Ommaviy axborot vositalari orqali amalga oshirilayotgan ma’naviy tahdidlarinig yoshlar ongiga salbiy tasiri - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	82.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

5 Sotish

Ommaviy axborot vositalari orqali amalga oshirilayotgan ma’naviy tahdidlarinig yoshlar ongiga salbiy tasiri

Sotib olish

Ommaviy axborot vositalari orqali amalga os h irilayotgan
ma’naviy tahdidlarinig yoshlar ongiga salbiy tasiri.
Kirish ……………………………………………………………..
I BOB. Globallashuv jarayonida ommviy axborot vositalarining inson
ma’naviyatiga ta’siri.
1.1 XXI asrda inson ijtimoiy hayotidagi ommaviy axborot vositalarining o’rni.
1.2 Yoshlar o’rtasida axborot iste’moli madaniyati pastligining va ijtimoiy muhitga
ta’siri…………………………………………………………………………………
II BOB. Axborot urushi davrida ma’naviy immunitetni shakllantirishda
milliy va umuminsoniy qadriyatlarning o’rni .
2.1 Mafkuaviy tahdidlarga qarshi ma’naviy immunitetni shakllantirish
omillari…………………………………………………………………………………….
2.2 Ma’naviy tahdidlarga qarshi kurashda milliy va umuminsoniy qadriyatlar
muhimligi……………………………………………………………….
Xulosa ………………………………………………………………………………
Foydalanlgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………………………….

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Jamiyat hayotining barcha sohalari globallashib borar
ekan, u albatta madaniyat sohasidabirinchilar qatorida o’zini namoyon qiladi.
Shunday hodisalardan biri "ommaviy madaniyat" hisoblanadi. Ommaviy
madaniyatning paydo bo’lishi va rivojlana boshlashi XIX asr oxiri va XX asr
boshlariga to’g’ri keladi. “Ommaviy madaniyat” an’anaviy madaniyatning ma’lum
yo’nalishi sifatida emas, balki madaniyatdagi sifat o’zgarishi, hayot taqozasi
asosida yuz berdi. Prezidentimiz SH.M.Mirziyoyev aytganidek: "Barchangizga
ayon, hozirgi kunda dunyo
miqyosida beshafqat raqobat, qarama-qarshilik va ziddiyatlar tobora keskin tus
olmoqda. Diniyekstremizm, terrorizm, giyohvandlik, odam savdosi, noqonuniy
migratsiya, "ommaviy madaniyat" kabi xavf-xatarlar kuchayib, odamzot asrlar
davomida amal qilib kelgan e’tiqodlar, oilaviy qadriyatlarga putur yetkazmoqda”
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tup o‘zgarishlardan ko‘zlanayotgan
maqsad “Inson manfaatlarini ta’minlash uchun avvalo, odamlar bilan, xalq bilan
muloqot qilish, ularning dardu tashvishlari, orzu niyatlari, hayotiy muammo va
ixtiyojlarini yaxshi bilish kerak” 1
. Shu o‘rinda “yoshlarga oid davlat siyosati”
tushunchasi nimani anglatishini bilib olishimiz lozim. Yoshlarga oid davlat siyosati
deganda, davlat tomonidan amalga oshiriladigan hamda yoshlarni ijtimoiy jihatdan
shakllantirish va ularning intellektual, ijodiy va boshqa yo‘nalishdagi salohiyatini
kamol toptirish uchun shart-sharoitlar yaratilishini nazarda tutadigan ijtimoiy –
iqtisodiy, tashkiliy va huquqiy chora-tadbirlar tizimi tushuniladi” 2
. Zero,
jamiyatning bir taraqqiyot bosqichidan va muayyan qadriyatlar tizimidan ikkinchi
taraqqiyot bosqichi va yangi qadriyatlar tizimiga o‘tishi, progressiv g‘oyalarning
kishilar ongi va tafakkuridan joy olishi, islohatlarning pozitev o‘zgarishlariga,
sivilizatsiya talablariga mos ijtimoiy hodisalarga aylanishi zamon talablariga javob
beradigan yuqori malakali kadrlar yetishtirishga bog‘liqdir. Chunki, “yot”
g‘oyalardan ozod, zamonaviy dunyo qarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga
1
Mirziyoyev Sh.M. Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y. Ilmiy uslubiy risola.Toshkent-2017y. 345 bet.
2
Usha manba.346-347 betlar.
2

voris bo‘lgan insongina fiqoralik jamiyati barpo etishga, el-yurt ravnoqiga o‘z
hisasini qo‘shishga qodirdir.
Uchinchidan, jamiyat hayotida bo‘layotgan o‘zgarishlar yoshlar ayniqsa
talaba yoshlardan bilim bo‘lishi uchun yaxshi o‘qishi, o‘z kasbi, mutaxassisligiga
ma’suliyat bilan yondashishi talab etilmoqda. Zero, kasb-kor mahorati qanchalik
muhim bo‘lsa, bo‘lg‘usi malakali mutaxassis, yuksak insoniy fazilatlarga,
ma’naviyatiga ega bo‘ladi. Ma’naviyati yuksak mutaxassisgina xushyor va ogoh
bo‘lishi, kishilarni ezgu g‘oyalar asosida o‘z atrofiga birlashtirishi, ularni milliy
g‘oyaning amal qilish tamoyillari umuinsoniy qadiriyatlar ustuvorligi,
vatanparvarlik tamoyiliga, vatan erkinligi, fikrlar rang-barangligini qaror toptirishi,
umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi, Milliy qadriyatlarga sodiqlik, jamiyat
hayotini demokratlashtirish, milliy g‘oya tamoyillaridan kelib chiqib o‘z atrofida
birlashtirish, ularning davr talablari kun tartibiga qo‘yayotgan vazifalarni
bajarishga yo‘naltirish mumkin. Modamiki shunday ekan, bugungi kunda
ma’naviy barkamol inson tarbiyasi dolzarb ahamitga ega.
Kurs ishining maqsadi . Yoshlar ayniqsa oliy dargohlarga ta lim olayotgan talabaʼ
yoshlarning ma naviy dunyo qarashini shakllanishiga milliy g oya va uning
ʼ ʼ
tamoyilarining jumladan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarining dialektik
ta sirini ijtimoiy falsafiy tadqiq etish.
ʼ
Kurs ishining nazariy ahamiyati. Global o zgarishlar sharoitida yoshlarda
ʼ
siyosiy tafakkur va vatanparvarlikni yuksaltirish omillarini chuqurroq anglab
yetish hamda, bu borada amaliy chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqishga xizmat
qilishi bilan belgilanadi. Ularni tadqiq etish tezkor axborot almashinuvi yuz
berayotgan davrimizda yoshlar siyosiy dunyoqarashida sodir bo layotgan
ʼ
o zgarishlarning mazmunini to g ri anglashga yordam beradi.
ʼ ʼ ʼ
Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, unda o z aksini topgan nazariy
ʼ
xulosalar va umumlashmalar, konkret amaliy taklif va tavsiyalardan O zbekistonda
ʼ
yoshlar siyosiy madaniyatini yuksaltirish omillarini o rganishga qaratilgan
ʼ
ijtimoiy-ma naviy, madaniy-ma rifiy tadbirlarni tashkil etish, global o zgarishlar
ʼ ʼ ʼ
sharoitida milliy axloqiy madaniyatni shaffofligini saqlash va uni yoshlar o rtasida
ʼ
3

keng targ ib etish borasidagi ijobiy o zgarishlarni ushbu yo nalishda faoliyatʼ ʼ ʼ
yuritayotgan davlat va nodavlat institutlar faoliyatlarida foydalanishi mumkin.
Kurs ishi - kirish, ikki bob, to rtta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ʼ
ro yxati va ilovadan iborat.
ʼ
4

I BOB. Globallashuv jarayonida ommviy axborot vositalarining inson
ma’naviytiga ta’siri.
1.1 XXI asrda inson ijtimoiy hayotidagi ommaviy axborot vositalarining o’rni..
XXI asr axborotning nazariy va amaliy ijodi eng cho qqisiga yetgan asr.ʻ
Shuning uchun ham bugungi kunda XXI asrni axborot asri deb ta kidlashmoqda.
ʼ
Jahon tajribasidan ma lumki, davlat axborot infrastrukturasining rivojlanishi
ʼ
jamiyat
va davlatning hamma jabhalarini, jumladan, odamlarning dunyoqarashini va
ularning
mehnat, ijtimoiy va siyosiy hayotda ishtirok etishi shartlarini o zgartirib, jamiyat
ʻ
rivojlanishini tezlashtiradi. Har xil axborot texnologiyalari, avtomatlashtirilgan
sistemalar va ma lumotlar bazasi davlat strukturalarini, iqtisodiyotni va mamlakat
ʼ
mudofaasini boshqarishning ajralmas qismi bo lib qoladi. Bugungi kunda yanada
ʻ
rivojlanib, o’zining yangi yo’nalishlariga ega bo’lib borayotgan internet
jurnalistikasi keng qamrovliligi va auditoriyasining chegara bilmasligi bilan ajralib
turadi. Zamonaviy OAV turi hisoblangan internet jurnalistikasi OAV taraqqiyoti,
uning vazifalarining kengayishi, ishlab chiqarish va texnika sohasidagi keskin
o‛zgarishlar, jurnalistika va jamiyat o‛rtasidagi munosabatlarning murakkablashuvi
jurnalistlar oldiga yangi vazifalarni qo‛ymoqda. Bir vaqtning o‛zida yangiliklar
yoza oladigan, intervyu olish, rasm va videoga tushirish mahoratini egallay olgan,
internet uchun materiallar tayyorlay oladigan universal jurnalistlarni yetishtirish
hozirgi kunda muhim. Shu bilan birga ushbu an anaviy jurnalistik malakaga
ʼ
endilikda yana texnik xarakterdagi matematik va muhandislik kabi sohalar
bo‛yicha ham malaka hamda ko‛nikmalarni hosil qilishga to‛g‛ri kelayapti. Bu,
ayniqsa, internetdan foydalanuvchi jurnalistlar uchun juda zarurdir. Shunday qilib,
turli sohalarning konvergensiyasi jurnalistlardan ham universallashish, ham
ixtisoslashuvni talab
etadi. Shu bilan birga universallashuv, to‛g‛rirog‛i, transprofessionallashuv,
avvalambor, aynan bir sohani
to‛liq o‛zlashtirib olishni taqozo etadi. Universal jurnalist bu muayyan bir sohani
5

to‛liq egallagan mutaxassis ham demakdir. Aynan mana shu narsa
bir-biriga yaqin bo‛lgan ixtisosliklarni tezlikda o‛zlashtirib olish imkonini beradi.
Yuzaki yondashuv, barcha narsani shunchaki bajarish professional vazifani amalga
oshirish uchun yetarli emas. Medialarning birlashuvi, ya ni konvergensiyaʼ
sharoitida jurnalist ijodi o‛zining ko‛p qirraligi, axborotni qisqa, faktlarga
asoslangan holda,zamonaviy talablarga mos ravishda tezkor uzatishi bilan ajralib
turadi. Raqamli texnologiyalar konvergensiyasi sharoitida media va axborot
savodxonligiga ega bo‛lgan jurnalistlarning ijodiy faoliyati sifat bosqichiga
ko‛tariladi. Shuningdek, universallashuv jarayoni jurnalistlarni quyidagilarni bajara
olishlariga sharoit yaratdi:
• dolzarb, ijtimoiy axborotni yaratish;
• mavjud ijtimoiy jarayonlarni tankidiy jihatdan tahlil eta olish;
• medianing ijtimoiy jarayonlarga ta sir etish ko‛lami va darajasini, unda
ʼ
axborotni namoyish etish shakllarini tushunish;
• ularning o‛zlarining faol fuqarolik pozitsiyasini namoyish etishda undan
foydalanish va ijodiy jihatdan tushunish;
har taraflama puxta va mustaqil qarorlar qabul qilish;
• atrof-muhit haqida yangi axborot olish;
• umumiylik hissiyotini shakllantirishga ko‛maklashish;
• jamiyat rivojining dolzarb masalalari bo‛yicha ommaviy debatlar va dialoglarni
ta minlash va qo‛llab-qo‛vvatlash;
ʼ
• hayoti davomida uzluksiz ta limni qo‛llab-quvvatlash;
ʼ
• o‛z xavfsizligini ta minlagan va ijtimoiy mas uliyatni his qilgan holda
ʼ ʼ
mediadan foydalanish;
• fuqarolik jamiyati va global axborot tarmog‛ini shakllanishi va rivojini qo‛llab-
quvvatlash1.
Yuqorida sanab o‛tilganlarning barchasi kun.uz saytida faoliyat yuritayotgan
jurnalistlarda namoyon bo‛lmoqda. Saytning “O‛zbekiston yangiliklari”, “Jahon
6

yangiliklari”, “Iqtisodiyot yangiliklari”, “Jamiyat yangiliklari”, “Fan va texnika
yangiliklari”, “Sport yangiliklari” ruknlari ostida berilayotgan materiallar
respublikamiz va xorijda sodir bo‛layotgan voqea-hodisalarga o‛zgacha, qolipdan
chiqqan holda yondoshuv natijasida juda ham o‛qishlidir. Internet tizimida faoliyat
yurituvchi jurnalist radio, televideniye, matbuotda faoliyat yurituvchi jurnalistdan
albatta farq qiladi. Internet jurnalisti yuqorida tilga olingan jurnalistlarning barcha
xususiyatlarini o‛zida mujassam etgan holda o‛z faoliyatini bajarishi lozim.
Internet jurnalistining mahorati yangiliklarni baholay olishida bilinadi. Bu
jurnalistdan talab qilinadigan asosiy narsalardan biri hisoblanadi. Yangiliklarni
tanlash va ularni baholash internet jurnalisti kundalik faoliyatidagi eng qiyin
yumushlardan biri hisoblanadi. Bu jurnalistning tajribasini ham ko’rsatib beradi.
Masalan, “kun.uz” sayti jurnalistlari yangiliklarni baholashda mazkur saytning
axborot siyosatiga, voqeaning ijtimoiy ahamiyati va dolzarbligiga e tibor berishadi.ʼ
Saytda berilgan “Nazorat qiluvchi idoralar mustaqil bo‘lishi kerak. Davlat
boshqaruvidagi muammolardan biri haqida” sarlavhasi ostida chop etilgan xabar 2
soat ichida 13 804 marta o’qilganini kuzatish mumkin, bu ham albatta
auditoriyaning qiziquvchanligidan dalolat beradi. “Musulmonlar idorasining yo‘l
harakati qoidalariga rioya qilishga doir
fatvosi e’lon qilindi” kabi xabarlar ham foydalanuvchilar diqqat-e tiborini tortib
ʼ
kelmoqda. Internet jurnalistining mahorat qirralaridan yana biri uning tezkorligidir.
Agarda 2-3 yil oldin respublikamizda faoliyat yuritayotgan saytlarning salkam 50
foizi muntazam yangilanmagan bo‛lsa, bugungi kunda sifatli axborotga bo‛lgan
talabning oshishi, saytlarning ko‛payishi va axborot bozori uchun kurash OAV
maqomiga ega saytlarning har kuni yangilanib turishini taqozo etmoqda. Buni
“kun.uz”, “daryo.uz”, “gazeta.uz”, “qalampir.uz”, “xalq so’zi” saytlari misolida
ko‛rishimiz mumkin. Ularda berilayotgan bugungi kunning dolzarb muammolariga
bag‛ishlangan materiallar foydalanuvchilar xabardorligining oshishiga olib
kelmoqda. Agarda saytlar kontenti
bilan tanishish dinamikasini kuzatadigan bo‛lsak, www. uz portalining xabariga
ko‛ra, bir kunda daryo.uz saytiga 422 496 mingga yaqin foydalanuvchilar kirsa,
7

reytingning uchinchi o‛rnini egallagan “qalampir.uz” saytiga 106 086 mingga
yaqin foydalanuvchi kirib, uning mazmuni bilan tanishar ekan. Bu ko`rsatkichlar
ham bugungi kunda insonlarning axborotga qanchalik kuchli ehtiyoji borligini ham
ko`rsatib bermoqda. Aslida jurnalistlar, o‘z kasbiy vazifalariga muvofiq, axborot
vakuumida yashashlari mumkin emas. Blogerlardan olingan ma’lumotlar
jurnalistlar tomonidan rasman e’lon qilinmasa-da, baribir ularni kundalik
faoliyatlarida nazardan qochirmaydilar. Zero, an’anaviy OAVning axborotni
yashirish odati ularga bo‘lgan ishonchga putur yetkazadi. Natijada odamlar
bloglarga o‘xshagan axborot manbalariga murojaat etishga majbur bo‘ladilar.
Bunda auditoriyaning professional jurnalistlarga bo‘lgan ishonchi pasayadi,
blogerlar mavqei esa oshib boraveradi. Natijada an’anaviy jurnalistikaning reytingi
biroz tushib ketishi mumkin. Internet jurnalistining mahorati avvalo jurnalistika
konvergensiyasi jarayonida o‛quvchi uchun qiziq bo‛lgan faktlarni zudlik bilan har
tomonlama, ya’ni matn, video va audio jamlanmasi ko‛rinishida yetkazishdir.
Bugungi kunga kelib saytlarda (“kun.uz”, “daryo.uz”, “gazeta.uz”, “human.uz”)
muhbir bilan birgalikda fotograf va operator faoliyatini kuzatishimiz mumkin, bu
albatta ularda faoliyat yuritayotgan jurnalistlar matn va surat bilan chegaralanib
qolmay, axborotni video va audio shaklida ham aholiga yetkazib
berishayotganliklarini ko’rishimiz mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administrasiyasi huzuridagi Axborot va
ommaviy kommunikasiya agentligi, O‘zbekiston Jurnalistlari ijodiy uyushmasi,
Elektron ommaviy axborot vositalari milliy assosiatsiyasi, Jurnalistlarni qayta
tayyorlash markazi va boshqa tashkilotlarning samarali faoliyat ko‘rsatayotgani
axborot sohasini rivojlantirish uchun zarur barcha sharoitlar yaratilganidan yana bir
dalolatdir.
Soha xodimlarini rag‘batlantirish, yangidan-yangi ijodiy parvozlar sari da’vat
etish, kasb malakasi va mahoratini yuksaltirish, zamon talabiga uyg‘un mutaxassis
kadrlar tayyorlash borasidagi ishlar ko‘lami tobora kengaymoqda. Bu jihatlar
jurnalistikamiz rivojiga xizmat qilayotgan turli ko‘rik-tanlovlar, ijodiy
bellashuvlar,
8

grant-loyihalar, ijtimoiy dasturlarda ham o‘z ifodasini topmoqda.
Bu borada jurnalistlar o‘rtasida o‘tkazib kelinayotgan “Oltin qalam” Milliy
mukofoti, “Yilning eng faol jurnalisti”, «Eng ulug‘, eng aziz» singari tanlovlar,
”Jurnalistlar bahori”, “Ijtimoiy media maxsulotlar milliy festivali”, “Ozod yurt
to‘lqinlari” kabi mediafestivallar ijod ahlining jamiyatdagi faolligini oshirish,
kasbiy
mahoratini yuksaltirish, iqtidor sohiblarini rag‘batlantirish va qo‘llab-quvvatlashda
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
OAV uchun kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash milliy tizimining
takomillashtirilishiga ham katta e’tibor berilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Milliy
universitetining jurnalistika, O‘zbekiston davlat jahon tillari universitetining
xalqaro
jurnalistika fakultetlarida, shuningdek, O‘zbekiston jurnalistika va ommaviy
kommunikasiyalar universitetida soha uchun kadrlar tayyorlanmoqda va hozirgi
tez
o‘zgarayotgan globallashuv davrida jurnalistikaning o‘ziga xos xususiyatlari,
tarixiy
taraqqiyoti, bugungi holati va istiqboli bilan bog‘liq masalalarni chuqur o‘rganish,
bu borada olib borilayotgan ilmiy- tadqiqot va ijodiy ishlar samaradorligini
ta’minlash hamda ushbu soha uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlashning sifatini
tubdan oshirish yo‘lida ish olib borilmoqda.
Milliy ommaviy axborot vositalarini izchil rivojlantirish, sifat jihatdan yangi
bosqichga ko‘tarish, jahon andozalari talablari darajasida faoliyat ko‘rsatishi uchun
zarur sharoitlarni yaratish, ijodkorlar mehnatini qo‘llab-quvvatlash va
rag‘batlantirish borasida doimiy e’tibor va g‘amxo‘rlik ko‘rsatilib kelinmoqda.
“Bugun biz yashayotgan shiddatli XXI asrda zamonning o‘zi hayotimizga keskin
sur’atlar bilan kirib kelayotgan globallashuv jarayonlari O‘zbekiston ommaviy
axborot vositalari va jurnalistlar ahli oldiga bizning ezgu maqsadimiz bo‘lgan
demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyat barpo etish yo‘lida g‘oyat muhim,
dolzarb vazifa va talablarni qo‘ymoqda. Buning uchun ommaviy axborot vositalari
9

vakillaridan nafaqat professional bilim va malaka, hayotiy tajriba, o‘z so‘zi uchun
ma’sulyati hissi, ayni vaqtda yuksak grajdanlik pozitsiyasi, ma’naviy jasorat ham
talab etiladi”, — degan edi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev o‘z ma’ruzalarida. Davlat
rahbarining biz jurnalistlarga yuksak ishonchi, har tomonlama qo`llab
quvvatlanishi,
sharafli kasb egalari oldiga yuksak va sharafli vazifalarni yuklaydi.
“Hamma davrlarda ham jurnalistlarga oson bo‘lmagan. Bu kasbni bilib turib
tanlaganmiz. Jurnalistika kurashishni talab qiladigan soha. Matbuot va ommaviy
axborot vositalarini to‘rtinchi hokimiyat darajasiga chiqishini istaymiz. Bugun biz
shu kuchga to‘laqonli ega bo‘lish uchun harakat qilyapmiz.
O‘zbek jurnalistikasining erkinligi, yutuqlari haqida gapirilganda ko‘pchilik
avvalgi
davr bilan qiyoslashga o‘rganib qoldi. Bunday solishtirish u qadar to‘g‘ri emas,
nazarimda. Chunki jurnalistikamizni avvalgi vaziyati bilan qiyoslagandan ko‘ra,
“Aslida jurnalistika qanday bo‘lishi kerak?” degan savol nuqtai nazar bilan
qarashimiz lozim.
Sohamizning bugungi natijalari uchun kimgadir rahmat aytishimiz shart emas.
O‘zi shunday bo‘lishi, bundan ham yaxshiroq bo‘lishi kerak-da. Hamkasblarimga
shuni aytgan bo‘lardimki, oldinga yanayam katta maqsadlar qo‘yib, haqiqiy
to‘rtinchi hokimiyat bo‘lishga intilaylik. Bilasizmi, demokratiya ancha rivojlangan
davlatlarda matbuot va ommaviy axborot vositalariga nisbatan birinchi hokimiyat
sifatida ham qarashadi. Bu jurnalistikaning kuchida ko‘rinadi. Shuning uchun
kuchli mamlakatlarda kuchli jurnalistika barqaror taraqqiyotning asosiy
omillaridan biri sifatida o‘zini ko‘rsatgan. O‘zbek jurnalistikasi ham ana shunday
maydonga chiqishi kerak. Buning uchun esa eng avvalo, jamiyatning,
iqtisodiyotning rivojlanishida shaffoflik muhim. Nima uchun aynan 27 iyun –
Matbuot va OAV xodimlari kuni sifatida nishonlanishini bilasiz-ku. Chunki bu
kunda ilk milliy nashrimiz “Taraqqiy” chop etila boshlangan. Bu kunni bayram
sifatida nishonlar ekanmiz, mustamlakachilik zamonidagi o‘sha og‘ir vaziyatlarda
10

milliy matbuotimizning poydevorini qo‘ygan insonlardan shijoatni,
jasoratni o‘rganaylik, ulardan ruh olaylik. Ular millat qayg‘usi bilan yashagan.”
“Rost24.uz” sayti bosh muharriri Anora Sodiqova o’zining “Hurriyat” gazetasi
2021
yil 27 iyun soniga bergan intervyusida jurnalistika sohasidagi yutuq va
kamchiliklar
haqida o`z qarashlarini bayon etgan.
Axborot (Informatsiya) termini “information” lotincha so‘zdan olingan bo‘lib,
ma’lumot berish, tushuntirish ma’nosini anglatadi2. Qadimdan bu tushuncha orqali
odamlar o‘rtasida og‘zaki, yozma va boshqa usullar vositasida ma’lumot
almashinish tushunilgan. “Informasiya” tushunchasiga keng, har tomonlama izohni
kibernetika beradi. Uning asoschisi Nobert Viner shunday yozadi: “Informasiya bu
tashqi olamdan olingan ma’lumot mohiyatiga bizning moslashuvimiz va bizning
xis-tuyg‘ularimiz moslashuvi jarayoni bilan izohlanadi”3. Ikkinchi tomondan
“informasiya” tushunchasi “ma’lumot bilan ta’minlangan, ya’ni axborot uzatish va
uni ommaviylashtirish” ma’nosini ham anglatadi. Axborot - inson va jamiyat
hayotidagi o‘ziga xos hodisadir.
Bir tomondan, axborot bu inson va jamiyatning mavjudlik sharoitlariga moslashuv
imkoniyatini ta’minlovchi, atrofimizdagi dunyo haqidagi bilimlarni yig‘ish vositasi
bo‘lib, ular asosida inson va jamiyat o‘z ehtiyojlarini qondirish va manfaatlarini
amalga oshirish maqsadlarida to‘g‘ri keladigan harakat yo‘nalishini tanlashadi.
Masalan, “ko‘chada yomg‘ir yog‘yapti” degan axborot sayrga otlangan kishi uchun
soyabon olish zarurligi haqida qaror qabul qilishga yordam beradi.
Boshqa tomondan, axborot bu - insonni, uning harakatlarini, jamoat tashkilotlari
faoliyatini, davlat hokimiyati organlarini, texnik tizimlarni boshqarish vositasidir.
Axborot muloqoti shaxsni tarbiyalash, ta’lim berish va shakllantirishning asosini
hosil qiladi. Axborot insonga ijtimoiy va texnik me’yorlarning mazmunini
yetkazish, uni ushbu me’yorlarga amal qilmaslikning bo‘lg‘usi salbiy oqibatlari
haqida ogohlantirishning yagona vositasi hisoblanadi.
Bugungi kun insonlari kundalik hayotini axborot yoki yangiliklarsiz tasavvur eta
11

olmaydi. Zamonaviy media makonda juda katta hajmdagi axborotlarni auditoriya
har kuni qabul qilyapti. “Buning uchun ommaviy axborot vositalari vakillaridan
nafaqat professional bilim va malaka, hayotiy tajriba, o‘z so‘zi uchun ma’sulyati
hissi, ayni vaqtda yuksak grajdanlik pozitsiyasi, ma’naviy jasorat ham talab
etiladi”4. Bugun biz yashayotgan shiddatli XXI asrda zamonning o‘zi, hayotimizga
keskin sur’atlar bilan kirib kelayotgan globallashuv jarayonlari O‘zbekiston
ommaviy axborot vositalari va jurnalistlar ahli oldiga bizning ezgu maqsadimiz
bo‘lgan demokratik davlat, kuchli
fuqarolik jamiyat barpo etish yo‘lida go‘yat muhim, dolzarb vazifa va talablarni
qo‘ymoqda”.5 Darhaqiqat, jahonda sodir bo‘layotgan dolzarb mavzular, hodisalar,
voqealarni
eng birinchi OAV orqali kuzatamiz. Bu borada auditoriyaga tezkorlik, xolislik,
aniqlik kabi tamoyillar birlamchi ahamiyatga ega. Hozirgi kunda axborot olish va
axborot tarqatish maydoni sifatida internetning hayotimizning ajralmas qismiga
aylanib ulgurdi. Global tarmoq, globallashuv axborot va ommaviy axborot
vositalari
tushunchasini ham tubdan o‘zgartirib yubordi. Bu haqida so‘z yuritganda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoyev quyidagi fikrlarni aytadi:
“Internet hayotimizga tobora chuqur kirib borayotganini alohida qayd etish lozim.
Hozirgi vaqtda global tarmoqda Uz domenli veb-saytlar, axborot portallari soni
400 dan oshib ketgani, ularning aksariyati xorijiy tillarda faoliyat ko‘rsatayotgani,
ushbu yo‘nalishda yangi ijodiy avlod – Internet jurnalistlari shakllanib borayotgani
e’tiborga sazovordir. Haqiqatdan ham internet jurnalistlar faoliyatida yangi shakl
va uslublarni joriy etdi. Bu borada muammoning yana bir jihatini e’tibordan
qoldirmaslik kerak eng avvalo,
internet aniq va noaniq bo‘lgan axborot manbaidir. Ikkinchidan, bu global
tarmoqda
auditoriya ham axborot iste’molchisi, ham axborot tarqatuvchisi sifatida faoliyat
ko‘rsatadi. U o‘zida juda ko‘p manbalar va manzillarni jamlagan.
Bu yil ham internet jurnalistika bo‘yicha "Eng yaxshi jurnalistik material
12

uchun" nominatsiyasi g‘oliblari taqdirlandi. Turkiston” saroyida "Oltin qalam"
milliy mukofoti uchun XV tanlov g‘oliblarini taqdirlash marosimi o’tkazildi.
(03.05. 2021). "Eng yaxshi jurnalistik material uchun" nominatsiyasi bo‘yicha
birinchi o‘ringa "kun.uz" internet sayti muxbiri Abror Zohidov internet tarmog‘ida
mamlakatimiz hayotining turli sohalaridagi islohotlar tezkor va tahliliy yoritilgan
materiallari uchun loyiq topildi.
Ikkinchi o‘ringa O‘zA bosh muharriri Abdujalol Taypatov ijtimoiy-ma’naviy
mavzudagi materiallari uchun munosib ko‘rildi.
Uchinchi o‘rin Nuz.uz internet nashri muxbiri Oliya Taishevaga dolzarb
mavzudagi tanqidiy-tahliliy materiallari uch un berildi.
1.2 Yoshlar o’rtasida axborot iste’moli madaniyati pastligining va
ijtimoiy muhitga ta’siri.
Internet bugungi axborot makonining muhim bo’g’iniga aylandi. Hozirda
internetdan nafaqat kompyuter tarmog’i, balki kosmik aloqa yo’ldoshlari,
radiosignal, kabel televideniyesi, telefon, uyali aloqa orqali ham foydalanish
mumkin. Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Bugungi
kunda 2 milliard ortiqroq kishi u yoki bu darajada undan foydalanishi ham mazkur
fikrlarning to’g’riligini tasdiqlaydi.
50 millionlik auditoriyaga erishib, ommalashish uchun radioga 38 yil,
televideniyega 13 yil, kabel televideniyega 10 yil kerak bo’lgani holda, bu
bosqichni
internet 5 yilda bosib o’tdi. Internet odamlar ongi va hissiyotlariga, tafakkur
tarziga,
xulq-atvorlariga ta’sir ko’rsatishda katta imkoniyatlarga ega. Internetning bugungi
kundagi rivoji g’oyaviy ta’sir o’tkazishning miqyosi va ko’lamining keskin
darajada
o’sishiga olib keldi.Internet bugungi axborot makonining muhim bo’g’iniga
13

aylandi.
Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib borayotganini quyidagi
raqamlardan bilib olish mumkin: 2000 yildan 2012 yil oxiriga qadar dunyoda
internetdan foydalanuvchilar soni 9,6 barobarga oshib, 2,4 milliard kishiga etdi,
mobil aloqa abonentlari soni esa 13,4 barobarga oshib, 6,7 milliardni tashkil etdi.
Internetdan foydalanuvchilarning 44,8 % (1,1 mlrd. kishi) Osiyo, 21,6 % (519 mln.
kishi) Yevropa, 11,4 % (274 mln. kishi) Shimoliy Amerika qit’alariga to’g’ri
keladi.
Jahon veb-auditoriyasining 45 %ini 25 yoshgacha bo„lgan shaxslar tashkil etadi.
Mazkur o„smirlarning 68 % har kuni kimgadir SMS-xabar jo„natadi, 51 % ijtimoiy
tarmoqlarga kiradi, 30 % elektron pochtadan foydalanadi. Ayni vaqtda virtual
olamda 600 mln.ga yaqin internet saytlar mavjud bo’lib, har oyda o’rtacha 201,4
trln. videorolik ko’rib chiqiladi, har kuni 144 mlrd. elektron maktub jo’natiladi.
Ko'pgina Internet foydalanuvchilari mobil qurilmalar yordamida Internetga
kirishni afzal ko'rishadi - 2018 yilda keng polosali ulanishning ulanish soni 5,3
milliardga yetdi, 2007 yildagi 268 millionga nisbatan. Dunyoda 100 kishiga to'g'ri
keladigan ushbu turdagi aloqa ulushi 2007 yildagi 4% dan 2018 yilda 69,3% gacha
o'sdi. 2018 yil oxiriga kelib 1,1 milliard simli internet aloqasi qayd etildi. 4
milliard
Internet foydalanuvchisi 2018 yil yanvar oyining oxirida biz "We Are Social"
global
media-agentligi va "HootSuite" ijtimoiy media boshqaruv platformasini ishlab
chiquvchisi hisobot chiqardi, unga ko'ra dunyo bo'ylab to'rt milliarddan ortiq odam
Internetdan foydalanadi. Internetdan foydalanuvchilar soni 2018 yil oxiriga kelib
4,021 milliardni (dunyo aholisining 53 foizini) tashkil etdi, bu 2017 yilning shu
davriga nisbatan 7 foizga ko'pdir.
Aholining keng qatlamlari foydalanishi mumkin bo'lgan smartfonlar va mobil
aloqaning tarif rejalari narxlarining pasayishi tufayli yangi foydalanuvchilarning
aksariyati tarmoqda paydo bo'ldi. 2017 yilda 200 milliondan ortiq kishi birinchi
marta mobil qurilmani sotib oldi. Shunday qilib, dunyo aholisining uchdan ikki
14

qismidan ko'prog'i mobil telefonlarni (asosan, smartfon) sotib olgan.
Foydalanuvchilar soni mobil telefonlar 2018 yilda bu 5,175 milliard kishini (68%)
tashkil etadi, bu 2017 yilning shu davriga nisbatan 4 foizga ko'pdir.
Xalqaro elektraloqa ittifoqi (XEI) tomonidan taqdim etilgan ma lumotga ko ra‟ ‟
2020 yilga kelib Internet 60 foizga ega bo'ldi. Bu degani dunyoda 4,1 milliard kishi
Internet bilan ta'minlandi. O„zbekistonda internet xizmatidan foydalanuvchilar
soni -22,1 milliondan oshdi. Shundan mobil internet foydalanuvchilari soni -19
millionni tashkil etmoqda. Mamlakat bo„yicha aholi punktlarining mobil aloqa
bilan qamrab olinishi darajasi 97 foizni, mobil internet qamrovi esa 87 foizni
tashkil etdi.[6] 26 mingga yaqin “uz” domenidagi veb-saytlar faoliyat olib
bormoqda. 200 dan ortiq vebsayt ommaviy axborot vositasi sifatida ro’yxatga
olingan. Internetning ta’sir kuchi beriladigan materiallarning tezkorligi,
ko’tarilayotgan masalalarning dolzarbligi hamda tahliliylik darajasi va mavjud
muammolarning samarali echimlarini taklif etishiga ko’p darajada bog’liq.
Birinchi prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, shuni unutmaslik
kerakki, “bugungi kunda inson ma’naviyatiga qarshi yo’naltirilgan, bir qarashda
arzimas bo’lib tuyuladigan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv
shiddatidan kuch olib, ko’zga ko’rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan
qoplab
bo’lmaydigan ulkan ziyon yetkazishi mumkin.
Unda o’z-o’zini o'sdirishning oson yo’llarini targ’ib qiluvchi 9 mingdan, erotik
mazmunga ega 4 mingdan ziyod saytlarning mavjudligi ham buning isboti bo’la
oladi. Mutaxassislar o’tkazgan maxsus tadqiqotlar mavjud saytlarning taxminan 12
foizi pornografik xarakterga egaligini ko’rsatadi. Mavjud maxsus dasturlar internet
tarmog’idagi pornografiyaning faqat 90 foizinigina filtrlaydi, ya ni komyuterdan
‟
foydalanuvchining ixtiyoridan tashqarida ekranda paydo bo’lishi yo’liga to’siq
qo’ya oladi. Demak, qanchalik harakat qilinmasin pornografik mazmunga ega
saytlar internetdan foydalanuvchilarning xohish-istagidan qat’i nazar, ularning
diqqatini torta oladi. Jumladan, tadqiqotlarda 42 foiz bolalar va o„smirlar onlayn
pornografiya ta’siriga tushishi qayd qilinadi.
15

Shuningdek, mutaxassislar ma’lumotlariga ko’ra, internet orqali tarqatiladigan
komyuter o’yinlarining 49 foizi sezilarli darajada zo’ravonlik va yovuzlik
ko’rinishiga ega, 41 foiz jangari (turli otishmalar va portlashlarga asoslangan)
o’yinlarda esa o’yin qahramoni o’z maqsadiga etishish uchun shunday zo’ravonlik
va yovuzlik sodir etadi. 17 foiz o’yinlarda ana shu zo’ravonlik va yovuzlikning
o’zi bosh maqsad hisoblanadi. Internet rivoji, u berayotgan imkoniyatlar o’ziga xos
qaramlikni ham keltirib chiqarmoqda. Ma’lumotlarga ko’ra, dunyo bo’yicha
internetdan foydalanuvchilarning taxminan 10 foizi unga mustahkam bog’lanib
qolgan. BMT Bosh assambleyasi 2006 yil 8 sentabrda qabul qilingan “BMTning
global aksilterror strategiyasi”da yangi uslublar qatorida bioterrorizm hamda
internetdan terror maqsadida foydalanishning oldini olish choralarini kuchaytirish
alohida qayd etilgan. 2007 yil noyabrda AQSH Davlat departamenti “Tashqi
raqamli aloqalar guruhi” nomli maxsus axborot dasturini joriy qilgan. Dastur
maqsadi – arab, fors, urdu va boshqa tillardagi internet saytlari, chat va bloglarda
AQSH siyosati haqidagi dezinformatsiya (noto’g’ri ma lumotlar)ga qarshi kurash‟
hisoblanadi. Dasturga ko’ra, zarur hollarda, departament xodimlari internet orqali
rasman muloqotga kirishi va savollarga javob berishi, aniq hujjatlar asosida
ma’lumot keltirishi ko’zda tutilgan. So’nggi yillarda terroristik tashkilotlar
g’oyalarini targ’ibtashviq qilishga qaratilgan
vebsaytlarning soni bir necha barobarga oshgan. Xususan, 10 yil avval bunday
saytlar soni 20 ta bo’lsa, bugungi kunda dunyoda terroristlar foydalanigan 7000
dan ortiq internet saytlari mavjud bo’lib, ularga xizmat ko’rsatuvchi portallar soni
ortib
bormoqda. Bunday internet saytlar to’satdan paydo bo’ladi, vaqt o’tgach yo’qoladi,
mazmunini o’zgartirmagan holda, tez-tez nomlanishi va domenini o’zgartirib
turadi
 Internet quyidagilar bilan terroristlar uchun qulay hisoblanadi:
 Internetga kirishning osonligi;
 Foydalanuvchilar sonining ko’pligi;
16

 Aloqaning anonimligi;
 Tashqaridan boshqarish va tahrir qilish cheklangani;
 Axborotlar qisqa muddatda keng makonda tez tarqalishi;
 Faoliyat sarf-xarajatlarining bir necha barobar kamligi.
Terroristlar internetdan quyidagi maqsadlarda foydalanadilar:
Targ’ibot va tashviqot maqsadida ma’lumot tarqatish;
 Yangi a’zolarni yollash (verbovka);
 A’zolik va xayriya badallarini yig’ish hamda ulardan foydalanish;
 Tarmoq va shahobchalar tashkil etish;
 Terroristlarni o„qitish, ko„rsatmalar berish;
 Razvedka va ma’lumot qidirish;
 Yangi terroristik harakatlarni rejalashtirish va boshqarish
Yirik siyosatchilardan biri Buyuk Britaniya sobiq Bosh vaziri Margaret Tetcher
"Ommaviy axborot vositalari terrorchilar uchun kislorod vazifasini utaydi", degan.
Bu gapning mag’zini chaqan odam "ommaviy axborot vositalari terrorchilar uchun
havodek zarur ekan", degan xulosaga keladi. Bir qarashda bu fikr mantiqsizday
tuyuladi. Chuqurroq uylab kursak-chi? Aslida, terrorchilar bir qancha insonlarni
shafqatsizlik bilan uldirish orqali millionlarda qo’rquv va daqshat uyg’otishga
intiladilar. Demaq ularning maqsadlari - uldirish emas, jamoatchilikka kuchli ta’sir
qilishdir. Taassufki, ba’zi ommaviy axborot vositalari uzlari bilmagan holda
terrorizmning buzg’unchiliq qo’poruvchilik ta’sirini yanada oshirishga "xizmat"
qilib qo’yadilar. Ularning terror oqibatlari haqidagi vahimali axborotlari
insonlardagi qurquvni, daqshatni, himoyasizlik hissini yanada kuchaytirib
yuboradi.
Vaziyatni beqarorlashtirish yoki davlat organlari tomonidan qaror qabul
qilinishiga ta’sir ko’rsatish yohud siyosiy yoki boshqa ijtimoiy faoliyatga
to’sqinlik
qilish maqsadida davlat yoki jamoat arbobi yohud hokimiyat vakilining davlat yoki
jamoatchilik faoliyati munosabati bilan uning hayotiga suiqasd qilish yoki uning
17

badaniga shikast yetkazish, mol-mulk musodara qilinib, o’n yildan o n besh‟
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi . O zbekiston
‟
Respublikasining
“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to g’risida”gi qonunining 5 – moddasi. “Din
‟
davlatdan ajratilganligi” Terrorizm, narkobiznes va uyushgan jinoyatchilikka
ko’maklashadigan, shuningdek boshqa g’arazli maqsadlarni ko’zlovchi diniy
tashkilotlar, oqimlar, sektalar va boshqalarning faoliyati man etiladi. Davlat
hokimiyati va boshqaruv organlariga, mansabdor shaxslarga tazyiq o’tkazishga
qaratilgan har qanday urunish, shuningdek yashirin diniy faoliyat qonun bilan
ta’qiqlanadi . Bu kabi axborotlarga qarshi aksiltarg’ibotni uyushtirish zarurati
tug’iladi.
II BOB. Axborot urushi davrida ma’naviy immunitetni
shakllantirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlarning o’rni .
2.1 Mafkuaviy tahdidlarga qarshi ma’naviy immunitetni shakllantirish
omilllari.
Xalqimizni turli g’oyaviy va mafkuraviy tahdidlardan asrash, jamiyatda
mafkuraviy immuniet hosil qilish uchun uni, avvalo, taraqqiyot qonunlarini chuqur
aks ettiradigan sog’lom, insonparvar g’oya va mafkura bilan qurollantirish kerak.
O’zligimizni, odob – axloqimizni, merosimiz, qadriyatlarimiz va milliy ruhimizni
18

zararli g’oyalar va mafkuralar ta’siridan avaylab-asrash, ularga qarshi
fuqarolarimiz va yoshlarimiz qalbida mafkuraviy immunitetni akllantirish
orqaligina milatni
mafkurasini asrash va yanada yuksaltirishimiz mumkin. Mafkuraviy immunitet
yuksaltirishda ta’lim-tarbiyaning ahamiyati kattadir. Shu boisdan ham, ta’lim-
tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri “Shaxs manfaati va ta’lim
ustuvorligidir. Shunday ekan, bugun barcha davlatlar ta’limiga imkon qadar ko’p
yangilik kiritishga intilmoqda. Yangilik yaratishga intiluvchan shaxsni tarbiyalash
uchun mazmuniga ijodkorlik ruhi va motivlari hukm surishi lozim. Bunda
innovatsion faoliyat subyektining talablarini qondirishdan innovatsion faoliyat
subyekti ehtiyojining majmuaviyligini anglash va shakllantirishgacha bo’lgan
amaliy faoliyati jarayonida yuzaga keluvchi subyektning yangilikni yaratish va
o’zlashtirishga bo’lgan ehtiyoj va qiziqishlarni o’zida ifoda etuvchi kuch bo’lmog’i
lozim. Uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta’lim – tarbiya
samaradorligini yangi sifat bosqichiga ko’tarishdan asosiy maqsad yoshlarimizning
ma’naviy, huquq va manfaatlarini himoyalash ularning zamonaviy bilim va kasbga
ega bo’lishini bugungi o’ta murakkab va tahlikali zamonda mavjud bo’lgan har
qanday xatarga zararli ta’sir va oqimlarga nisbatan ogoh va hushyor bo’lib
yashashini va jamiyatimiz hayotida munosib o’rin egallashini ta’minlashdan iborat
hisoblanadi. Uzluksiz ta’lim tizimining shakllanishi o’z-o’zidan kadrlar tayyorlash
jarayonining yangicha mazmun kasb etishini ta’minlaydi. Barkamol shaxs va
malakali mutaxassisni tayyorlashga yo’naltirilgan uzluksiz ta lim tizimi (shu‟
jumladan, tarbiya) jarayonining yangi mazmuni mazkur jarayonga ilm fan, texnika
va ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan g’oya, kashfiyot va yutuqlarning tatbiq
etilishi. Ushbu jarayonda demokratik, insonparvarlik tamoyillarining ustuvor o’rin
tutishi, ta’lim va tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish (ya’ni, ta’lim-tarbiya
jarayonining asosiy subyektlaridan biri bo„lgan o’quvchi – ta’lim oluvchi
shaxsning hurmat qilinishi. Uning sha’ni, or-nomusi, qadr-qimmati va huquqlari
daxlsizligining ta’minlanishi), ta’lim oluvchi (o’quvchi)ning zamonaviy pedagogik
jarayondagi faol ishtirokini yuzaga keltirish uchun muayyan shart sharoitlarni
19

yaratish, ularning xohish-istaklari bilan o’rtoqlashish, shaxsiy tashabbuslarni
qo’llab-quvvatlash, ularda mustaqil fikr yuritish layoqatini tarbiyalash, bu borada
muayyan ko’nikma hosil qilish, hosil qilingan ko’nikmaning faoliyat malakasiga
aylanishga rag’bat bildirish, o’quv (manbalari va ko’rsatmali vositalar) mazmunida
yuqorida qayd etilgan g’oyalarning o’rin olishiga erishish, ta’lim oluvchilarda
bilim olishga nisbatan ichki ehtiyoj, qiziqish, rag’batni yuzaga keltirish,
shuningdek, ongli munosabatni qaror toptirish va hokazolar asosida yaratiladi.
2.2 Ma’naviy tahdidlarga qarshi kurashda milliy va umuminsoniy
qadriyatlar muhimligi.
Istiqlolga erishgan har bir xalq, millat va davlat o‘z taraqqiyot yo‘llarini qidiradi.
Siyosiy hokimiyatni qo‘lga olish milliy taraqqiyot uchun dastlabki qadam, barcha
muammo ushbu hokimiyatni qo‘lda saqlab qolish, kishilar qalbida istiqlolga
ishonch uyg‘otish va ularni jamiyatni yangilashga jalb etishdadir.
20

“Mustaqil O‘zbekistonning kuch-qudrat manbai xalqimizning milliy
qadriyatlarimizga sodiqligidir. Xalqimiz adolat, tenglik, ahil qo‘shnichilik va
insonparvarlikning nozik ko‘rtaklarini asrlar bo‘yi avaylab-asrab kelmoqda.
O‘zbekistonni ma’naviy yangilashning oliy maqsadi ana shu an’analarni qayta
tiklash, ularga yangi mazmun bag‘ishlash, zaminimizda tinchlik va demokratiya,
farovonlik, madaniyat, vijdon erkinligi va har bir kishini kamol toptirishga erishish
uchun shart-sharoit yaratishdir” 1
.
Falsafiy tafakkur asosidagina bu muammolar bilan bog‘liq bo‘lgan tarixiy,
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy, mafkuraviy masalalarni chuqur ilmiy
umumlashtirish, asosiy qonunlari va qonuniyatlarini ochib berish mumkin. Bu
boradagi falsafiy umumlashmalar o‘tmishning ilmiy yakuni hamda istiqlolni to‘g‘ri
anglash, taraqqiyotga yo‘naltirilgan mafkura uchun zarur bo‘lgan muhim dastur
hamdir.
Biz odatda ma’naviyat haqida, uning ma’no-mazmuni, hayotimizdagi o‘rni
va ahamiyati haqida ko‘p gapiramiz. Lekin negadir aksariyat hollarda ko‘pchilik
ma’naviyat o‘zi nima, degan savolga aniq va lo‘nda javob berishga qiynaladi.
Mas’ul rahbarlik lavozimlariga nomzodlarni tanlashda o‘tka-ziladigan suhbat
jarayonida ularning professional malakasi, bilimi, tash-kilotchiligi, hayotiy
tajribasi, insoniy fazilatlari bilan bir qatorda ma’naviy saviyasiga ham alohida
e’tibor qaratiladi. Va ko‘p hollarda, ma’naviyat haqida beriladigan savollarga har
xil, ba’zan esa bir-biriga qarama-qarshi, qandaydir noaniq, sayoz javoblarni ham
eshitishga to‘g‘ri keladi.
Albatta, «ma’naviyat» tushunchasining ilmiy, falsafiy, adabiy yoki oddiy
tilda ifodalanadigan ko‘plab ta’riflarini keltirish mumkin. Umuman, o‘zida juda
chuqur va keng qamrovli ma’no-mazmunni mujassam etgan bu tushunchaga har
qaysi ma’rifatli inson o‘zining falsafiy yonda-shuvi, siyosiy qarashlari va e’tiqodi,
ongu tafakkuridan kelib chiqqan holda turlicha ta’rif va tavsiflar berishi tabiiy.
Shuning uchun ham bu masala bo‘yicha ilmiy adabiyotlarda, kundalik matbuotda
1 1
Жўраев Н. Миллий истиқлол мафкураси, шаклланиш жараёни. // Шарқ машъали.; 1998. - 3-4
сон. -Б.6.
21

bir-biridan farq qiladi-gan fikr-mulohazalarni uchratganda bundan
taajjublanmasdan, ularni har qaysi muallifning o‘ziga xos dunyoqarashi,
mushohada tarzi ifodasi sifa-tida qabul qilish o‘rinlidir.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, keyingi yillarda bu mavzuda olimla-rimiz
tomonidan tayyorlangan ilmiy risolalar, o‘quv qo‘llanmalari, lug‘at-larda
«ma’naviyat» tushunchasi va uning asosiy tamoyillariga o‘ziga xos ta’-riflar
berilayotganini kuzatish mumkin. «Ma’naviyat» tushunchasining maz-muni faqat
«ma’ni», «ma’no» degan so‘zlar doirasida chegaralanib qolmaydi. Nega deganda,
insonni inson qiladigan, uning ongi va ruhiyati bilan cham-barchas bog‘langan bu
tushuncha har qaysi odam, jamiyat, millat va xalq hayo-tida hech narsa bilan
o‘lchab bo‘lmaydigan alohida o‘rin tutadi.
Shu fikrni mantiqiy davom ettirib, ma’naviyat — insonni ruhan poklanish,
qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, iro-dasini baquvvat,
iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘o-tadigan beqiyos kuch, uning
barcha qarashlarining mezonidir, desak, tari-ximiz va bugungi hayotimizda har
tomonlamao‘z tasdig‘ini topib borayotgan haqiqatni yaqqol ifoda etgan bo‘lamiz.
«Ma’naviyat» tushunchasi jamiyat hayotidagi g‘oyaviy, mafkuraviy, ma’-
rifiy, madaniy, diniy va axloqiy qarashlarni o‘zida to‘la mujassam etadi. Shuning
uchun ham bu mavzuda fikr yuritganda, mazkur qarashlarning barcha-sini
umumlashtirib, keng ma’nodagi «ma’naviyat» tushunchasi orqali ifoda etish
mumkin. Ma’naviyatning negizi va ma’no-mazmunini belgilaydigan asosiy
xususiyatlar, birinchi galda insonning ruhiy poklanishi va qalban ulg‘ayishi haqida
gapirar ekanmiz, bir masalaga alohida e’tibor berishimiz lozim.
Albatta, bu dunyoda halol va pok yashashni o‘zi uchun hayotiy e’tiqod, oliy
maqsad deb biladigan odamlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Aynan ana shunday
insonlar va ularning ezgu ishlari tufayli bu yorug‘ olamda ma’-naviyat hamisha
barqaror bo‘lib keladi. Lekin, bunday olijanob fazilatlar-dan butunlay uzoq bo‘lib
yashaydigan, hayotning ma’no-mazmunini o‘zicha tal-qin qiladigan shaxslar ham
oz emas. Ming afsuski, ular o‘zini xuddiki dunyoning haqiqiy egasidek, bekamu
22

ko‘st, boshqalarning havasini tortadigan umr kechirayotgandek, baxt qushi boshiga
qo‘ngandek his qilishga urinadi.
Tabiiyki, bunday holatlarni ko‘rib-kuzatib, o‘zi uchun ezgu niyatlarni
yuksak maqsad qilib ko‘ygan insonlar qalbida qandaydir ikkilanish va shub-ha
paydo bo‘lishi mumkin. Odamlarni o‘ylantirib qo‘yadigan bunday holatlar hayotda
ko‘p uchraydi. Bunga qanday izoh berish mumkin?
Hammamizga ma’lumki, muqaddas kitoblarimiz va qadriyatlarimiz, buyuk
mutafakkir ajdodlarimiz merosi bizni doimo halol mehnat bilan yashashga,
mardlik, saxovat va kamtarlikka chaqiradi, lekin, shu bilan birga, hayotda bu kabi
da’vatlarga amal qilishga intiladigan odam ko‘pincha turli qiyinchiliklar, hatto
azobu uqubatlarga duch kelishini kuzatish qiyin emas. Tan olish kerakki, yuksak
ma’naviy tushunchalar bilan yashashga harakat qiladigan odamning bugun ham
ko‘p mashaqqatlarni, og‘ir sinov va to‘siqlar, muammolarni yengib o‘tishiga
to‘g‘ri keladi.
Ma’naviyatning yana bir muhim xususiyati odamning ichki dunyosi va
irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qilishida yorqin namoyon bo‘ladi.
Vijdon pokligi va bedorligi asrlar, zamonlar osha inson ma’navi-yatining tayanch
ustunlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Jamiyat hayotida adolat va haqiqat, mehr-
shafqat, insofu diyonat kabi tushunchalarni qaror toptirishda aynan mana shu
omilning o‘rni va ta’siri beqiyosdir. Vijdoni uyg‘oq odam yon-atrofida bo‘layotgan
voqealarga, yordam va ko‘makka muhtoj insonlarning muammolariga, adolatning
toptalishiga befarq qaray olmaydi. Ayniqsa, el-yurt manfaatiga zarar yetkazadigan
yovuz xatti-harakatlarga Hech qachon chetdan jim qarab turolmaydi, o‘z yurti va
xalqiga nisbatan xiyonat va sotqinlikni asloqabul qilolmaydi. Bunday holatlarni
ko‘rganda vijdoni qiynaladi, doimo yonib-kuyib yashaydi, qanday qilib bo‘lmasin,
ularni bartaraf etishga intiladi, kerak bo‘lsa, bu yo‘lda hatto jonini ham fido qiladi.
Chindan ham, agar odamzot bu dunyoda ruhan pok bo‘lib, irodasi baquvvat,
iymoni butun, vijdoni uyg‘oq bo‘lib yashamas ekan, inson hayotining qanday
ma’nosi qoladi? Mana shu savol har bir sog‘lom fikrlaydigan odamni hamisha
o‘ylantirishi, sergaklikka chorlab turishi zarur.
23

Bunday ezgu maqsadlarga esa, faqat yuksak ma’naviyat, uzluksiz ma’naviy
tarbiya orqaligina erishish mumkin. Ma’naviyat insonning qon-qoni, suyak-
suyagiga yillar davomida ona suti, oila tarbiyasi, ajdodlar o‘gi-ti, Vatan tuyg‘usi,
bu hayotning ba’zida achchiq, ba’zida quvonchli saboqlari bilan qatra-qatra bo‘lib
singib boradi. Ayniqsa, tabiatga, odamlarga yaqin-lik, doimo yaxshilikni o‘ylab
yashash, halol mehnat qilish, dunyoning tengsiz ne’mat va go‘zalliklaridan
bahramand bo‘lish ma’naviyatga oziq beradi, uni yanada kuchaytiradi.
Ma’naviyatni tushunish, anglash uchun avvalo insonni tushunish, anglash
kerak. Shuning uchun ham o‘zligini, insoniy qadr-qimmatini anglab yetgan har
qanday odam bu haqda o‘ylamasdan yashashini tasavvur qilish qiyin. Biz milliy
ma’naviyatni har tomonlama yuksaltirish masalasini o‘z oldimizga asosiy vazifa
qilib qo‘yar ekanmiz, bugungi kunda ma’naviyatimizni shakl-lantiradigan va unga
ta’sir o‘tkazadigan barcha omil va mezonlarni chuqur tahlil qilib, ularning bu
borada qanday o‘rin tutishini yaxshi anglab oli-shimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos
urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasav-vur etib bo‘lmaydi.
Bu borada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy boylik-lar, kuhna tarixiy
yodgorliklar eng muhim omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Bu ko‘xna tuproqda
milodgacha bo‘lgan davrda va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari,
hali-hanuz o‘zining ko‘rqu tarovatini saklab kela-yotgan osori atiqalarimiz qadim-
qadimdan o‘lkamizda dehqonchilik va hunar-mandchilik madaniyati, me’morlik va
shaharsozlik san’ati yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi. Mamlakatimiz
hududida mavjud bo‘lgan to‘rt mingdan ziyod moddiy-ma’naviy obida umumjahon
merosining noyob na-munasi sifatida YUNESKO ro‘yxatiga kiritshtgani ham bu
fikrni tas-diqlaydi. Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimgi
toshyozuv va bitiklar, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda
kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan ming-minglab qo‘lyozmalar, ularda
mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tib-biyot,
matematika, mineralog‘iya, kimyo, astronomiya, me’morlik, dehqonchilik va
24

boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma’naviy boyli-gimizdir.
Bunchalik katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyoda kamdan-kam topiladi.
Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribasi, diniy,
axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini ifoda etadig‘an bu kabi tarixiy yodgorliklar
orasida bundan qariyb uch ming yil muqaddam Xorazm vohasi hududida
yaratilgan, «Avesto» deb atalgan bebaho ma’naviy obida alohida o‘rin tutadi.
Avvalambor, shuni aytish joizki, olis ota-bobolarimizning akl-zakovati, qalb qo‘ri
mahsuli bo‘lmish bu noyob yodgorlikning zamon to‘-fonlaridan, qanchadan-
qancha og‘ir sinovlardan o‘tib, bizning davrimizgacha yetib kelganining o‘zida
katta ma’no mujassam. Bunday o‘lmas osori atiqalar bu ko‘hna o‘lkada, bugun
biz yashab turgan tuprokda qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo‘lganidan
guvohlik beradi. Ana shunday tarixiy yodgorlik namuna-lari bilan yaqindan
tanishar ekanmiz, ularda ifoda etilgan teran fikr va g‘oyalar, hayot falsafasi bizni
bugun ham hayratda qoldirishiga yana bir karra amin bo‘lamiz.
Misol uchun, «Avesto»ning tub ma’no-mohiyatini belgilab beradigan «Ezgu
fikr, ezgu so‘z, ezgu amal» degan tamoyilni oladigan bo‘lsak, unda hozirgi zamon
uchun ham behad ibratli bo‘lgan saboqlar borligini ko‘rish mumkin. Ana shunday
fikrlar, ya’ni, ezgu niyat, so‘z va ish birligini jamiyat hayotining ustuvor g‘oyasi
sifatida talqin etish bizning bugungi ma’naviy ideallarimiz bilan naqadar uzviy
bog‘liq, nechog‘liq mustahkam hayotiy asosga ega ekani ayniqsa e’tiborlidir.
Ma’lumki, bu dunyoda har qaysi millatning o‘z afsonaviy qahramon-lari,
o‘zi sevib ardoq-laydigan pahlavonlari bo‘ladi. Xalqimiz azaldan o‘z vujudi, o‘z
tomirida mavjud ilohiy qudratga munosib bo‘lmoqqa intilib, o‘z o‘g‘lonlarini
mardlik va halollik, jasurlik ruhida, el-yurt uchun jonini ham ayamaydigan asl
pahlavonlar etib tarbiyalab kelgan. Shu ma’noda, xalq og‘zaki ijodining noyob
durdonasi bo‘lmish «Alpomish» dostoni millatimiz-ning o‘zligini namoyon
etadigan, avlodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan qahramonlik qo‘shig‘idir. Agarki
xalqimizning qadimiy va shonli tarixi tuganmas bir doston bo‘lsa, «Alpomish» ana
shu dostonning shoh bayti, desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Bu mumtoz asarda tarix
to‘fonlaridan, hayot-mamot sinov-laridan omon chiqib, o‘zligini doimo saqlagan
25

el-yurtimizning bag‘rikeng-lik, matonat, olijanoblik, vafo va sadoqat kabi ezgu
fazilatlari o‘z ifodasini topgan.
Milliy ma’naviyatimiz azaldan qanday omil va mezonlar negizida shakllanib
kelayotgani xal-kimiz uchun eng aziz va eng milliy bayram — sharqona yangi yil
bo‘lmish Navro‘z ayyomi misolida ayniqsa yorqin namoyon bo‘ladi. Ko‘hna
tariximizni shu ma’noda ko‘z o‘ngimizdan o‘tkazib, taxlil qiladigan bo‘lsak,
muhim va ibratli bir fikrni takroran aytishga to‘g‘ri keladi. YA’ni, ota-bobolarimiz
ruhiy olamining tomir-ildizlari aynan yuqorida zikr etilgan ma’naviy zaminda,
tarihda ham, bugun ham barchaning havasini tortib kelayotgan olijanob fazilatlar
asosida shakllangan.
Barchamizga yaxshi ma’lumki, din azaldan inson ma’naviyatining tarkibiy
qismi sifatida odamzotning yuksak ideallari, haq va haqiqat, in-sof va adolat
to‘g‘risidagi orzu-armonlarini o‘zida mujassam etgan, ularni barqaror qoidalar
shaklida mustahkamlab kelayotgan g‘oya va qarashlarning yaxlit bir tizimidir.
Ayniqsa, ko‘p asrlar mobaynida xalqimiz qalbidan chuqur joy olib, hayot
ma’nosini anglash, milliy madaniyatimiz va turmush tarzimizni, qadriyatlarimiz,
urf-odat va an’analarimizni bezavol saqlash-da muqaddas dinimiz qudratli omil
bo‘lib kelayotganini alohida ta’kidlash joiz. Nega deganda, insoniylik, mehr-
oqibat, halollik, oxiratni o‘ylab yashash, yaxshilik, mehr-shafqat singari
xalqimizga mansub bo‘lgan fazilatlar aynan ana shu zaminda ildiz otadi va
rivojlanadi.
Bugungi kunda islom diniga nisbatan butun dunyoda qiziqish va intilish
kuchayib, uning xayrixoh va tarafdorlari ko‘payib borayotgani hech kimga sir
emas. Buning asosiy sababi muqaddas dinimizning haqqoniyligi va pokligi,
insonparvarligi va bag‘rikengligi, odamzotni doimo ezgulikka chorlashi, hayot
sinovlarida o‘zini oqlagan qadriyat va an’analarni ajdodlar-dan avlodlarga
yetkazishdagi beqiyos o‘rni va ahamiyati bilan bog‘liq. Va xal-qimizning
ma’naviyatini shakllantirishga, har qaysi insonning Olloh mar-hamat qilgan bu
hayotda to‘g‘ri yo‘l tanlashi, umrning mazmunini anglashi, avvalambor, ruxiy
26

poklanish, yaxshilik va ezgulikka intilib yashashida uning ta’sirini boshqa hech
qanday kuch bilan qiyoslab bo‘lmaydi, deb o‘ylayman.
Ma’naviyatning inson va jamiyat hayotidagi mohiyati va ahamiyati haqida
fikr yuritganda, bu borada asrlar davomida qizg‘in bahs-muno-zaralarga sabab
bo‘lib kelayotgan bir masalaga alohida to‘xtalib o‘tish lozim, deb o‘ylayman.
YA’ni, odamning kundalik hayoti va faoliyatida moddiy va ma’naviy asoslar bir-
biriga nisbatan qanday o‘rin tutishi, ularning qaysi biri ustuvorlik kasb etishi
haqida turli-tuman, ba’zan esa ziddiyatli fikr va qarashlar mavjud bo‘lganini va
bunday tortishuvlar hozirgacha davom etayotganini kuzatish qiyin emas.
Bashariyat tarixida yashab o‘tgan ne-ne buyuk allomalar bu masala bo‘yicha
ko‘plab asarlar yaratib qoldirgani ham shundan dalolat beradi. Misol uchun,
qadimiy hind, xitoy yoki yunon faylasuf-larini olasizmi, o‘rta asrlardagi Sharq va
G‘arb Uyg‘onish davri namoyan-dalarini olasizmi, islom olamida nom qozongan
mutafakkir zotlarni olasizmi — ularning ilmiy merosida moddiy va ma’naviy olam
o‘rtasidagi munosabatlarga keng o‘rin berilganini ko‘rish mumkin. Masalan, antik
davr faylasuflari bo‘lmish Sokrat va Platon, Epikur va Demokrit, xitoy
Donishmandi Konfusiy va boshqa allomalarning bu boradagi nazariy qarashlari fan
tarixidan yaxshi ma’lum. Ularning ayrimlari ruhiy olamni birlamchi deb bilsa,
ba’zilari esa moddiy olamni asosiy o‘ringa qo‘yadi.Ana shunday tushuncha va
tasavvurlar keyinchalik materializm va idealizm kabi ta’limotlar maydonga chiqdi.
Ijtimoiy taraqqiyotning turli davrlarida bunday bahslar sof nazariy masala
doirasidan chiqib, ma’lum bir tuzum yoki davlatning rasmiy mafkurasi maqomini
ham olgan. Buning tasdig‘ini uzoqqa bormasdan yaqin tariximizda - sho‘ro
zamonida materialistik qarashni ustun qo‘yish natija-sida materiya birlamchi, ong
esa ikkilamchi, degan tamoyilning hukmron dunyoqarash darajasiga ko‘tarilgani,
buning oqibatida insonning ma’naviy qadriyatlari, ayniqsa, uning milliy va diniy
tuyg‘ulariga bepisand qarab kelingani misolida ham ko‘rish mumkin.
Bir so‘z bilan aytganda, inson o‘z timsolida ham moddiy, ham ma’naviy
xususiyat va alomatlarni mujassam etgan noyob xilqat, Yaratganning buyuk va sirli
mo‘jizasidir. Shuning uchun ham uning ichki dunyosi, unga ato etilgan fazilat va
27

xislatlarni oxirigacha anglash, tushunishning o‘zi o‘ta murakkab bir masala. Mana
shunday qarash va fikrlarni umumlashtirib, insonga xos orzu-intilishlarni ro‘yobga
chiqarish, uning ongli hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy
olamni bamisoli parvoz qilayotgan qushning ikki qanotiga qiyosla-sak,
o‘ylaymanki, o‘rinli bo‘ladi.
Qachonki ana shu ikki muhim omil o‘zaro uyg‘unlashsa, tom ma’nodagi
qo‘sh qanotga aylansa, shundagina inson, davlat va jamiyat hayotida o‘sish-
o‘zgarish, yuksalish jarayonlari sodir bo‘ladi.
Milliy qadriyatlar turmush tarzimiz, ma’naviy qiyofamiz, muqaddas
ma’volarimizni anglash, davlatchilik an’analarimizni tiklashga, xalqimizning
istiqbol to‘g‘risidagi asriy orzularini ro‘yobga chiqarishga yordam beradi va bu
borada xalqni xalq, millatni millat sifatida birlashtiradi. O‘z qadriyatlarini va
qadrini bilgan xalq olomonga aylanmaydi, buyuk ishlarga qodir ekanini his qiladi,
istiqlolini omon saqlaydi, farzandlarining kamoloti uchun qayg‘uradi. Aynan
shuning uchun ham milliy qadriyatlar jamiyatni yangilanishiga xizmat qiluvchi
ma’naviy omil hisoblanadi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, milliy qadriyatlarga e’tibor
kuchaydi. Milliy qadriyatlar mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlaydigan,
xalqimizni ma’naviy poklanishga yetaklaydigan asoslardan biridir. Ular Markaziy
Osiyo sivilizatsiyasini yaratdi. Bizning milliy qadriyatlarimiz ana shu
sivilizatsiyaga xos jihatlar: tug‘ilgan makon va ona yurtga ehtirosi, avlodlar
xotirasiga sadoqat, kattalarga hurmat, muomalada mulozamat, hayo, andisha
kabilarning ustuvorligi bilan ham xarakterlanadi. Shu asosda, yosh avlodni
Vatanga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash O‘zbekiston davlat siyosatining
eng muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri etib belgilandi 3
.
Ushbu jarayonlar yoshlarga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmaydi. Xo‘sh
yoshlar kim? Ularga qanday xususiyatlar xos? Yoshlar jamiyat a’zolarining eng
aktiv qismi bo‘lib, ular o‘zlarining bunyodkorlik ishlari bilan ijtimoiy hayotning
3
Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. 1-
жилд. – Т.: “Ўзбекистон”, 2017. –Б.295.
28

hamma sohalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatib, mamlakatimizning sotsial-iqtisodiy
rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shmoqdalar. Bugungi kun hammamizni ijtimoiy
ishlarda aktiv bo‘lishga, ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat unumdorligini
uzluksiz oshirishga da’vat etadi. Binobarin, jamiyatimizni takomillashtirish
yo‘lidan muvaffaqiyatli olg‘a qarab borishi ko‘p jihatdan yoshlarning ta’lim-
tarbiyasi, ularning ijtimoiy aktivligiga bog‘liqdir.
Hozirgi avlodning, ayniqsa yoshlarning Vatan oldidagi, tarix oldidagi
xizmatlari eng avvalo, mamlakatimizda qurilayotgan demokratik jamiyatni yanada
takomillashtirish vazifasini qay darajada muvaffaqiyatli uddalashi bilan o‘lchanadi.
Yoshlar tarbiyasi haqida qayg‘urish – ertangi kun, yorqin kelajak haqida
qayg‘urish demakdir. Yosh avlodning mamlakat iqtisodi va madaniyatini
rivojlantirishga qo‘shayotgan hissasi qanchalik salmoqli bo‘lsa, jamiyat ularga
shunchalik ko‘p ne’matlar beradi. Jamiyat — yoshlarga, yoshlar — jamiyatga!
Yoshlarning huquq va vazifalarining birligi ana shunday o‘zaro munosabatda o‘z
ifodasini topadi. Yoshlarning aktiv faoliyati ularni har tomonlama kamol toptirish
bilan bog‘liqdir. Yoshlarning jamiyatda tutgan o‘rni va roli murakkab masaladir.
Demokratik jamiyat qurilishi davrida yoshlarning sotsial-siyosiy, njtimoiy aktivligi
tobora kuchayib bormoqda. Mamlakatimizda yoshlarning o‘qish va ijodiy
mehnatda, jamiyat hayotida faol qatnashishlari uchun zarur bo‘lgan barcha
sharoitlarni yaratib berish haqida doimo g‘amxo‘rlik qilib kelinmoqda.
Talabalik yillari — yoshlar hayotining eng muhim, rivojlanish davridir. Bu
davrda yoshlar jismoniy va aktiv jihatdan kamolotga yetadilar, hayot ma’nosini
chuqurroq, anglaydilar, jamiyatda o‘z o‘rnini topish yo‘lida izlalanadilar. Xuddi
ana shu davrda yuksak ideallar uchun faol kurashchining xususiyatlari shakllanadi,
tajribasi ortadi. Binobarin, talabalik davri — orzu va ishonchlar, kelajakka
intilishlar, bo‘lajak rejalarning shakllanish davridir. Ana shu davrda yoshlar
ijtimoiy mehnatni to‘g‘ri baholay oladigan, mamlakat oldidagi vazifalarni, shaxs
va jamiyat manfaatlarining uyg‘unligini, jamiyat boyliklarining qiymatini,
Davlatimiz belgilab berayotgan vazifalarni to‘g‘ri anglashga intiladigan barkamol
shaxsga aylanadilar. Shu boisdan ham ijtimoiy taraqqiyot yoshlarning ijtimoiy
29

faoliyatining hamma sohalarida faol bo‘lishini, o‘ziga va boshqalarga nisbatan
talabchanlikni talab etadi.
Bugungi yoshlar ertangi kunda mamlakatimiz oldida turgan ulug‘vor
vazifalarni amalga oshirishga tayyorlanayotgan kishilardir. Bugungi talabalar
istiqlol mash’alini yoqqan kishilar avlodi, ular yaratayotgan yangi jamiyatni
kelajak tomon olib boruvchi yoshlardir. Ular bu boradagi mas’uliyatni doimo esda
tutmoqlari kerak.
Bugungi jamiyat talablari, ilmiy-texnika va texnologiya sur’atlari o‘sib
borishi, yoshlar bajarayotgan ijtimoiy funksiyalarni yanada murakkablashtirmoqda.
Bu ijtimoiy funksiyalar quyidagilardan iboratdir:
1) jahon xalqlari hayotini, mamlakatimiz rivoji, taraqqiyotning o‘zbek
modelining mohiyatini har tomonlama chuqur o‘rganish;
2) fan-texnika va texnologiyalar asoslarini chuqur egallash;
3) kasbga aloqador bo‘lgan professional va ijtimoiy ko‘nikmalarni mehnat
bilan, siyosiy va axloqiy madaniyatni tinmay o‘stira borish yo‘li bilan hosil qilish;
4) ijtimoiy-siyosiy faoliyatda o‘z mehnati bilan aktiv qatnashish;
5) kelajakdagi mustaqil, ijodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan maxsus
bilimlarni egallash, yangicha dunyoqarashni shakllantirish va hokazolar.
Bu xususiyatlar yoshlarning aktiv ijodiy mehnatida o‘z ifodasini topadi.
Yoshlar bu davrda o‘z mehnat faoliyati turini, o‘zining ma’naviy idealini
belgilashi, muayyan turmush tarzini hosil qilishi lozim. Binobarin, talaba mehnati
o‘zining alohida xususiyatlariga ega bo‘lgan aqliy mehnat ekan, demak bu mehnat
a’lo o‘qishda, ilmiy faoliyatda va fan asoslarini ijodiy o‘zlashtirishda o‘z ifodasini
topadi. Bu esa yoshlarning professional faoliyatidir.
Ma’naviy sohadagi faollikning mohiyati va mazmunini aniqlar ekanmiz,
avvalo: birinchidan, uning o‘zi nima, u insonning ma’naviy qiyofasidagi o‘ziga xos
xususiyatmi yoki ma’lum bir tarzda namoyon bo‘ladigan ijtimoiy faoliyatmi? -
degan masalaga e’tibor berish lozim.
30

Ikkinchidan, insonning har qanday faoliyatiga faollik tushunchasini tatbiq
etish mumkinmi yoki u faollik insonning bunyodkorlik, tashabbuskorlik, ijodiy
faoliyatida vujudga keladimi?
Uchinchidan, ma’naviy faollik barcha kishilarga xosmi yoki faqat ba’zi
jamiyat a’zolariga taalluqlimi? Hozirgi bosqichda qanday kishilar faoliyatini
ma’naviy faollik deyish mumkin?- degan qator masalalarni anglab olishimiz kerak.
Kishilarning ma’naviy faoliyatini konkret tarixiy faktlar asosida tahlil
qilayotganda faollikning bir-biriga bog‘liq, bo‘lgan jihatiga alohida ahamiyat
berish lozim.
Ma’naviy faollik ma’lum bir tari xiy sharoitda, muayyan davrda
yashayotgan va o‘zining yashash sharoitini, ijtimoiy muhitini o‘zgartirishga tayyor
turgan shaxslarning jamiyatni tub isloh qilish ishiga qobilligidir. YA’ni ma’naviy
sohadagi aktivlik — bu kishining ijtimoiy borliqqa, konkret tarixiy sharoitga,
jamiyatdagi muayyaan jarayonlarga ongli, faol munosabatidir.
Jamiyatimiz rivojining hozirgi bosqichida yoshlarning ma’naviy sohadagi
faolligi ularning o‘z aktiv hayotiy pozitsiyasini ongli va ijodiy ravishda amalga
oshirishidan iboratdir. Bunday pozitsiya — yurtimizda ozod va obod Vatan, erkin
va farovon hayot qurishi siyosatining mohiyatini bilishni, ijtimoiy hodisalarga
teran munosabatni, jamiyat taraqqiyotining ustuvor vazifalarini chuqur o‘rganishni,
ya’ni nazariya bilan amaliyotni mohirona qo‘shib olib borishni, mehnatga faol
munosabatni, yuksak e’tiqod va axloqiy fazilatlarni namoyon etishni anglatadi.
Xulosa
Ommaviy axborot vositalari, Internet tarmog’i, jumladan, ijtimoiy tarmoqlar va
mobil messenjerlarda e lon qilinayotgan aholining keng qatlamlari fikriga salbiy‟
ta’sir ko’rsatuvchi ma’lumotlarning doimiy monitoringini amalga oshirsin hamda
tegishli davlat organlari va tashkilotlari axborot xizmatlari munosabat bildirishi
31

uchun ularga yuborilishi . Hayotimizdagi bugungi ulkan o zgarishlar,ʻ
islohotlarimiz mantig i barchadan yangicha ishlashni, yangi g oya va tashabbuslar
ʻ ʻ
bilan maydonga chiqishni talab etmoqda. Shu ma noda, ommaviy axborot
ʼ
vositalarining moddiy-texnik bazasini, kadrlar salohiyatni mustahkamlash, milliy
matbuotimiz xalqaro maydonda munosib o rin egallashiga erishish, internet
ʻ
jurnalistikasini rivojlantirish, noshirlik ishi, kitob savdosi, obuna masalalarida
bozor mexanizmlarini keng joriy etish, ochiqlik va sog lom raqobat muhitida
ʻ
ishlashni yo lga qo yish bo yicha ko p ishlashimiz kerak.
ʻ ʻ ʻ ʻ Yoshlarning barkamol
shaxs sifatida tarbiyalanib shakllanishida xalqimiz tomonidan yaratilgan boy
madaniy-ma’rifiy qadriyatlar muhim o‘rin tutadi. Bunga jamiy-texnika va aqliy
imkoniyatlari, maorif, ta’lim-tarbiya, tibbiy xizmat, milliy meros, milliy
qadriyatlar, turli shakllarda namoyon bo‘ladigan madaniy durdonalari, til,
adabiyot, san’at, xalq hunarmadchiligi mahsulotlari, noyob tarixiy va madaniy
yodgorliklar, arxitektura va boshqalarini kiritish mumkin.
Jamiyat taraqqiyot etgan sari axloqiy munosabatlarga e’tiborni kuchaytirish
ehtiyoji tug‘ilayotir. Sababi biron mamlakat yoki jamiyat ma’naviy-ma’rifiy
imkoniyatlarini rivojlantirmay turib, o‘z kelajagini tasavvur eta olmaydi. Ma’lumki
jamiyatning rivojlanishi yoshlarning axloqi, odobi, aql-idroki halol mehnati
asosida olg‘a qarab boradi. Ma’naviy qadriyatlar tarkibidagi axloq mezonlari
tarbiyaning negizini tashkil etadi. Tarbiyaviy jarayonsiz jamiyat taraqqiy eta
olmaydi. Tarbiya esa axloqiy fazilatlarni singdirishdan boshlanadi. Buning
natijasida inson komillikka qarab boradi.
Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, har qaysi jamiyatning demokratik nuqtai
nazardan yangilanish va yuksalish shu jamiyatning, shu davlatning taraqqiyoti
mahsuli – ya’ni odamlarning dunyoqarashi, e’tiqodi va tafakkuridagi demokratik
tamoyillar asosida rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Shu jihatdan
bashariyat tarixini, uning tafakkur rivojini tadrijiy ravishda ko‘zdan kechiradigan
bo‘lsak, hayotda insonni kamolotga, yuksak marralarga – chorlaydigan ezgu g‘oya
va ta’limotlar bilan yovuz va zararli g‘oyalar o‘rtasida azaldan kurash mavjud
bo‘lib kelganini va bu kurash bugun ham davom etayotganini ko‘ramiz. Demak,
32

ana shu kurash maydonida o‘sib kelayotgan yosh avlod – O‘zbekiston
mustaqilligini mustahkamlash va uni butun huquqiy demokratik davlat va fuqarolik
jamiyatning barpo etishda ular dunyoqarashi va bo‘yicha qanday g‘oyalarni
singdirish zarur degan savol tug‘iladi. Bu savolning javobi va uning institut
falsafiy, metodologik asosini tashkil etuvchi fikrlar Birinchi Prezident Islom
Karimov va Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev asarlari, ma’ruza va yoshlar bilan
suhbatlarida o‘zining aniq iofdasini topgan. Buning uchun:
Birinchidan, yoshlarimizni falsafiy tafakkur bilan qurollantirish barkamol
avlod fuqarolik jamiyati zarurati eng dolzarb masalalardan biridir. Bu, eng avvalo,
davr talabi.
Ikkinchidan, bugungi zamonda har qanday raqib va muxolif bilan bahsga
kirish uning qarashlari va g‘oyasi, falsafasini ko‘proq bilishimiz, kerak bo‘lsa,
uning o‘zidan ham puxtaroq egallashimiz lozim.
Uchinchidan, bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tish jarayonida kishi ongida,
jamiyat mafkurasida tub o‘zgarishlar sodir bo‘lishini hisobga olgan holda odamlar
dunyoqarashidan tafakkur va demokratik qadriyatlarni mustahkamlash orqali
aholining ayniqsa, yoshlarning mamlakat ijitmoiy va siyosiy hayotdagi ishtiroki
ko‘lamini yanada kengaytirish zarur.
To‘rtinchidan, mamlakaitmizda shakllanayotgan fuqarolik jamiyatining
asosiy institutlari bo‘lgan va nohukumat va jamoat tashkilotlarining nufuzi va
ta’sirini oshirish, xususan O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan 4 ta siyosiy
partiya va ularning “Yoshlar qanoti”, “Yoshlar ittifoqi” faoliyatini samaradorligini
kuchaytirish mehanizmlarini qayta ko‘rib chiqish lozim.
Beshinchidan, “Harakatlar strategiyasi” davlat dasturida o‘z ifodasini topgan
yana bir muhim masala – ya’ni, hozirgi kunda butun dunyoni larzaga solayotgan
xalqaro terrorizm, ekstermizm, separatimiz, giyohvandlik, uyushgan jinoyatchilik
kabi balo-qazolardan qanday qilib yoshlarni himoyalash, yurtimiz tinchligini turli
hamla va tajovuzlardan asrash bo‘yicha xalqaro hamjamiyat, qo‘shni davlatlar
bilan hamkorlikni kuchaytirishga qaratilgan strategik vazifalar amalga
oshirilmoqda.
33

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: 2017 yil.
34

2. Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish mamlakatni
modernizatsiya va isloh qilishda partiyalar rolini yanada kuchaytirish to‘g‘risidagi
Qonun. 2006 yil 8 noyabr. // O‘zR Oliy Majlisi Axborotnomasi. – Toshkent, 2006.
– № 11. – B. 75.
3. 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi.
4. “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili
(Ombudsman) to‘g‘risida”gi Qonuni 2017 yil 24 avgust.
5. “O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish
haqida”gi Qonuni. 2012 yil 5 dekabr.
6.Ommaviy axborot vositalari mustaqilligini ta minlash hamda davlat organlari va‟
tashkilotlari axborot xizmatlari faoliyatini rivojlantirish bo„yicha qo„shimcha
chora- tadbirlar to„g„risida O„zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori
(Manba:uza.uz)-2019
7. Karimov I. A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, siyosat, mafkura. 1-jild. –T.:
O‘zbekiston, 1996. -364 b.
8. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. –T.: O‘zbekiston, 1996.
-336 b.
9. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. –T.: O‘zbekiston, 1996.
-366 b.
10. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo‘lidan. 4-jild. –T.: O‘zbekiston, 1996. -
349 b.
11. Karimov I. A. Yangicha ishlash va fikrlash – davr talabi. 5-jild. –T.:
O‘zbekiston, 1997. -384 b.
12. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. - T.: O‘zbekiston, 2017. -488 b.
13. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. - T.: O‘zbekiston,
2017.-104 b.
35

14. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: O‘zbekiston NMIU. 2017. -48 b.
15. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – T.: “O‘zbekistan” NMIU, 2016. -56 b.
16.Kazin F. Идеологические уdки оранжевых технологий для России. (BRC –
info) . 2006 yil,14 iyul
17.Мокрушина Е.В. / Воздействие политического PR на молодёжь в
социальных сетях.
18.Qo‘ng‘irov I.H., Kungirova Sh.I. “Globallashuv sharoitida axborot tahdidlariga
qarshi kurashishning zamonaviy texnologiyalarini yaratish muammolari”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari T: 2020 yil, B-191
19.Saidov A pedagogik mahorat : yoshlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini
shakllantirish ustuvor vazifa sifatida . 2020 –T .2 No 2
20.Saidov A , Jurayev R .Barkamol avlodni tarbiyalash sog’lom turmush tarzini
shakllantirishda sporning o’rni . – 2021. – Т . 2. – No. 2. – С . 203-208
36

Ommaviy axborot vositalari orqali amalga oshirilayotgan ma’naviy tahdidlarinig yoshlar ongiga salbiy tasiri

Sotib olish