Dokument ma'lumotlari

Narxi 39000UZS
Hajmi 67.8KB
Xaridlar 8
Yuklab olingan sana 14 May 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Gulnoza Qurbonova

Ro'yxatga olish sanasi 14 May 2024

8 Sotish

Ona-tili darslarida o'quvchilarning tayanch, lingvistik va nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish metodikasi

Sotib olish
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI SHAHRISABZ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TILLAR FAKULTETI O' ZGA TILLI GURUHLARDA O' ZBEK TILI Y O' NALISHI KURS ISHI FAN : MAVZU : « Ona-tili darslarida O'quvchilarning tayanch,lingvistik va nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish metodikasi . » Bajaruvchi: O' T O' 1-20 guruh talabasi 1 M U N D A R I J A KIRISH ................................................................................................ 3-5 I BOB. Ona-tili darsida nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish metodikasi va uni boshlang’ich ta’limda qo llashʻ . 1.1. Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limida nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish metodikas ...................................................... 5- 9 1.2. Kichik yoshdagi o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirishda ona tilini o‘rgatishning ahamiyati. ......................................... 9- 16 1.3. Mashg’ulotlar davomida bolalarning og’zaki nutqini o`stirish texnologiyasi................................................................................................... .......... II BOB. O' quvchilarni gramatik s o‘ z yasashga o‘ rgatadigan metodikalardan foydalanish. 2.1. O‘quvchilarda grammatika va so‘z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishning metodik asoslari. .................................... 20- 32 2.2. Ona tilini o’rgatishning lingvistik asoslari. .................................. 32-38 XULOSA ........................................................................................ 38- 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ……………………….. 39- 40 2 KIRISH Mamlakatimizda ta'lim tizimida amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar va islohotlar, tabiiyki, ta'limda kompetentli yondashuvni talab etmoqda. Ta'limda kompetensiyaviy yondoshuv deyilganda, o‘quvchilarning shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy hayotlarida uchraydigan vaziyatlarda egallagan turli xildagi malakalarini samarali ravishda qo‘llashga o‘rgatish tusuniladi. Shuningdek, bunday yondashuvga asoslangan ta'lim o‘quvchilarda mustaqil, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‘lish, tashabbuskorlik, mediaresurslar va axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan o‘z faoliyatida oqilona foydalana olish, ongli ravishda kasb-hunar tanlash, sog‘lom raqobat hamda umum-madaniy ko‘nikmalarni shakllantiradi. O‘qituvchilar o‘z faoliyatida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o‘z o‘rnini egallashi, duch keladigan muammolarning yechimini topishi, eng muhimi, o‘z sohasi, kasbi bo‘yicha raqobatbardosh bo‘lishi uchun zarur tayanch kompetensiyalarga ega bo‘lishlari va darslar davomida o‘quvchilar ongiga singdirib borishlari lozim. Inson o‘z hayotida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o‘z o‘rnini egallashi, duch keladigan muammolarning yechimini hal etishi,eng muhimi o‘z sohasi, kasbi bo‘yicha raqobatbardosh kadr bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan tayanch kompetensiyalarga ega bo‘lishi lozim. O‘zbekiston Respublikasida ta'limning uzluksizligi, uzviyligi, o‘quvchi shaxsi va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqib, ularning yosh xususiyatlariga mos ravishda quyidagi tayanch kompetensiyalar shakllantiriladi. Kommunikativ kompetensiya - ijtimoiy vaziyatlarda ona tilida hamda birorta xorijiy tilda o‘zaro muloqotga kirisha olishni, muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi - mediamanbalardan zarur ma'lumotlarni izlab topa olishni, saralashni, qayta ishlashni, saqlashni, ulardan samarali foydalana olishni, ularning xavfsizligini ta'minlashni, media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. 3 O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi - doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismoniy, ma'naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, kamolotga intilish, hayot davomida mustaqil o‘qib-o‘rganish, kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil baholash va mustaqil qaror qabul qila olish ko‘nikmalarini egallashni nazarda tutadi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi - jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Milliy va umummadaniy kompetensiya - vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e'tiqodli bo‘lish, badiiy va san'at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi - aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iqtisodiy rejalarni tuza olish, kundalik faoliyatda turli diagramma, chizma va modellarni o‘qiy olish, inson mehnatini yengillashtiradigan, mehnat unumdorligini oshiradigan, qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan foydalana olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Shuningdek, har bir umumta'lim fanining mazmunidan kelib chiqqan holda o‘quvchilarda fanga oid umumiy kompetensiyalar ham shakllantiriladi. Kompetensiyalar o‘quvchilarni turli ko‘nikmalarni egallash, kelajakda ijtimoiy, kasbiy va shaxsiy hayotlarida samarali harakat qilishga xizmat qiladi, shuningdek, bunday kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta'lim o‘quvchilarda mustaqil, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‘lish, tashabbuskorlik, mediaresurslar va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan o‘z faoliyatida 4 oqilona foydalana olish, ongli ravishda kasb-hunar tanlash, sog‘lom raqobat hamda umummadaniy ko‘nikmalarni shakllantiradi. I BOB. Ona-tili darsida nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish metodikasi va uni boshlang’ich ta’limda q oʻ llash. 1.1. Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limida nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish metodikasi. Zamonaviy ta’lim tizimida kompetensiyaviy bilimlarni shakllantirish orqali erkin shaxsni tarbiyalash, bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish, bilimlarni egallash va amalda qo llash, qabul qilinadigan qarorlarni tezkor va ʻ puxta o ylab chiqish va harakatlarni aniq rejalashtirish, turli xil guruhlarda ʻ samarali hamkorlik qilish, yangi aloqalarga ochiq bo lishga ko proq e’tibor ʻ ʻ qaratilmoqda. Bu ta’lim jarayoniga bilim olish faoliyati bilan birga kompetensiyaviy ko nikmalarni egalashning muqobil shakllari va usullarini keng ʻ joriy etishni talab etadi. Bunda, bolalar iqtidorlarini rivojlantirish usullaridan keng foydalanish, interaktiv metodlar, multimedia kabi yangi pedagogik vositalarni dars jarayonida qo’llash samarali natija beradi. Ta’lim muassasalarida har yili an anaviy ravishda axborot-kommunikatsiya ʻ texnologiyalari haftaligini o tkazish, “Bilimdonlar”, “Zakovat” klublarining ʻ dastlabki bosqichlarini aynan boshlang ich sinf o quvchilari o rtasida olib borish ʻ ʻ ʻ bolalarning bilishga oid qiziqishlarini shakllantirish, tabiatga va borliqqa oid bilimlarini oshirish va ularning ijodiy faolliklarini rivojlantirishda samarali hisoblanadi. Bunday tadbirlar bir necha yo nalishda tashkil etilishi mumkin: ʻ kasbga yo naltirish; o quv-tadqiqotchilik; axborot-ko ngilochar; viktorinalar; ʻ ʻ ʻ intellektual o yinli va boshqalar. Bu metodlar orqali bolaning nutqi, tezkor ʻ tafakkur qilishi, tinglash va so’zlab berishi, muloqotga kirishish kabi fanga oid kompetensiya elementlari shakllantiriladi. Bolalarning barcha fan va san’at 5 sohalaridagi iqtidorlarini aniqlash maqsadida darsdan tashqari faoliyatda quyidagi shakllardan keng foydalanish fanga oid kompetensiyaviy bilimlarning chuqur singdirilishida poydevor bo ladi: bolalar ijodiyoti ko rgazmalari, ijodiy ko rikʻ ʻ ʻ tanlovlar, fanga oid bellashuvlarni o tkazish va boshqalar. Mamlakatimizda olib ʻ borilayotgan ta’lim tizimining odil va demokratiyalashtirilishi o quv jarayoniga ʻ o zgacha talab va o zgacha pedagogik munosabatlarni kashf etadi. Bu jarayon ʻ ʻ mazmun - mohiyatidan avvalgidan tubdan farqlanadi. Hozirgi kunda o quvchilarda o quv predmetlari bo yicha faqatgina bilim, ʻ ʻ ʻ ko nikma va malakalarga ega bo lishning o zi yetarli emasligi ma’lum ʻ ʻ ʻ bo lmoqda. ʻ Jumladan:  ta’lim muassasasini muvaffaqqiyatli bitirgan ayrim o quvchilar hayotda ʻ ko p muvaffaqiyatsizliklarga uchraydi; ʻ  oliy ta’lim dargohini bitirib yangi ishga brogan yosh mutaxassis institut yoki universitetda kasbiga oid bilim va ko nikmani yetarli darajada olgan ʻ bo lsada, ish joyiga ko nikishi uzoq davom etadi; ʻ ʻ  tanqidiy yondashuvda ma’lum bo ladiki, maktab yoki litseyda olingan ʻ bilim va ko nikmalar tezda hal qilinishi kerak bo lgan hayotiy vaziyatlarga ʻ ʻ to g ri kelmaydi yoki umuman hayotiga kerak bo lmaydi; ʻ ʻ ʻ Ilmiy pedagogik, psixologik manbaalarda berilishicha, kompetensiya ko pgina fanlar uchun mushtarak bo lgan tushunchalardir. ʻ ʻ Shu boisdan uning talqinlari ham hajman, ham tarkibiga ko ra, ham ma’no, mantiq mundarijasi ʻ jihatidan turli-tumandir. O’quvchining kerakli bilimlarni puxta o’zlashtirishida va unda fanga oid kompetensiyalarni shakllantirishda eng avvalo, uning diqqatini fan yoki mavzuga to’liq jalb qila bilish muhimdir. Maktabga endigina qadam qo’ygan bolada diqqatning birinchi turi-ixtiyorsiz diqqat ustun bo’ladi. Uning diqqati tez bo’linishini, chalg’ishini, o’zini bir joyga ushlab turolmasligini kuzatish mumkin. Shunday paytda bola uchun muhim va qiziqarli bo’lgan narsalarni unga ko’rsatish, bu narsalarning shakli, ko’rinishi, joylashgan o’rni, katta-kichikligi, bir-biridan farqi va rangiga nisbatan bolaning diqqat-e’tiborini kuchaytiradi. Endi 6 esa bola bu narsani sinchiklab o’rganish davomida narsaga nisbatan ongini bir nuqtada ushlay oladigan bo’ladi. Psixologik tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, kichik yoshdagi (7-11 yoshlar)ʻ maktab o quvchilarini diqqatini bir nuqtaga jamlash bir muncha qiyin ʻ hisoblanadi. Ularning diqqatini 6-7 daqiqagacha jamlash mumkin. Undan so ng ʻ o quvchilar diqqati o z-o zidan bo linadi. Bu vaqt davomida o qituvchi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o quvchilarga ma’lum bilim, ko nikma va malakalarni berishi hamda tarbiyaviy ʻ ʻ ishlarni amalga oshirishi lozim. Misol tariqasida diqqatni jamlovchi mashqdan namuna keltiramiz: 1. O’quvchiga bir to’da yovvoyi jonivorlarning rasmini bir vaqtda ko’rsatamiz. 2. Bularning ichida qaysilari qushlar, qaysilari yirtqichlar, qaysilari sudralib yuruvchilar ekanligini ajratib berishini so’raymiz. 3. Keyin esa bu jonivorlarning qayerda yashashini, nima bilan oziqlanishini ham so’rab, o’quvchi tafakkuri rivojlanishi uchun ham turtki beramiz. Bunday mashqdan so’ng o’quvchining diqqati bir nuqtaga to’planadi va fanga kirib borishi, mavzuni tushunishi yengillashadi, unda kompetensiya elementlarini shakllantirish osonlashadi. O quvchilarning kompetensiyaviy bilimlarini shakllantirish uchun so’z ʻ boyligi ustida alohida ishlash, lug’at boyligini oshirishimiz kerak. So z va ʻ iboralar tilning ma’no ifodalaydigan asosiy birligidir. Bu til birliklari aniq predmetlarni, mavhum tushunchalarni, individning emotsiya-his-hayajonini bildiradi. Tilda mavjud bo lgan barcha so z va iboralarning yig indisi tilning ʻ ʻ ʻ lug at tarkibini tashkil etadi. Shu ma’noda lekiskologiya o quvchilar lug at ʻ ʻ ʻ boyligini oshirishning metodik asosi hisoblanadi. Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o zaro bog langan, ʻ ʻ mazmunga mos so z va iboralarning ma’lum izchillikda joylashtirilishidan ʻ tuziladi. Kishining lug at boyligi qanchalik boy va rivojlangan bo lsa, uning nutqi ʻ ʻ ham shunchalik boy bo ladi. U o z fikrini aniq, ravshan, ifodali bayon etishga ʻ ʻ 7 keng imkoniyat yaratadi. Shuning uchun so z boyligi, uning xilma-xilligi,ʻ harakatchanligi metodikada nutqni muvaffaqiyatli o stirishning muhim shartidir. ʻ Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o zaro bog langan, ʻ ʻ mazmunga mos so z va so z birikmalarining ma’lum izchillikda ʻ ʻ joylashtirilishidan tuziladi. Kishining lug ati qanchalik boy va rivojlangan bo lsa, ʻ ʻ uning nutqi ham shunchalik boy bo ladi. ʻ O z fikrini aniq va ifodali bayon etishiga keng imkoniyat yaratiladi. ʻ Shuning uchun lug atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi nutqni ʻ muvaffaqiyatli o stirishning muhim sharti hisoblanadi. O quvchi lug atining ʻ ʻ ʻ boyishiga, birinchi navbatda, uni o rab olgan muhit, tabiat, kishilarning hayoti, ʻ o qish faoliyati, kattalar va tengdoshlari bilan bo lgan muloqatlari asosiy manba ʻ ʻ vazifasini bajaradi. Bola tabiat va insonlar bilan munosabatda bo lishi natijasida ʻ so z, ibora tasviriy ifoda, maqol, hikmatli so zlarni o rganadi, ularni o z ʻ ʻ ʻ ʻ so zlariga aylantiradi. Badiiy asarlar o quvchilar lug atini va nutqini boyitishda ʻ ʻ ʻ eng ishonarli manba hisoblanadi. O qish darslarida badiiy asarlar bilan tanishish, ʻ tahlil qilish jarayonida o quvchilar lug ati ma’lum mavzular bo yicha ham boyib ʻ ʻ ʻ boradi. Masalan, yil fasllariga oid mavzular bilan tanishish jarayonida tabiatdagi o zgarishlar, qushlar, jonivorlar, hayvonot olami, dov-daraxtlar, maysa-giyohlar ʻ bilan bog liq tushunchalari shakllantirilsa, ma’naviyat, yaxshilik va yomonlik, ʻ do stlik mavzularidagi asarlarni o rganish orqali insoniy munosabatlar, axloq- ʻ ʻ odob yuzasidan muayyan xulosalarga keladi. Matnni o qish jarayonida so zning ma’nosi tushuntirilmaydi. Agar unga ʻ ʻ zarurat sezilsa, o quvchilar diqqati matn mazmunidan chalg itilmay, qisqa izoh ʻ ʻ berib o tib ketiladi. Ko chma ma’noda ishlatilgan so zlar matn o qilgandan keyin ʻ ʻ ʻ ʻ tushuntiriladi. Chunki ularning ma’nosi matn mazmunidan yaxshi tushuniladi. Bundan ko rinib turibdiki, o quvchilarning o rganishi ko zda tutilgan bilimlarni ʻ ʻ ʻ ʻ egallashlarida, ularni amaliyotda qo llashlarida tilning lug at boyligini ʻ ʻ o zlashtirishlari va uni o z mulklariga aylantirishlari muhimdir. Lug'at ustida ʻ ʻ ishlash uchun maxsus dars ajratilmaydi. U barcha predmetlarni o'rganishda, 8 asosan, ona tili va o'qish darslarida darslik materiallarini o'rgatish bilan bog'liq holda olib boriladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga leksik bilimlar berish faqat ona tili darslari bilan chegaralanib qolmasdan, o’qish darslari davomida ham o’rgatib boriladi. Ayniqsa, tilning lug’at tarkibini, undagi eskirgan va yangi paydo bo’lgan so’zlarni, shevaga xos so’zlarni, kasb – hunarga oid so’zlarni, ruscha – baynalminal so’zlarni o’rgatishda o’qish kitobida berilgan matnlar tahlili, har bir darsda o’tkaziladigan lug’at ishlari katta ahamiyatga ega. Bunda amaliy ishlar orqali nazariy bilimlar hosil qilib boriladi. 1.2. Kichik yoshdagi o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirishda ona tilini o‘rgatishning ahamiyati. O’quvchilarga ta’lim-tarbiya berish vazifalaridan biri ularda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirishdir. Bu vazifani hal qilishda maqsadga muvofiq ishlashning yetakchi sharti - o’quvchini shaxs sifatida muvaffaqiyatli kamol toptirishdir. Quyida ko’rsatilgan omillar tilni o’rgatish bilan bog’liq holda o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirish usulini belgilaydi: 1. Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyati uning aloqa (kommunikativ) vazifasini ifodalashdan iboratdir. Maktabda, shu jumladan, boshlang’ich sinflarda tilni o’rgatishning yetakchi yo’nalishi o’quvchilar tomonidan tilning aloqa vazifasini bajarishini tushunishlariga erishish hisoblanadi. 2. Til bilan tafakkur uzviy bog’liq bo’lib, tafakkur so’z vositasida yuzaga chiqadi. Til tafakkurning mahsuli hisoblanib, ongdan tashqarida o’zicha yashamaydi. 3. Til va tafakkur atrofimizni o’rab olgan moddiy borliqqa nisbatan ikkilamchidir. Tafakkur tashqi dunyoning tushunchadagi ifodasi hisoblanadi. So’z tushunchaning shartli nomini o’zida aks ettiradi. Dunyoda yo’q narsa ongda ham, tilda ham boimaydi. Bu holat o'quvchilarda dunyoqarashni shakllantirish asosini tashkil etadi va didaktik tamoyillardan birini, ya’ni til atrofni o’rab olgan muhitni, voqelikni kuzatish jarayonida faol bilish faoliyati vaziyatida o’rganilishini belgilaydi. 9 Bunday yondashish dunyoqarashning asosiy masalalaridan biriga, ya’ni nima birlamchi: tabiat (materiya)mi yoki ongmi degan savolga javob tayyorlash hisoblanadi; materiya - birlamchi, ong -ikkilamchi degan tushunchadan o’quvchilarning xabardor bo’lishiga yordam beradi. 4. Til-barcha tomonlari o’zaro dialektik bog’lanishda va birlikda bo'lgan murakkab, ko’p qirrali hodisa. Aloqa jarayonida tilning barcha tomonlari, uning barcha jihatlari bir-biriga o’zaro ta’sir etadi, shunday sharoitdagina til o’zining aloqa quroli vazifasini bajara oladi. Maktabda tilning barcha tomonlari (talaffuzi, fonetikasi, leksikasi, grammatikasi, so’z yasalishi)ni o’zaro bog’liq holda o’rganish ona tilini o’rgatishdagi yetakchi tamoyil bo’lib, uni amalga oshirish o’quvchilarning tilni murakkab, rivojlanuvchan, o’zaro bog’langan iriuhim tomonlarga ega bo’lgan hodisa sifatida anglab yetishlari uchun ilmiy asos yaratadi. Tilning mohiyatini bunday idrok etish hodisalarning rivojlanuvchanligi va o'zaro bog’langan qismlardan tuzilishini tushunishga zamin hozirlaydi. Maktab tajribasi va rnaxsus tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, yuqorida qayd etiigan dastlabki qoidalarni o’quv jarayonida amalga oshirishda ijtimoiy hodisa sifatida til haqidagi bilimlar majmuasini to’g’ri tanlash, asosiy til hodisalarini va turlarini tushuntirishda o'qituvchining tutgan metodologik yo'lining aniqligi, o’quvchilar fikrlashini faollashtirish, til nazariyasini o’rgatishga asos bo’ladigan til materialining yuqori sifatii bo’lishi kabi dalillar hal qiluvchi ta’sir etadi. Shubhasiz, har bir omil maktab tajribasida bir-biridan ajralgan holda bo’lmaydi. Aksincha, ularning bir-biriga to’g’ri, maqsadga muvofiq ta’siri ijobiy natija beradi. Tilni ijtimoiy hodisa sifatida tanishtirish muhim ahamiyatga ega. Tilning ijtimoiy mohiyati uning aloqa vazifasini bajarishida ko'rinadi. Uning jamiyat hayotidagi ahamiyatini aniq tushunishga yordam berish uchun quyidagi jihatlarga ahamiyat berish kerak: a) o’quv jarayonida har bir til birligining nutqimizdagi o'mini o’quvchilar o’zlashtirishini ta’minlash zarur. O’quvchilar tilning aloqa vazifasini 10 tilning asosiy birliklari (fonema, morfema, so’z, so’z birikmasi, gap)ning vazifasini tushunish jarayonida o’rganadilar. b) o’quvchilarning tilning o'zaro aloqa vositasi ekanligini tushunishlari “Til har bir kishi, umuman, jamiyat hayotida qanday o’rinni egallaydi?” savoliga javob topishda ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchiiar sinfdan sinfga o’tishi bilan bu savolga javob chuqurlashib va kengayib boradi. Til kishilarning birgalikdagi mehnat faoliyatida, yangiliklarni maslahatlashib tushunishida, yangi mashinalar ixtiro qilishda zarurligi haqida misollar topib, o’z fikrlarini tasdiqlaydilar. Yoshlari ulg’aygan sari o’quvchiiar odamning odam bo’iishida tilning ahamiyatini tushuna boradilar. Odam o’zining fikrlash faoliyatini rivojlantirish va nutqini o’stirish biian o’zini doimo takomillashtirib boradi. Olamni, koinotni o’zgartira borib, kishi yanada kamol topa boradi, uning tili ham boyiydi. Kishilar bilan, jamiyat a’zolari bilan aloqa, munosabat har bir kishining o’sishi, rivojlanishidagi zaruriy shartlardan hisoblanadi. c) boshlang’ich sinf o’quvchilarining tilga ijtimoiy hodisa sifatida qarashini shakllantirishda tilning kelib chiqishi, tilda yangi so'zlarning paydo bo’lishi haqida ularning saviyasiga mos bo’lgan “sir”ni yechish (tushuntirish) ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’qituvchi o'quvchilarga tilning bir kishi tomonidan maxsus o’ylab chiqarilmaganini, u ibtidoiy odamlarning mehnat faoliyati bilan bog’liq holda varatilganini va asta-sekin rivojlanib borganini tushuntiradi: “Bizdan juda uzoq vaqtlar ilgari tilda faqat bir necha o’ngina so’z mavjud edi, kishilar atrofdagi tabiatni, narsalarni bilib, ish qurollari yaratib, nimadir ishlab chiqarganlari sari tilda yangi so'zlar paydo bo’la boshladi. Tilning rivojlanishi, ayrim so’zlarning ma’nolari haqidagi bilimni boshlang'ich sinf o’quvchilari ot, sifat, son, fe’lni o’rganish jarayonida asta-sekin bilib oladilar. Bu o’rinda „So’zning tarkibi“ bo'limi katta imkoniyatga ega. O’quvchilar bu bo’lim materiallarini o'rganish ja rayonida tilimizning yangi so'ziar bilan boyib borishi haqidagi muhim manbalar bilan, so’z yasalishi bilan 11 tanishadilar. Ma’lumki, ko’pgina yangi so’zlar tilda mavjud bo'lgan so’zlar zaminida yaratiladi, tilda bor qoliplar kabi yasaladi: limon tipida limonzor, suvchi tipida ho’zchi kabi. Tilda yangi so’zning paydo bo’lishi o’zidan keyin bir xil o’zakli so’zlar guruhining hosil bo’lishiga sabab bo’ladi: ishli, ishsiz, ishchi kabi. Kichik yoshdagi o’quvchilarning tilni o’zlashtirish jarayonini tekshirish shuni ko’rsatadiki, tilga ilmiy qarash asoslarini shakllantirish uning muhim bog’lanishlarini bilishga ham yordam beradi. Xususan, o’quvchilarning so’zning tovush tomoni bilan uning leksik ma’nosi, so’zning morfemik tarkibi bilan leksik ma’nosi, so’zning grammatik ma’nosi bilan uning ma’lum so’z turkumiga tegisliligi o’rtasidagi bog'lanish kabilami bilib olishi shu maqsadga xizmat qiladi. Bu bogianish tilning fonetik, leksik, so’z yasalishi va grammatik tomoniarining bir-biriga ta’sir qilishini xarakterlaydigan umumiy bog’lanishlarning xususiy ko’rinishi hisoblanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, o’quvchilarning xarakterli bog'lanishlarni tushuntirishlari tilni egallash nuqtai nazaridangina emas, balki dunyoqarashlarini shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Tildan bilim berishda o’quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish muhimdir. O’qituvchi nazariy xarakterdagi umumlashtirish zarur bo’lgan daliliy materiallarni yig'ish bosqichida ham, berilgan bilimlarni amaliyotga tatbiq etish uchun ham bolalarning hayotiy tajribasiga, nutqqa oid amaliyotiga tayanadi. Tilga oid bilimni o’rganish natijasida o’quvchilar nutq feoliyatining sifati o’zgaradi, ongliligi ortadi. Tilni o’rganishni hayot bilan bog’lash dunyoning moddiyligini tushunishga asos yaratadi. Bu bilan bir paytda ona tili darslarining asosiy vazifalaridan biri bo’lmish o’quvchilarda to’g’ri kuzatish va o’z fikrlarini og’zaki va yozma shaklda aniq bayon etish ko’nikmasini o’stirish masalasi hal qilinadi. Bunda o'qituvchidan o’quvchilarda dialektik fikrlash ko’nikmasini shakllantirishga alohida e’tibor berish talab etiladi. Ona tilini o’rganish jarayonida o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish masalasini hal qilishda maktabda ona tilini o’rgatishga asos bo'ladigan material alohida qimmatga ega. Materialning g’oyaviy yo’nalishi va badiiy ifodaliligi o’quvchilarning fikrlash faoliyatiga, his-tuyg’ulariga ta’sir etadi, 12 atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytiradi, tilga va uni yaratgan xalqqa qiziqishini tarbiyalaydi, o’quvchilarning umumiy taraqqiyoti darajasini o’stiradi va ularning shaxsiy sifatlarining, dunyoqarashlarining shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Keyingi yillarda maktab ona tili darsliklari va o’qituvchilar uchun nashr qilingan qollahmalar materiali mazmuniga qo’yilgan talablar anchagina ortdi. Materialning asosiy mezoni matn va alohida gapiarning bilimni boyituvchi qimmati, leksik-uslubiy aniqligi, mavzu jihatdan xilma-xilligi, hayotning turli tomonlari bilan bog’lanishi, matnlarning g'oyaviy-mavzuviy yo’naltirilganligi, kichik yoshdagi o’quvchilarga mosligidir. Shunday qilib, tilni o’rganish jarayonida kichik yoshdagi o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishga o’qituvchining metodologik yondashuvi, o’quvchilar o’zlashtiradigan ijtimoiy hodisa sifatida rivojlanib boruvchi til haqidagi bilimlar majmuasi, o’quvchilar o’rganib oladigan bilish usuli, tilni o’rganishga asos bo'ladigan ma terialning bilim berishdagi, g'oyaviy- siyosiy va badiiy qimmati hal qiluvchi ta’sir ko’rsatar ekan. O’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish ko’p qirrali jarayon bo’lib, u maktabda va maktabdan tashqarida olib boriladigan o’quv- tarbiyaviy ishlarning barcha tizimida hal qilinadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga ona tilini o’rgatishning lingvistik asoslari Maktabda o’quv predmeti sifatida tilni o’rganish tizimi tilning barcha tomonlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so’z yasalishi va grammatikasi (morfologiya va sintaksis)ning o’zaro ichki bogianishlariga asoslanadi. Tilning barcha tomonlari o'zaro bog’lanishining ko’p qirraliligi va murakkabligi, ularning dialektik birligi, avvalo, lining aloqa vositasidagi vazifasida namoyon bo’ladi. Aloqa vositaligi tilning muhim xususiyati, asosidir. Bu vazifani tilning har bir qismi boshqa qismlar bilan o’zaro bog'lanishda bajaradi. Har bir so’zga xos bo’lgan tovush shakli kishilarga aloqa uchun imkoniyat yaratadi. Ammo so’zning to vush qurilishi, shakli mazmunsiz, aqlga to’g’ri kelmaganidek, o’zicha yashamaydi. Istalgan tovushlar yig'indisi emas, balki ma’lum ma’no bildiradigan tovushlar yig'indisigina aloqa maqsadiga xizmat 13 qilishi mumkin. Ma’lumki, ma’no bildiradigan tovushlar yig’indisi so’zdir. Tilning lug’at boyligi, leksikasi fikr ifodalash uchun xizmat qiladigan o'ziga xos qurilish materialidir. Tilning lug'ati qanchalik boy bo’lsa ham grammatikasiz u o'lik hisoblanadi. Tilning lug’at boyligi o’z-o’zicha aloqa vazifasini bajarmaydi. Aloqa maqsadida xizmat qilish uchun lug’at boyligidagi so’zlar bir-biri bilan grammatik jihatdan o’zaro bog’lanib, gap tuziladi. Mana shu tuzilgan gap orqali fikr ifodalanadi. Tilning har bir tomonining xususiyati undagi til birliklarining o’ziga xosligida namoyon bo’ladi. Fonetika uchun bunday til birligi nutq tovushlari, fonemalar; leksikologiya uchun ma’nosi va qo’llanishi nuqtai nazardan so’z; grarnmatika uchun so’z shakllari, shuningdek, so’z birikmasi va gap; so’z yasalishi uchun morfema, tuzilishi va yasalishi jihatdan so’z hisoblanadi. So’z, so’z birikmasi va gap grammatik tomondan ko'pgina xususiyatlarga ega. So’zning o’z morfemik qurilishi, o’zining so’z yasalish turi, biror grammatik kategoriyasi (shaxs, son, egalik, kelishik va boshq.), ma’lum sintaktik vazifasi bor. So’z birikmasi ham so’z kabi so’z o’zgarishi (ko'proq ergash so’z o’zgaradi) shakllariga ega. Gap o’z qurilishiga ko’ra so’zdan sifat jihatdan farqlanadi: so’z o’zi alohida kelganda mustaqil ma’no anglatmaydigan morfemalardan tuziladi, gapni tashkil etuvchi qismlar esa gapdan tashqarida ham mustaqil leksik ma’no bildiradi, gap tarkibida esa uning ma’nosi yana oydinlashadi. Morfologiya leksikologiya va so’z yasalishi bilan jips bog’langan. Morfologiya, asosan, so’zning grammatik xususiyatlarini o’rganadi. So'zninggrammatik ma’nosi doimo leksik ma’nosi bilan birga namoyon bo’ladi, har bir so’z, bir tomondan, shu so’zga tegishli bo’lgan ma’lum o'ziga xos leksik-grammatik guruhning belgilarini bildiradi, ikkinchi tomondan, u so’zning o’z leksik ma’nosi bo’ladi. So’zdagi mana shu umumiy birlik morfologiyada, leksikadan ajralmagan holda, leksika zaminida o’rganiladi. So’z uchun muqarrar morfemik tarkibi xarakterli bo’lib, bunga so’zning leksik ma’nosi va qator grammatik belgilari bog’liq bo’ladi. Yangi so’z qaysi usul bilan yasalmasin, u doim grammatik shakllanadi va o’zining leksik ma’nosiga ega 14 bo’ladi. Har bir so’z turkumida so’z yasalishining xarakterli xususiyatlari mavjud. So'zning morfemik tarkibi va yangi so’z yasalish usullari tilshunoslik fanining so’z yasali shi bo’limida, grarnmatika va leksikologiyadan ajratilmagan holda o’rganiladi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab jamiyatni isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo’ydi. Barcha sohalardagi kabi ta’lim sohasini isloh qilish siyosati ham izchillik bilan amalga oshirila boshlandi. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha Yangi tahrirdagi Davlat ta’lim stan dard ham mustaqillik davridagi tajribalar natijasi sifatida maydonga keldi. U boshlang'ich ta’lim darsliklari va metodik qo’llanmalarining yangi avlodini yaratishda dasturulamal vazifasini o’tamoqda. Boshlang'ich ta’lim Davlat ta’lim standartining „Kirish“ qismida „Boshlang’ich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va o’z-o’zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog’lom bo'lishga, moddiy borliq go'zaliiklarini his eta olishga, go’zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf- odatlarni o’zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o’rgatadi“, - deb alohida ta’kidlangan. Boshlang’ich ta’lim oldiga qo’yilgan bu kabi talablarni amalga oshirish ta’lim mazmunini aniq belgilab olishni, o’qitishga yangicha yondashuvni taqozo etadi. Davlat ta’lim standartida ta’kidlanganidek, „Boshlang’ich ta’lim bosqichida davlat va jamiyat tomonidan qo’yiladigan talab“da ta’lim sohalari bo’yicha o’zaro muvofiqlik, mutanosiblik, uyg’unlik to’la ta’minlangan bo’lmog’i kerak. Shu jihatdan boshlang'ich ta’lim standartini belgilash ta’lim jarayonining tarkibini va xuddi shu tarkib komponentlarining mazmunini modernizatsiyalash, boshlang’ich ta’lim jarayonida yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyani qo’llash imkonini beradi. Boshlang’ich sinflarda ona tili ta’limi mazmuni ta’limning mazkur bosqichiga qo’yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi. 15 „Ta’lim to’g’risida“gi qonunda „Boshlang’ich ta’lim umumiy o’rta ta’lim olish uchun zarur bo’lgan savodxonlik, bilim va ko'nikma asos larini shakllantirishga qaratilgandir“, deyiladi. Shundan kelib chiqqan holda „Boshlang’ich sinflarda ona tili ta’limining maqsadi, vazifalari sifatida DTSda quyidagilar belgilab berilgan: 1. ...bolaning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin fikrlay olish, o’zgalar fikrini anglashi, o’z fikrini og’zaki va yozma ravishda bayon qila olishi, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo’la olish ko’nikma va malakalarini rivojlantirish. 2. ...o’z fikrini savodli, mantiqiy izchillikka rioya qilgan holda bayon eta olishga o’rgatish. 3. ...yozma nutq belgilarini talaffuzda ifodalash, matnni ifodali o’qiy olish ko’nikmasini shakllantirish. 4. O’qish sur’atini oshirish, ta’limning shu bosqichi uchun xos bo’lgan sidirg’a o’qishni egallashlariga erishish. 5. Fikrni yozma bayon etish bo’yicha belgilangan quyidagi ko’nik- malarni egallash: a) fikrning mantiqiy izchillikda ifodalanganligi; b) tavsifning mavzuga muvofiqligi va mukammalligi; c) tavsifda tilning ifoda vositalaridan foydalanish darajasi; d) imloviy savodxonlikni egallashlariga erishish 18 . Bularni amalga oshirish ona tili ta’limi siklidagi fanlarning, ya’ni savod o’rgatish, o’qish va ona tilining vazifasidir. Bu vazifalarni ado etish ko’p jihatdan ta’lim mazmunni to’g’ri belgilashga bog’liq. Ona tili ta’limi mazmuni aniq va ilmiy-nazariy jihatdan to’g s ri belgilansagina, oldinga qo’yilgan talablar to’liq bajariladi. Ma’lumki, DTSida belgilab berilgan ona tili ta’limi mazmuni aniq mavzular va til materiallari asosida dastur va darslikda o’z ifodasini topadi. Ular biri ikkinchisining ijrochisi bo’lib, bir-biriga muvofiq kelishi iozim. Xulosa qilib aytish mumkinki, boshlang’ich sinf ona tili mazmuni metodist 16 olimlarning ko’p yillik kuzatishlari, tajribalari, tajriba natijalarining tahlili asosida takomillashtirilib kelinmoqda. Ayniqsa, ona tili o’qitishning amaliy ahamiyatiga alohida e’tibor qaratilmoqda. 1.3. Mashg’ulotlar davomida bolalarning og’zaki nutqini o`stirish texnologiyasi Maktabgacha ta’lim muassasasi ta’lim tizimining eng muhim sohasi bo`lib barkamol avlod asosan ana shu bo`g’inda shakllanadi. Shunga ko`ra maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni har tomonlama barkamol etib tarbiyalashda bog’lanishli nutqni rivojlantirish ham ta’limning eng muhim tarkibiy qismlaridan bo`lib hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim sohasida bolalarning nutqini rivojlantirish borasida muhim tadqiqotlar olib borilgani xolda bog’lanishli nutqni rivojlantirish, ayniqsa, bu muammoning bolalarda eng samarali davr sanalgan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda tevarak-atrofni o`rganish jarayonida nutqini rivojlantirish muhim ahamiyatga egadir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning tevarak-atrofni o`rganishda bog’lanishli nutqini rivojlantirish eng zamonaviy texnologiyalarni qo`llash, fikr va jonli so`z, ona tilining hissiy estetik ma’no qirralarini anglab olish, uning go`zalligi, sofligi, boyligini his etish orqali amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki, juda ko`p mashqlar sayr paytida uyushtiriladi. Masalan, sayr paytida bir bola eshak minib gurux bolalari yonidan o`tib qoladi. Bolalardan biri havas bilan qaraydi va o`z hayratini quyidagicha ifodalaydi: -"Vuy, ana u bola eshakda uchayapti". Murabbiy tuzatadi: eshakda uchilmaydi, eshakka miniladi. So`ng bolalardan so`raydi: yana nimaga miniladi? - velosipedga miniladi; - poezdga miniladi; - otga miniladi; 17 - samolyotga miniladi; Boshqa bir bola tuzatadi: poezdga chiqiladi, samolyotda uchiladi. Bolalar sayr paytida baland binolar oldidan o`tishlari mumkin. Shunda quruvchilik kasbi, qurilishda ishlatiladigan g’isht, ganch, qum, ohak va boshqa qurilish materiallari, quruvchilik kasbi -ganchkorlik, g’isht teruvchi, suvoqchi; binolarning balandligi, go`zalligi va hokazolar hakida jumlalar tuzadilar, Gulzorlar, borlarga sayohatlar davomida tarbiyachi samolyotlar, poezdpar, gullar, favvoralar hak,ida suhbatlar uyushtirishi mumkin. Suhbatlarda predmetlarning rangi, tusi, soni, katta-kichikligi, turi, o`xshash va farqli tomonlari haqida ham mashq qilib boriladi. "Nima shirin?", "nima uchadi?", "tushirib qoldirilgan so`zlarni toping", "men boshlayman, siz davom ettiring" kabi mashqlar ham grammatik jihatdan jumlalarni to`g’ri tuzishga yo`llaydi. Nutqning tovush madaniyatini shakllantirish bolalarning bog’lanishli nutqini rivojlantirishda muhimdir. Bolalar ko`pincha s-z, p-f, t-d, p-b. u-u, x-x„ k-r tovushlarini to`g’ri talaffuz qila olmaydilar. Nutq jarayonida ketappan - ketayapman, Hojaxon -Shoxjaxon, Yustam - Rustam, qaga - qarg’a kabi talaffuz etishda yo`l qo`yadigan xatoliklarning oldini olish, ya’ni to`g’ri talaffuz etishga yo`llash, ovoz balandligiga, tovush sur’atiga e’tibor berish metodik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Ba’zi bolalar o`zidan kichiklarni jerkib, ovozini ko`tarib muomala qiladilar. Shunda ular talaffuziga e’tibor qaratish, nutq madaniyatiga, me’yorda so`zlab, muomala qilishga o`rgatish zarur. Chunki bolalikda tarkib topgan muomala madaniyati inson umrining oxirigacha muxrlanib qoladi. Samimiy muomala me’yori, hatto muomalada ko`z qarashlari, boshqalar oldida o`zini tuta bilish -muomala madaniyatining oddiy talablaridir. So`zlashuv (dialogik) nutqni shakllantirish, bog’lanishli nutqni tarkib toptirishda eng muhim talablardan sanaladi. So`zlashuv nutqi bolaning lugat boyligiga boglik, bo`ladi. Bunda bola o`ziga murojaat kilganlarida suhbatdoshini eshita olish, tushunish, savollarga to`g’ri javob bera olish bilan birga, so`zlashuv 18 madaniyatini egallay borishi ham taqozo etiladi. Bolalar bilan suhbat jarayonida ko`proq yo`naltiruvchi savollar beriladi. Masalan, tabiatga sayohat paytida: - Hozir yilning qaysi fasli? - Bahorda tabiatda qanday o`zgarishlar yuz beradi? - Bahorda qanday qushlar uchib keladi? kabi savollarning berilishi bolalarning dialogik nutqining rivojlanishiga yordam beradi. "Ovchilar va quyonlar", "Oksoq bo`ri va qo`ylar", "Nimaning pati?" kabi o`yinlardagi savol-javoblar ham bolalarning dialogik nutqini rivojlantiradi. Tarbiyachi bolalarga "nimaning pati?" deb savol beradi. Bolalar javob beradilar: -o`rdakniki, -qarg’aniki, -burgutniki Qushning nomini takror aytgan bola biror shartni bajaradi: o`yinga tushadi, she’r aytadi yoki qo`shiq kuylaydi. Bolalarning bog’lanishli nutqini rivojlantirishda monologik nutq; (hikoya qilib berish) ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Monologik nutqda yuqorida sanab o`tilgan bog’lanishli nutq talablarining barchasi jamlangan bo`ladi. Bolalarning monologik nutqining shakllanishi ularni maktabga tayyorlashning asosiy shartlaridan biridir. Zero, bog’lanishli nutq bolalar tafakkurini va unga borlik bulgan zehnni utkirlash, zukkolik kabi hislatlarni ham tarkib toptiradi. Bolalarda hikoya qilish ko`nikmasi uning lug’at boyligi, jumla tuzish malakasi bilan ham ahamiyatlidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarga muayyan mavzular bo`yicha ertaklar. rasmlar asosida hikoya tuzish topshirig’i ham berilishi mumkin. Bundaytopshiriq ustida ishlash orqali ularda mustakillik, ijodiy faollik rivojlantiriladi. "Bizning oila", "Bahor fasli", "yoz - ugar soz", "qaldirg’ochlar uchib keldi", "qo`g’irchoq teatrida", "qish", "kor", "qorboboning sovg’asi", "qushlar bizning do`stimiz", 19 "Mening to`tilarim", "Hayvonot bogida", "Ertaklar mamlakatida", "Sirkda", "qo`g’irchoqlarim -ovunchoqlarim", "Uch ayiq", "quyonlar", "qovoqpolvon" va boshqa mavzularda hikoya tuzishni tavsiya etish bolalarni nihoyatda qiziqtiradi. Hikoya qilish bolalarning jumlalarni grammatik jihatdan to`g’ri tuzish, tovushlarni, qo`shimchalarni to`g’ri talaffuz etish, yoshiga mos darajada tasviriy vositalardan to`g’ri foydalana olishiga yordam berib boriladi. Kattalarning mehnat jarayonini kuzatish, tabiatga, ishlab chiqarish korxonalariga, dars, cho`l, dalalarga sayohatlar asosida hikoyalar tuzishni tavsiya etish ham bolalarning bog’lanishli nutqini rivojlantirishda eng qulay usullar sanaladi. "Maktabgacha ta’lim dasturi"ga binoan muayyan mavzular bo`yicha mustaqil jumlalar tuzish, ona tiliga xos tovush, so`zlarni to`g’ri talaffuz qilish, nutqning ta’sirchanligiga erishish, rasmlar asosida hikoya tuzish, kichik xajmli badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berish, manzarali rasmlar asosida hikoyalar tuzish talab etiladi. Lekin, kuzatishlar bu talablarning to`liq bajarilmayotganini ko`rsatadi. Vaxolangki, bolalarning bog’lanishli nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyotning imkoniyatlari kattadir. Maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyalanuvchilari badiiy adabiyotning eng yorqin namunalari bilan har kuni tanishtirilib boriladi. Hikoyatlar, rivoyatlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlar, tez aytishlar va qo`shiqlar ular nutqining ifodaliligini ta’minlab qo`ya qolmaydi, balki so`z zaxirasini ham boyitadi, adabiy til imkoniyatlaridan bahramand qiladi. II BOB. Ona-tili darsida nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish metodikasi va uni boshlang’ich ta’limda q oʻ llash. 2.1. O‘quvchilarda grammatika va so‘z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishning metodik asoslari. 20 Grammatik tushunchaning mohiyati va uni kichik yoshdagi o`quvchilar o`zlashtirishidagi qiyinchiliklar. Tushunchani o`zlashtirish ustida ishlash jarayoni, uning shartli ravishda to`rt bosqichga bo`linishi. Birinchi tushunchaning muhim b е lgilarini ajratish maqsadida til mat е rialini analiz qilish. Ikkinchi bosqich tushuncha b е lgilarini umumlashtirish, atama b е rish. Uchinchi bosqich tushuncha ta'rifini ifodalash, b е lgilar mohiyatini va ular orasidagi bog`lanishni aniqlash. To`rtinchi bosqich-yangi til mat е riali asosida o`rganilayotgan tushunchani aniqlash. Kichik yoshdagi o`quvchilar tushunchasi o`zlashtirilgani ta'minlaydigan m е todik shartlar; o`quvchilar aqliy faoliyatining aktivligi; o`quvchilarda so`z va gapga lingvistik munosabatini o`stirish ustida maqsadga yo`naltirilgan ishlar; yangi tushunchani ilgari o`rganilgan tushunchalar tizimga kiruvchi; ayrim til kat е goriyalari bog`lanishining mohiyati yangi til kat е goriyasini o`rganish jarayonida ochiladi; tushunchani ko`rsatmali o`rganish. Grammatik va so`z yasalishiga oid mashqlar, ularning turlari. Tushunchani o`zlashtirishning turli bosqichlarida grammatik mashqlarni tadbiql etish usuliyati. So`zni va gapni tahlil qilish, uning turlari va tilni o`rganish jarayonida undan foydalanish. M о rf о l о giyadan " о t", "sifat", "s о n", "f е ’l", "b о g`l о vchi" tushunchalarni, sintaksisda "gap", "ega", "k е sim", "ikkinchi darajali bo`lak", tushunchalarini, so`z yasalishidan "o`zak", "qo`shimcha", "o`zakd о sh so`zlar" kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish о lib b о riladi. Tushuncha nima? Tushunchani o`zlashtirish jarayoni qanday k е chadi? Tushuncha atr о f-muhitdagi h о disalarning muhim b е lgilari va o`zar о al о qad о rligi aks etgan tafakkur shaklini tasvirlab ko`rsatadi. Grammatik tushunchalarda ham b о shqa tushunchalar kabi h о disalarning muhim b е lgilari umumlashtirilgan h о lda aks ettiriladi. Til h о disalari b о shqa h о disalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Grammatik 21 tushunchaning bu х ususiyatlari tufayli o`quvchilarda tushuncha juda ko`p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib о lish uchun mavhum tafakkur riv о jlangan bo`lishi k е rak. Mavhum tafakkur ta’lim jarayonida ma х sus mashqlar о rqali riv о jlantirib b о riladi. O`qituvchi o`quvchilarning mavhum tafakkurlarini riv о jlantirishga e’tib о r b е rmasa, o`quvchilar so`zlarni taqq о slay о lmaydilar. Va ularni muhim х ususiyaglariga ko`ra bir guruhga birlashtira о lmaydilar. Masalan: yurm о q, ekm о q, ch о pm о q; u х lam о q, ko`karm о q, o`sm о q yoki, kit о b, do`st, gulchi; qahram о nlik, qadam, tinchlik va h.k. so`zlarni f е ’l va о t turkumiga kirita о lmaydilar. D е mak, tushunchani shakllantirish uchun o`quvchilarda mavhumlashtirish ko`nikmasini o`stirish, ular diqqatini so`zning aniq l е ksik ma’n о sidan grammatik ma’n о siga qaratish va shu guruhdagi so`zlarga о id umumiy grammatik b е lgilarni his о bga о lgan h о lda bularni bir guruhga birlashtirishni talab etadi. Grammatik tushunchani o`zlashtirish uz о q dav о m etadigai jarayondir. Bu jarayon shartli ravishda 4 b о sqichga bo`linadi; 1-b о sqich – tushunchaning muhim b е lgilarini ajratish maqsadida til mat е rialini tahlil qilish. Bu b о sqichda ma’lum so`z va gaplarning l е ksik ma’n о sidan k е lib chiqib, mavhumlashtirish amalga о shiriladi va til h о disasi uchun хо s bo`lganlari ajratiladi. Tahlil, taqq о slash amalga о shiriladi. 2-b о sqich – tushuncha b е lgilarini umumlashtirish, ular о rasidagi b о g`lanishlarni aniqlash, atamani b е rish. Qiyoslash, tahlil (analiz), sint е zlash o`tkaziladi. 3-b о sqich – tushuncha ta’rifini if о dalashni tushunish, b е lgilar m о hiyatini va ular о rasidagi b о g`lanishni aniqlash. О tga хо s, f е ’lga хо s, gapga хо s b е lgilarni sanash. 4-b о sqich – yangi til mat е riali as о sida o`rgatilayotgan tushunchani aniqlashtirish, bilim tajribaga tatbiq etiladigan mashqlar ishlash. Yangi tushunchalarni amalda qo`llash. Ko`rsatilgan b о sqichlarni "F е ’l" grammatik tushunchasini shakllantirish jarayoni mis о lida ko`rsatib b е riladi. 22 Grammatik tushunchalarni o`quvchilar о ngli o`zlashtirishlari uchun o`qituvchi quyidagilarga al о hida e’tib о r b е rishi zarur: 1. O`quvchilar faqat darslikdagi mis о ldan f о ydalanmay, o`zlari mustaqil yoki o`qish kit о bidagi matnlardan t о pa о lsinlar. 2. Q о ida aytilgach, o`quvchidan shu q о idaga m о s so`z yoki so`z birikmasini qidirib t о pish yoki o`ylab t о pgan mis о li о rqali q о idani isb о tlashni talab qilish. 3. Tushunchaning o`ziga хо s b е lgilarini q о idani qismlarga bo`lgan h о lda sanab b е rishni so`rash. 4. Ulardan nutqlarda f о ydalana о lish. Demak, grammatik tushunchalar ustida ishlash o`qituvchidan yuksak mahorat talab qiladi. Grammatik tushunchalarda ham b о shqa tushunchalar kabi h о disalarning muhim b е lgilari umumlashtirilgan h о lda aks ettiriladi. Til h о disalari b о shqa h о disalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Grammatik tushunchaning bu х ususiyatlari tufayli o`quvchilarda tushuncha juda ko`p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib о lish uchun mavhum tafakkur riv о jlangan bo`lishi k е rak. Mavhum tafakkur ta’lim jarayonida ma х sus mashqlar о rqali riv о jlantirib b о riladi. O`qituvchi o`quvchilarning mavhum tafakkurlarini riv о jlantirishga e’tib о r b е rmasa, o`quvchilar so`zlarni taqq о slay о lmaydilar. Va ularni muhim х ususiyaglariga ko`ra bir guruhga birlashtira о lmaydilar. Masalan: yurm о q, ekm о q, ch о pm о q; u х lam о q, ko`karm о q, o`sm о q yoki, kit о b, do`st, gulchi; qahram о nlik, qadam, tinchlik va h.k. so`zlarni f е ’l va о t turkumiga kirita о lmaydilar. D е mak, tushunchani shakllantirish uchun o`quvchilarda mavhumlashtirish ko`nikmasini o`stirish, ular diqqatini so`zning aniq l е ksik ma’n о sidan grammatik ma’n о siga qaratish va shu guruhdagi so`zlarga о id umumiy grammatik b е lgilarni his о bga о lgan h о lda bularni bir guruhga birlashtirishni talab etadi. Grammatik tushunchani o`zlashtirish uz о q dav о m etadigai jarayondir. 23 Grammatik tushunchalarni o`quvchilar о ngli o`zlashtirishlari uchun o`qituvchi quyidagilarga al о hida e’tib о r b е rishi zarur; 1. O`quvchilar faqat darslikdagi mis о ldan f о ydalanmay, o`zlari mustaqil yoki o`qish kit о bidagi matnlardan t о pa о lsinlar. 2. Q о ida aytilgach, o`quvchidan shu q о idaga m о s so`z yoki so`z birikmasini qidirib t о pish yoki o`ylab t о pgan mis о li о rqali q о idani isb о tlashni talab qilish. 3. Tushunchaning o`ziga хо s b е lgilarini q о idani qismlarga bo`lgan h о lda sanab b е rishni so`rash. 4. Ulardan nutqlarda f о ydalana о lish. Demak, grammatik tushunchalar ustida ishlash o`qituvchidan yuksak mahorat talab qiladi. Tushunchani ko’rgazmali o’rganish. Tushunchani shakllantirishning turli bosqichida ko’rgazmalilikdan foydalanish katta ahamiyatga ega. Tushuncha belgilari bilan tanishtirishning boshlang’ich bosqichida ko’rgazmalilikdan o’rganiladigan hodisannng belgilarini nutqda aniq ko’rsatish maqsadida foydalaniladi. Til tushunchalarini shakllantirishda foydalaniladigan ko’rgazmali vositalarning o’ziga xos xususiyati o’rganiladigan ob’ekt hisoblangan so’z, so’z birikmasi, gap, gap bo’lagi va boshqalarga mos bo’ladi. SHunday ekan, ko’rgazmali vositalarga jadval, chizma, biror predmet, uning rasmi bilan bir qatorda til materialning o’zi ham kiradi. Tanlangan matnlar, alohida so’z va gaplarda o’rganilayotgan hodisa aniq va lo’nda berilgan, nutqiy vazifasi va grammatik xususiyati ravshan ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Bu ichki ko’rgazmalilik o’quvchilarga tushuncha belgilarini mavhumlashtirish, o’rganilayotgan hodisani biror tomondan o’xshashi bo’lgan boshqa hodisalar orasidan topish imkonini beradi. Masalan, o’zakdosh so’zlarni o’rganishda tarkibida bir necha o’zakdosh so’z bo’lgan matndan foydalanish maqsadga muvofiq: 1. Maktabimiz hovlisida katta gulzor bor. Unga har xil gul ekilgan. Gullarni gulchi o’quvchilar parvarish qiladilar. 24 2. Rahimning otasi zavodda ishlaydi. U ilg’or ishchi. Rahimning o’zi – ishchan bola. Bu ikki matnda uchtadan o’zakdosh so’z bo’lib, ularning ikki muhim belgisi (bir xil umumiy qismga egaligi va ma’nolaridagi o’xshashlik)ni hisobga olgan holda, o’zakdosh so’zlar yuzasidan umumlashtirish imkoni tug’iladi. Bundan tashqari, o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida o’zakdosh so’zni shu so’zlarning bir shakli bo’lgan so’z (gullarni) bilan taqqoslab, o’zakdosh so’zlar bilan so’z shakli o’rtasidagi farq haqida elementar tushunchaga ega bo’ladilar. Tushunchaning mohiyatini ochishga qaratilgan vazifalarning o’zi o’quvchilarni ularni bajarishga undashi, majbur etishi lozim. Bu bilan tushuncha ko’rgazmaliligi ta’minlanadi. Masalan, gapnnng uyushiq bo’laklari tushunchasining mohiyatini ochishda ikki-uch gapdan bitta gap tuzish vazifasini berish maqsadga muvofiq. Masalan, Bahorda biz qaldirg’ochlarni quvonib kutib olamiz. Bahorda biz maynalarni quvonib kutib olamiz. Bahorda biz chug’urchuqlarni quvonib kutib olamiz. – Bahorda biz qaldirg’ochlarni, maynalarni, chug’urchuqlarni quvonib kutib olamiz. Gaplar gap bo’laklari jihatidan tahlil qilinadi; o’quvchilar uchala gapda takrorlangan so’zlarni aytadilar; bunday hollarda kishilar uch gap o’rniga bitta gapdan foydalanishlarini tushunadilar. SHunday qilib, ular uch gapdan bitta gap tuzadilar, uni gap bo’laklariga ko’ra tahlil qiladilar, chizmasini tuzadilar. Bu vazifalarni bajarish bilan o’quvchilar ko’rgazmali xulosa chiqaradilar: bir kesimga bir necha ikkinchi darajali bo’lak bog’lanishi va ular bir xil so’roqqa (nimalarni?) javob bo’lishi mumkin; bir bo’lakka qarashli va bir xil so’roqqa javob bo’lgan bunday so’zlar gapning uyushiq bo’laklari deyiladi. Yuqorida keltirilgan misollarda foydalanilgan ko’rgazmalilik o’rganilayotgan til hodisalarining belgilarini ajratishga qaratilgan, ya’ni ko’rgazmalilikdan tushunchani ta’riflashdan oldin foydalanilgan. Darsda foydalanish uchun ko’rgazma material tanlashda o’qituvchi qo’yilgan maqsadga ko’ra o’quvchilar nimani bilib olishlarini aniq ko’z oldiga keltirishi kerak. Bir ko’rgazma materialdan turli maqsadlarda foydalanish mumkin. 25 Masalan, predmet yoki uning rasmidan so’zning leksik ma’nosini tushuntirishda ham, grammatik tushunchani shakllantirishda ham foydalanish mumkin. O’quvchilarni sifatning nutqdagi ahamiyati bilan tanishtirish uchun o’qituvchi berilgan predmetni tasvirlash, uning belgilarini aytish vazifasini topshiradi. O’quvchilar har qanday predmetni tasvirlash uchun o’z nutqlarida sifatlardan foydalanadilar. Bu – tabiiy. O’qituvchi “Predmetni tasvirlashda siz qaysi so’zlardan foydalandingiz? Nima maqsadda?” kabi savollar berib, bolalar diqqatini o’rganiladigan grammatik tushunchaning (bu o’rinda sifatning) belgilariga qaratadi. O’quvchilar predmetni tasvirlash uchun qaysi sifatlardan bir predmetni boshqasidan ajratish maqsadida foydalanganliklarini aytadilar. Bu misolda ko’rgazmali material nutqda grammatik tushuncha (sifat)ning rolini kuzatish maqsadida foydalaniladi va o’quvchilar aniq materialdan umumlashtirishga o’tadilar. Tushunchani shakllantirishni uchun jadval va chizmalardan keng foydalaniladi. Bu ko’rgazmalardan ko’proq tushuncha belgilari ajratilgandan so’ng mavhumlashgan belgilarni umumlashtirish, ular o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash maqsadida foydalaniladi. Shunday qilib, grammatik tushunchani o’zlashtirishga yordam beradigan asosiy metodik shartlar o’quvchilarning aqliy faoliyatini faollashtirish, ularni yangi bilim olish uchun qiziqtirish, o’quvchilarning nutqiy tajribasiga tayanish, bilimlarning tizimliligi, o’quvchilarda til birliklariga lingvistik munosabatni shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash hisoblanadi So`zning l е ksik ma’n о sini aniqlash maqsadida uni m о rf е malarga ajratish til haqidagi fanda o`zining nazariy as о siga ega. M о rf е ma – so`zning eng kichik, bo`linmaydigan ma’n о li qismi. M о rf е ma ikki turga bo`linadi : 1. O`zak m о rf е ma – so`zda, albatta, qatnashadigan va l е ksik ma’n о anglatadigan m о rf е ma. 2. Affiksal m о rf е ma – mustaqil h о lda l е ksik ma’n о anglatmay, so`zning l е ksik va grammatik ma’n о larining shakllanishi uchun х izmat qiladigan m о rf е ma. 26 Qo`shimchalar ikki turga bo`linadi: 1. So`z yas о vchi qo`shimchalar. So`zning l е ksik ma’n о sini shakllantirish uchun х izmat qiladi. 2. Shakl yas о vchi qo`shimchalar so`zlarning grammatik f о rmalarini shakllantirib, turli grammatik ma’n о larini if о dalaydi. So`zning m о rf е mik tarkibi ustida ishlash bilan o`quvchilar so`zining l е ksik ma’n о sini aniqlashning as о siy usullarini bilib о ladilar. Bunda o`qituvchining vazifasi b о lalar so`zlarning l е ksik ma’n о si va m о rf е mik tarkibi bir-biriga b о g`liqligini bilib о lishi uchun eng qulay shar о it yaratish, shu as о sda ularning lug`atiga aniqlik kiritishga maqsadga muv о fiq ra х barlik qilish his о blanadi. So`zda m о rf е maning r о lini anglash, shuningd е k qo`shimchalarning s е mantik ma’n о sini bilish o`quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga ta’sir etadi. O`qituvchining vazifasi o`quvchilar so`zning l е ksik ma’n о sini tushunibgina q о lmay, matnda aniq affiksli so`zlardan о ngli f о ydalanishlarini о shirish his о blanadi. So`zning m о rf е mik tarkibini o`rganish о rf о grafik malakalarni shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. M о rf о l о gik tam о yil o`zb е k о rf о grafiyasining е takchi tam о yili bo`lib, bunga bin о an so`zlar va ularning tarkibiy qismi, (o`zak va qo`shimchalar) asliga muv о fiq yoziladi. O`zak va qo`shimchalarni to`g`ri yozish malakasini nazariy as о sda shakllantirish f о n е tik, so`z yasalishiga о id, grammatik bilimlarni maqsadga muv о fiq tatbiq etishni talab qiladi. Shuning uchun so`zning m о rf е mik tarkibini o`rganishning muhim vazifalaridan biri o`zak va qo`shimchalarni to`g`ri yozish malakasini shakllantirish uchun zarur bo`lgan bilim va ko`nikmalar as о sini yaratish his о blanadi. So`zning m о rf е mik tarkibini o`rganish o`quvchilarning aqliy q о biliyatini o`stirishda, х ususan, til birligi sifatida so`zni о ngli bilib о lish uchun zarur bo`lgan ma х sus aqliy ko`mikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli. O`qituvchining vazifasi ta’lim jarayonida bilimni o`zlashtirish bilan o`quvchilarda aqliy fa о liyatni o`stiradigan mavhumlashtirish, analiz, taqq о slash ko`nikmalarini shakllantiradigan shar о it yaratish his о blanadi. 27 B о shlang`ich sinflar о na tili dasturiga muv о fiq, so`zning m о rf е mik tarkibi 2- sinfda o`rganiladi. 3- sinfda so`z turkumlarini o`rganish bilan b о g`liq h о lda so`zning tarkibi haqidagi bilimlarni tak о millashtirish ko`zda tutiladi. Avval о , til mat е rialini o`rganish tizimi nimaligini aniqlab о lamiz. Til mat е rialini o`rganish sist е masi d е ganda, ilmiy as о slangan izchillikdagi va o`zapo b о g`lanishdagi bilimlar k о mpl е ksini o`zlashtirishni ta’minlaydigan maqsadga qaratilgan jarayon, shuningd е k, shu as о sda amaliy ko`nikmalarni shakllantirish ko`zda tutiladi. Mavzuni o`rganishda 4 b о sqich amalga о shiriladi: 1-b о sqich – so`z yasalishini o`rganishga tayyorgarlik b о sqichi. Bu b о sqichning vazifasi – o`quvchilarni bir х il o`zakli so`zlarniig ma’n о va tuzilishiga ko`ra b о g`lanishini tushunishga tayyorlash. 2-b о sqich – bir х il o`zakli so`zlarning х ususiyatlari va barcha m о rf е malarning m о hiyati bilan tanishtirish. Bu b о sqichning as о siy o`quv vazifasi so`zlarning ma’n о qismlari sifatida o`zak, so`z yas о vchi va f о rma yas о vchi qo`shimchalar bilan tanishtirish. "O`zakd о sh so`zlar" tushunchasini shakllantirish; bir х il o`zakli so`zlarda o`zakning bir х il yozilishini kuzatish his о blanadi. "O`zakd о sh so`zlar" tushunchasini shakllantirish ularning ikki muhim b е lgisini, ya’ni mazmuniy umumiylikniig (ma’n о sida qandaydir umumiylik b о rligini) va tuzilishiga ko`ra umumiylikni (umumiy o`zak mavjudligini) o`zlashtirish bilan b о g`lanadi. Shuning uchun bu b е lgilarni o`quvchilar o`zlashtirishiga ta’lim jarayonida shar о it yaratish l о zim. Ta’limning bu b о sqichida o`quvchilarning m о rf е ma haqidagi bilimlari е tarli emas, ularni bu tushunchalar bilan mashqlarni bajarish jarayonida endigina tanishtirilyapti. Shuning uchun o`qituvchi tarkibi va yasalish usuli o`quvchilarning yosh х ususiyatlariga m о s bo`lgan so`zlarni tanlaydi. Bu so`zlarni analiz va sint е z qilishni b о shqaradi, so`zlarning l е ksik ma’n о si bilan m о rf е mik tarkibi o`rtasidagi b о g`lanishni o`quvchilar bilib о lishlarga d о imiy g`am х o`rlik qiladi. 28 3-b о sqich – o`zak, so`z yas о vchi va f о rma yas о vchi qo`shimchalarning х ususiyatlari va tildagi r о lini o`rganish m о t о dikasi. Bu b о sqichning o`quv vazifasiga "o`zak", "so`z yas о vchi qo`shimcha", "f о rma yas о vchi qo`shimcha" tushunchalarini shakllantirish, so`zning l е ksik ma’n о si bilan m о rf е mik tarkibi o`rtasidagi b о g`lanish haqidagi tasavvurlarni o`stirish, o`zakda jufti b о r jarangli va jarangsiz und о shli so`zlarni to`g`ri yozish malakasini shakllantirish, nutqda so`z yas о vchi ko`shimchasi b о r so`zlarni о ngli ishlatish ko`nikmasini o`stirish kiradi. Bu b о sqichning vazifasi bir-biri bilan ma’lum b о g`lanishda hal qilinadi. Masalan, so`zda har bir m о rf е maning r о lini o`zlashtirish as о sida o`quvchilar so`zning l е ksik ma’n о si bilan uning m о rf е mik tarkibi o`rtasidagi b о g`lanishni bilib о ladilar. Barcha vazifalar bilan b о g`liq h о lda, so`zlarning m о rf е mik tarkibini his о bga о lib, ulardan nutqda mumkin qadar aniq va о ngli f о ydalanish vazifasi bajariladi. O`zakni o`rganishning х ususiyatlari. "O`zak" tushunchasini shakllantirishda o`quvchilar o`zak o`zakd о sh so`zlarning umumiy qismi ekani va u barcha bir х il o`zakli so`zlarning ma’n о sidagi umumiylikni o`z ichiga о lishi bilan tanishtiriladi. So`z yas о vchi qo`shimchaning funktsiyasi ustida ishlash. Bu m о rf е mani o`rganishning as о siy vazifasi o`quvchilarni so`zda so`z yas о vchi qo`shimchaning r о li bilan tanishtirish va shu as о sda so`z yas о vchi qo`shimchali so`zdan o`z nutqida о ngli f о ydalanish ko`nikmasini o`stirish his о blanadi. O`quvchilar so`z yas о vchi qo`shimcha yordamida yangi l е ksik ma’n о tushunishi muhim ahamiyatga ega. F о rma yas о vchi qo`shimchalarni o`rganish х ususiyatlari. Har bir m о rf е maning lingvistik m о hiyatida o`ziga хо slik bo`lib uni o`rganish m е t о dikasi ham o`ziga хо s х ususiyatlarga ega. F о rma yas о vchi qo`shimchada grammatik funktsiya е takchi his о blanadi, bu bilan u so`z yas о vchi qo`shimchadan farqlanadi. 4-b о sqich – so`z turkumlarini o`rganish bilan b о g`liq h о lda so`zning tarkibi ustida ishlash, (3-4 sinflar). So`zning m о rf е mik tarkibini o`rganish sist е masida bu b о sqichniig maqsadi so`z yas о vchi qo`shimchaning so`z yasashdagi r о li va f о rma 29 yas о vchi qo`shimchani so`z shaklini o`zlashtirishdagi ahamiyati haqidagi bilimni chuqurlashtirish; o`quvchilarni о t, sifat, f е ’llarning yasalish х ususiyatlarini tushunishga tayyorlash his о blanadi. So`z turkumlarini o`rganish jarayonida o`qituvchi o`quvchilarga so`z yasalishi as о slarini, so`z yas о vchi qo`shimcha yordamida bir so`z turkumidan b о shqasini yoki shu so`z turkumining o`zini yasash mumkinligini tushuntiradi. Masalan, о t ko`pr о q b о shqa bir о tdan (baliqchi, ishchi; sinfd о sh, sird о sh; b о g`b о n, о shpaz, kit о b хо n shuningd е k f е ’ldan (elak, kurak, yutuq); sifat ko`pr о q о tdan (suvli, suvsiz, o`tli, o`tsiz) shuningd е k f е ’ldan (maqtanch о q o`tkir, s е zgir) f е ’llar о tdan (ishla, gulla, gapir) sifatdan ( о qla, ya х shila, eskir, q о ray) yasaladi. O`quvchilarni so`z yasalishi х ususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun o`qituvchi ularga muayyan bir yangi so`z qaysi so`zdan va qaysi f о rma yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan t о pshiriq b е radi. Masalan, o`qituvchi ch е gara о tini aytadi va ch е garani qo`riqlaydigan kishini bildiradigan o`zakd о sh о t tanlashni t о pshiradi. (ch е garachi). Vazifani b о shqachar о q b е rish ham mumkin: o`qituvchi so`zni va so`z yas о vchi m о rf е mani b е radi. O`quvchining vazifasi yangi so`zni to`g`ri yasash va l е ksik ma’n о sini tushuntirish his о blanadi. Masalan, baliq so`zidan -chi qo`shimchasi yordamida yangi so`z yasash, (baliqchi), uning l е ksik ma’n о sini tushuntirish qaysi so`z turkumi ekanini aytish t о pshiriladi. Ikkala t о pshiriqda ham o`quvchilar so`zni m о rf е mik tahlil qiladilar. Bunda o`qituvchi o`quvchilar e’tib о rini h о sil bo`lgan so`z qaysi m о rf е ma yordamida, qaysi so`z turkumidan yasalganiga, qanday mashqlarda tilda mavjud bo`lgan so`zlarning l е ksik ma’n о si bilan m о rf е mik tarkibining o`zar о b о g`liqligiga va bir о r so`z turkumiga х arakt е rli bo`lgan so`z yasalish usuliga as о slanadi. Bundan mashq turlaridan ayrimlari: 1. O`zakd о sh so`zlari bo`lgan matnni l е ksik – so`z yasalishi t о m о nidan tahlil qilish. Masalan, quyidagi kabi matn yozdiriladi: H о vlimizda gulz о r b о r. Gulz о rga har х il gul ekilgan. Ularni gulchi akam parvarish qiladi. Gullar chamand е k о chiladi. O`qituvchi rahbarligida bir o`zakd о sh so`zdan b о shqasi qanday, qaysi m о rf е ma 30 yordamida yasalgani, u qaysi so`z turkumiga kirishi, qanday ma’n о bildirishi aniqlanadi. 2. L е ksik ma’n о si k е ng tushuntirilgan so`zni o`zakd о sh so`z bilan almashtirish. T о pshiriq. Ajratib ko`rsatilgan so`zga o`zakd о sh bo`lgan bir so`z t о ping. Uning qaysi so`z turkumiga kirishini ayting va uni so`z tarkibiga ko`ra tahlil qiling. О lma dara х ti ko`p j о y ( о lmaz о r). Pa х ta е tishtirish bilan shug`ullanadigan kishi (pa х tak о r). B о g`ni parvarish qiladigan о dam (b о g`b о n)... O`quvchilar o`qituvchi yordamida shu so`z qaysi so`zdan va qanday qo`shimcha yordamida yasalganini aniqlaydilar. 3. Har х il so`z turkumiga kiradigan o`zakd о sh so`zlardan qatnashtirib gap tuzish. 4. So`z yasashga d о ir vazifalar. О q, ish so`zlaridan -la, -chi qo`shimchalari yordamida yangi so`zlar yasang. B е rilgan va siz yasagan so`zlar qaysi so`z turkumiga kirishini isb о tlang. Ish, pa х ta, gul, sinf о tlaridan o`zakd о sh о tlar yasang. So`zlarni tarkibiga ko`ra tahlil qiling. Yangi о t h о sil qilish uchun siz so`zning qaysi qismidan f о ydalandingiz? Chiz, ur f е ’llaridan o`zakd о sh о tlar yasang. О tlarni so`z tarkibiga ko`ra tahlil qiling. F е ’ldan о t yasash uchun qanday qo`shimchalardan f о ydalandingiz? Bu vazifalar o`quvchilardan so`z yasalishi х ususiyatlariga, so`zlarning m о rf е mik tarkibiga e’tib о r b е rishni talab etadi va so`zning m о rf е mik tarkibi shu so`zning muayyan bir so`z turkumiga о id ekani bilan b о g`liqligini aniqlashga qaratiladi. Quyidagi kabi sav о l va t о pshiriqlarni bajarish as о sida o`quvchilar so`zning m о rf е mik tarkibini qanday o`zlashtirganini aniqlash mumkin: 1. Sav о llarga jav о b b е rish: 1) So`zda qaysi qism eng as о siysi his о blanadi? Nima uchun? 31 2) So`z yas о vchi qo`shimcha qanday vazifani bajaradi? Mis о l bilan isb о tlang. 3) So`zda f о rma yas о vchi nima uchun х izmat qiladi? Isb о tlang. 2. Ikki so`zning ma’n о si va tarkibini taqq о slash. Buning uchun o`quvchilar o`zak va so`z yas о vchi qo`shimchalarning s е mantik r о lini qanchalik tushunganini aniqlashga imk о n b е radigan so`zlar tanlanadi. (ishladi va b о shladi, pa х tak о r va pa х taz о r). 3. So`zlarni taqq о slab, o`zakd о sh yoki o`zakd о sh emasligini isb о tlash (tuz, tuzd о n, tuzli, tuzsiz, tuzladi) qaysi qism ularni o`zakd о sh qilyapti? Qaysi qism har х il ma’n о li so`z h о sil qilyapti? Sav о llariga jav о b b е rish. 4. B о g`b о n, o`r о q, b о g`ni, ishchidan so`zlarini tarkibiga ko`ra tahlil qilish: 1) O`zak va so`z yas о vchi qo`shimchadan. 2) O`zak va f о rma yas о vchi qo`shimchadan. 3) O`zak va so`z yas о vchi, f о rma yas о vchi qo`shimchalardan tuzilgan so`zlar tanlash. 4) Tayanch so`zlar as о sida o`qituvchi tavsiya etgan mavzuga о id kichik hik о ya tuzish. Boshlang`ich sinflarda so`z tarkibini o`rganish o`quvchilarning lug`at boyligini o`stirish omili hisoblanadi. 2.2. Ona tilini o’rgatishning lingvistik asoslari. Maktabda o‘quv predmeti sifatida tilni o‘rganish tizimi tilning barcha tomonlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so‘z yaslishi va grammatikasi (morfologiya va sintaksis)ning o‘zaro ichki bog‘lanishlariga asoslanadi. Tilning barcha tomonlari o‘zaro bog‘lanishining ko‘p qirraliligi va murakkabligi, ularning dialektik birligi, avvalo, uning aloqa vositasidagi vazifasida namoyon bo‘ladi. Aloqa vositaligi tilning muhim xususiyati, asosidir. Bu vazifani tilning har bir qismi boshqa qismlar bilan o‘zaro bog‘lanishda bajaradi. Har bir so‘zga xos bo‘lgan tovush shakli kishilarga aloqa uchun 32 imkoniyat yaratadi. Ammo so‘zning tovush qurilishi, shakli mazmunsiz aqlga to‘g‘ri kelmaganidek, o‘zicha yashamaydi. Istalgan tovushlar yig‘indisi emas, balki ma’lum ma’no bildiradigan tovushlar yig‘indisigina aloqa maqsadiga xizmat qilishi mumkin. Ma’lumki, ma’no bildiradigan tovushlar yig‘indisi so‘zdir. Tilning lug‘at boyligi, leksikasi fikr ifodalash uchun xizmat qiladigan o‘ziga xos qurilish materialidir. Tilning lug‘ati qanchalik boy bo‘lsa ham grammatikasiz u o‘lik hisoblanadi. Tilnnng lug‘at boyligi o‘z-o‘zichaaloqa vazifasini bajarmaydi. Aloqa maqsadida xizmat qilish uchun lug‘at boyligidagi so‘zlar bir-biri bilan grammatik jihatdan o‘zaro bog‘lanib, gap tuziladi. Mana shu tuzilgan gap orqali fikr ifodalanadi. Tilning har bir tomonining xususiyati undagi til birliklarining o‘ziga xosligida namoyon bo‘ladi. Fonetika uchun bunday til birligi nutq tovushlari, fonemalar; leksikologiya uchun ma’nosi va qo‘llanishi nuqtai nazardan so‘z; grammatika uchun so‘z shakllari, shuningdek, so‘z birikmasi va gap; so‘z yasalishi uchun morfema, tuzilishi va yasalishi jihatdan so‘z hisoblanadi. So‘z, so‘z birikmasi va gap grammatik tomondan ko‘pgina xususiyatlarga ega. So‘zning o‘z morfemik qurilishi, o‘zining so‘z yasalish turi, biror grammatik kategoriyasi (shaxs, son, egalik, kelishik va boshq.), ma’lum sintaktik vazifasi bor. So‘z birikmasi ham so‘z kabi so‘z o‘zgarishi (ko‘proq ergash so‘z o‘zgaradi) shakllariga ega. Gap o‘z qurilishiga ko‘ra so‘zdan sifat jihatdan farqlanadi: so‘z o‘zi alohida kelganda mustaqil ma’no anglatmaydigan morfemalardan tuziladi, gapni tashkil etuvchi qismlar esa gapdan tashqarida ham mustaqil leksik ma’no bildiradi, gap tarkibida esa uning ma’nosi yana oydinlashadi. Gap va so‘z birikmasi “qurilish materiali” sifatida xilma-xil tuzilgan so‘zdan foydalanadi. Gap uchun qator sintaktik xususiyatlar, shuningdek, tugallangan ohang ham xarakterlidir. Fonetika, leksikologiya bilan ham, grammatika bilan ham bog‘lanadi. Tovushlar, fonemalar, bo‘g‘inlar tilda alohida emas, balki ma’lum leksik ma’no bildiradigan so‘z tarkibida yashaydi. Fonetikaning sintaksis bilan bog‘lanishi, xususan, har bir gapda ma’lum ohangda bo‘lishida ko‘rinadi. Grammatik va 33 semantik jihatdan bog‘langan so‘zlar majmuasi ma’lum ohangga ega bo‘lsagina gap hisoblanadi. Bunda gapning mazmuni so‘zlovchining gapda ifodalangan ohangiga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, ohang gapda so‘z tartibi, yordamchi so‘zlardan foydalanish, so‘z o‘zgartishlar bilan birga gap tuzish usullaridan biri sifatida xizmat qiladi. Leksikologiya so‘z yasalishi bilan jips bog‘lanadi: birinchidan, tilning lug‘at tarkibi, asosan, tilda mavjud bo‘lgan so‘zlardan yangi so‘zlar yasalishi hisobiga to‘ldirilib, boyib boradi; ikkinchidan, yasalgan so‘zlarning leksik ma’nosi yasama negizning moddiy ma’nosiga asoslanadi. Morfologiya leksikologiya va so‘z yasalishi bilan jips bog‘langan. Morfologiya,asosan, so‘zning grammatik xususiyatlarini o‘rganadi. So‘zning grammatik ma’nosi doimo leksik ma’nosi bilan birga namoyon bo‘ladi, har bir so‘z, bir tomondan, shu so‘zga tegishli bo‘lgan ma’lum o‘ziga xos leksik- grammatik guruhningbelgilarini bildiradi, ikkinchi tomondan, u so‘zning o‘z leksik ma’nosi bo‘ladi. So‘zdagi mana shu umumiy birlik morfologiyada, leksikadan ajralmagan holda, leksika za minida o‘rganiladi. So‘z uchun muqarrar morfemik tarkibi xarakterli bo‘lib, bunga so‘zning leksik ma’nosi va qator grammatik belgilari bog‘liq bo‘ladi. Yangi so‘z qaysi usul bilan yasalmasin, u doim grammatik shakllanadi va o‘zining leksik ma’nosiga ega bo‘ladi. Har bir so‘z turkumida so‘z yasalishining xarakterli xususiyatlarn mavjud. So‘zning morfemik tarkibi va yangi so‘z yasalish usullari tilshunoslik fanining so‘z yasalishi bo‘limida, grammatika va leksikologiyadan ajratilmagan holda o‘rganiladi. Morfologiya va sintaksis har tomonlama o‘zaro bog‘lanadi. Morfologiyada, asosan, so‘zlarning grammatik ma’nosi va uni ifodalash shakllari o‘rganiladi; sintaksisda so‘zlarni o‘zaro bog‘lanib so‘z birikmasi va gap hosil qilish usullari, shuningdek, gap turlari, ularning mazmuni va ishlatilishi o‘rganiladi. So‘z morfologiyada ham, sintaksisda ham o‘rganiladi, ammo o‘rganish ob’ekti har xil bo‘ladi. Sintaksisning o‘rganish ob’ekti gapdir; unda so‘z gap yoki so‘z birikmasida boshqa so‘zlar bilan ma’no va grammatik jihatdan 34 bog‘langan holda o‘rganiladi. Mor fologiyada so‘z gapdan tashqarida ham o‘rganilishi mumkin; so‘zga muayyan leksik-grammatik guruhga kiradigan so‘zlar bilan o‘zaro munosabati nuqtai nazaridan qaraladi. Morfologiya va sintaksisda so‘zga bunday har xil yondashish ularning bir-biriga bog‘liqligini inkor etmaydi, aksincha, ular so‘z va gapning o‘zida yashaydi. So‘zlar so‘z o‘zgarish tizimiga ega bo‘lgani tufayli gaplar aloqa vazifasinibajaradi. Shakl yasalishi va so‘zyasalishimorfologiyada o‘rganiladi, ammo gapda tatbiq etiladi, so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish qoidalarini o‘rganish esa sintaksis sohasiga taalluqlidir.So‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish usulini aniqlashda shu so‘z birikmasiga kirgan so‘z turkumining morfologik xususiyatlari hisobga olinadi. Bular morfologiya va sintaksisda bir-biri bilan bog‘liq holda o‘rganiladigan til hodisalarining ayrimlaridir.Bu aniq misollar morfologiya va sintaksis bir-birini taqozo qilsa ham, grammatikaning mustaqil bo‘limi ekanini ta’kidlash uchun etarli. Keltirilgan fikrlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga predmetlararo ichki bog‘lanishni hisobga olgan holda ona tilini o‘rgatish metodikasini belgilaydi. 1. Tilning barcha (leksik, fonetik, so‘z yasash, grammatik) tomonlari o‘zaro bog‘liqligini va ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanini hisobga olib, o‘quvchilar tilni ongli o‘zlashtirishlari uchun tilning har bir tomoni xususiyatlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘zlashtirishlari zarur. 1-4- sinflarda ona tilini o‘rganish tizimi fonetika, leksikologiya, so‘z yasalishi va grammatikaning o‘zaro bog‘lanishi mohiyatini hisobga olgan holda tuziladi. Bu hol dastur materiallarini o‘rganish tartibini belgilashda ham, ta’lim mazmunini (dastur bo‘limlari o‘rtasidagi uzviy bog‘lanishni) aniqlashda ham hisobga olinadi. 2. Tilning barcha jihatlarining bir-biriga ta’siri uning aloqa quroli vazifasida namoyon bo‘ladi. Tilning asosiy birligi sifatida aloqa maqsadida so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish yoki yozish, shu tilda so‘zlashuvchi barcha kishilarga bir xilda tushunarli bo‘lishi, gapda grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilishi kerak. Shularni hisobga olib, kichik yoshdagi o‘quvchilar tilning talaffuzi, grafik, leksik, so‘z yasalishi va grammatik tomonlarining o‘zaro bog‘lanishi mohiyatini 35 tushunishlari uchun dastur materialini o‘rganishda tilning aloqa vazifasi etakchi ekani nazarda tutiladi, ya’ni kishilar bilan aloqa jarayonida tilning barcha tomonlari birgalikda foydalanilishi hisobga olinadi. Shu maqsadda tilning fonetik tomonini o‘rganishda so‘zning ma’no va talaffuz jihatdan birlik hosil qilishini, tovushning so‘z ma’nosini farqlashdagi o‘rnini tushuntirishga katta ahamiyat qaratiladi. “So‘z” mavzusi o‘tilayotganda o‘quvchilar tomonidan so‘zning talaffuzi, leksik ma’nosi, morfologik tarkibi, grammatik belgilari, yasalishi, nutqda ishlatilishi va yozilishini yaxlit tushunishga asosiy diqqat qaratiladi. Bunda o‘qituvchi so‘zning nom bo‘lib xizmat qilishini ham, morfemik tarkibi va leksik ma’nosining bir- biriga ta’sirini ham o‘quvchilarning tushunib olishlariga erishishi lozim. “Gap” mavzusini o‘rganish vaqtida esa ishning asosiy yo‘nalishi nutqda gapning til birligi sifatidagi vazifasini tushuntirish va o‘quvchilarda og‘zaki va yozma nutqlarida gapdan oson foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish hisoblanadi. Maktabda tilning barcha tomonlarini bir-biri bilan bog‘liq holda o‘rganish ona tilini o‘rgatishning etakchi metodik tamoyili hisoblanadi. Buni amalga oshirish til o‘suvchan, bir-biriga o‘zaro ta’sir etadigan tomonlari mavjud bo‘lgan murakkab hodisa ekanini tushuntirishda ilmiy asos hisoblanadi. Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi (fonetik va grafik); so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi (grammatik, ya’ni morfologik va sintaktik); so‘zning morfemik tarkibi va so‘z yasalish usullari haqidagi (so‘z yasalishiga doir); so‘zlarning leksik-semantik guruhi haqidagi (leksikologik); o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv tamoyillari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuastion) bilimlar tashkil etadi. Bu bilimlar, birinchidan, grammatik, fonetik, so‘z yasalishiga oid tushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuastion qoidalarda namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘zbek tili kursi fonetik, gra fik, morfologik, sintaktik va boshqa ko‘nikma va malakalarni ham o‘z ichiga oladi. 36 Tilni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda boshqa ko‘pgina o‘quv predmetlari uchun umumiy bo‘lgan ko‘nikmalar (predmetlararo ko‘nikmalar)ni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday predmetlararo ko‘nikmalarga analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasavvur etish), umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko‘nikmalarni o‘quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ularning o‘quv faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat yaratadi. Ona tili kursidan hosil qilinadigan maxsus ko‘nik malar bilan predmetlararo ko‘nikmalar, bir-biridan ajratilmagan holda o‘quv-tarbiyaviy jarayonda shakllantiriladi. Umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich sinflarida ona tilidan beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi, so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi, so‘zlarning morfemik tarkibi va so‘z yasalishi, so‘zlarning leksik – semantik guruhi haqidagi, o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv qoidalari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi bilimlar tashkil etadi. Shuningdek, boshlang’ich sinflardayoq o’quvchilarni Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining (inglizcha –Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD)) Xalqaro o’quvchilarni baholash dasturi (inglizcha –Programme for International Student Assessment, PISA) hamda ta’limiy yutuqlarni baholash xalqaro uyushmasi tomonidan tashkil qilingan (IEA) maktab matematika va tabiiy fanlar ta’lim sifatining Xalqaro monitoringi ( инглизча – Trends in Mathematics and Science Study, TIMSS) doirasida savodxonligini rivojlantirishda mazkur fan muhim ahamiyatga ega. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida (1-4-sinf) ona tili fanini o‘qitishning asosiy maqsadi – o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda to‘g‘ri va ravon bayon qiladigan, kitobxonlik madaniyati shakllangan, mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan, o‘zgalar fikrini anglaydigan, muloqot va nutq madaniyati rivojlangan shaxsni kamol toptirishdan iborat. 37 Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida ona tili fanini o‘qitishning asosiy vazifasi: o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglashga, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy rivojlantirish; o‘quvchilarda grammatikaga oid bilimlarni (fonetika, leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish belgilari, nutq uslublariga oid tushunchalarni) shakllantirish va rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda fikrini to‘g‘ri va ravon bayon eta olish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Boshlang‘ich ta’limda – o‘quvchilarning savodxonligini ta’minlash, ularni og‘zaki va yozma nutqida adabiy nutq me’yorlariga rioya qilishga o‘rgatishdan iborat. Mazkur ona tili o‘quv dasturi quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: 1. Savod o‘rgatish va nutq o‘stirish. 2. Fonetika, grammatika, imlo va nutq o‘stirish . Savodga o‘rgatish davri 2-sentabrdan to dekabr oyining oxirigacha bo‘lgan muddatni, ya’ni ikki o‘quv choragini qamrab oladi. Savodga o‘rgatish jarayoni tayyorgarlik va alifbe davridan tashkil topadi. Tayyorgarlik va alifbe davrida ta’lim savodga o‘rgatishning tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga oshiriladi. Savodga o‘rgatishning tahlil-tarkib usuliga ko‘ra matndan gap, gapdan so‘z, so‘zdan bo‘g‘in va tovush, yoki aksincha, tovush >bo‘g‘in >so‘z >gap >matn uzviy aloqada butundan bo‘lakka, bo‘lakdan butunga qarab tahlil-tarkib qilinadi. Bu esa o‘quvchilar tafakkur faoliyatini onglilik, tushunarlilik, mantiqiylik, didaktik mezonlar asosida rivojlantirish imkoniyatini vujudga keltiradi. Boshlang‘ich ta’limning ilk savodga o‘rgatish davridanoq, o‘quvchilar nutqini yangi so‘zlar hisobiga boyitishga alohida e’tibor qaratiladi. Ona tili erkin fikrlay olish, o‘zgalar fikrini anglash, o‘z fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda bayon qila olish, kishilar bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Xulosa. 38 O'qish inson xayotida muhim ahamiyatga ega. O'qish orqali inson borliq, jamiyat haqida bilimga ega bo'ladi, o'qishni bilmagan odamning ko'zi ojiz kishidan farqi yo'q. Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev ta'kidlaganidek: " Yoshlarimizni mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma'naviy salohiyatga ega bo'lib, dunyo miqyosida o'z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo'sh kelmaydigan insonlar bo'lib kamol topishi, baxtli bo'lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz"- degan da'vatlari ta'limning sifatiga va uning samarali tashkil etilishini ayniqsa, boshlang'ich sinflardan boshlab o'quvchilarni mustaqil fikrlaydigan yuksak intellektual va ma'naviy salohiyatga ega shaxs sifatida tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Òqish darsi òquvchilarni ijodkorlikka boshlaydi. Bilamizki, yosh- yosh òquvchilar orasida iste'dodli, talantli bolalar ham uchrayi. Biz shu yoshlar bilan qobiliyatlari ustida ishlasak, ularda bu fazilatlarini yanada mustahkamlashda yordam bersak, albatta, Mir Alisher Navoiy bobomizga, Zahiriddin Muhammad Bobur bobomizga va boshqa ajdodlarimizga izdosh, yetuk, faxrli yoshlarimizni yetishib chiqishlariga o'z hissamizni qo'shgan bo'lamiz! Boshlanģich sinf òquvchilariga òtayotgan har bir darslarimizni mavzuga oid qiziqarli metodlardan foydalanib òtsak, òquvchilarda darsga nisbatan qiziqish ortadi. Darslarda faollik oshadi. Òquvchilarning nutqini shakllantirishimizda ularga ko'proq yoshlariga mos badiiy kitoblar òqishlarini tavsiya etamiz. Kòp kitob òqigan insonning fikrlashi ham sòzlashish odobi ham shakllangan bòladi. Yosh avlodlarga hozirgi kunda yuksak "chòqqilarni" zabt etayotgan faxrli yoshlarimizni òrnak sifatida ko'rsatish orqali ularda ham shunday yutuqlarga, shunday avlod bòlib yetishishlarida, vatanga mehr tuyg'usini va Ona yurtimizning bayroģini kòklarga ko'tarishga nisbatan mehr va istak uyģotamiz. Eng avvalo, ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarni òz farzandlari qatorida kòra bilishi lozim. Shundagina, ta'lim oluvchilarga tòģri ta'lim berish jarayoni shakllanadi!!! 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:ʻ 1.Karimov I.A. Amalga oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati qurish-yorug` kelajagimizning asosiy omilidir // Xalq so`zi, 2013-yil, 7-dekabr. 2. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.- Toshkent: O`zbekiston, 2011.- 432 b. 3. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma`naviyat, 2008.- 176 b. 4. K. Qosimova va b. Ona tili o'qitish metodikasi. -T.: Noshir. 2009. 5. Ма tchonov S., Shojalilov A., Gulomova X. va b. Oqish kitobi. 4- sinf uchun darslik. -T.: Yangiyo'l poligraf servis. 2020. 6. Matchonov S. Adabiyot darslarida tahlil va talqin uyg'unligi. Til va adabiyot ta'limi. 2020.7-son. 7. Ģulomova X. Òquvchilarning matn ustida ishlashi.// Til va adabiyot talimi. 1994. 2-3. 8. Bakiyeva H. Boshlsng'ich sinflarda so'z ustida ishlash metodikasi. -T.: Istiqlol. 2013. 9. Abdullayeva Q., Rahmonbekova S. 2-sinfda o`qish darslari: O`qituvchilar uchun metodik qo`llanma. - Toshkent: O`qituvchi, 2004. - 128 b. 10. Azizxo`jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat: O`quv qo`llanma. - Toshkent: Adabiyot jamg`armasi, 2006. 11. Matjon S. Maktabda adabiyotdan mustaqil ishlar. - Toshkent: O`qituvchi, 2000.- 198 b. 12. Matchonov S., Shojalilov A., G`ulomova X., Sariyev Sh., Dolimov Z. O`qish kitobi: 4-sinf uchun darslik. - Toshkent: O`qituvchi, 2011. - 240 b. 13. Matchonov S., G`ulomova X., Dolimov Z. O`qish kitobi: 4-sinfda o`qish darslari: O`qituvchi kitobi.- Toshkent: Yagiyul poligraf servise, 2007.- 192 b. 14. UzviylashtirilganDavlatta`limstandartiva o`quvdasturi.- Toshkent, 2010.- 138 b. 15. Umarova M. O'qish kitobi: 3-sinf uchun darslik.- T.: O'qituvchi, 2012.- 224 b. 16. Azizxo'jayeva N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.T.: 2006 40 17. Avliyoqulov N.X. Musayeva N. Pedagogik texnologiyalar. Toshkent., 2008 18. Azizxo'jayeva N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.T.: 2006 19. Avliyoqulov N.X. Musayeva N. Pedagogik texnologiyalar. Toshkent., 2008 20. Temurov J. Boshlang’ich sinflarda tayanch kompetensiyalarni rivojlantirish. Bitiruv malakaviy ishi. - Jizzax: 2020. 21. Usmonov N., Xolboyeva G. va boshqalar. Boshlang ich ta’limdaʻ kompetentlikni rivojlantirish omillari. Toshkent. “Fan va texnologiya”, 2016. 152 bet. 22. Boshlang ich ta’limning dolzarb masalalari: muammo va yechimlar. ʻ Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Jizzax, 2019 yil 226-bet. 23. Djumayev M. va boshqalar. Boshlang ich sinf matematika mazmunida ʻ kompetensiyaviy yondashuvning dolzarb muammolari xususida. 24.Abdullayeva B. Bo lajak boshlang ich sinf o qituvchisining axborot ʻ ʻ ʻ kompetentligini rivojlantirishga yo naltirilgan tayyorgarligining mazmuni / ʻ Boshlang ich ta’limning dolzarb masalalari: muammo va yechimlar. Respublika ʻ ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Jizzax, 2019 yil 6-bet. 41

Ona-tili darslarida o'quvchilarning tayanch, lingvistik va nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish metodikasi

Sotib olish