Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 876.1KB
Xaridlar 3
Yuklab olingan sana 01 Avgust 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri vositalarning bola ma’naviyatini rivojlantirishga ta’siri

Sotib olish
O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘ RTA MAXSUS T A‘ LIM VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI Ijtimoiy-gumanitar fanlar va p edagogika fakulteti “ Boshlang‘ich ta‘lim ” yo‘nalishi 22/02 guruh talabasi NURMONOVA SOLIYAJONNING “Boshlang‘ich ta‘lim pedagogikasi” fanidan tayyorlagan KURS ISHI MAVZU: Ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri vositalarning bola ma’naviyatini rivojlantirishga ta’siri Topshirdi: Qabul qildi: Urganch 1 MUNDARIJA KIRISH........................................................................................................................ 3 I.BOB. BOLA SHAXSI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYASIDA OMMAVIY AXBOROT VOSITALARINING O’RNI 1.1. Ommaviy axborot vositalari xaqida tushuncha …………....................................6 1.2. Bola tarbiyasiga ommaviy axborot vositalarining ta’siri…...................................16 II.BOB. OCHIQ AXBOROT KOMUNIKATSIYA TIZIMIDA INSONNING AXBOROT TAXDIDLARINI BAXOLASH VA XAVFSIZLIKNI TA’MINLASH IMKONIYATLARI 2.1. Oilaning komunikativ funksiyasida ommaviy axborot vositalarining axamiyatlilik darajasi……………………………………………………………..........................20 2.2. Shaxsning ma’naviy axloqiy ta’limin shakllantirishda ommaviy axborot vositalarining imkoniyatlari……………....................................................................26 III. XULOSA.............................................................................................................29 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR...........................................................31 2 KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda dunyo shiddat bilan o‘zgarmoqda. Barcha sohalarda axborot olish va uni yetkazish, ta’sirchan jamoatchilik fikrini shakllantirish zaruratga aylangan. Bunday murakkab sharoitda hayot yangidan-yangi talab va vazifalarni oldimizga qo‘ymoqda [1]. Ommaviy axborot vositalari eng asosiy, qudratli va ta’sirchan mafkura vositasidir. Chunki ommaviy axborot vositalari ommaning o‘ziga xos tarbiyachisi, muhim tadbirlarning tashkilotchisi, dolzarb muammolarni hal qilishning ta’sirchan quroli bo‘lib xizmat qiladi. Aynan ommaviy axborot vositalari orqali milliy qadriyatlarimiz va umuminsoniy qadriyatlar,milliy g‘oya va demokratik tamoyillar targ‘ib-tashviq qilinadi. Ommaviy axborot vositalari doimo demokratiya va so‘z erkinligining o‘ziga xos o‘lchovi, ko‘rsatkichi bo‘lib kelgan. Erkin va mustaqil ommaviy axborot vositalari demokratik taraqqiyotni rag‘batlantiradi va mustahkamlaydi. Ommaviy axborot vositalari orqali milliy istiqlol g‘oyasini singdirishning yana bir muhim jihati mavjud. Bu jihat -axborot terroriga, mafkuraviy tahdidlarga munosib javob berish, ma’naviy- mafkuraviy jihatdan xalqimizni tobe etishga intilishlarning payini kesish va O‘zbekiston fuqarolarida mafkuraviy immunitetni shakllantirish bilan bog‘liq. Ommaviy axborot vositalarining ta’sir kuchini kursatadigan shunday bir gap bor “har qanday puch g‘oya, uydirma haftasiga uch martadan to‘rt yil davomida takrorlansa –“haqiqat” tayyor bo‘ladi, odamlar unga chippachin ishonadilar”[1]. Oxirgi paytlarda informatsion hurujlarning tez-tez uyushtirilayotgani aslida urushga munosabatning o‘zgarganligidan, qurolning yangi turi kashf qilinganidan darak beradi. Bu qurol - axborotdir. Bunday qurol yordamida olib boriladigan informatsion urushlarda insonning ongi va qalbi nishonga olinadi. Garchi u daydi o‘q singari insonni jismonan yo‘q qila olmasada, uning qo‘poruvchilik kuchi, keltiradigan talofotlari har qanday ommaviy qirg‘in qurolinikidan kam emas. Chunki, bu qurol yordamida onga berilgan zarbalar kishini adashtiradi, uni o‘z manfaatlariga zid harakat qilishga 3 undaydi va demak insonni boshqarish, uning ustidan hukmronlik qilish imkonini beradi. Aslida, axborot maqsadga erishishning eng arzon vositasi ham sanaladi. Haqiqatan ham, informatsion hurujlar uyushtirish uchun u qadap ko‘p mehnat, u qadap ko‘p harakat, u qadap ko‘p harajat talab etilmaydi. Garchi bunday mafkuraviy ekspansiya otishmalar va qon tukishlarni keltirib chiqarmasada, milliy o‘zlikni anglashni zaiflashtirish evaziga tanazzulga olib keladi.Internet bugungi axborot makonining muhim bo‘g‘iniga aylandi. Hozirda internetdan nafaqat kompyuter tarmog‘i, balki kosmik aloqa yo‘ldoshlari, radiosignal, kabel televideniyesi, telefon, uyali aloqa orqali ham foydalanish mumkin. Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Bugungi kunda 2 milliard ortiqroq kishi u yoki bu darajada undan foydalanishi ham mazkur fikrlarning to‘g‘riligini tasdiqlaydi. 50 millionlik auditoriyaga erishib, ommalashish uchun radioga 38 yil, televideniyega 13 yil, kabel televideniyega 10 yil kerak bo‘lgani holda, bu bosqichni internet 5 yilda bosib o‘tdi.[3] Internet odamlar ongi va hissiyotlariga, tafakkur tarziga, 2023556xulq-atvorlariga ta’sir ko‘rsatishda katta imkoniyatlarga ega. Internetning bugungi kundagi rivoji g‘oyaviy ta’sir o‘tkazishning miqyosi va ko‘lamining keskin darajada o‘sishiga olib keldi.Internet bugungi axborot makonining muhim bo‘g‘iniga aylandi.Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib borayotganini quyidagi raqamlardan bilib olish mumkin: 2000 yildan 2012 yil oxiriga qadar dunyoda internetdan foydalanuvchilar soni 9,6 barobarga oshib,2,4 milliard kishiga etdi, mobil aloqa abonentlari soni esa 13,4 barobarga oshib, 6,7 milliardni tashkil etdi. Internetdan foydalanuvchilarning 44,8 % (1,1 mlrd. kishi) Osiyo, 21,6 % (519 mln. kishi) Yevropa, 11,4%(274 mln. kishi) Shimoliy Amerika qit’alariga to‘g‘ri keladi. Jahon veb-auditoriyasining 45 %ini 25 yoshgacha bo‘lgan shaxslar tashkil etadi. Mazkur o‘smirlarning 68 % har kuni kimgadir SMS-xabar jo‘natadi, 51 % ijtimoiy tarmoqlarga kiradi, 30 % elektron pochtadan foydalanadi. Ayni vaqtda virtual olamda 600 mln.ga yaqin internet saytlar mavjud bo‘lib, har 4 oyda o‘rtacha 201,4 trln. videorolik ko‘rib chiqiladi, har kuni 144 mlrd. elektron maktub jo‘natiladi. Kurs ishning maqsadi. Ommaviy axborot vositalarning bola ma’naviyatini rivojlantirish kompetensiyalarini rivojlantirish. Kurs ishning vazifalari: — Ommaviy axborot vositalari va innovatsion texnologiyalar yordamida tarbiyalash tamoyillarni va tajribalarni o‘rganish; — Ommaviy axborot vositalarining bola tarbiyasiga ta’sirini taxlil qilish; Kurs ishining ob’ekti: Ommaviy axborot vositalrining bola ma’naviyatini o‘rgatishning kasbiy komponentlari. Kurs ishning predmedi: ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri, vositalarning bola ma’naviyatini rivojlanishiga ta’sirini yoritilish jarayoni. Kurs ishi tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat . 5 I.BOB. BOLA SHAXSI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYASIDA OMMAVIY AXBOROT VOSITALARINING O‘RNI. 1.1. Ommaviy axborot vositalari xaqida tushuncha Bugungi kunda dunyo shiddat bilan o zgarmoqda. ʻ Barcha sohalarda axborot olish va uni yetkazish, ta sirchan jamoatchilik fikrini shakllantirish zaruratga ʼ aylangan. Bunday murakkab sharoitda hayot yangidan-yangi talab va vazifalarni oldimizga qo ymoqda [1]. Ommaviy axborot vositalari eng asosiy, qudratli va ʻ ta sirchan mafkura vositasidir. Chunki ommaviy axborot vositalari ommaning o‘ziga ‟ xos tarbiyachisi, muhim tadbirlarning tashkilotchisi, dolzarb muammolarni hal qilishning ta sirchan quroli bo lib xizmat qiladi. Aynan ommaviy axborot vositalari ‟ ʻ orqali milliy qadriyatlarimiz va umuminsoniy qadriyatlar, milliy g oya va demokratik ʻ tamoyillar targ ib-tashviq qilinadi. Ommaviy axborot vositalari doimo demokratiya ʻ va so z erkinligining o ziga xos o lchovi, ko rsatkichi bo lib kelgan. Erkin va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mustaqil ommaviy axborot vositalari demokratik taraqqiyotni rag batlantiradi va ʻ mustahkamlaydi. Ommaviy axborot vositalari orqali milliy istiqlol g oyasini ʻ singdirishning yana bir muhim jihati mavjud. Bu jihat - axborot terroriga, mafkuraviy tahdidlarga munosib javob berish, ma naviy-mafkuraviy jihatdan xalqimizni tobe ‟ etishga intilishlarning payini kesish va O zbekiston fuqarolarida mafkuraviy ʻ immunitetni shakllantirish bilan bog liq. ʻ Hozirda internetdan nafaqat kompyuter tarmog‘i, balki kosmik aloqa yo‘ldoshlari, radiosignal, kabel televideniyesi, telefon, uyali aloqa orqali ham foydalanish mumkin. Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Bugungi kunda 2 milliard ortiqroq kishi u yoki bu darajada undan foydalanishi ham mazkur fikrlarning to‘g‘riligini 6 tasdiqlaydi. 50 millionlik auditoriyaga erishib, ommalashish uchun radioga 38 yil, televideniyega 13 yil, kabel televideniyega 10 yil kerak bo‘lgani holda, bu bosqichni internet 5 yilda bosib o‘tdi. Internet odamlar ongi va hissiyotlariga, tafakkur tarziga, xulq-atvorlariga ta’sir ko‘rsatishda katta imkoniyatlarga ega. Internetning bugungi kundagi rivoji g‘oyaviy ta’sir o‘tkazishning miqyosi va ko‘lamining keskin darajada o‘sishiga olib keldi.Internet bugungi axborot makonining muhim bo‘g‘iniga aylandi. Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib borayotganini quyidagi raqamlardan bilib olish mumkin: 2000 yildan 2012 yil oxiriga qadar dunyoda internetdan foydalanuvchilar soni 9,6 barobarga oshib,2,4 milliard kishiga etdi, mobil aloqa abonentlari soni esa 13,4 barobarga oshib, 6,7 milliardni tashkil etdi. Internetdan foydalanuvchilarning 44,8 % (1,1 mlrd. kishi) Osiyo, 21,6 % (519 mln. kishi) Yevropa, 11,4%(274 mln. kishi) Shimoliy Amerika qit’alariga to‘g‘ri keladi. Jahon veb- auditoriyasining 45 %ini 25 yoshgacha bo‘lgan shaxslar tashkil etadi. Mazkur o‘smirlarning 68 % har kuni kimgadir SMS-xabar jo‘natadi, 51 % ijtimoiy tarmoqlarga kiradi, 30 % elektron pochtadan foydalanadi. Ayni vaqtda virtual olamda 600 mln.ga yaqin internet saytlar mavjud bo‘lib, har oyda o‘rtacha 201,4 trln. videorolik ko‘rib chiqiladi, har kuni 144 mlrd. elektron maktub jo‘natiladi.Ko‘pgina Internet foydalanuvchilari mobil qurilmalar yordamida Intemetga kirishni afzal ko‘rishadi 2018-yilda keng polosali ulanishning ulanish soni 5,3 milliardga yetdi, 2007 -yildagi 268 millionga nisbatan. Dunyoda 100 kishiga to‘g‘ri keladigan ushbu turdagi aloqa ulushi 2007 -yildagi 4% dan 2018 -yilda 69,3% gacha o‘sdi. 2018-yil oxiriga kelib 1,1 milliard simli internet aloqasi qayd etildi. 4 milliard Internet foydalanuvchisi 2018-yil yanvar oyining oxirida biz "We Are Social" global media-agentligi va "Instagram" ijtimoiy media boshqaruv platformasini ishlab chiquvchisi hisobot chiqardi, unga ko‘ra dunyo bo‘ylab to‘rt milliarddan ortiq odam Internetdan foydalanadi. Internetdan foydalanuvchilar soni 2018 -yil oxiriga kelib 4,021 milliardni (dunyo aholisining 7 53 foizini) tashkil etdi, bu 2017 -yilning shu davriga nisbatan 7 foizga ko‘pdir.Aholining keng qatlamlari foydalanishi mumkin bo‘lgan smartfonlar va mobil aloqaning tarif rejalari narxlarining pasayishi tufayli yangi foydalanuvchilarning aksariyati tarmoqda paydo bo‘ldi.[5] 2017-yilda 200 milliondan ortiq kishi birinchi marta mobil qurilmani sotib oldi. Shunday qilib, dunyo aholisining uchdan ikki qismidan ko‘prog‘i mobil telefonlarni (asosan, smartfon) sotib olgan. Foydalanuvchilar soni mobil telefonlar 2018 -yilda bu 5,175 milliard kishini (68%) tashkil etadi, bu 2017-yilning shu davriga nisbatan 4 foizga ko‘pdir. O‘zbekistonda internet xizmatidan foydalanuvchilar soni 22,1 milliondan oshdi. Shundan mobil internet foydalanuvchilari soni 19 millionni tashkil etmoqda. Mamlakat bo‘yicha aholi punktlarining mobil aloqa bilan qamrab olinishi darajasi 97 foizni, mobil internet qamrovi esa 87 foizni tashkil etdi.[6] 26 mingga yaqin “uz” domenidagi veb-saytlar faoliyat olib bormoqda. 200 dan ortiq vebsayt ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Internetning ta’sir kuchi beriladigan materiallaming tezkorligi, ko‘tarilayotgan masalalarning dolzarbligi hamda tahliliylik darajasi va mavjud muammolarning samarali echimlarini taklif etishiga ko‘p darajada bog‘liq.Birinchi prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, shuni unutmaslik kerakki, “bugungi kunda inson ma’naviyatiga qarshi yo‘naltirilgan, bir qarashda arzimas bo‘lib tuyuladigan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv shiddatidan kuch olib, ko‘zga ko‘rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab bo‘lmaydigan ulkan ziyon yetkazishi mumkin”[13]. 8 1.2. Bola tarbiyasiga ommaviy axborot vositalarining ta’siri. Zamonaviy dunyoda o'z hayotingizni Internetdan foydalanmasdan tasavvur qilish qiyin. Internet yordamida siz juda ko'p foydali ma'lumotlarni olishingiz mumkin. Bu har bir inson uchun hayotning ajralmas qismiga aylangan butun dunyo bo'ylab tarmoq. Ammo ko'plab mutaxassislar Internet zararli ekanligini ta'kidlaydilar, ammo avval uning foydalarini ko'rib chiqamiz. Dunyoda har kuni kompyuterdan foydalanadiganlar ko'p. Ular o'z hayotlarini butunjahon tarmog'isiz tasavvur qila olmaydilar, aksincha, bu dunyodagi eng katta yutuq deb hisoblaydilar. Axir siz endi kutubxonalarga borishingiz, u yerda bo'lmasligi mumkin bo'lgan ma'lumotlarni qidirishingiz yoki kimdir undan foydalanishini kutishingiz shart emas. Ammo Internetda har bir foydalanuvchi xohlagan hamma narsani topishingiz mumkin. Aynan Umumjahon tarmog'i juda tezroq rivojlanishi mumkin bo'lgan ma'lumotlarni taqdim etadi. Shuning uchun, odam bilimdon va o'ziga yuklatilgan ko'plab vazifalarni hal qila oladi. Nogironlar uchun katta imkoniyatlar mavjud. Va ba'zilari Internet yordamida kerakli ma'lumotga , qo'shimcha kasb yoki ko'nikmaga ega bo'lishlari mumkin. Bundan tashqari, Internet uzoq masofada aloqa qilish imkoniyatini beradi. Axir, oldin odam xatni va javobni kelishini kutishi kerak edi. Ammo bugun siz istalgan qit'aga kunning istalgan vaqtida qo'ng'iroq qilishingiz va hatto suhbatdoshingizni ko'rishingiz mumkin. Global veb shahar va mamlakatlar o'rtasidagi chegaralarni o'chirib tashladi - elektron pochta, ijtimoiy tarmoqlar, Skype qo'ng'iroqlari, 9 dunyoning istalgan nuqtasida odamlar bilan aloqa o'rnatishga imkon beradi. Va bu kamdan-kam ko'radigan va zerikadiganlar uchun juda qulaydir. Internetda juda qiziqarli va ko'ngilochar narsalarni topish mumkin: sevimli yoki o'tkazib yuborilgan filmingizni, dasturingizni tomosha qiling. Tarmoqda siz xotirani, e'tiborni, mantiqni, muvofiqlashtirishni o'rgatadigan ta'lim o'yinlarini topishingiz mumkin. Ammo bundan tashqari, Internet zararli degan fikr mavjud. Yuqoridagi dalillardan xulosa qilishimiz mumkinki, butun dunyo tarmog'i zamonaviy inson uchun juda zarurdir.Bundan tashqari, mutaxassislar va ota-onalar Internetning zarari bolalarga ham sezilishini aytishmoqda. Aynan qanday? Internetning zarariga ishora qiluvchi ma'lum sabablar mavjud. Ayniqsa, bolalar uchun. Internetning inson ruhiyatiga birinchi salbiy ta'siri barqaror qaramlikdir. Endi siz qanday qilib odam kompyuterda soatlab o'tirganini va u o'tayotgan hayotni sezmayotganini ko'rishingiz mumkin. So'nggi tadqiqotlarga qaraganda, Internetga qaram bo'lganlar soni tobora o'sib bormoqda va sayyoramizning barcha aholisining 10 foizidan oshib ketgan. Va ularning yarmi, umuman olganda, butun dunyo tarmog'isiz bir kun yashay olmaydiganlar, uni hayot manbalaridan biri deb bilishadi. Rivojlangan mamlakatlarda Internetga qaramlik insoniyat uchun muammo sifatida qabul qilinadi. Shuning uchun, ular unga qarshi kurashishga intilishadi. Bu faqat bitta sabab edi. Boshqalari ham bor. Masalan, keyingi muammo shundaki, monitor oldida uzoq vaqt o'tkazish odamning ko'rishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu, ayniqsa, bolalar uchun to'g'ri keladi. Bundan tashqari, odam uzoq vaqt davomida noto'g'ri pozitsiyada bo'lsa, bu mushaklar-skelet tizimida muammolarga olib keladi. Internetning bolalar uchun zarari qanday? Ma'lumotlar butun dunyo bo'ylab veb- saytda mavjud. Natijada, bola o'zi uchun mo'ljallanmagan narsani ko'ra oladi. Masalan, bu zo'ravonlik aks etgan videolar, pornografik rasmlar, zo'ravonlik sahnalari bo'lgan filmlar bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, tarmoqda ko'plab firibgarlar bor, 10 ular bola yoki zaif odamning hiyla-nayrang yordamida shaxsiy ma'lumotlarini yoki pullarini chiqarib olishlari mumkin. Ba'zi odamlar Internetda qo'pol munosabatda bo'lishadi, haqorat yozishadi va tahdid qilishadi. Ota-onalar farzandiga uydagi manzil, telefon raqami va boshqa har qanday shaxsiy ma'lumotlar kabi shaxsiy ma'lumotlarini Internetda tarqatish xavfli ekanligini tushuntirishlari kerak.[13] Internetda juda ko'p vaqt sarflash, bola haqiqat va virtual hayot o'rtasidagi aniq chegarani yo'qotadi, Internetga qaramlik paydo bo'ladi. Bu bolada onlayn bo'lishga bo'lgan kuchli istak bilan tavsiflanadi, bu oila va do'stlar bilan vaqt o'tkazishni, maktabga borishni va uy vazifasini bajarishni istamasligiga olib keladi. Bola tashqi ko'rinishini kuzatishni to'xtatishi mumkin, kompyuterdan chalg'itishni so'rab murojaat qilganida og'riqli munosabatda bo'la boshlaydi va o'z vaqtini boshqarishni yo'qotadi. Zamonaviy dunyoda bolalarda Internet bilan tanishish ko'pincha ular kompyuterga qiziqadigan paytdan boshlab boshlanadi. Maktablarda informatika darslari o'tkaziladi. Faqat u yerda bolalar o'qituvchi nazorati ostida o'qiydilar. Ammo bolalar uyga kelib, kompyuter oldida o'tirganda, doimo band bo'lgan ota-onalar har doim ham bolani qanday ma'lumotga qiziqishini ko'rib chiqishga vaqt topolmaydilar. Farzandingizni boshqarish uchun unga Internetda ko'rganlarini aytib berishni o'rgatish kerak. Agar bolaga elektron pochta kerak bo'lsa, umumiy oilaviy pochta qutisidan foydalanishga arziydi. Bu bolani nazorat qilishda davom etadi. Kattaroq yoshda bolalar o'zlarining sevimli mashg'ulotlariga ega, butun dunyo bo'ylab tarmoq tufayli vazifalarni bajaradilar. Ota-onalar har doim farzandlari bilan u yerda nimani topish mumkinligi, qaysi saytlar zararli va qaysi biri foydali bo'lishi haqida suhbatlashishlari kerak. Bundan tashqari, unga xavfli odamlar nafaqat haqiqiy dunyoda, balki virtual makonda ham borligini o'rgatish kerak. Depressiv yoshlar oqimlari bolaga chandiqlar eng yaxshi bezak ekanligini, o'z joniga qasd qilish muammolardan xalos bo'lishning bir usuli ekanligini ilhomlantirishi mumkin. “Moviy kit “kabi turli xil mashhur guruhlar ta'sirchan o'spirinlarning ko'plab hayotlarini qurbon qilishda.[13] 11 Albatta, Internetning hamma uchun ta'siri ijobiy va salbiy tomonlariga ega, ammo baribir, bizning dunyomiz to'liq kompyuterlashtirilganligini hisobga olsak, butun dunyo tarmog'isiz buni qilish juda qiyin. Internetning insoniyatga keltiradigan foydalari juda katta. Ammo shunga qaramay, qabul qilingan ma'lumotlar va umuman tarmoqqa kirish odamga zarar yetkazmasligi uchun mutanosiblikni his qilish kerak. II.BOB. OCHIQ AXBOROT KOMUNIKATSIYA TIZIMIDA INSONNING AXBOROT TAXDIDLARINI BAXOLASH VA XAVFSIZLIKNI TA’MINLASH IMKONIYATLARI 2.1Oilaning komunikativ funksiyasida ommaviy axborot vositalarining axamiyatlilik darajasi. Ijtimoiy muhitning asosi bo‘lgan oila, shaxs xulq-atvorining shakllanishiga katta ta’sir o‘tkazadi, oilada olingan tarbiya bir umrga saqlanib qoladi. Oilaning tarbiya instituti sifatida muhimligi shundaki, voyaga yetib kelayotgan shaxs hayotining ko‘p qismini o‘tkazadi va shaxsga ta’sir etuvchi muddati bo‘yicha birorta ham tarbiya institutlari oilaga teng kela olmaydi. Farzand tarbiyasida oilaning birlamchi roli haqida E.Fromm: “Oila — o‘ziga xos jamiyatning “psixologik vositachisi”, shuning uchun oilada adaptatsiya jarayonida bola keyinchalik jamiyatda adaptatsiya va turli ijtimoiy muammolarni yechish asosi bo‘lib qoladigan xarakterni shakllantiradi", degan edi. Shaxs oilada o‘zlashtirgan xarakter xislatlarini o‘zida aks ettiradi va uni ijtimoiy muhitda namoyon qiladi, ba`zan tajovuzlorlikning oilada namoyon bo‘lish shakllari turlicha kechishi mumkin: bu bevosita ijtimoiy yoki jinsiy tajovuzkorlik, sovuqqonlik, salbiy baholar, boshqa bir shaxsni ruhan ezish, tazyiq o‘tkazish, boshq bir shaxsni emotsional qabul qilmaslik bo‘lishi mumkin. Tajovuzkor xatti-harakatlarning paydo bo‘lishiga turli oilaviy omillar ta’sir etishi mumkin. Masalan, oilaviy birlashishning quyi darajasi, o‘zaro to‘qnashuvlar, bola va ota-ona o‘rtasidagi yetarli darajadagi emotsional yaqinlikning yo‘qligi, bolalar o‘rtasidagi salbiy munosabatlar, oila tarbiyasining noadekvat usuli. Masalan, o‘ta qattiq jazo 12 qo‘llaydigan, o‘ta qattiq nazorat qiluvchi ota-onalar yoki bolalarning mashg‘ ulotlarini nazorat qilmaydigan, farzandining hayotiy rejalariga e`tiborsiz ota-onalar tajovuzkor xulqqa ko‘proq duch kelishadi. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, shaxsning agressiv xatti-harakatiga ta’sir etuvchi xususiyatlardan biri — bu frustratsiyani ko‘tara olmaslik qobiliyatidr. Ma’lumki, frustratsiya ehtiyojlarni qondirishda yoki maqsadga erishish yo‘lida paydo bo‘lgan to‘siqlar tufayli kelib chiqqan holatdir. Bolada agressiv xulqning shakllanishida asosan ota-onaning ta’siri kuzatiladi va oila tarbiyasidagi quyidagi omillar katta rol o‘ynaydi: —bola harakatidan qoniqmagan ota-ona reaksiyasi; —bolalar va ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar; —oiladagi o‘zaro uyg‘ unlik darajasi; —aka-uka, opa-sing'illar o‘rtasidagi munosabatlar; —ota-ona va farzand o‘rtasidagi keskin vaziyatlar; Ijtimoiylashuvning ikkilamchi maskanlari ham mavjudki, unga barcha bosqichdagi ta’lim muassasalari, Mehribonlik uylari, ixtisoslashgan maxsus maktab- internatlar hamda harbiy bilim yurtlari kiradi, chunki u yerda nisbatan uzoq vaqt mobaynida bola ta`lim oladi va tarbiyalandi, ijtimoiy normalari, qadriyatli yo‘nalishlari 72 ta’sirida dunyoqarashi shakllanadi, shaxs bo‘lib yetishadi. Shunday qilib, tor ma’noda ijtimoiylashuv shaxsning ijtimoiy muhitga kirib borishi, unda singib ketishi, tashqi ijtimoiy muhit normalarini qabul qilib ularga rioya qilishi yoki qilmasligini tushuntiruvchi jarayondir. Ijtimoiylashuv tushunchasi ma’no jihatdan yaqin bo‘lgan “tarbiya” va “moslashuv”[8] tushunchalari uzviy ravishda bog‘liq. Ijtimoiylashuv tushunchasi tarbiya jarayonidan ancha keng ma`noga egadir, chunki uning mazmunida har doim ham qolipga solib bo‘lmaydigan, har doim ham shaxs tomonidan anglanmaydigan xolatlar ham mavjud bo‘ladi. Moslashuv esa ijtimoiylashuv jarayonining muayyan bir tarkibiy qismi, uning harakatga keltiruvchi 13 omili sifatida qaralishi mumkin. Ijtimoiy-psixologik moslashuv ya’ni, shaxsning ijtimoiy munosabatlarga qadam qo‘yishi, ijtimoiy normalarni egallashi, ko‘nikishi va moslashishi orqali orttirgan tajribasi umumiy ijtimoiylashuvning bir ko‘rinishidir. Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs jamiyatdagi ijtimoiy normalarni o‘zlashtiradi, turli rollarni bajarishga o‘rganadi, jamoatchilik sharoitida o‘zini tutish ko‘nikmalarini hosil qiladi. Shaxsning ijtimoiylashuvi uning ijtimoiy ta’sirlarni qabul qilishi, ijtimoiy borliqni bilishi va anglashiga asoslanadi. Ijtimoiylashuv manbalariga quyidagilar kiradi: Bolalik davrida orttirilgan tajriba – bu jarayon psixik funktsiyalarning shakllanishi va dastlabki ijtimoiy xulq normalarining namoyon bo‘lishi bilan parallel ravishda kechadi; Ijtimoiy institutlar – ta’lim va tarbiya tizimi; oiladan boshlab, to oliy o‘quv yurtlari va undan yuqori pog‘ onalardagi ta’lim olishga imkon beruvchi maskanlar, mehnat jamoalari shular jumlasidandir; Muloqot va hamkorlikdagi faoliyat jarayonidagi odamlarning ta’siri. Bu o‘rinda ham rasmiy, ham norasmiy sharoitlarda odamlarning bir-birlari bilan muloqoti, muomala maromlari nazarda tutiladi. Ijtimoiylashuv jarayonlarining ro‘y beradigan shart-sharoitlarini ijtimoiy institutlar deb ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy davlat muassasalari (bog‘cha, maktab, maxsus ta’lim o‘choqlari, oliygohlar, mehnat jamoalari) hamda norasmiy uyushmalar, nodavlat tashkilotlari kiradi. Bu institutlar orasida bizning sharoitimizda oila va mahallaning roli o‘ziga xosdir, insondagi dastlabki ijtimoiy tajriba va ijtimoiy xulq-atvor namunalari aynan oilada, oilaviy munosabatlar tizimida shakllanadi. Oilaviy ijtimoiylashuv va uning o‘ziga xosligi: Oilaviy ijtimoiylashuvning qadri va ahamiyati shundaki, uning ta’sirida birinchidan, shaxs katta, mustaqil hayotga, jumladan, oilaviy hayotga tayyorlanadi, o‘ziga yarasha sifat va fazilatlarni shakllantirib boradi, ikkinchidan, har tomonlama yetuk, barkamol, aqlli, sog‘ va salomat shaxs bo‘lib yetishish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Oila va uning sog‘lom ma’naviy muhiti bolani jamiyatda yashashga, o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan 14 murosa qilish, hamkorlikda faoliyat yuritish, kasb-hunarli bo‘lish, muomalada ahloq- odob normalariga bo‘ysunishga o‘rgatadi, psixologik jihatdan tayyorlaydi. Rus sotsiolog olimi A.Antonovning ta’kidlashicha, oila ijtimoiy-psixologik yaxlitlik sifatida shaxsga shunday normativ va axborot ta’sirlarini ko‘rsatadiki, oqibatda bola avvalo, jamiyatdagi qonuniy normalar, xulq andozalarini egallaydi. Oila qanchalik inoq, uyushgan va mustahkam bo‘lsa, uning ta’siri ham shunchalik ijobiy va samarali bo‘ladi, bunday oilada milliy va ijtimoiy qadriyatlar, qonunqoidalar va ahloq me’yorlari hurmat qilinadi. Oila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan andozasi, oila mustahkam bo‘lsa, jamiyat ham mustahkam bo‘ladi. Mustaqil Vatanimizda oila qo‘rg‘ oni qadrlanadi, nikoh muqaddas rishta sifatida e’zozlanadi. Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan yurtimizda oila institutini mustahkamlash, yosh avlodni ma’naviy jihatdan barkamol bo‘lib voyaga yetishini ta’minlashga qaratilgan farmonlar va qarorlar, unda ko‘zda tutilgan vazifalarning bajarilishi oilaviy ijtimoiylashuvning samaradorligini ta’minlaydi. Bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi bir qator ijtimoiy omillar mavjud. Masalan, jamiyat miqyosida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamdagi islohotlar, davlatning yoshlarga oid siyosati, ta’lim muassasalari, oila, maktab va mahallaning o‘zaro hamkorligi kabi bir qator jarayonlar ushbu masalaning mazmuni va mohiyatini belgilaydi. Oila muhitining o‘zi ham ayrim holatlarda salbiy ma’nodagi ijtimoiylashuvga aloqador bo‘lib qolishi mumkin. Bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga ta’sir ko‘rsatuvchi quyidagi omillarni ko‘rsatish mumkin:  ota-onalar o‘rtasida murosaning yo‘qligi, oilaviy o‘zaro munosabatlarni mustahkamlash borasida aniq belgilangan ahloqiy tamoyillarning mavjud emasligi;  ota-onalarning ruhiy nosog‘ lomligi va qonunbuzarligi;  yashash sharoitlarining yaxshi emasligi, bolaning to‘laqonli o‘sishi, dars tayyorlashi, jismonan chiniqishi uchun sharoitlarning yetarli emasligi; 15  maktab sharoitining talab darajasida emasligi;  mahalla xududida oila obro‘sining yaxshi emasligi, notinch, noqobil oila maqomiga egalik;  jumladan, Internet tarmog‘i orqali bola ongiga yetib kelayotgan 74 turli ma’lumot, ig‘ vo, uydirma, mish-mish, oila qadriyatlariga zid axloq namunalari va boshqalar oxirgi yillarda bola ijtimoiylashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan ijtimoiy omillar jumlasidandir. Xalqimizda “Qush uyasida ko‘rganini qiladi” degan maqol bor, ya’ni, shaxsiy sifatlarining dastlabki qoliplari oilada olinadi va bu jamiyatdagi boshqa guruhlar ta’siri ostida sayqal topib, takomillashib boradi. Bizning o‘zbek millatiga xos bo‘lgan eng qadimiy, milliy qadriyatlarimizdan biri har bir oilaning mahalla bilan o‘zaro yaqinligi, qadrdonligi sanaladi. Oila bilan bir qatorda mahalla ham ulkan tarbiya, ibrat maskani, ijtimoiylashuv o‘chog‘i sifatida muhim o‘rinni egallaydi. Ayrim mahallalarda tongda turib ko‘chalarni supurish, suv sepish odatga aylangan bolib, hamma ko‘cha ozodaligiga rioya etadi va barcha oilalar udumni buzmaydilar.[6] Shunga o‘hshash normalar tizimi har bir ko‘cha-mahallaning bir-biridan farqi, afzallik va kamchilik tomonlarini belgilaydi, oxirgilar esa shu mahallaga katta bo‘layotgan yoshlar ijtimoiylashuvida bevosita ta’sirini ko‘rsatadi. Yana bir muhim ijtimoiylashuv o‘choqlariga maktab va boshqa ta’lim maskanlari kiradi. Aynan shu yerda ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus tarzda uyg‘unlashtiriladi. Bizning ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni biz ta’lim oladigan, bola bilimlar tizimini o‘zlashtiradigan maskan sifatida qabul qilamiz, shu bilan birga bu yer ijtimoiylashuv yuz beradigan maskandir. Umuman olganda ta’lim maskanidagi ijtimoiy-ma’naviy muxit e’tiborga olinadi. Yana bir muhim ijtimoiylashuv muhiti – bu mehnat jamoalaridir. Bu muhitning ahamiyati va o‘ziga xosligi shundaki, bu yerga shaxs odatda ancha aqli pishib qolgan, ma’lum tajribaga ega bo‘lgan, hayot haqidagi tasavvurlari shakllangan paytda keladi. Ijtimoiylashuv sohalari: Shaxsning egallagan 16 mutaxassisligi, olgan bilimlari, ko‘nikma va amaliy mehnat malakalari, hayotiy faoliyat uchun juda muhim bo‘lib, shu muhitdagi ijtimoiy normalar xarakteriga ta’sir qiladi, shaxsning kimlar bilan, qanday o‘zaro munosabatda ekanligi, uning qaysi muhit ta’sirida ekanligi uning yetuklik davridagi ijtimoiylashuvining muhim mezoni sanaladi. Ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri – o‘sha jamoaning qanday ekanligi, bu yerdagi o‘zaro munosabatlar, rahbarning kimligi va uning jamoaga munosabati bo‘lib, ko‘pincha oylik-maosh masalasi ana shulardan keyin o‘rganiladi. Shuning uchun mehnat jamoalarida yaxshi, sog‘lom ma’naviy muhit, adolat va samimiyatga asoslangan munosabatlar har bir inson taqdirida katta rol o‘ynaydi. Katta yoshdagi ijtimoiylashuvning o‘ziga xosligi shundaki, unda individualizatsiya jarayoni aniqroq, sezilarliroq kechadi, chunki katta yoshdagi odam nafaqat tashqi 75 ta’sirlarni o‘zlashtiradi, balki o‘zidagi hayotiy tajriba, bilim amaliy ko‘nikma va malakalari bilan boshqalarga ham tarbiyaviy ta’sir etadi, shaxsiy o‘rnak ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu nuqtai nazaridan, keksalik davrining ijtimoiy mohiyati shundaki, otabobolarimiz, onaxonlarimiz asosan o‘zlaridagi mavjud ijtimoiy tajribani boshqalarga (farzandlar, nabiralar, mahalladagi yoshlar va hokazo) uzatish bilan shug‘ ullanadilar va bu narsa ayniqsa, sharq xalqlarida juda e’zozlanadi. Hozirgi kundagi ijtimoiylashuv mexanizmlari yoshlarida yangicha tafakkur shakllanishiga, yurtga sadoqat, Vatan hissini shakllantirishga o‘z xissasini qo‘shadi. Shaxs ijtimoiylashuvining eng asosiy mahsuli — bu uning hayotda o‘z o‘rnini topib, jamiyatga manfaat keltiruvchi faoliyatlarda ishtirok etishidir. 17 2.2. Shaxsning ma’naviy axloqiy ta’limin shakllantirishda ommaviy axborot vositalarining imkoniyatlari Shaxs ma naviyati – har bir kishining o zini insoniyat farzandi, muayyan millatʼ ʻ vakili, davlat fuqarosi deb bilgani holda o z Vatani tuprog i, suvi, havosi – jamiki ʻ ʻ boyliklarini ko z qorachig iday asrash, uning obodligi, ravnaqi, har bir fuqaroning ʻ ʻ huquq va erkinliklarini hurmat qilish, izzatini joyiga qo yish yo lida chin vijdon, ʻ ʻ iymon, e tiqod, sadoqat, ishonch, halollik, dovyuraklik, beg arazlik, hurmat, katta ʼ ʻ fidoyilik va aqliy teranlik bilan faoliyat olib borishga qaratilgan ichki ruhiy va aqliy olamining majmuini anglatuvchi tushuncha. Shaxs ma naviyati jamiyatda ijtimoiy ʼ hayotda shaxsning baxtli yashashi uchun to g ri fikrlash, so z va amalning birligi, ʻ ʻ ʻ rost so zlash, halol mehnat qilish, xush axloqqa ega bo lishdan iboratdir. Shaxs ʻ ʻ ma naviyati darajasi uning kishilik jamiyatining yuksak axloqiy qadriyatlariga qay ʼ darajada rioya qilib yashashi bilan belgilanadi. Axloq inson ma naviyatining muhim ʼ mezonlaridan biri bo lgani bois shaxs ma naviyati deganda, avvalambor, uning ʻ ʼ axloqan barkamolligi, o z faoliyatida ma naviy qadriyatlarga, chunonchi, adolat, ʻ ʼ go zallik va ezgulik g oyalariga tayanib ish ko rishi nazarda tutiladi. U insonni ʻ ʻ ʻ bunyodkorlik faoliyatiga, ezgu amallarga yetaklaydigan, jamiyat hayotidagi g oyaviy, ʻ mafkuraviy, ma rifiy, madaniy, diniy va axloqiy qarashlarni o zida to liq mujassam ʼ ʻ ʻ etadigan kuch sifatida namoyon bo ladi. Shaxs ma naviyati deganda xalqimiz uzoq ʻ ʼ tarixi davomida turli sinovlardan o tib sayqal topib kelayotgan va faqat ijobiy ʻ fazilatlar tarzida e zozlanadigan ma naviy-axloqiy qadriyatlar tushu niladi. Shaxs ʼ ʼ ma naviyati xal qimizning turmush tarzi, urf-odatlari hamda an analariga, uning boy ʼ ʼ og zaki va yozma ijodi, mumtoz adabiyoti va san atiga singib ketgan bo lib, inson ʻ ʼ ʻ ma naviy takomilida beqiyos ahamiyat kasb etadi. “Olim bo lish oson, odam bo lish ʼ ʻ ʻ qiyin”, “Otang bolasi bo lma, odam bolasi bo l”, “O zingga ravo ko rmaganni ʻ ʻ ʻ ʻ 18 boshqaga ham ravo ko rma”, “Yomon o z g amida, yaxshi – el g amida” singariʻ ʻ ʻ ʻ hikmatlarda ham ajdodlarimiz ardoqlab kelgan yuksak ma naviy fazilatlar ʼ ifodalangan. Shaxsning axloqiy madaniyati – individ tomonidan axloqiy ong orqali jamiyat madaniyatini idrok etish darajasi; axloq talablari inson xatti-harakatlari jamiyatning shakllantiruvchi ta siri ostida qay darajada chuqur va uyg un ekanligi ʼ ʻ ko rsatkichidir.[13] Shaxsning axloqiy madaniyati turli omillar ta sirida: hayotiy ʻ ʼ tajriba va tarbiya; bilim va san at vositasida shaxs jamiyatning axloqiy madaniyati ʼ yutuqlarini turli darajada o z ongi va xatti-harakatlarida jamlaydi. Shaxsning axloqiy ʻ madaniyati murakkab hodisa bo lib, unga ko ra inson kundalik faoliyatda axloq ʻ ʻ talablari asosida ish yuritadi, ongning ijodiy elementlari – axloqiy aql, intuitsiya yordamida keskin vaziyatlarda oqilona axloqiy qarorlar qabul qilish tajribasini qamrab oladi. Shaxsning axloqiy madaniyatini shakllantirishdan maqsad – an anaviy ʼ va ijodiy elementlarning uyg unligiga erishish, shaxs tajribasini jamoa axloqiy merosi ʻ bilan birlashtirishdir. Shaxsning axloqiy madaniyati unsurlarining yaxlit tizimi mavjud bo lib, bu axloqiy fikrlash madaniyati (axloqiy mulohaza yuritish qobiliyati, ʻ etik bilimlardan foydalana olish, yaxshilik va yomonlikni ajratish, yuzaga kelgan vaziyatning o ziga xos xususiyatlariga axloqiy me yorlarni qo llay bilish va ʻ ʼ ʻ hokazo)ni qamrab oladi. Shaxsning axloqiy madaniyati tuyg ular madaniyati, ʻ insonning “axloqiy rezonansga” qobilligi, hamdardligi va jonkuyarligini; axloqiy tajribada his-tuyg u va o ylarning amalga oshirilish shaklini, ularning kundalik ʻ ʻ hayotda xatti-harakat me yoriga aylanib borish darajasini xarakterlovchi xulq-atvor ʼ madaniyati; shakllarni belgilab beradigan qoidalarga amal qilish odobini, muloqotda shaxsning o zini tuta bilishini o z ichiga oladi. Shaxsning axloqiy madaniyati – ʻ ʻ umumiy axloqiy tamoyillarni bilish, ularni chuqur his etilgan qarashlarga aylantirish, xatti-harakatlarning eng oqilona shaklini qo llay bilishdir. Uning har bir elementini ʻ o zlashtirish Shaxsning axloqiy madaniyatini shakllantirish va takomillashtirishga ʻ yordam beradi. Shaxsning axloqiy madaniyati oliy darajasini “axloqiy donolik” sifatida axloqiy faoliyatining optimalligi va uyg unligini ta minlab bera olish, har ʻ ʼ 19 qanday vaziyatda ham munosib xatti-harakat qila olish deb ta riflashʼ mumkin. Shaxsning axloqiy madaniyati masalasi Sharq va G arb mutafakkirlari, ʻ masalan, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, al-Forobiy, Ibn Sino, A.Navoiy, J.Rumiy, Bobur, N.Xisrav, Fitrat, A.Avloniy, Behbudiy, Suqrot, Aflotun, Arastu, Gobbs, Didro, Lametri, Rassel, Gegel, M.Kant, Feyerbax, V.Solovyov, N.Berdyayevlarning ilmiy-falsafiy qarashlarida keng yoritib berilgan. Shaxsning axloqiy madaniyati juda keng qirrali tushuncha bo lib, shaxsning moddiy va ma naviy hayotdagi ezgu ʻ ʼ intilishlari, tashqi ko rinishi, xulq-atvori, turish-turmushi, o zini tuta bilishi, kiyinishi, ʻ ʻ ovqatlanish madaniyati, umuman, boshqalar uchun ibratli fazilatlarini ifoda etadi. Qur oni Karimda Alloh xushxulqlarni sevadi, bir-birlaringiz bilan go zal muomalada ʼ ʻ bo ling, deya da vat etiladi. Shaxsning axloqiy madaniyati murakkab serqirra jarayon ʻ ʼ va hodisa hisoblanib, davlat va jamiyat taraqqiyoti, sivilizatsiya jarayonlari bilan bog liq holda kechadi, milliy va umumbashariy qadriyatlarda namoyon bo ladi. ʻ ʻ Chunki shaxs turfa ko rinishlarga ega bo lib, u o zida sharqona va g arbona axloqiy ʻ ʻ ʻ ʻ madaniyatni o zida mujassam etadi.[13] Globallashuv jarayonida dunyo miqyosida ʻ axborot oqimining kuchayishi va qadriyatlarning ommalashuvi, ayniqsa, G arb ʻ olamida ko zga tashlanayotgan ma naviy inqiroz g arbona turmush-tarzi va ʻ ʼ ʻ qadriyatlarni, “ommaviy madaniyat” namunalarini targ ib etish orqali axloqiy ʻ madaniy va ma naviy qadriyatlarimizga, yoshlarimizning ong-shuuriga ta sir ʼ ʼ ko rsatmoqda. Shu bois farzandlarimizni milliy urf-odat, an analarimiz, boy sharqona ʻ ʼ merosimizga sadoqat ruhida tarbiyalash, ularda yuksak ma naviyat tuyg ularini ʼ ʻ shakllantirish orqali har tomonlama barkamol avlodni, shaxsni voyaga yetkazish lozim. Milliylik xalqning ruhiyati va ma`naviyati, ayniqsa, san`at va adabiyot rivojida yorqin ifodalanadi. Ezgulik va poklikni, insoniylik va haqqoniylikni kuylagan buyuk asarlar, qaysi janrda yoki qaysi tilda yaratilganidan qat`iy nazar, jahonga taniladi, pirovardida yana shu millatning xalqaro nufuzini yuksaltiradi. Milliy ma`naviy qadriyatlar tizimida axloqiy sifat, diniy qadriyatlar munosib o‘rin egallaydi va milliy o‘zlikni anglashning muhim sharti, omili sifatida namoyon bo‘ladi. Axloqiy va diniy 20 qadriyatlar aksari hollarda o‘zaro bog‘liq bo‘lib, jamiyatning ma`naviy yuksalishida, yosh avlod tarbiyasida birdek muhim ahamiyatga ega. Har bir xalq, millat yaratgan ma`naviy qadriyatlar, uning dunyoga qarashi va hayotga munosabati, o‘ziga xos betakror xususiyatlari, ayniqsa, urf-odat va marosimlarda to‘laqonli namoyon bo‘ladi. Marosimchilik bir qator ijtimoiy funksiyalarni bajaradi, milliy o‘zlikni saqlashda, yoshlarni tarbiyalashda, muayyan royalarni ruhiyatga singdirishda katta ahamiyat kasb etadi. Tarbiya va ta’limning milliy xususiyatlari ham ma`naviy qadriyatlar tizimida o‘z o‘rniga ega. Xalqning kelajagi yoshlarga bog‘liq ekanligi qanchalik haqiqat bo‘lsa, bularni milliy ruhni tarbiyalash zarurati ham umum e`tirof etilgandir. Milliy tarbiya-xalqning o‘z-o‘zini saqlash va istiqbolini ta`minlash omilidir. Barkamol avlod tarbiyasida milliy qadriyatlarimizning o‘rni juda katta. O‘zbek xalqining yoshlari milliy g’oya, qadriyatlar bilan yo‘g’irilgan tarbiyani olishi kerak. Yoshlarmiz bugungi kunda xar tomonlama barkamol avlod bo‘lib etishib kelmoqda. [3] Zamonaviy taraqqiyot bizning yoshlarmiz dunyoqarashiga xam kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda albatta. Ana shunday sharoitda xam biz kattalar yoshlarning barkamol bo‘lib shakllanishiga katta e’tibor qaratib, ularning milliy qadriyatlarmizni e’zozlashlariga o‘rgatib bormog’imiz asosiy vazifalarimizdan biridir. Bugungi kun yoshlari milliy urf-odatlarimizning shakllarini, aniq mazmunlarini chuqur anglagan bo‘lishlari lozim. Ana shundagina kelajak avlod o‘zbek millatining qadriyatlarni, ma’naviyatini, madaniyatini saqlab qoladigan, vatanni ximoya qiladigan insonlar bo‘lib etishadilar. 21 XULOSA Xulosa qilib aytganda, asrlar davomida avloddan avlodga o‘tib kelgan milliy ma`naviy qadriyatlar milliy g‘ oyaga ma`naviy zamin, negiz bo‘lib xizmat qilmoqsa. Unga xalq, millat, jamiyat amal qilish uchun kuchli, qudratli, ta’sirli milliy mafkura kerak. Milliy ma`naviy qadriyatlarning har bir tarkibiy qismi xalqning mustaqilligini mustahkamlash va kelajagini ta`minlashda muhim ahamiyatga ega. Har tomonlama rivojlangan, gormonik rivojlangan, milliy qadriyatlarimizni e’zozlaydigan barkamol avlod tarbiyasida mahalla, ota-onalar va pedagoglarning o‘zaro xamjixatligi asosiy omillardan xisoblanadi. Milliy qadriyatlarimizni e’zozlaydigan, o‘z hayot faoliyatida doimo millat g’ururi bilan ish olib boradigan yoshlarning tarbiyalanishi millat kelajagini, rivojlanishini ta’minlaydi. Milliy qadriyatlar xalqning kundalik hayoti va turmugs tarzida o‘ziga xos mezon vazifasini o‘taydi. Ushbu qadriyatlar vositasida turli hodisa va holatlarga, yangi paydo bo‘layotgan faoliyat turlari va rasmrusumlarga baho beriladi. Yosh avlodning hayotiy mo‘ljallari, “zamona qahramoni” haqidagi tasavvurlari ham ma’naviy qadriyatlardan kelib chiqib shakllanadi. Milliy ma’naviy qadriyatlar ijobiy axloqiy sifatlarni takomillashtirish, davlat va millat rivojiga to‘g‘anoq bo‘ladigan salbiy illatlarni bartaraf etish omilidir. Ma’naviyat, qadriyatlar va milliy g‘oya - jamiyat hayotining juda murakkab va serqirra, o‘zaro uzviy aloqadorlikda bo‘lgan sohalaridir.[3] Ma’naviyat, milliy qadriyatlar va istikdol g‘oyalari alohida olingan har bir shaxs hayotida ham, jamiyatdagi turli guruh va qatlamlar faoliyatida ham, umuman insoniyat taraqqiyotida ham katta ahamiyatga ega. Millat va davlat taraqqiyotining ma’lum davrlarida ma’naviyat va milliy g‘oya eng dolzarb, hal qiluvchi omil bo‘lib maydonga chiqadi. O‘zbekiston istiqlolining asoschisi Islom Karimov tomonidan mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab 22 taraqqiyotning o‘ziga xos va o‘ziga mos yo‘lini belgilovchi milliy ma`naviy qadriyatlar masalasiga juda katta e’tibor qaratildi. Xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishning ilmiy nazariy, fundamental konsepsiyasi ishlab chiqildi. Milliy o‘zlikni anglash aynan ma’naviy qadriyatlarni o‘zlashtirish, o‘z xalqining tarixi, madaniy merosini o‘rganish, bugungi holati va ertanga istiqbolini aniq tasavvur etishdan boshlanadi. Har bir insonning mehnati, faoliyati, hayotiy maqsadlari ma’lum bir qadriyatlarga erishish, moddiy va ma’naviy boyliklarga ega bo‘lishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 23 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. Mirziyoyev Sh.M. “Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlari kuni” bayram tabrigidagi nutqi.T.:- 2019. 2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Uzluksiz ta’lim tizimini darsliklar va o‘quv va dabiyotlari bilan ta’minlashni takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori. (1998 yil 5 yanvar). Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to‘plami. –T: «Sharq», 2001. 3. Mirziyoyev Sh.M. “Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlari kuni” bayram tabrigidagi nutqi.T.:-2019. 4. O ‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to‘plami. – T.: «Sharq». 2001 5. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. 6. Abdullayeva D., Yarqulov R., Atabayeva N. Oila psixologiyasi. T.:”Tafakkur Bo’stoni”. 2015. 7. E . G ‘озиев . Умумий психология. Т.2010. 8. Hasanboyev J., To’raqulov X.A., Ravshanov O.A., Kushvaktov N.H. Milliy pedagogikamiz tarixiy ildizlari va barkamol avlod tarbiyasi. – Jizzax: 2007. 9. Haydarov F., Halilova N. Umumiy psixologiya. T .2010. 10. Ivanov P.I. Zufarova M. Umumiy psixologiya T. 2008. 24 11. Ibragimova G., To’raqulov X.A., Alibekova R. "Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar" fani bo’yicha yordamchi uslubiy qo’llanma. - Toshkent: Cho’lpon, 2003. 12. Maqsudova M. Muloqot psixologiyasi. T.2006. 13. Ommaviy axborot vositalari mustaqilligini ta’minlash hamda davlat organlari va tashkilotlari axborot xizmatlari faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori (Manba: uza.uz)-2013 14. O‘zbekiston Respublikasining “Jinoyat Kodeksi” (155 -modda, terrorizmga qarshi)-1994. 15. O‘zbekiston Respublikasining “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonuni.T.:-1998. 16. G’оziev E. Psixologiya. T. 2008. 17. Yusupov E. Inson kamolotining ma’naviy asoslari. – Toshkent, Universitet, 1998 18. O‘G‘Li, J. S. S. (2021). ABU ALI IBN SINONING FALSAFIY QARASHLARIDA AXLOQ MASALASI VA UNING BUGUNGI KUNDAGI AHAMIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(3), 11-14. 18. Sulaymonov, J. B. (2021). IBN XALDUNNING „MUQADDIMA “ASARIDA JAMIYAT TARAQQIYOTIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR TALQINI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(4), 732-737 6. 19. Sulaymonov, J. Abdurahmon ibn Xaldunning tamaddun taraqqiyoti haqidagi qarashlarida jamiyat tahlili. Academic Research in Educational Sciences, 2, 451-455. 20. 20. Shоumаrоv G’.B. “Оilа psiхоlоgiyasi”. Tоshkеnt. “Shаrq”.2008. 25 ILOVA. 26 27 28

Ommaviy axborot rivojlantirishga ta’siri vositalarning bola ma’naviyatini rivojlantirishga ta’siri

Sotib olish