarlarning jangovar ruhini oshirish uchun diniy va ma’naviy motivatsiyadan foydalangan bo‘lsa-da, uning strategiyasi professional harbiy intizom va taktikaga asoslangan edi. Masalan, u otliq qo‘shinlarning jang maydonida bir butun sifatida harakat qilishini ta’minlash uchun qattiq mashg‘ulotlar o‘tkazdi. Bu yondashuv uning rojalistlarning ko‘pincha tartibsiz va yaxshi tashkil etilmagan qo‘shinlariga qarshi ustunlik qozonishiga yordam berdi. Kromvelning harbiy muvaffaqiyatlari Birinchi fuqarolar urushidagi ikki muhim jang – Marston-Mur (1644) va Nezbi (1645) janglarida yaqqol namoyon bo‘ldi. Marston-Mur jangi parlament armiyasi uchun shimolda strategik g‘alaba sifatida muhim ahamiyatga ega edi. Bu jangda Kromvelning “Gvozdeni” kavaleriyasi rojalistlarning otliq qo‘shinlarini tor-mor qildi. Kromvelning jang maydonidagi tezkor qarorlari va intizomli bo‘linmalari parlamentning g‘alabasini ta’minladi. Marston-Mur jangidan so‘ng York shahri parlament qo‘l ostiga o‘tdi, bu esa rojalistlarning shimoldagi ta’sirini sezilarli darajada zaiflashtirdi. Nezbi jangi (1645) esa Birinchi fuqarolar urushining yakuniy bosqichi sifatida Kromvelning harbiy rahbar sifatidagi obro‘sini yanada mustahkamladi. Bu jangda parlamentning Yangi model armiyasi rojalistlarning asosiy qo‘shinlarini 9 ziddiyatlarni tahlil qilish orqali uning tarixiy shaxs sifatidagi murakkab obrazini yoritish rejalashtirilgan.  Kromvelning Birinchi va Ikkinchi fuqarolar urushlaridagi harbiy va siyosiy faoliyatini tahlil qilish, uning “Gvozdeni” kavaleriyasi va Yangi model armiyasini tashkil etishdagi rolini baholash.  1649-yilda qirol I Charlzning sudlanishi va qatl etilishi jarayonida Kromvelning qat’iy pozitsiyasini va respublika tuzumining e’lon qilinishi jarayonini o‘rganish.  Kommonvelt davrida (1649–1653) Kromvelning Irlandiya va Shotlandiyadagi kampaniyalarini, xususan, Drogheda va Veksford qirg‘inlarini, shuningdek, Danbar va Vuster janglarini tahlil qilish.  Navigatsiya akti (1651) va Birinchi Angliya-Goland urushining (1652–1654) Angliyaning xalqaro savdo va dengiz qudratiga ta’sirini ko‘rib chiqish.  Lord-Protektor sifatidagi hukmronligi davrida (1653–1658) “Hukumat asbobi” konstitutsiyasi, general-mayorlar tizimi, diniy va ijtimoiy islohotlarning oqibatlarini tahlil qilish.  Kromvelning tashqi siyosatini, xususan, Ispaniyaga qarshi urush (1655–1658), Yamaykaning bosib olinishi va Frantsiya bilan ittifoq orqali Dunkerkning qo‘lga kiritilishini (1658) o‘rganish.  Kromvelning 1658-yildagi o‘limi, Richard Kromvelning kuchsiz hukmronligi va 1660-yilda monarxiyaning qayta tiklanishi jarayonini tahlil qilish.  Kromvelning tarixiy merosini, uning puritan inqilobi, zamonaviy demokratiya va Britaniya parlament tuzumiga ta’sirini, shuningdek, Irlandiya va Shotlandiyadagi salbiy xotiralarini baholash. Kurs ishining ob’ekti. Oliver Kromvelning 1642–1658-yillardagi siyosiy va harbiy faoliyatidir. Bu davr Angliya fuqarolar urushlari, monarxiyaning ag‘darilishi, Kommonvelt respublikasining tashkil etilishi, Protektorat tuzumining o‘rnatilishi va Kromvelning o‘limidan keyingi siyosiy beqarorlikni o‘z ichiga oladi. Ushbu ob’ekt Kromvelning faoliyatining Angliya, Irlandiya, Shotlandiya va xalqaro miqyosdagi oqibatlarini tahlil qilish uchun keng zamin yaratadi. 4 II.BOB. LORD-PROTEKTOR SIFATIDAGI HUKMRONLIGI II.1. Protektoratning tashkil etilishi Oliver Kromvelning 1653–1658-yillardagi Lord-Protektor sifatidagi hukmronligi Angliya tarixidagi muhim va murakkab davr bo‘lib, bu davrda u respublikaning barqarorligini ta’minlashga, ichki va tashqi tahdidlarni bartaraf etishga, shuningdek, puritan qadriyatlariga asoslangan islohotlarni amalga oshirishga harakat qildi. Ushbu davr Kromvelning siyosiy va harbiy qobiliyatlarini sinovdan o‘tkazdi, lekin ayni paytda uning avtoritar boshqaruv uslubi va diktatura tuzumiga o‘tishi tufayli katta tanqidlarga sabab bo‘ldi. Kromvelning “Hukumat asbobi” deb nomlangan Angliyaning birinchi yozma konstitutsiyasi, general- mayorlar tizimi, diniy va ijtimoiy islohotlari, shuningdek, Ispaniya va Frantsiya bilan tashqi siyosatdagi faoliyati uning hukmronligining asosiy yo‘nalishlari edi. 1653-yilga kelib, Angliya Kommonvelt respublikasi ichki va tashqi muammolar bilan to‘qnashdi. Uzoq Parlament (Long Parliament) va uning ichidagi fraksiyalar o‘rtasidagi ziddiyatlar respublikaning barqarorligiga xavf tug‘dirdi. Kromvel, Yangi model armiyasining rahbari sifatida, siyosiy inqirozni hal qilish uchun qat’iy choralar ko‘rishga majbur bo‘ldi. 1653-yilning aprel oyida u Uzoq Parlamentni tarqatib yubordi, chunki parlamentning doimiy nizolari va samarasiz qarorlari respublikaning kelajagiga putur yetkazayotgan edi. Bu qadam Kromvelning avtoritar boshqaruvga o‘tishining dastlabki belgisi sifatida qabul qilindi va ko‘plab respublikachilar tomonidan tanqid qilindi. Biroq, Kromvel o‘z harakatlarini mamlakatni barqarorlashtirish va puritan ideallarini himoya qilish zarurati bilan oqladi. Uzoq Parlament tarqatilgandan so‘ng, Kromvel Angliyaning birinchi yozma konstitutsiyasi – “Hukumat asbobi” (Instrument of Government) ni joriy qildi. Bu hujjat 1653-yilning dekabrida qabul qilindi va respublikaning yangi boshqaruv tuzilmasini belgiladi. “Hukumat asbobi”ga ko‘ra, Kromvel Lord-Protektor unvonini qabul qildi, bu esa uni de-fakto davlat rahbari sifatida tasdiqladi. Konstitutsiya parlament va Davlat Kengashi o‘rtasida hokimiyat muvozanatini ta’minlashga harakat qildi, ammo amalda Kromvelning shaxsiy hokimiyati 16 Bu davrda uning presviterianlar bilan ziddiyatlari keskinlashdi, chunki ular cherkovni markazlashtirilgan tuzilma sifatida saqlab qolishni xohlashdi, Kromvel esa ko‘proq diniy erkinlik tarafdori edi. 1649-yilda qirol I Charlzning sudlanishi va qatl etilishi Kromvelning qat’iy pozitsiyasi tufayli amalga oshirildi. Bu voqea Angliya tarixida misli ko‘rilmagan edi, chunki u monarxiyaning ilohiy huquqi g‘oyasiga qarshi chiqdi va respublika tuzumining e’lon qilinishi bilan yakunlandi. Kromvel Davlat Kengashida muhim rol o‘ynab, Kommonveltning ichki va tashqi siyosatini shakllantirdi. Biroq, Levellerlar kabi radikal guruhlarning ijtimoiy tenglik talablari Kromvelning qattiq repressiyalariga duch keldi, masalan, 1649-yilda Burforddagi isyon bostirildi. Irlandiyadagi kampaniya (1649–1650) Kromvelning eng munozarali harakatlaridan biri bo‘ldi. Drogheda va Veksford qirg‘inlari uning katoliklarga qarshi qattiq siyosatini ko‘rsatdi, bu esa Irlandiya xalqida uzoq muddatli nafrat uyg‘otdi. Shotlandiyadagi urushda (1650–1651) Danbar va Vuster janglaridagi g‘alabalari Kommonveltning Britaniya orollaridagi hokimiyatini mustahkamladi. Tashqi siyosatda Navigatsiya akti (1651) Angliya savdo kemalarining ustunligini ta’minladi, bu esa Birinchi Angliya-Goland urushiga (1652–1654) olib keldi va Angliyaning dengizdagi qudratini oshirdi. 1653-yilda Uzoq Parlamentni tarqatib, Kromvel “Hukumat asbobi” konstitutsiyasi asosida Lord-Protektor unvonini qabul qildi. Bu Angliyaning birinchi yozma konstitutsiyasi bo‘lib, hokimiyatni parlament, Davlat Kengashi va Lord-Protektor o‘rtasida taqsimlashga harakat qildi, ammo amalda Kromvelning shaxsiy hokimiyati ustun bo‘ldi. General-mayorlar tizimi (1655) orqali mintaqaviy nazorat kuchaytirildi, puritan qadriyatlariga asoslangan axloqiy islohotlar joriy qilindi, lekin bu tizim aholining noroziligiga sabab bo‘ldi. Diniy siyosatda Kromvel protestantlarga, xususan, puritanlarga bag‘rikenglik ko‘rsatdi, ammo katoliklar va anglikanlarga qarshi qattiq choralar ko‘rdi. Masalan, 1655-yilda yahudiylarga Angliyaga qaytishga ruxsat berildi, bu uning pragmatik yondashuvini ko‘rsatdi. Ijtimoiy islohotlar, masalan, tavernalar va teatrlarning yopilishi, puritan axloqini targ‘ib qildi, ammo xalq orasida katta 25 norozilik uyg‘otdi. Moliyaviy qiyinchiliklar, yuqori soliqlarga qaramay, rejimning zaif nuqtasi bo‘lib qoldi. Tashqi siyosatda Ispaniyaga qarshi urush (1655–1658) Yamaykaning bosib olinishi bilan muvaffaqiyat keltirdi, Frantsiya bilan ittifoq esa Dunkerkning qo‘lga kiritilishiga (1658) olib keldi. Biroq, parlament bilan ziddiyatlar va 1657-yilda qirollik unvonini rad etishi Kromvelning respublikachilik g‘oyalariga sodiqligini, lekin rejimining barqaror emasligini ko‘rsatdi. 1658-yilda Kromvelning vafoti Protektoratning barqaror emasligini isbotladi. Uning o‘g‘li Richard Kromvelning kuchsiz hukmronligi 1659-yilda iste’foga olib keldi, bu esa siyosiy beqarorlikni keltirib chiqardi. 1660-yilda II Charlzning taxtga qaytishi monarxiyaning restavratsiyasini belgiladi. Kromvelning tarafdorlari repressiyalarga duch keldi, uning jasadi 1661-yilda qabrdan chiqarilib, “vatan xoini” sifatida jazolandi. Kromvelning merosi murakkab bo‘lib qoldi. Uning respublikasi qisqa umr ko‘rgan bo‘lsa-da, “Hukumat asbobi” va parlament hokimiyatini mustahkamlashdagi sa’y-harakatlari 1688-yildagi “Shonli inqilob” va konstitutsiyaviy monarxiyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Uning puritan islohotlari diniy erkinlik g‘oyalarini targ‘ib qildi, ammo Irlandiyadagi Drogheda va Veksford qirg‘inlari (1649) va katoliklarga qarshi repressiyalari uzoq muddatli nafrat uyg‘otdi. Shotlandiyadagi Danbar va Vuster janglari ham milliy g‘ururiga putur yetkazdi. Kromvelning shaxsiyati diktator yoki ozodlik himoyachisi sifatidagi bahs- munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Uning qirol I Charlzning qatl etilishidagi roli monarxiyaning mutlaq hokimiyatiga qarshi chiqishning ramzi sifatida talqin qilinadi, lekin parlamentlarni tarqatishi va general-mayorlar tizimi uning avtoritar boshqaruvini tanqid qilishga asos bo‘ladi. Xalqaro miqyosda uning Yamayka va Dunkerkdagi muvaffaqiyatlari Angliyaning kolonial va dengiz qudratini oshirsa- da, bu yutuqlar uning o‘limidan so‘ng unutilib ketdi. Xulosa qilib aytganda, Kromvelning siyosiy faoliyati Angliya tarixida chuqur iz qoldirdi. Uning harbiy va siyosiy qarorlari zamonaviy demokratiya va 26 diniy tajribasi orqali yanada chuqurlashdi. Bu tajriba uning dunyoqarashida katta burilish yasadi va uni faol siyosiy shaxsga aylantirdi. 3 Kromvelning siyosiy faoliyati 1628–1629-yillarda Xantingdon vakili sifatida Qisqa Parlamentda ishtirok etishi bilan boshlandi. Bu parlament I Charlzning soliq siyosati va diniy islohotlarga qarshi noroziliklar markazi edi. Kromvel bu davrda faol bo‘lmasa-da, uning puritan qarashlari parlamentdagi muhokamalarda aks etdi. Biroq, 1629-yilda I Charlz parlamentni tarqatib, shaxsiy hukmronlik davrini (1629–1640) boshladi. Bu davrda Kromvelning siyosiy faolligi sezilarli darajada pasaydi, chunki parlament yig‘ilishlari to‘xtatildi va qirolning mutlaq hokimiyati kuchaydi. Kromvel bu yillarni asosan shaxsiy hayoti va mulkini boshqarish bilan o‘tkazdi, ammo uning ichki noroziligi va puritan e’tiqodlari saqlanib qoldi. 1640-yilda I Charlz moliyaviy muammolar tufayli parlamentni qayta chaqirishga majbur bo‘ldi, bu Uzoq Parlament deb ataldi. Kromvel bu parlamentga Xantingdon vakili sifatida qayta saylandi va puritanlar safida faol ishtirok eta boshladi. Uzoq Parlament qirol hokimiyatiga qarshi oppozitsiyaning markaziga aylandi. Kromvel bu davrda Angliya cherkovining islohotlariga qarshi noroziliklarni qo‘llab-quvvatladi va parlamentning qirolga qarshi pozitsiyasini mustahkamlashga yordam berdi. Uning nutqlari va faoliyati, ayniqsa, cherkovdagi episkopal tuzumga qarshi chiqishlari orqali puritanlar orasida obro‘ qozondi. Siyosiy va diniy kontekst Kromvelning faoliyatida muhim rol o‘ynadi. XVII asrda Angliya cherkovi katolik an’analariga yaqinlashgan islohotlarga qarshi puritanlarning noroziligi kuchaydi. Puritanlar cherkovni soddalashtirishni va diniy hayotda ko‘proq shaxsiy mas’uliyatni talab qilishdi. Shu bilan birga, I Charlzning mutlaq hokimiyati parlament va mulkdorlar orasida norozilik uyg‘otdi. Masalan, 1620-yillardagi soliq joriy etish va diniy islohotlar bo‘yicha kelishmovchiliklar parlament oppozitsiyasini kuchaytirdi. Kromvelning faoliyati aynan shu ziddiyatlar fonida rivojlandi va uning puritan e’tiqodlari uni qirolga qarshi kurashda muhim shaxsga aylantirdi. 3 Хилл, К. Оливер Кромвель и Английская революция / К. Хилл; Пер. с англ. – М.: Прогресс, 1988. – 320 с. 7 MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................................................... 2 I.BOB. OLIVER KROMVEL XVII ASR INGLIZ BURJUA INQILOBINING MARKAZIY FIGURALARIDAN BIRI SIFATIDA ...................................................................................................................................................... 6 I.1. Siyosiy faoliyatining boshlanishi ............................................................................................................ 6 I.2. Ingliz fuqarolar urushida rahbarlik roli ................................................................................................. 11 II.BOB. LORD-PROTEKTOR SIFATIDAGI HUKMRONLIGI .............................................................................. 16 II.1. Protektoratning tashkil etilishi ............................................................................................................ 16 II.2. Kromvelning o‘limi va merosining taqdiri ........................................................................................... 20 XULOSA ...................................................................................................................................................... 24 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................. 28 1 parlament tuzumining asoslarini shakllantirdi, ammo qattiq siyosati va avtoritar boshqaruvi uning merosini munozarali qildi. Irlandiya va Shotlandiyadagi salbiy xotiralar uning obro‘siga putur yetkazsa-da, Kromvelning respublikachilik va diniy erkinlik g‘oyalariga sodiqligi Angliya jamiyatining kelajakdagi yo‘nalishini belgilab berdi. Uning merosi bugungi kunda ham muhokama qilinadi, chunki u bir vaqtning o‘zida inqilobchi, strateg va diktator sifatida talqin qilinadi. 27 ustunlik qildi. Bu tuzum Angliya tarixida misli ko‘rilmagan edi, chunki u an’anaviy monarxiyaga o‘xshash, lekin respublikachilik tamoyillariga asoslangan boshqaruv shaklini joriy qildi. Kromvelning Lord-Protektor sifatidagi hukmronligi diktatura tuzumining boshlanishi sifatida baholanadi, chunki u harbiy kuchga tayanib, siyosiy qarorlar qabul qildi. Kromvelning ichki siyosati bir nechta muhim yo‘nalishlarda rivojlandi. Eng muhim islohotlardan biri general-mayorlar tizimining joriy etilishi bo‘ldi. 1655- yilda Angliya 11 mintaqaga bo‘lindi, har bir mintaqa general-mayor tomonidan boshqarildi. Bu tizim mahalliy hokimiyatni markazlashtirish va rojalistlar yoki boshqa radikal guruhlarning isyonlarini oldini olish maqsadida tashkil etildi. General-mayorlar nafaqat harbiy nazoratni ta’minladilar, balki puritan qadriyatlariga asoslangan ijtimoiy va axloqiy tartibni joriy qilishga harakat qilishdi. Masalan, ular tavernalar va teatrlar faoliyatini chekladilar, chunki bular puritan axloqiga zid deb hisoblanardi. Biroq, bu tizim aholining katta qismi tomonidan norozilik bilan kutib olindi, chunki u mahalliy erkinliklarni chekladi va qattiq harbiy nazoratga olib keldi. 10 Kromvelning diniy siyosati uning puritan e’tiqodiga asoslangan edi. U protestantlarga, xususan, puritanlarga keng bag‘rikenglik ko‘rsatdi, lekin katoliklar va anglikanlarga qarshi qattiq choralar ko‘rdi. Katoliklar diniy amaliyotlari uchun jazolandi, anglikanlar esa cherkov tuzilmasining cheklovlari bilan yuzlashdi. Kromvelning maqsadi puritan ideallariga asoslangan “xudojo‘y jamiyat” qurish edi. U diniy erkinlikni targ‘ib qilgan bo‘lsa-da, bu erkinlik faqat protestant guruhlari bilan cheklandi. Masalan, 1655-yilda yahudiylarga Angliyaga qaytishga ruxsat berildi, bu esa Kromvelning diniy bag‘rikenglikdagi muayyan pragmatik yondashuvini ko‘rsatdi, chunki u yahudiylar savdo va iqtisodiyotga foyda keltirishi mumkin deb hisobladi. Ijtimoiy va axloqiy islohotlar Kromvel hukmronligining muhim qismi edi. Puritan qadriyatlariga asoslangan “xulq islohoti” jamiyatda axloqiy tartibni o‘rnatishga qaratildi. Bu islohotlar ichida ichkilikbozlik, fohishalik va boshqa 10 Гизо, Ф. История Английской революции / Ф. Гизо; Пер. с франц. – СПб.: Алетейя, 2002. – 512 с. 17 Kromvelning ushbu davrdagi faoliyati Angliya jamiyatida chuqur o‘zgarishlarga olib keldi. Monarxiyaning ag‘darilishi va respublikaning tashkil etilishi an’anaviy ijtimoiy tuzumga putur yetkazdi. Puritanlarning ta’siri kuchaydi, diniy erkinlik g‘oyalari targ‘ib qilina boshladi. Biroq, Kromvelning qattiq siyosati, xususan, Irlandiya va Levellerlarga qarshi repressiyalari uning avtoritar rahbar sifatida tanqid qilinishiga olib keldi. Uning qarorlari respublikaning barqarorligini ta’minlagan bo‘lsa-da, ijtimoiy tenglik va demokratiya talab qilgan guruhlar orasida norozilik uyg‘otdi. Kromvelning Kommonvelt davridagi faoliyati uning harbiy va siyosiy qobiliyatlarini yaqqol ko‘rsatdi. U nafaqat Angliyani ichki va tashqi tahdidlardan himoya qildi, balki yangi siyosiy tuzum – respublikani mustahkamladi. Uning qarorlari, xususan, qirolning qatl etilishi va Navigatsiya akti kabi islohotlari Angliyaning xalqaro maydondagi mavqeini mustahkamladi. Biroq, Drogheda va Veksforddagi qirg‘inlar kabi qattiq choralar uning tarixiy obro‘siga putur yetkazdi. Kromvelning bu davrdagi faoliyati Angliya tarixida chuqur iz qoldirdi va uning merosini bugungi kunda ham muhokama qilinadigan muhim shaxs sifatida saqlab qoldi. 9 9 Гизо, Ф. История Английской революции / Ф. Гизо; Пер. с франц. – СПб.: Алетейя, 2002. – 512 с. 15 saqlab qolishni xohlashdi. Kromvelning mustaqillarni qo‘llab-quvvatlashi uning Yangi model armiyasi ichida puritanlarning ta’sirini oshirishga yordam berdi 6 . I.2. Ingliz fuqarolar urushida rahbarlik roli 1648- yilda boshlangan Ikkinchi fuqarolar urushi rojalistlar va shotlandlarning yangi isyoni bilan boshlandi . Qirol I Charlz shotlandlar bilan ittifoq tuzib, parlamentga qarshi yangi urush boshladi. Kromvel bu urushda ham muhim rol o‘ynadi. Preston jangida (1648) uning qo‘shinlari shotland-rojalist ittifoqini tor-mor qildi. Bu jang Kromvelning harbiy rahbar sifatidagi obro‘sini yanada oshirdi va parlamentning Angliyadagi hokimiyatini mustahkamladi. Preston jangidagi g‘alaba Kromvelning strategik qobiliyatlarini yana bir bor isbotladi. U o‘z qo‘shinlarini rojalistlarning son jihatdan ustun qo‘shinlariga qarshi samarali boshqardi va jang maydonida tezkor qarorlar qabul qildi. Bu g‘alaba rojalistlarning oxirgi muhim qarshiligini barbod qildi va qirol I Charlzning taqdirini deyarli hal qildi. Ingliz fuqarolar urushlari nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy va diniy sohada ham chuqur o‘zgarishlarga olib keldi. Puritanlarning ta’siri sezilarli darajada oshdi, chunki ular nafaqat harbiy, balki siyosiy maydonda ham yetakchi kuchga aylandi. Kromvelning puritan ideallariga sodiqligi va diniy erkinlikni himoya qilishi Angliyada protestant guruhlarining faolligini oshirdi. Bu davrda Anglikan cherkovining ta’siri zaiflashdi, bu esa keyinchalik respublikachilik g‘oyalarining tarqalishiga zamin yaratdi. Monarxiyaning obro‘si urushlar natijasida sezilarli darajada pasaydi. Qirol I Charlzning mag‘lubiyati va uning keyinchalik sudlanishi monarxiyaning ilohiy huquqi g‘oyasiga putur yetkazdi. Kromvelning rahbarligi ostida parlament va Yangi model armiyasi respublikachilik g‘oyalarini targ‘ib qila boshladi, bu esa Angliyada monarxiyaning bekor qilinishi va Hamdo‘stlik respublikasining tashkil topishiga olib keldi. Urushlar ijtimoiy tuzumga ham ta’sir ko‘rsatdi. Yangi model armiyasi ichidagi tenglik g‘oyalari va askarlarning ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar 6 Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – 450 с. 11

OLIVER KROMVELNING SIYOSIY FAOLIYATI TARIXI kurs ishi

Купить